Co to jest iloczyn rozpuszczalności i co możemy na

jego podstawie przewidzieć?

Wprowadzenie
Przeczytaj
Film samouczek
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Co to jest iloczyn rozpuszczalności i co możemy na jego
podstawie przewidzieć?

Popularność kawy rozpuszczalnej wynika z prostoty jej przyrządzania – proszek z łatwością rozpuszcza się
nawet w zimnej wodzie.
Źródło: domena publiczna, dostępny w internecie: www.pixabay.com.

Zarówno w przyrodzie, jak i w życiu codziennym spotykamy się z substancjami, które są

łatwo lub trudno rozpuszczalne. O ile w przypadku kawy rozpuszczalnej można
powiedzieć, że jest dobrze rozpuszczalna w wodzie, o tyle w przypadku siarczanu(VI) baru (
BaSO4 ) takiej możliwości już nie ma. Po umieszczeniu tej soli w wodzie tylko jej nieznaczna
część się rozpuszcza, pozostając w ścisłej równowadze z nierozpuszczonym osadem.
W określonych warunkach sól tę można wytrącić w postaci trudno rozpuszczalnego osadu
poprzez dodanie do niej wspólnego jonu. Czy wiesz, o jakich warunkach mowa? Czy znasz
pojęcie iloczynu rozpuszczalności? Czy wiesz, co można na jego podstawie przewidzieć?

Twoje cele

Zdefiniujesz pojęcie iloczynu rozpuszczalności.

Opiszesz efekt wspólnego jonu.
Przeanalizujesz wartości iloczynów rozpuszczalności wybranych soli
i wodorotlenków oraz określisz warunki wytrącania się osadu.
Wykonasz obliczenia związane z pojęciami: iloczyn jonowy, iloczyn rozpuszczalności,
rozpuszczalność.
Przeczytaj

Iloczyn rozpuszczalności

Pewne związki chemiczne, w których występują wiązania jonowe, są trudno rozpuszczalne

w wodzie. Ta niewielka ilość substancji jonowej (soli lub wodorotlenku), która ulegnie
rozpuszczeniu, rozpada się całkowicie na jony. W naczyniu ustala się zatem równowaga
pomiędzy stałym osadem nierozpuszczonej soli lub wodorotlenku, a jonami znajdującymi się
w roztworze.

Równowagę procesu rozpuszczania trudno rozpuszczalnego osadu opisuje równanie:

MmXx ⇄ mM x+ + xX m−
Gdzie M X m− oznaczają odpowiednio kation i anion trudno rozpuszczalnego związku
x+  i 
o wzorze mM Xx.
Wyrażenie na stałą równowagi tej reakcji możemy zapisać w postaci:

K = [M x[+M]mm⋅[XXxm] −]x
[M x+ ]m – stężenie molowe jonów M x+ w roztworze nasyconym;
[X m− ]x – stężenie molowe jonów X m− w roztworze nasyconym;
m – wartościowość reszty kwasowej (lub anionu wodorotlenkowego) równa liczbie
kationów metalu;
x – wartościowość metalu równa liczbie anionów reszt kwasowych (w przypadku soli)
lub liczbie anionów wodorotlenkowych (w przypadku wodorotlenków).

Powyższe równanie oznacza, że w tym samym czasie tyle samo jonów przechodzi z fazy
stałej do roztworu, ile się ich osadza na powierzchni osadu. W wyrażeniu tym stężenie
MX
osadu [ m x ] jest wielkością stałą i przyjmuje wartość 1. Z tego względu stężenia ciał
stałych w wyrażeniu na iloczyn rozpuszczalności można włączyć do stałej.

K ⋅ [MmXx] = [M x+]m ⋅ [X m−]x

Kso = [M x+]m ⋅ [X m−]x
Definicja: stała rozpuszczalności

Kso (indeks so od ang. solubility „rozpuszczalność”) nazywana jest iloczynem

rozpuszczalności,
 Kso = [M + ] ⋅ [X − ]
x m m x

[
a wyrażenie M x+ ] ⋅ [X − ]
m m
– iloczynem jonowym, który jest iloczynem stężeń
x

molowych kationu i anionu podniesionych do odpowiednich potęg m, x, oznaczających

współczynniki stechiometryczne z równania procesu rozpuszczania osadu trudno
rozpuszczalnego.
Ważne!

Iloczyn rozpuszczalności Kso  (oznaczany czasem jako Ir ) jest wartością stałą

w określonych warunkach ciśnienia i temperatury oraz charakterystyczną dla danego
układu. Wartości Kso wyznaczane są doświadczalnie i zestawiane tabelarycznie do
dalszego wykorzystania. Wartości iloczynów rozpuszczalności związków trudno
rozpuszczalnych podawane są bez jednostek. Natomiast podczas obliczania stężenia
jonów w roztworze (np. na podstawie iloczynu rozpuszczalności), jednostką stężenia jest
mol .
dm 3
Iloczyn rozpuszczalności niektórych związków trudnorozpuszczalnych w wodzie w temp. od 18
do 25°C

Halogenki

Wzór związku Iloczyn rozpuszczalności Ir

Hg2I2 3,2 ⋅ 10−28
Hg2 Cl2 2 ⋅ 10−18
AgI 1,5 ⋅ 10−16
AgBr 7,7 ⋅ 10−13
AgCl 1,6 ⋅ 10−10
PbI2 1,4 ⋅ 10−8
PbCl2 1 ⋅ 10−4
Węglany

Wzór związku Iloczyn rozpuszczalności Ir

BaCO3 4,8 ⋅ 10−9
SrCO3 1,6 ⋅ 10−9
CaCO3 1 ⋅ 10−8
MgCO3 1 ⋅ 10−5
Siarczany

Wzór związku Iloczyn rozpuszczalności Ir

 BaSO4 1,1 ⋅ 10−10

PbSO4 2,2 ⋅ 10−8

SrSO4 2,8 ⋅ 10−7

CaSO4 6,1 ⋅ 10−5

Chromiany

Wzór związku Iloczyn rozpuszczalności Ir

PbCrO4 1,8 ⋅ 10−14

Ag2CrO4 9 ⋅ 10−12
BaCrO4 2,4 ⋅ 10−10

SrCrO4 3,5 ⋅ 10−5

CaCrO4 2,3 ⋅ 10−2

Wodorotlenki

Wzór związku Iloczyn rozpuszczalności Ir

Fe(OH)3 1,1 ⋅ 10−36

Al(OH)3 1,9 ⋅ 10−33

Fe(OH)2 1,6 ⋅ 10−14

Zn(OH)2 1,8 ⋅ 10−14

−14
Mn(OH)2 4 ⋅ 10
Mg(OH)2 1,1 ⋅ 10−11

Siarczki

Wzór związku Iloczyn rozpuszczalności Ir

Bi2S3 1,5 ⋅ 10−72
−53
HgS 4 ⋅ 10
Ag2S 1,6 ⋅ 10−49

CuS 8,5 ⋅ 10−45

Sb2S3 1 ⋅ 10−30

As2S3 4 ⋅ 10−29
−29
CdS 3,6 ⋅ 10
PbS 3,4 ⋅ 10−28

SnS 1,1 ⋅ 10−28

CoS 3 ⋅ 10−25

NiS 1,4 ⋅ 10−24

 −23
ZnS 1,2 ⋅ 10

−19
FeS 3,7 ⋅ 10

−15
MnS 1,4 ⋅ 10

Źródło: Lipiec T., Szmal Z., Chemia Analityczna z Elementami Analizy Instrumentalnej, Warszawa 1980..

Porównując wartości iloczynów rozpuszczalności substancji dysocjujących na tę samą

liczbę kationów i tę samą liczbę anionów, możemy w łatwy sposób stwierdzić, która
substancja jest lepiej rozpuszczalna w wodzie. Im mniejsza wartość iloczynu
rozpuszczalności, tym rozpuszczalność mniejsza. W ten sposób możemy szybko stwierdzić,
że chlorek srebra (Ir = 1,6 ⋅ 10−10 ) jest lepiej rozpuszczalny od bromku srebra (
Ir = 7,7 ⋅ 10−13 ). Nie powinniśmy jednak porównywać w ten sposób rozpuszczalności
substancji o różnej budowie, np. SrCrO4 i PbI2 – pomimo znaczącej różnicy wartości
iloczynów rozpuszczalności (Ir = 3,5 ⋅ 10−5 ; Ir = 1,4 ⋅ 10−8 ) ich rozpuszczalności będą
bowiem podobne (stężenia nasyconych roztworów wynoszą odpowiednio 1,5 ⋅ 10−3   dm
mol
3

dla PbI2 i 5,9 ⋅ 10 −3

 
mol

dm
3
dla SrCrO4 ).

Próbka strąconego osadu jodku ołowiu(II) PbI2

Źródło: Adam Rędzikowski, licencja: CC BY-SA 4.0.
 Zawiesina wodorotlenku miedzi(II) w roztworze
Źródło: Chemik2001, licencja: CC BY-SA 4.0.

Podsumowując, aby ocenić, która substancja jest lepiej lub gorzej rozpuszczalna, należy
K
pamiętać, że wartość so można porównywać do substancji o tym samym składzie jonowym
(czyli do takich, które dysocjują na taką samą liczbę jonów).

Kiedy wytrąca się osad?

Czy po zmieszaniu dwóch roztworów, zawierających jony soli (lub wodorotlenku), wytrąci
się osad?

W sposób uproszczony można powiedzieć, że iloczyn rozpuszczalności Kso wskazuje, jakie

stężenia jonów należy osiągnąć, aby wytrącić osad. Istnieją trzy przypadki, z którymi
spotykamy się w praktyce laboratoryjnej i obliczeniach chemicznych.

1. Iloczyn stężeń jonowych trudno rozpuszczalnego elektrolitu (podniesionych do

odpowiednich potęg) jest mniejszy od jego iloczynu rozpuszczalności. Wówczas osad
nie wytrąca się, a substancja całkowicie rozpuszcza się w wodzie (roztwór
nienasycony).

Kso > [M x+]m ⋅ [X m−]x

2. Iloczyn stężeń jonów (podniesionych do odpowiednich potęg) trudno rozpuszczalnego
elektrolitu równa się jego iloczynowi rozpuszczalności. Otrzymujemy roztwór
nasycony, układ znajduje się w stanie równowagi dynamicznej.

Kso = [M x+]m ⋅ [X m−]x

Co istotne, stężenie jednego z jonów może przyjmować dowolną wartość, pod
warunkiem, że stężenie drugiego jonu będzie takie, aby spełniona była powyższa
zależność.
 3. Gdy iloczyn stężeń jonowych trudno rozpuszczalnego elektrolitu (podniesionych do
odpowiednich potęg) w roztworze jest większy od iloczynu rozpuszczalności, to należy
spodziewać się wytrącenia nadmiaru substancji:

Kso < [M x+]m ⋅ [X m−]x

Wytrącenie substancji stałej spowoduje bowiem zmniejszenie stężeń obu jonów
w roztworze, a w konsekwencji spadek iloczynu stężeń jonów (podniesionych do
odpowiednich potęg) do wartości równej iloczynowi rozpuszczalności. Jednakże
roztwór nadal będzie nasycony.

Podczas wytrącania osadów korzysta się z tabeli rozpuszczalności, w której znajdują się
dane obrazujące charakter rozpuszczalności powstającego związku (osadu) w wodzie. Jeśli 
powstająca substancja jest:

rozpuszczalna – jej rozpuszczalność w wodzie jest większa niż 1 g na 100 g wody;
trudno rozpuszczalna – strąca się w postaci osadu przy odpowiednim stężeniu
roztworów (zazwyczaj z roztworów stężonych); jej rozpuszczalność w wodzie mieści się
w granicach 0,1 – 1 g na 100 g wody;
nierozpuszczalna – strąca się w postaci osadu z roztworów rozcieńczonych; jej
rozpuszczalność w wodzie leży powyżej 0,1 g na 100 g wody.

/Źródło danych dotyczących wartości rozpuszczalności: wikipedia.org, data dostępu: 16.03.2020 r./

Tabela rozpuszczalności soli i wodorotlenków w wodzie

Źródło: GroMar Sp. z o.o., rozpuszczalność na podstawie: Mizerski W., Tablice chemiczne, Warszawa 2004; kolory osadów na
podstawie: White W. E., A Table of solubili es and colors of precipitates for use in a course in qualita ve analysis, „J. Chem.
Educ.,” 1931., licencja: CC BY-SA 3.0.

Przykład 1

Obliczanie stężeń jonów Ba2+ oraz SO4 2− w roztworze nasyconym siarczanu(VI) baru
BaSO4

Rozwiązanie:

Rozpuszczalność BaSO4 w wodzie obrazuje poniższe równanie:

BaSO4(s) ⇄ Ba2+
(aq)
+ SO4(aq)
2−

Jony pozostają z osadem w równowadze, a wyrażenie na iloczyn rozpuszczalności

przyjmuje postać:

K so = [Ba2+ ][SO4
2−
]

Uproszczony schemat równowagi pomiędzy osadem a roztworem na przykładzie siarczanu(VI) baru (BaSO4)
Źródło: GroMar Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Wartość iloczynu rozpuszczalności K so w temperaturze 25°C dla siarczanu(VI) baru

(BaSO4) wynosi 1,1 ∙ 10-10 .

Źródło: Lipiec T., Szmal Z, Chemia Analityczna z Elementami Analizy Instrumentalnej , Warszawa 1980.

W wyniku rozpadu 1 mola BaSO4 na jony powstaje 1 mol kationów baru i 1 mol anionów
siarczanowych(VI), zatem można zapisać:

[Ba2+]=[SO42-]
 K so = [Ba2+ ][SO2−
4
] = 1,1 ⋅ 10−10

Przyjmując stężenia jonów [Ba2+ ] = [SO4 2− ], jako równe , otrzymujemy: x

x
2
= [Ba2+ ][SO4 ]
2−

x2
= 1,1 ⋅ 10−10

x = √1,1 ⋅ 10 −10
= 1,05 ⋅ 10−5 [ mol
dm
3 ]

Odpowiedź:

Stężenia jonów Ba2+ oraz SO4 2− w roztworze nasyconym wynoszą 1,05 ∙ 10-5 mol
3 .
dm
Przykład 2

Czy po zmieszaniu 5 cm3  roztworu BaCl2 o stężeniu 1 ∙ 10-2 mol3 oraz 5 cm3  roztworu 
dm
Na2SO4 o stężeniu 1 ∙ 10-5 mol3 wytrąci się osad BaSO4 ?
dm

Rozwiązanie

Krok 1. Zapisanie równania reakcji:

Wyobraźmy sobie, że mieszamy ze sobą dwie substancje dobrze rozpuszczalne

w wodzie (BaCl2 i Na2SO4 ), zawierające jony Ba2+ oraz SO4 2− , w celu wytrącenia
osadu BaSO4 . W trakcie mieszania roztworów zachodzi reakcja opisana równaniem:

Na2SO4 + BaCl2 → BaSO4 + 2 NaCl

Lub w postaci uproszczonej:

2+ 2−
Ba(aq) + SO4(aq) → BaSO4(s)

Po zmieszaniu roztworów Na2SO4 oraz BaCl2 sumaryczna objętość roztworu wynosi

10 cm3 . Zmianie ulegają stężenia roztworów, a co za tym idzie stężenia jonów.

Krok 2. Obliczenie stężeń jonów po zmieszaniu roztworów Na2SO4 i BaCl2

1. BaCl2 :

C począ tkowe (C1 ) = 1 ⋅ 10−2 dm

mol
3

C ń (C ) =?
ko cowe 2

V począ tkowe (V ) = 5 cm = 0,005 dm

1
3 3

V koń cowe (V ) = 10 cm = 0,010 dm

2
3 3

Korzystamy ze wzoru na stężenie molowe:

C n
 C= n
V
Gdzie:

C  – stężenie;
n – liczba moli;
V – objętość roztworu.
Przyjmujemy, że:

n=C⋅V
Bierzemy pod uwagę fakt, że liczba moli BaCl2  przed zmieszaniem roztworów (n1 )
n
oraz po zmieszaniu roztworów ( 2 ) nie ulega zmianie. Zmienia się wyłącznie objętość
roztworu oraz jego stężenie. Zatem:

n1 = n2
Stężenie końcowe roztworu BaCl2  można obliczyć z zależności:
C1 ⋅ V1 = C2 ⋅ V2
Po przekształceniu równania względem C2 otrzymujemy:
C2 = C1 ⋅V1
V2
mol ⋅0,005 dm3
1⋅10−2 dm
C2 = 3
0,010 dm3 = 5 ⋅ 10−3 dm
mol
3

BaCl2 dysocjuje zgodnie z równaniem:

BaCl2 → Ba2+ + 2 Cl−
Stężenie jonów Ba2+ jest równe stężeniu roztworu BaCl2 :

[BaCl2 ] = [Ba2+ ] = 5 ⋅ 10−3 dm

mol
3

2. Na2SO4 :
Cpoczątkowe (C1 ) = 1 ⋅ 10−5 dm
mol
3

Ckońcowe (C2 ) =?
Vpoczątkowe (V1 ) = 5 cm3 = 0,005 dm3
Vkońcowe (V2 ) = 10 cm3 = 0,010 dm3
Podobnie obliczamy stężenie końcowe roztworu Na2SO4 :
C2 = C1 ⋅V1
V2
1⋅10−5 mol3 ⋅0,005 dm3 6 l
 0 0,005 d
C2 = dm3
0,010 dm3 = 5 ⋅ 10−6 dm
mol
3

Na2SO4 dysocjuje zgodnie z równaniem:

Na2SO4 → 2  Na+ + SO2− 4
Stężenie jonów SO4 2− jest równe stężeniu roztworu Na2SO4 :

[Na2SO4 ] = [SO4 2− ] = 5 ⋅ 10−6   dm

mol
3

Krok 3. Zapisanie wyrażenia na iloczyn rozpuszczalności Kso

Wartość iloczynu rozpuszczalności Kso w temperaturze 25°C dla siarczanu(VI) baru (
BaSO4 ) wynosi 1,1 ∙ 10-10.
/Źródło: Lipiec T., Szmal Z., Chemia Analityczna z Elementami Analizy Instrumentalnej , Warszawa 1980./

Kso = [Ba2+ ][SO2−

4 ] = 1,1 ⋅ 10
−10

Do wytrącenia osadu BaSO

4 konieczne jest przekroczenie wartości iloczynu
K
rozpuszczalności so , Zatem iloczyn ze stężeń jonów 2+ i  2− Ba SO
4 musi być większy
niż Kso .
[Ba2+ ][SO2−
4 ] > Kso
Obliczamy wartość iloczynu jonowego z warunków zadania, podstawiając stężęnia
jonów z poprzedniego punktu (krok 2).

[ Ba2+ ][SO2−
4 ] = 5 ⋅ 10 ⋅ 5 ⋅ 10 = 2,5 ⋅ 10
−3 −6 −8

2−
[Ba2+ ][SO4 ] > Kso

Odpowiedź

Osad BaSO4 wytrąci się, ponieważ został przekroczony iloczyn rozpuszczalności Kso .

Efekt wspólnego jonu

Rozpuszczalność BaSO4 w czystej wodzie będzie większa niż rozpuszczalność BaSO4

w roztworze Na SO4 . Siarczan(VI) sodu dysocjując, dostarcza do roztworu jony SO2−
2 4 :
Na2SO4 ⇄ 2  Na+ + SO4 2−
BaSO ⇄ Ba2+ + SO 2−
 BaSO4 ⇄ Ba +
+ SO4

Jony te niejako zajmują miejsca przeznaczone dla jonów pochodzących z dysocjacji

BaSO4 . Można więc powiedzieć, że roztwór posiada określoną ilość miejsc
przeznaczonych dla jonów pochodzących z dysocjacji BaSO4 , czyli Ba2+ i SO2−
4
. Jeśli
miejsca te zajmie ktoś inny, np. jony SO2−
4
pochodzące z innej substancji, to
w konsekwencji mniejsza ilość BaSO4 będzie mogła ulec rozpuszczeniu w takim
roztworze. Takie zjawisko opisujemy jako efekt wspólnego jonu.

Rozpuszczalność

Znajomość iloczynu rozpuszczalności pozwala na obliczenie rozpuszczalności danej

S
substancji, a mianowicie rozpuszczalności molowej ( ) [ mol3 ]. Jest ona wyrażona jako
dm
liczba moli substancji, którą można rozpuścić w 1 dm3
roztworu. Rozpuszczalność
S
molowa  równa jest zatem całkowitemu stężeniu molowemu substancji rozpuszczonej
w roztworze nasyconym tej substancji.
Przykład 3

Obliczanie rozpuszczalności molowej soli trudno rozpuszczalnej o znanym iloczynie

rozpuszczalności

Oblicz rozpuszczalność molową soli Ag2S, której iloczyn rozpuszczalności wynosi 1,6 ∙

10-49.

/Źródło danych Ks: Lipiec T., Szmal Z., Chemia Analityczna z Elementami Analizy Instrumentalnej , Warszawa 1980./

Rozwiązanie

Równowagę pomiędzy stałym Ag2S a roztworem opisuje zależność:

Ag2S(s) ⇄ +
2  Ag(aq) + S2−
(aq)

Wyrażenie na iloczyn rozpuszczalności:

K so
+ 2
= [Ag ] [S2− ] = 1,6 ⋅ 10
−49

Z równania rozpuszczania soli wynika, że rozpuszczeniu S moli soli będzie

towarzyszyć wprowadzenie do roztworu S moli jonów S 2−
oraz 2 S  moli jonów Ag
+
:

[Ag ] = 2S   oraz  [S ] = S

+ 2−

Zatem po podstawieniu wartości S  do wyrażenia na iloczyn rozpuszczalności

 p p y y p
otrzymujemy:

K so = [2  S 2
] S
⋅[ ] = 4  S 2
⋅ S = 4  S 3

Przekształcamy wrażenie względem , co daje: S

S √K =
3

4
s

S √ =
3 1,6⋅10

4
−49

= 3,4 ⋅ 10
−17 mol

dm
3

Odpowiedź

Rozpuszczalność molowa soli o wzorze Ag2S wynosi 3,4 ∙ 10-17 mol

dm
3 .

Podsumowanie

Spójrz na mapę myśli dotyczącą iloczynu rozpuszczalności i zastanów się, co oznaczają

umieszczone na niej pojęcia. W razie wątpliwości przejrzyj materiał ponownie.

substancje …

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

 Słownik
stechiometryczna (stężeniowa) stała równowagi

stała równowagi, w której stężenia równowagowe są podniesione do potęg

odpowiadającym współczynnikom stechiometrycznym
reakcja odwracalna

reakcja, która może zachodzić w obu kierunkach (w kierunku produktów lub

substratów)
elektrolit

(gr. ḗ lektron „bursztyn”, lytós „rozpuszczalny”) związek chemiczny, który ulega

procesowi rozpadu na jony pod wpływem wody i jest zdolny do przewodzenia prądu
elektrycznego; gdy jest całkowicie zdysocjowany, mówimy o elektrolicie mocnym
roztwór nasycony

roztwór, w którym w danych warunkach ciśnienia i temperatury zwykle nie da się

rozpuścić większej ilości danej substancji
roztwór nienasycony

roztwór, którego stężenie substancji rozpuszczonej jest mniejsze niż rozpuszczalność

tej substancji w danych warunkach ciśnienia i temperatury

Bibliografia
Encyklopedia PWN

Litwin M., Styka‐Wlazło Sz., Szymońska J., To jest chemia 1, Warszawa 2013.

Hejwowska S., Marcinkowski R., Staluszka J. Równowagi i procesy jonowe Chemia 3,

Gdynia 2006.

Skoog D. A., West D. M., Holler J. F., Crouch S. R.: Podstawy Chemii Analitycznej, t.
1, Warszawa, 2006.

Minczewski J., Marczenko Z., Chemia analityczna. T.2. Chemiczne metody analizy
ilościowej, Warszawa 2011, wyd. 10.

Schweda E., Chemia nieorganiczna tom 1 - wprowadzenie i analiza ilościowa, Wrocław

2014.

Sienko M. J., Plane R. A. Chemia podstawy i zastosowania, Warszawa 1999.

Pazdro K., Rola‐Noworyta A., Akademicki zbiór zadań z chemii ogólnej, Warszawa 2013.
Film samouczek

Polecenie 1

Zapoznaj się z poniższym filmem samouczkiem dotyczącym iloczynu rozpuszczalności.

W trakcie oglądania filmu zastanów się, od czego zależy i jak zmienia się rozpuszczalność
związków chemicznych w wodzie. Następnie rozwiąż ćwiczenia sprawdzające
umieszczone pod filmem.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/Dzh3wh4LH

Film samouczek pt. „Co to jest iloczyn rozpuszczalności i co możemy na jego podstawie przewidzieć?”
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Film nawiązujący do treści materiału

Ćwiczenie 1

W temperaturze 25°C do 200 cm3 wodnego roztworu, w którym stężenie anionów

fosforanowych(V) było równe 4 ⋅ 10−4   dm
mol
, dodano 200 cm3 wodnego roztworu
3

zawierającego 0,108 g ka onów srebra(I). W oparciu o odpowiednie obliczenia oceń, czy po

zmieszaniu opisanych roztworów wytrąci się osad fosforanu(V) srebra(I). Iloczyn
rozpuszczalności fosforanu(V) srebra(I) w temperaturze 25°C wynosi 8,89 ⋅ 10−17 .

Rozwiązanie oraz odpowiedź zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie
umieść je w wyznaczonym polu.

Zaloguj się, aby dodać ilustrację.

Ćwiczenie 2

Wymienione w poniższej tabeli sole uszereguj od góry do dołu wraz ze wzrostem ich
rozpuszczalności w wodzie.

węglan węglan węglan węglan węglan

baru niklu(II) żelaza(II) manganu(II) wapnia

K so

−8 −7 −11 −11 −9
1,00 ⋅ 10 1,42 ⋅ 10 3,13 ⋅ 10 2,24 ⋅ 10 3,36 ⋅ 10

t = 25°C

FeCO3 

BaCO3 

MnCO3 

NiCO3 

CaCO3 
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Przyporządkuj rodzaje roztworów do odpowiednich iloczynów jonowych.

Ir < [Pb2+ ] ⋅ [Cl− ] roztwór nienasycony

Ir > [Pb2+ ] ⋅ [Cl− ] roztwór nasycony, osad nie wytrąca się

Ir = [Pb2+ ] ⋅ [Cl− ] wytrąci się osad

Ćwiczenie 2 輸

Czy w wyniku reakcji Ag+ z Cl− może wytrącić się osad?

Odpowiedź:

Ćwiczenie 3 輸

Uczeń otrzymał w probówce roztwór soli, zawierający jony Na SO 2−

+i
4 . Roztworów jakiej
soli musi użyć, aby wytrącić z roztworu jony siarczanowe(VI)? Może być więcej niż jedna
prawidłowa odpowiedź.

 BaNO3

 AgNO3

 NH4Cl
Ćwiczenie 4 輸

Wybierz, które z poniższych wyrażeń prawidłowo opisuje wyrażenie na iloczyn

rozpuszczalności jodku ołowiu(II) PbI
2.

 Kso = [Pb2+] ⋅  [I−]2

 Kso = [Pb2+] ⋅ [I2]

 Kso = [Pb2+]2 ⋅ [I−]

 Kso = [Pb2+] ⋅ 2 [I−]
Ćwiczenie 5 輸

Zaznacz wyrażenia, które odnoszą się do pojęcia iloczynu rozpuszczalności Kso.

 Im mniejsza jest jego wartość, tym sól jest trudniej rozpuszczalna.

 Przekroczenie wartości Kso powoduje, że osad się rozpuszcza.

 Jest wartością stałą w określonych warunkach ciśnienia i temperatury.

 Jego wartość mieści się w granicach wielkości rzędu 10 -4 - 10 -5.

Ćwiczenie 6 輸

Poniżej przedstawiono wartości iloczynu rozpuszczalności wybranych wodorotlenków

w temperaturze 25°C. Korzystając z poniższych informacji, oceń, który z wodorotlenków jest
najlepiej rozpuszczalny w wodzie.

Przykład Wzór wodorotlenku Ir

A  Cu(OH)2 1,99 ⋅ 10
−20

B  Fe(OH)2 4,87 ⋅ 10−17

C  Co(OH)2 5,92 ⋅ 10
−15

D  Be(OH)2 6,92 ⋅ 10
−22

Ćwiczenie 7 醙

W probówce rozpuszczone zostały następujące sole: CuSO4 i FeCl3 . Określ, czy możliwe jest
rozdzielenie poprzez sączenie roztworów tych soli po dodaniu do probówki NaOH.

Odpowiedź:

Ćwiczenie 8 醙

Zapisz wyrażenie na iloczyn rozpuszczalności soli o wzorze Ca3 (PO4 ) 2 .

Odpowiedź zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie umieść je

w wyznaczonym polu.

Zaloguj się, aby dodać ilustrację.

Ćwiczenie 9 醙

AgCl) wynosi 1,6 · 10-10 . Na podstawie znajomości

Iloczyn rozpuszczalności chlorku srebra (
pojęcia iloczynu rozpuszczalności oraz podanej wartości dla AgCl oceń, które zdania są
prawdziwe, a które fałszywe:

Prawda Fałsz
Jeżeli iloczyn stężeń jonów
[Ag + ] oraz [ − ] jest
Cl  
większy od 1,6 · 10 -10, to
roztwór jest nasycony.
Poprzez dodanie do
nasyconego roztworu AgCl
niewielkiej ilości chlorku  
potasu (KCl ), możliwe jest
wytrącenie osadu AgCl
.
Dodatek wody do
nasyconego roztworu AgCl
powoduje, że osad
rozpuszcza się, a iloczyn  
stężeń jonów [ Ag +] i
[ Cl− ] rośnie.

Układ znajduje się w stanie

równowagi dynamicznej,
gdy w roztworze
nasyconym, będącym
w kontakcie z osadem  
AgCl+
, iloczyn stężeń jonów
[Ag Cl
] oraz [ − ] wynosi
1,6 · 10 -10.
Ćwiczenie 10 醙

Oblicz stężenie jonów wodorotlenkowych w roztworze nasyconym wodorotlenku wapnia

Ca(OH)2 , jeśli wiadomo, że iloczyn rozpuszczalności tego wodorotlenku wynosi 5,02 · 10-6.

Rozwiązanie oraz odpowiedź zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie
umieść je w wyznaczonym polu.

Zaloguj się, aby dodać ilustrację.

Ćwiczenie 11 難

Oblicz wartość iloczynu rozpuszczalności węglanu wapnia (CaCO3 ) w temperaturze 28°C,

którego rozpuszczalność wynosi 5,6 · 10-6 dm3 .
mol

Rozwiązanie oraz odpowiedź zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie
umieść je w wyznaczonym polu.

Zaloguj się, aby dodać ilustrację.

Ćwiczenie 12 難

Oblicz rozpuszczalność molową soli o wzorze Pb(IO3 )2 ( K so = 3,69 · 10-13).

Rozwiązanie oraz odpowiedź zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie
umieść je w wyznaczonym polu.

Zaloguj się, aby dodać ilustrację.

Dla nauczyciela

Scenariusz zajęć

Autor: Agata Jarszak‐Tyl, Krzysztof Błaszczak

Przedmiot: chemia

Temat: Co to jest iloczyn rozpuszczalności i co możemy na jego podstawie przewidzieć?

Grupa odbiorcza: III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres rozszerzony; uczniowie III
etapu edukacyjnego – kształcenie w zakresie rozszerzonym

Podstawa programowa:

Zakres rozszerzony

VI. Reakcje w roztworach wodnych. Uczeń:

4) wykonuje obliczenia z zastosowaniem pojęć: stała dysocjacji, stopień dysocjacji, pH,

iloczyn jonowy wody, iloczyn rozpuszczalności; stosuje do obliczeń prawo rozcieńczeń
Ostwalda.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii;
kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne:

Uczeń:

definiuje pojęcia: iloczyn rozpuszczalności, efekt wspólnego jonu;

analizuje wartości iloczynu rozpuszczalności i określa warunki wytrącania się osadu;
wykonuje obliczenia związane z pojęciami: iloczyn jonowy, iloczyn rozpuszczalności,
rozpuszczalność.

Strategie nauczania:

asocjacyjna.

Metody i techniki nauczania:

 dyskusja dydaktyczna;
ćwiczenia uczniowskie;
analiza materiału źródłowego;
film samouczek;
technika zdań podsumowujących.

Formy pracy:

praca zbiorowa;
praca w parach;
praca indywidualna.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami z dostępem do Internetu;

słuchawki;
rzutnik multimedialny;
zasoby multimedialne zawarte w e‐podręczniku;
tablica interaktywna/biała tablica.

Przebieg zajęć

Faza wstępna:

1. Zaciekawienie i dyskusja. Nauczyciel wyświetla okładkę e‐materiału, po czym zadaje

uczniom pytanie: Czy wszystkie substancje rozpuszczają się w ten sam sposób?
Przykładowa odpowiedź: Istnieją substancje dobrze lub trudnorozpuszczalne. Czy po
zmieszaniu dwóch roztworów, które zawierają jony soli (lub wodorotlenku), wytrąci się
osad? Nauczyciel wyznacza ucznia do roli asystenta w celu przeprowadzenia
doświadczenia: zmieszanie ze sobą dwóch substancji dobrze rozpuszczalnych
w wodzie, która zawiera jony Ba
2+ oraz 2−
SO BaCl Na SO
4 (np. 2 i  2 4 ), w celu wytrącenia
osadu BaSO4 .
2. Rozpoznawanie wiedzy wyjściowej uczniów. Uczniowie dyskutują z nauczycielem,
podają przykłady substancji, które ich zdaniem dobrze się rozpuszczają w wodzie.
Nauczyciel zadaje kolejne pytania: Kiedy strąca się osad? Co to jest rozpuszczalność?
Czy znacie pojęcie iloczynu rozpuszczalności? Stopień posiadania wiedzy uczniów
i odpowiedzi na pytania powinien być uwzględniony w pkt. 1 fazy realizacyjnej.
3. Ustalenie celów lekcji. Nauczyciel podaje temat zajęć i wspólnie z uczniami ustala cele.

Faza realizacyjna:

1. Uczniowie zapoznają się z treściami w e‐materiale związanymi z pojęciem iloczynu

rozpuszczalności, po czym chętne osoby wyjaśniają pojęcie. Podają, do czego służy
iloczyn rozpuszczalności, na czym polega efekt wspólnego jonu. Chętna osoba
przedstawia na tablicy sposób zapisu iloczynu rozpuszczalności na przykładzie kilku
 substancji. Nauczyciel kontroluje poprawność zapisów i ewentualnie wyjaśnia
niezrozumiałe kwestie. Następnie wyświetla tabelę z iloczynami rozpuszczalności
i prosi o jego interpretację?
2. Nauczyciel wyświetla na tablicy interaktywnej medium bazowe – film samouczek „Co to
jest iloczyn rozpuszczalności i co możemy na jego podstawie przewidzieć?”. Uczniowie
układają do treści filmu, w trakcie jego projekcji, pytania, po czym zadają je sobie
nawzajem na forum i udzielają odpowiedzi. Inni uczniowie weryfikują poprawność
merytoryczną wypowiedzi. Następnie wszyscy rozwiązują ćwiczenia załączone do
medium. Nauczyciel czuwa nad poprawnością rozwiązywanych zadań oraz tłumaczy
ewentualne niezrozumiałe kwestie.
3. Nauczyciel odsyła uczniów do pracy samodzielnej nad zadaniami 1‐5 w sekcji „Sprawdź
się” w e‐materiale. Uczniowie rozwiązują ćwiczenia, a w razie wątpliwości prowadzący
wyjaśnia niezrozumiałe kwestie.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel sprawdza wiedzę uczniów, zadając przykładowe pytania skierowane do

uczniów: Co to jest iloczyn rozpuszczalności? Do czego służy iloczyn rozpuszczalności?
Co oznacza efekt wspólnego jonu?
2. Jako podsumowanie lekcji nauczyciel może wykorzystać zdania do uzupełnienia, które
uczniowie gromadzą w swoim portfolio :

Przypomniałem/łam sobie, że...

Co było dla mnie łatwe...
Czego się nauczyłam/łem...
Co sprawiało mi trudność...

Praca domowa:

Nauczyciel prosi uczniów o dokończenie ćwiczeń zawartych w e‐materiale w sekcji

„Sprawdź się”.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Film samouczek może być wykorzystany przez uczniów podczas wykonywania pracy
domowej oraz podczas przygotowywania się do lekcji .

Materiały pomocnicze:

1. Polecenia podsumowujące (nauczyciel przed lekcją zapisuje je na niewielkich kartkach):

Co to jest iloczyn rozpuszczalności?

Do czego służy iloczyn rozpuszczalności?
Co oznacza efekt wspólnego jonu?
 2. Doświadczenie chemiczne:

Sprzęt i szkło laboratoryjne: statyw do probówek, probówki, bagietka szklana, zlewka.

Odczynniki chemiczne: woda, chlorek baru, siarczan(VI) sodu.

3. Karty charakterystyk substancji.