Емил Алексиев

МАГУРА

Едно од најтаинствените места во овој дел од светот ја чува до денес својата неоткриена
тајна. Таа тајна е скриена длабоко под земјата во пештерата Магура. Оваа чудесна
пештера во средиштето на Балканскиот Полуостров, надвор од сите патишта, е древно
свето место. Во лавиринтот од подземни сали и премини таму се зачувани некои од
најзначајните пештерски слики во Европа (сл. 1).
Имајќи ги предвид досега објавените трудови1 за Магура (Бугарија)2 сметам дека е
потребно да се предложи сосем ново толкување. Пештерските слики во Магура се
толкувани како Сончев календар (сл. 2).3 Авторите на оваа теорија не приведуваат докази
за да ја докажат. Тоа е произволна теза што ги поддржува современите тенденции на
додавање астрономска вредност на речиси сите откриени пештерски слики. Сметам дека
тоа е само уште еден популарен научен мит.
Што навистина гледаме на овие пештерски слики? Што можеме да кажеме за пештерските
слики во Магура? Она што го гледаме е детален опис на еден ритуал. Описот на ритуалот
е разделен на неколку делови или сцени кои се поврзани меѓу себе.
На почетокот е сцена со лов (сл. 3). Можеме да видиме еден ловец со лак и стрела и пес.
Останатите ликови имаат копја и штитови. Тоа не се ловци. Тоа се воини. Ловецот лови
срни (Capreolus capreolus L.).4
Што значи оваа сцена во контекстот на сликаниот опис на еден ритуал? Целата оваа сцена
има смисла само како означување на времето кога овој ритуал се практикува. Тоа е време
кога се оди во лов на срни и кога почнуваат воените походи. Нешто што сликарот
(поточно цртачот) претпоставувал дека секој го знае. Најверојатно месецот мај. Оттаму,
можеме да претпоставиме дека овој ритуал припаѓа на пролетните ритуали на обнова на
природата кои се најчесто оргијастички. Ова го потврдува следната сцена.
Над оваа сцена со лов на срни се ликови кои танцуваат. Еден до друг се насликани ликови
на мажи и жени. Множеството ликови сугерира масовност. Можеме да претпоставиме
дека се работи за голема група на луѓе кои учествуваат во овој ритуал. Ликовите што се
претставени се крајно стилизирани и сведени на типизирани графички знаци. Графичкото
претставување на овие ликови укажува на движење. Најверојатно дека се работи за
ротација или вртење околу себе на танцувачите. Жените се облечени во долги фустани со
широки здолништа стегнати во појасот и имаат раце кренати над главата. Мажите се голи
и имаат фалуси во ерекција. Претставени се со раширени раце. Во неколку сцени се
претставени и со рацете на колковите.
1

4
По оваа низа од ликови кои танцуваат, во продолжение може да се видат уште некои
интересни детали како што е сцената каде што гола жена танцува со или меѓу срни (срна),
како и сцени со други животни.
Следната значајна сцена (сл. 4) започнува со симболична претстава на Сонцето во
озрачување (графички знак за динамично сонце), под кое се издигаат црни крстови или
столбови со Т-форма. Таа е продолжение на фризот каде што се појавуваат машки ликови,
голи и со фалуси во ерекција, кои се обезглавени. Ако континуирано се следи
трансформацијата на машкиот лик за кој не можеме со сигурност да кажеме дали танцува
или стои (дали е динамичен или статичен учесник во овој ритуал) можеме да ја
документираме бараната трансформација во крст или столб во Т-форма 5 (оваа Т-форма е
позната уште од Гебекли Тепе /Göbekli Tepe/, Карахан Тепе /Karahan Tepe/ и остантите
археолошки локалитети во овој регион од истиот период).
Во продолжение е една од двете клучни сцени што го затвораат циклусот на сцени со
ритуалниот танц. Претставени се неколку женски лика во фази на трансформација. Околу
централниот лик на танчарка која се трансформирала во сад (графичкиот знак може лесно
да се поврзе со одреден тип на керамички садови – lebes gamikos)6 лежат обезглавени тела
на мажи. Две од трите обезглавени тела што можеме да ги идентификуваме се во пози на
адорација. Третото тело е во збркана поза со неприродно кренати нозе наопаку и до него
глава со некој вид на круна.
Жените кои танцуваат, или барем една од нив, се трансформира во нешто што прилега на
сад. Станува збор за одреден вид на сад кој се користи во свадбените ритуали (lebes
gamikos). Овде имаме слика на сад кој прилега на жена во долг фустан стегнат во
половината со држалки како кренати раце и рудиментирана глава која можеби е
држалката од капакот со кој садот е покриен. Веројатно се работи за керамички сад со
големи димензии од кој учесниците на ритуалот пијат опојна напивка (сликата на овој сад
се појавува и на други места во сцените на танц). Вакви ритуални садови од кои се пие
често наоѓаме во неолитските светилишта. Оваа трансформација на жената во сад чии
фази ги следиме е симболична и ја претставува врската меѓу жената и садот со опијати.
Оваа врска е силно нагласена во оваа сцена. Го означува мигот кога мажите пијат од садот
и се жртвуваат со сечење на главите.
За групите од точки, геометриски форми и графички знаци и симболи ние денес малку
нешто можеме да кажеме. Можеме само да ги препознаеме змиите кои се појавуваат во
оваа сцена. Интересен детаљ е симболот што прилега на скали и кој во следната сцена се
затвора во круг околу Сонцето, така што можеме да претпоставиме дека се работи за
графички знак кој ги претставува ѕидовите на пештерата (во претходната композиција
меѓу два вакви знака се наоѓа темно петно за кое можеме да претпоставиме дека е влезот
во пештерата). Вака можеме да ја објасниме следната сцена. Сонцето, ако ја следиме оваа
замисла, е заробено во пештерата и се ослободува од неа зрачејќи и кревајќи се кон
небото. Оваа претпоставка е поткрепена со првата сцена од овој циклус, каде што над
мажите-столбови и крстови e ваква ограда – скала над која се издига Сонце во силно
озрачување.

6
Третата значајна сцена (сл. 5) што следи по сцената за трансформација и жртвување го
претставува мигот на катарза во овој ритуал. Тоа е клучна сцена. Композицијата е
хаотична, експлозивна и декомпонирана. Оваа сцена го опишува мигот на трансформација
на ликовите учесници во ритуалот. Овој драматичен миг е насликан хаотично, како што
веројатно и танцот се забрзува и доаѓа до своја кулминација.
Централно место има графички нагласената стилизирана претстава на антропоморфно
Сонце. Фактот дека Сонцето е персонифицирано и зазема позиција на активно божество
(Бог кој е присутен, Бог агент) е од исклучително значење за толкувањето, но и за
датирањето на овие слики. Околу Сонцето се расфрлени во неред графичките знаци кои
означуваат мажи. Недостигаат знаците за жени. Симболичните претстави на мажите како
Т-столбови укажуваат на завршена трансформација и влез во повисока фаза, каде што во
самиот знак за маж е инкорпориран Сончевиот симбол (графичкиот знак Т кој означува во
исто време маж и столб, а можно е и Сончев зрак, е надограден со круг или полукруг како
графичкиот знак за Сонце). Мажите што минуваат низ оваа иницијација која завршува со
нивната смрт се идентификуваат симболично со новото Сонце кое се раѓа и расте
достигнувајќи целосна сила.
Симболите на Сонцето недвосмислено укажуваат на Сончев култ. Тоа е младо Сонце кое
се раѓа во темнината на подземјето. Ритуалот е во функција на неговата годишна обнова.
Можно е и користење на дрвени столбови во Т-форма (Сончев столб) со кои мажите се
идентификуваат во ритуал каде што телото се изложува на мачење и болка (има аналогии
со познатите ритуални практики од Сончевиот култ). Очигледно е и ритуалното
обезглавување на дел од уечесниците во ритуалот.
Од она малку што можеме да заклучиме врз основа на насликаното (поточно на
нацртаното), со сигурност можеме да тврдиме дека се работи за опис на оргијастички
ритуал кој се одржувал овде во рана пролет и кој е посветен на Сонцето. Ритуалот се
состои од танц во кој жените кои танцуваат се облечени и се движат со високо подигнати
раце кои симболизираат Сончев диск. Мажите се голи. Жените најверојатно танцуваат
околу мажите и ги заведуваат танцувајќи, додека мажите стојат со раширени раце и со
фалуси во ерекција. Облеката на жените има еротична (еротизирачка) функција. Тоа е
функцијата на облеката (како и во нашата современа култура одредена облека е
поеротична од голото тело). Жените се облечени веројатно во раскошни невестински
носии и накитени се со цвеќе и билки. Танцот е еротичен. Можно е да имаат улога на
Сончеви невести. Тие се вртат околу себе и веројатно во одреден миг и мажите почнуваат
да се вртат околу себе. Во одреден миг на ритуалот, кога мажите пијат од садот со опојна
напивка на некои од мажите им ја сечат главата (врз основа на описот на ритуалот не
можеме да знаеме дали на однапред одредени мажи или се работи за случаен избор).
Оргијастичниот танц преоѓа во чин на жртвување.
Ова се слики на секс и смрт. Ерос и Танатос се здружени во овој ритуал. Еве ги
елементите на ритуалот (секој ритуал е некој вид на театар, театар на суровоста): танц,
високо подигнати раце, еротски занес, секс (не можеме да заклучиме во која форма), Т-
столбови кои служат за мачење, садови (или сад) со опојно или наркотично средство,
обезглавување на мажи, колективен транс...
Овие пештерски слики опишуваат етапи на ритуалот кој значи спојување на мажите со Т-
столбовите (со Сончевиот столб или со Сончевиот зрак), потоа, нивно жртвување и нивна
целосна инкорпорација во светлечкото тело на Богот Сонце и трансформација на жените
во садови од кои се пие (оваа идеја за жената како свет сад има спектакуларна историја, а
формата на овој сад кој симболично ја претставува жената може да се следи сè до
ритуалниот пехар во христијанскиот ритуал и современите свадбени пехари). На
симболичниот јазик со кој говори сликарот (цртачот) ваквиот ритуал не е нешто што не е
познато. Постојат многу аналогии со зачуваните ритуални практики и во етнологијата на
Балканот како и аналогии со познатите дионисиски култови. Траги од овој, веројатно
фундаментален ритуал кој ќе ја одбележи новата епоха и ќе го најави добата на
бронзените култури, се присутни секаде и до денес.
Неколку детали се важни за разбирањето на пештерските слики (цртежи) во Магура:
- Ликовите не носат животински маски и не се забележува присуство на свештеник или
шаман кој го води култот;
- Нагласено е присуството на Бог како одделен моќен ентитет. Богот Сонце е во директна
интеракција со учесниците на култот. Појавата на божество кое има антропоморфни
карактеристики со кое заедницата преку ритуали гради заемен однос е од исклучително
значење за историјата на религиите;
- Евидентно е постоење на ритуал за идентификација со божество преку практикување на
ритуален транс кој е постигнат преку оргијастички танц, користење на халуциногени
супстанции или напивки, но и преку можно самоизмачување;
- Дел од машките учесници се идентификуваат со Богот Сонце. Не знаеме дали
ритуалниот танц има за цел копулација или само декапитација на машките учесници (или
барем на мал дел од нив). Малку е веројатно дека се работи за неконтролиран изблик на
гнев под дејство на опијати кај жените како кај Менадите. Ритуалот има мошне
контролиран тек и мажите кои се жртвуваат во корист на Сонцето (слабо сонце кое така
добива сила) се најверојатно претходно избрани и доброволно се жртвуваат.
Култот на Сонцето и неговото обожавање е религиски феномен кој говори за реформите и
за радикално новиот концепт на религијата во неолитот. Сметам дека со голема
веројатност може да се тврди дека овој ритуал чии сцени се свесно насликани во Магура,
што е необично, имајќи ја предвид заштитата на тајната на ваквите ритуали, е нов и
необичен и за жителите од овој регион. Оттаму сметам дека култот на Сонцето и на
пролетните празнувања е импортиран и се движи по познатата линија на миграциите по
трасата на Дунав и дека како нов култ се воспоставува на ваков начин преку пештерски
слики во веќе прочуено свето место како што е Магура. Проповедниците на новиот култ
се веројатно дојденци кои проповедаат нова атрактивна моќна Сончева религија. Овој
култ не го негира претходниот религиски систем туку се инкорпорира во него, ги користи
старите ритуални места и го надградува без да ја менува неговата структура. Тоа е
типично речиси за сите нови религиски учења и култови.
Сметам дека пештерските слики се насликани околу 4000 години пр.н.е. кога и се најрано
датирани од страна на бугарските научници (14C)7. Тезата дека се многу порани8 и дека
припаѓаат на доцното бронзено време се должи на поврзаноста меѓу бронзеновременските
култури и Сончевиот култ, меѓутоа треба да се поместат хронолошките граници
прифатени во научната заедница. Многу пред да почне употребата на бронзата, се случува
длабока реформа на неолитското општество и радикално се менува дотогашната религија,
а со тоа и целото општество.

ЗАБЕЛЕШКИ

Maglova, P., Stoev, A. and Spasova, M. 2016. Late Chalcolithic Solar-chthonic Rock-cut Structures for Time
Measuring in the Eastern Rhodopes, Bulgaria. Mediterranean Archaeology and Archaeometry 16 (4): 401–406.
Ivanova, S., Gurova, M., Spassov, N., Hristova, N., Tzankov, N., Popov, V., Marinova, E., Makedonska, J., Smith,
V., Ottoni, C. and Lewis, M. 2016. Magura Cave, Bulgaria: A Multidisciplinary Study of Late Pleistocene Human
Environment in the Balkans. Quaternary International (415): 86–108.
Tsonev, T. 2009. Ideology of Social Change in the Eneolithic/Bronze Age Parietal Art in the Magura Cave, North-
west Bulgaria. XXIII Valcamonica Symposium Papers: 349–356. 28 October – 2 November 2009. Capo di Ponte.
2
Пештерата Магура е релативно голема и сува пештера со внатрешен простор од 28 600 м2. Главниот
коридор има два влеза и три разгранети галерии. Во вториот, на оддалеченост од 375 m од главниот влез, на
ѕидовите има бројни слики. Тие се направени од гуано од лилјаци а малкумина – од светло-кафеавокер, како
и од пчелин восок.
3
Спасова, М., Стоев, А. и Стоева, П. 2020. Праисторически календарни записи в пещерите Магура и
Байлово. Sixteenth International Scientific: Conference, Space, Ecology, Safety. 4–6 November 2020. Sofia.
4
Групата срни е нацртана од некој кој знаел да направи разлика меѓу видовите елени и срната. Ја ловел и
добро ја познавал. Групата ја насликал точно. Оттаму и збунува првото животно во кое ловецот стрела кое
можеме само да претпоставиме дека е ној. На прв поглед изгледа дека и некои други животни овде се
егзотични. Сепак, многу поверојатно е дека се работи за срни, особено имајќи предвид дека се појавуваат
често претставени од разни точки на гледање и дека има сцени со зимзелени дрвја во заднината. Она што е
интересно е дека цртачот ги црта во перспектива со скратување како што тој ги гледа. Останатите сцени се
цртани со користење на графички знаци. Кога црта животни користи субјективна точка на гледање.
5
Се работи за трансформација на графичкиот знак за маж во симбол на столб, најверојатно т.н. „Сончев
столб“.
6
Садот lebes gamikos е од подоцнежен датум и се користи во свадбените ритуали. Формата во која
танчарката се трансформира е речиси идентична со овие садови. Женската форма на садот со текот на
времето се стилизира до непрепознатливост. Остануваат само реминисценции на неговата првобитна
ритуална функција и на формата на женското тело со кренати раце кои сè повеќе се рудиментирани.

7
Kunov, А., Arnaudov, V. and Molnar. M. 2014. First 14C dating of the bat guano used for the ancient drawings of
Magura cave, NW Bulgaria. GEOSCIENCES: National Conference of the Bulgarian Geological Society with
international participation: 111–112.

8
8
Сликите се проучувани и коментирани од голем број автори. Повеќето од нив имаат слични мислења за
хронологијата на поголемиот дел од сликите – доцен енеолит/бронзено и железно време (Mikov 1928/1929,
1955; Џамбазов 1958; Anati 1971; Nougier 1977). Поточно М. Гимбутас (Gimbutas 1989) ги поврзува сликите
со енеолитот. В. Герасимова-Томова и Т. Стојчев (Gerasimova and Stojtchev 1994) го поврзуваат овој сликан
ансамбл врз основа на нивната сличност со некои женски антропоморфни слики во енеолитот со
археолошки докази и наоди изработена на керамика и мермер.
Anati, E. 1971. Magura cave, Bulgaria. Bollettino del Centro Camuno di Studi Preistorici (6): 83–107.
Djambazov, N. 1958. The paintings in the Magura cave. Nature and Knowledge (4): 21–22. (In Bulgarian)
Gerasimova, W. and Stojtchev, T. 1994. Die Götterdreiheit in der Prähistorischen Einfarbigen Malerei von der
Höhle Magura. Relations Thraco – Illyro – Helléniques: 103–106.
Gimbutas, M. 1989. The Language of the Goddess. San Francisco: Harper Collins Publishers.
Mikov, V. 1928/29. Contribution to the Prehistoric Culture in Bulgaria. Bulletin of the Bulgarian Archaeological
Institute (V): 309–310. (In Bulgarian)
Mikov, V. 1955. The Paintings in the Magura Cave. Art (5): 70–72. (In Bulgarian)
Nougier, L.-R. 1977. Les “ballerines” de Magoura. Prehistoire Ariégeoise (XXXII): 123–131.