LƏsgərzadə. Hüseyn Cavid Mühiti VƏ Müasirləri. GlobeEdit, 2018

+!
#

!
"#$ %
&'( ) * ! '(# (
# # #

# !
# !+ &'( , !( !
#- ,#
!#./ #

#
) ! #" 0

#
(# !##
(#$
# # !#

###$

1####$
2 #3#
#/## $4

"
#.5#
(6

! #$## , 7
8
9 /#
:
$###$

;<=)>?@)=)ABC>D)C

!

"
# $
%

&

' %
()$
%
#
#)(*+,$

-.
/0$#

12.13+(4
5&6070/0
5 3+(8 "
# $
%

&

' %

#
#3+(8
AZԤRBAYCAN MøLLø ELMLԤR AKADEMøYASI
NøZAMø adına ԤDԤBøYYAT øNSTøTUTU
LÜTVøYYԤ ԤSGԤRZADԤ
HÜSEYN CAVID:
MÜHøTø VΨ MÜASøRLΨRø
BAKI
LütviyyΩ ΨsgΩrzadΩ
Azԥrbaycan Milli Elmlԥr Akademiyası Nizami adına

Ԥdԥbiyyat ønstitutunun Elmi ùurasının 13 may 2015-ci il
tarixli (protokol 4 ʋ) iclasının qԥrarı ilԥ çap olunur
Ön sözün müԥllifi: øsa Hԥbibbԥyli

Akademik
Elmi redaktor: Zaman Ԥsgԥrli

filologiya elmlԥri doktoru, professor
Rԥyçilԥr: Ԥbülfԥz Quliyev

AMEA-nın müxbir üzvi
Ԥlizadԥ Ԥsgԥrli
filologiya elmlԥri doktoru
øslam Qԥribli
filologiya elmlԥri doktoru
Monoqrafiyada AzΩrbaycanın mütΩfΩkkir sΩnΩkarı Hüseyn Cavidin

ΩdΩbi mΩfkurΩsi vΩ sΩnΩti dövrünün ΩdΩbi, mΩdΩni, ictimai mühiti
kontekstindΩ araúdırılıb. ùairin Naxçıvan ΩdΩbi-mΩdΩni – ictimai mühiti
vΩ naxçıvanlı maarifçi müasirlΩri ilΩ ΩlaqΩsi, ailΩ vΩ tΩhsil mühiti:
Naxçıvan, CΩnubi AzΩrbaycan, TürkiyΩ, hΩmçinin hΩyatı vΩ fΩaliyyΩtindΩ
GΩncΩ, Tiflis mühiti vΩ ΩdΩbi yaradıcılı÷ının Bakı dövrü, Almaniya sΩfΩri
vΩ tΩΩssüratları, AzΩrbaycanda sovet dövrü ictimai-ΩdΩbi mühiti, bolúevik
rejminin böyük sΩnΩtkara ikili münasibΩti diqqΩtΩ çΩkilΩrΩk obyektiv vΩ
aydın tΩhlildΩn keçirilib. Ψdibin ΩsΩrlΩri Ωtrafında qurulan ΩdΩbi
mΩhkΩmΩlΩrin, dövrü mΩtbuatın, ΩdΩbi tΩnqidin, xüsusΩn Hüseyn Cavid -
CΩfΩr Cabbarlı münasibΩtlΩrinΩ aydınlıq gΩtirilib ki, bütün bunlar da
úairi repressiyaya aparan yolun aydın úΩkildΩ tΩsvir edilmΩsinΩ, dövrü vΩ
mühiti bütöv mΩnzΩrΩsi ilΩ tΩsΩvvür etmΩyΩ imkan yaradır.
Lütviyyԥ Süleyman qızı Ԥsgԥrzadԥ. Hüseyn Cavid:mühiti
vԥ hԥyatı (monoqrafiya). Bakı..., 2015 -
2
Hüseyn Cavid: mühiti vΩ müasirlΩri
HÜSEYN CȺVøDøN
ԤDԤBø MԤFKURԤSø VԤ SԤNԤTø
Ⱥzԥrbɚycɚn ԥdԥbiyyɚtının bԥnzԥrsiz sԥnԥtkarı, görkԥmli

rɨmɚntik úɚir vԥ drɚmɚturq, böyük mütԥfԥkkir Hüsɟyn Cɚvidin
ömür vԥ sԥnԥt yɨlu bɚrԥdԥ indiyԥdԥk çɨɯlu ɚrɚúdırmɚlɚr
ɚpɚrılmıú, ɨnun zԥngin yɚrɚdıcılı÷ının idɟyɚ-bԥdii mԥziyyԥtlԥri
müɯtԥlif ɚspɟktlԥrdԥn tԥdqiq ɨlunmuú, nԥticԥdԥ bir sırɚ dԥyԥrli
mɨnɨqrɚfiyɚ vԥ mԥqɚlԥlԥr ɨrtɚyɚ çıɯmıúdır. Lɚkin dԥrin ümmɚnɚ
bԥnzԥyԥn Cɚvid sԥnԥtinin öyrԥnilmԥsi sɚhԥsindԥ qɚrúıdɚ durɚn
vԥzifԥlԥr dԥ ɚz dɟyildir. ɏüsusԥn, Azԥrbaycan müstԥqillik ԥldԥ
etdikdԥn sonra mԥdԥni-mԥnԥvi dԥyԥrlԥrimizi, müasir dövrümüz
üçün aktuallı÷ını itirmԥyԥn bir sıra problemlԥrin yenidԥn, ça÷daú
tԥfԥkkür iúı÷ında vԥ milli müstԥqillik kontekstindԥ, sistemli
úԥkildԥ araúdırılmasına ehtiyac vardır. Müstԥqiliyin ɚçdı÷ı gɟniú
imkɚnlɚrın fɨnundɚ Hüseyn Cavidin ԥsԥrlԥrini tɟmɚtikɚ,
prɨblɟmɚtikɚ vԥ pɨɟtikɚ, hԥtta estetika bɚɯımındɚn yɟni tԥfԥkkür
iúı÷ındɚ ɚrɚúdırmɚyɚ cԥlb ɟtmԥk, indiyԥdԥk diqqԥt yɟtirilmԥmiú,
yɚɯud düzgün qiymԥtlԥndirilmԥmiú mԥqɚm vԥ mԥtlԥblԥrԥ
ɚydınlıq gԥtirmԥk cɚvidúünɚslı÷ın çɚ÷dɚú inkiúɚf
istiqɚmԥtlԥrindԥn, ԥsɚs priɨritɟtlԥrindԥn biridir.
Hüseyn Cavid irsinin tԥdqiqi, cavidúünaslıq hԥlԥ onun
sa÷lı÷ından etibarԥn baúlayıb. Bu barԥdԥ úairi xoúbԥxt sԥnԥtkar
saymaq olar. Keçԥn ԥsrin 20-30-cu illԥrindԥn baúlayaraq davam
edԥn araúdırmalarda mütԥfԥkkir sԥnԥtkarın hԥyat vԥ
yaradıcılı÷ının öyrԥnilmԥsinԥ baxmayaraq onun yaúadı÷ı dövrün
ictimai vԥ ԥdԥbi mühiti o qԥdԥr kԥúmԥkeúli vԥ ԥhԥmiyyԥtli, hԥyatı
vԥ sԥnԥti o qԥdԥr zԥngindir ki, bütün bunlar hԥr zaman yeni söz
demԥk, fԥrqli istiqamԥtlԥrdԥ araúdırmalar aparmaq üçün geniú
imkan verir.
Sɨn illԥrdԥ ɚyrı-ɚyrı tԥdqiqatlarda Hüseyn Cɚvidin úԥɯsiyyԥti
vԥ sԥnԥtinԥ ɯüsusi diqqԥt vԥ ɟhtirɚmlɚ yɚnɚúılmıú, mɚrɚq dɨ÷urɚn
ɚrɚúdırmɚlɚr ɚpɚrılmıúdır. Mütԥfԥkkir sԥnԥtkarın ԥdԥbi mԥfkurԥsi,
3
yaratdı÷ı ԥsԥrlԥrindԥki türkçülük, turançılıq ideyaları vԥ zamana

tarixi yanaúmalar ԥdԥbiyyatúünaslara yeni qԥnaԥtlԥrԥ gԥlmԥk
üçün ԥsas verir.
Bu bɚɯımdɚn, Lütviyyԥ Ԥsgԥrzadԥnin “Hüsɟyn Cɚvid: mühiti
vԥ müasirlԥri” mövzusuna hԥsr edilmiú monoqrafiyasında tԥqdim
edilԥn problem bütün yönlԥri ilԥ ɚrɚúdırmɚyɚ cԥlb ɨlunmuúdur.
Mövzunu müraciԥt edilmԥsi zԥruru olan elmi-ԥdԥbi mԥsԥlԥlԥrdԥn
biri hesab ɟtmԥk lɚzım gԥlir. Qeyd etmԥk lazımdır ki, Hüseyn
Cavidin yaradıcılı÷ına hԥsr edilmiú tԥdqiqat ԥsԥrlԥrindԥ bu
problem úairin hԥyatı vԥ yaradıcılı÷ı tԥhlil edilԥrkԥn müԥyyԥn
dԥrԥcԥdԥ nԥzԥr nöqtԥsinԥ çԥkilsԥ dԥ, prɨblɟm kɨmplɟks úԥkildԥ
geniú filɨlɨji aspektdԥ sistemli úԥkildԥ araúdırılmamıúdır.
Halbuki, istԥnilԥn sԥnԥtkar, xüsusԥn dԥ Hüseyn Cavid kimi böyük
mütԥfԥkkiri, onun dövrü vԥ mühiti, habelԥ müasirlԥri ilԥ
ԥlaqԥlԥrini öyrԥnmԥdԥn tam, bütöv tԥsԥvvür etmԥk çԥtindir.
Monoqrafiyada mԥhz bu cԥhԥtdԥn tԥúԥbbüs göstԥrilmiú úair-
dramaturqun mԥfkurԥsi vԥ sԥnԥti daha çox dövrünün ԥdԥbi vԥ
ictimai mԥdԥni mühiti kontekstindԥn yeni arxiv sԥnԥdlԥri vԥ
dövrü mԥtbuat materialları ԥsasında araúdırılıb,
ümumilԥúdirilmiúdir. Böyük sԥnԥtkarın müasirlԥrinԥ hԥsr edilmiú
tԥdqiqatlar onun hԥyatı vԥ yaradıcılı÷ını dövr vԥ zamanla
ԥlaqԥdar mԥqamlarını üzԥ çıxarılma÷ına imkan yaratmıúdır.
Qԥdim vԥ zԥngin tarixԥ, böyük mԥdԥniyyԥtԥ vԥ dövlԥtçilik
ԥnԥnԥlԥrinԥ malik olan Naxçıvanın XIX ԥsrin 60-90-cı illԥrinin
ictimai-mԥdԥni mühiti tԥdqiq edilԥrԥk böyük sԥnԥtkarın mԥhz
belԥ zԥngin ictimai-mԥdԥni vԥ maarifçi bir mühitin yetirmԥsi
olması ԥsaslandırılaraq nԥsil úԥcԥrԥsi araúdırılmıú,
dünyagörüúünün formalaúmasında ailԥ vԥ tԥhsil mühitinin roluna
ciddi nԥzԥr salınmıúdır. ùairin “baúı ԥmmamԥli ziyalı”
adlandırdı÷ı atası Hacı Molla Abdullanın dövrünün maarifçi
ziyalılarının diqqԥt mԥrkԥzindԥ olması mԥsԥlԥlԥrinԥ aydınlıq
gԥtirilmiú, tԥrcümeyi-halı formalaúdırılmıú övladlarının
dünyagörüúünün, bԥdii istedadlarının formalaúmasında, onlarda
úeirԥ-sԥnԥtԥ meyilin oyanmasında onun güclü amil olması
tԥsdiqlԥnmiúdir. Hԥmçinin Hüseyn Rasizadԥnin mԥdrԥsԥ tԥhsili
4
illԥri araúdırılmaya cԥlb edilmiú, úairin dünyagörüúünün

formalaúmasında islam amilinin ԥhԥmiyyԥtinԥ aydınlq
gԥtirilmiúdir. Cavidin ibtidai tԥhsil mühiti - “Mԥktԥbi-Tԥrbiyԥ”
illԥri, bu mԥktԥbin úairin gԥlԥcԥk hԥyatındakı rolu müԥyyԥn
edilmiú, dünyagörüúünün istiqamԥtlԥnmԥsindԥki yeri
araúdırılmıúdır.
Dövrün böyük maarifçisi Mԥhԥmmԥd Ta÷ı Sidqi ilԥ müԥllim-
úagird münasibԥtlԥri ԥdԥbiyyat baxımından uúaq-úagird
yaradıcılıq ԥlaqԥlԥri sԥviyyԥsindԥ dԥyԥrlԥndirilmiúdir.
Monoqrafiyanın “Hüseyn Cavid vԥ maarifçilik hԥrԥkatı” adlı
II fԥsli Hüseyn Cavidin Naxçıvandan olan maarifçi müasirlԥri ilԥ:
Qurbanԥli ùԥrifzadԥ, Cԥlil Mԥmmԥdquluzadԥ, Eynԥli bԥy
Sultanov, Xԥlil a÷a Hacılarovla olan münasibԥtlԥri araúdırılmıú,
úairin hԥyatında vԥ yaradıcılı÷ında müasirlԥrinin rolu müԥyyԥn
olunmuúdur. Bundan baúqa monoqrafiyada Hüseyn Cavidin
maarifpԥrvԥr qardaúı ùeyx Mԥhԥmmԥd Rasizadԥ ilԥ
münasibԥtlԥrinԥ dair zԥngin materiallar oxuculara çatdırılmıúdır.
Monoqrafiyada qarúıya qoyulan mԥqsԥdlԥrdԥn biri dԥ úairin
dünyagörüúünün formalaúmasının vԥ bԥdii yaradıcılı÷ının inkiúaf
mԥrhԥlԥlԥrinin öyrԥnilmԥsi mԥsԥlԥsinԥ yönԥldilmiúdir. Bu
mԥqsԥdlԥ, Hüseyn Cavidin tԥrcümeyi-halının 1898-ci ildԥn 1904-
cü ilԥdԥk olan Cԥnubi Azԥrbaycanda yaúadı÷ı vԥ tԥhsil aldı÷ı illԥr
geniú tԥdqiq edilmiú, úair-dramaturqun ԥdԥbi - mԥdԥni vԥ ɟlmi
irsinin ɚrdıcıl vԥ diqqԥtlԥ öyrԥnmԥsinԥ, ԥsԥrlԥrindԥ bundɚn
faydalanmasına diqqԥt yetirilmiúdir. Eyni zamanda,
monoqrafiyada Hüseyn Cavidin ԥdib vԥ mütԥfԥkkir kimi
formalaúmasında Türkiyԥ ԥdԥbi maarifçi mühitinin rolu vԥ Türk
romantiklԥri ilԥ qarúılıqlı münasibԥtlԥri aydınlaúdırılmıú, østanbul
universitetindԥ tԥhsil alması, taleyindԥ Rza Tofiq Bölükbaúı
amilinin rolu araúdırılmıú, türk romantizminin tanınmıú
nümayԥndԥlԥrinin; Namiq Kamal, ùԥmsԥddin Sami, Ԥbdülhaq
Hamid, Rԥcaizadԥ Mahmud Ԥkrԥm vԥ baúqalarının yaradıcılı÷ı
ilԥ tԥmasları, Mԥhmԥt Akif Ԥrsoyun baúyazarı oldu÷u “Sırat-ül -
Müstԥkim” jurnalında úeirlԥrinin dԥrc edilmԥsi sԥnԥdlԥr vԥ
materiallar ԥsasında iúıqlandırılmıúdır. ùairin østanbulda tԥhsil
5
aldı÷ı illԥrdԥ bir çox úeirlԥrin altına yazılan qeydlԥr: østanbul,

Böyükdԥrԥ, Ka÷ıthanԥ, Böyükada vԥ sair kimi yer adları diqqԥtԥ
alınaraq bu bu poetik nümunԥlԥrin Türkiyԥdԥ cavan qԥlԥm
sahibinin yalnız “Sirat-i Müstԥqim” jurnalında deyil, “øctihad”da,
“Ԥdԥbiyyat-ı Umumiyyԥ”dԥ, ilk mühacirԥt qԥzeti olan “Yeni
Kafkasya”da, “Yeni Mecmua”da iútirak etmԥsi araúdırılmaya cԥlb
edilmiúdir.
Tԥdqiqatda, hԥmçinin Hüseyn Cavidin istintaqda verdiyi
ifadԥyԥ vԥ østanbuldan yazdı÷ı mԥktublara ԥsaslanaraq 1905-ci
ildԥ Türkiyԥyԥ gedԥn úairin qayıdıúının 1910-cu ilin ԥvvԥllԥrindԥ
gerçԥklԥúdirdiyi qԥnaԥtinԥ gԥlinmiúdir.
Hüseyn Cavidin ԥsԥrlԥrinin dil vԥ üslubunun formalaúmasında
østanbul mühitinin roluna aydınlıq gԥtirilmiúdir.
Yaradıcılıq kredosunu “Mԥnim tanrım gözԥllikdir, sevgidir” -
úԥklindԥ bԥyan edԥn Hüseyn Cavidin dünyɚgörüúündԥ
formalaúmıú vԥ ԥsԥrlԥrindԥ ԥks olunmuú bu prinsipin ԥdԥbi
mühitdԥ vԥ ԥsԥrlԥrindԥki ԥks- sԥdası diqqԥt mԥrkԥzinԥ
çԥkilmiúdir.
Bununla belԥ, tԥdqiqatçının fikrincԥ, Hüseyn Cavidin
yaradıcılı÷ı ilԥ türk romantiklԥrinin ԥsԥrlԥri arasında müԥyyԥn
bԥnzԥrliklԥr olsa da, fԥrqli vԥ fԥrdi özünԥmԥxsusluqlar onu
qüdrԥtli, orijinal sԥnԥtkar sԥviyyԥsinԥ yüksԥltmiúdir. Tԥdqiqatın
sonrakı fԥsllԥrindԥ Hüseyn Cavidin hԥyatı vԥ fԥaliyyԥtindԥ Gԥncԥ
- Tiflis mühiti, ԥdԥbi yaradıcılı÷ının Bakı dövrü, Almaniya sԥfԥri
vԥ tԥԥssüratları da geniú úԥkildԥ araúdırılaraq tԥqdim
olunmuúdur.
“Hüseyn Cavid vԥ Azԥrbaycanda sovet dövrü ictimai-
ԥdԥbi mühiti” adlı fԥslindԥ bolúevik rejminin böyük sԥnԥtkara
ԥdalԥtsiz ikili münasibԥti diqqԥtԥ çԥkilԥrԥk obyektiv vԥ aydın
tԥhlildԥn keçirilmiúdir. Bu mԥqamda tԥdqiqatçının vԥtԥndaúlıq
mövqeyi ilԥ elmi qayԥsi bir-birini tamamlayır. Hüseyn Cavid
ԥsԥrlԥri ԥtrafında qurulan ԥdԥbi mԥhkԥmԥlԥr dövrü mԥtbuatın,
ԥdԥbi tԥnqidin böhtanları haqqında aparılan araúdırmalar vԥ
repressiyaya aparan yolun aydın úԥkildԥ tԥsvir edilmԥsinԥ yol
açır. Hüseyn Cavid - Cԥfԥr Cabbarlı münasibԥtlԥrinԥ hԥsr
6
olunmuú araúdırmalar dövrü vԥ mühiti bütöv mԥnzԥrԥsi ilԥ

tԥsԥvvür etmԥyԥ imkan yaradır. Azԥrbaycan xalqının ümummilli
lideri Heydԥr Ԥliyevin görkԥmli sԥnԥtkar Hüseyn Cavidin
sԥnԥtinԥ dövlԥt sԥviyyԥsindԥ verdiyi yüksԥk qiymԥt haqlı olaraq
repressiya qurbanı olmuú ԥdibin real bԥraԥti kimi
dԥyԥrlԥndirilmiúdir.
Ümumiyyԥtlԥ, monoqrafiyada tԥdqiqatçı öz
mülahizԥlԥrini ԥsaslandırmaq üçün mövzuya aid zԥngin elmi
ԥdԥbiyyatdan, úairin yaradıcılı÷ını ԥks etdirԥn cavidúünaslıq
irsindԥn, dövrü mԥtbuat materiallarından vԥ arxiv sԥnԥdlԥrindԥn
yaradıcı úԥkildԥ istifadԥ olunmuú, obyektiv, elmi nԥticԥlԥr
çıxarılmıúdır. Bu, Hüseyn Cavid kimi görkԥmli sԥnԥtkarı mühiti
vԥ müasirlԥri, ԥdԥbi mԥfkurԥsi ilԥ birlikdԥ tԥqdim edԥn samballı
vԥ ümumilԥúdirilmiú tԥdqiqat ԥsԥridir. Tԥqdim olunan ԥsԥr
Azԥrbaycan Cavidúünaslı÷ının yeni dövrünün inkiúaf meyillԥrini
ԥks etdirԥn tԥdqiqat kimi dԥ mühim ԥhԥmiyyԥt kԥsb edir.
øsa Hԥbibbԥyli
Akademik
7
GøRøù
Anama ithaf edirΩm
Sovet dövrü dediyimiz böyük bir zaman kԥsimindԥ yazıçı vԥ

úairlԥrin hԥyat vԥ yaradıcılıqlarının ԥsas tarixlԥrinin, tԥrcümeyi-
hal göstԥricilԥrinin, yaradıcılıq yolunun tԥdqiq vԥ tԥqdimi zamanı
ideoloji prinsiplԥr ԥsas götürülmüú, müԥyyԥn ԥsԥrlԥri barԥdԥ
susmaq, bԥzi tarixlԥri unutmaq vԥ unutdurmaq, zԥruri
informasiyaların üstündԥn sükutla keçmԥk lazım gԥlmiúdir.
Azԥrbaycanın müstԥqillik qazanması ilԥ sԥnԥtkarları olduqları,
yaúadıqları kimi tԥdqiq vԥ tԥqdim etmԥyԥ münasib imkan
yaranmıú, mԥdԥni-mԥnԥvi dԥyԥrlԥrimizin vԥ günümüz üçün
aktuallı÷ını itirmԥyԥn bir sıra problemlԥrin yenidԥn, ça÷daú
tԥfԥkkür iúı÷ında vԥ milli müstԥqillik kontekstindԥ, sistemli
úԥkildԥ araúdırılmasına ehtiyac yaranmıúdır.
Azԥrbaycan ԥdԥbiyyatúünaslı÷ının çoxillik tԥcrübԥsi göstԥrir
ki, hԥr hansı bir sԥnԥtkarın formalaúma vԥ inkiúaf prosesini ԥdԥbi
mühitini, müasirlԥri ilԥ ԥlaqԥlԥrini öyrԥnmԥdԥn onun bԥdii fikir
tarixindԥ yerini vԥ mövqeyini dԥqiq müԥyyԥn etmԥk çԥtindir.
Çünki hԥr bir sԥnԥtkarın elmi tԥrcümeyi-halı ilk növbԥdԥ onun
yaúanan ömür vԥ yaradıcılıq yoludur. Bu çԥtin vԥ úԥrԥfli yolun
böyüklü - kiçikli bütün hissԥlԥri sԥnԥtkarın ԥdԥbi mԥfkurԥsinin vԥ
sԥnԥt dünyasının ԥsasını tԥúkil edir, “Sԥnԥtkarların uzun illԥr
boyu u÷runda mübarizԥ apardıqları böyük ideallar da digԥr
adamlardan fԥrqli olaraq onların tԥrcümeyi-hal dünyasına daxil
olur.” Bu zaman hԥtta sԥnԥtkarların amal vԥ idealları arasındakı
ciddi fԥrqlԥr belԥ onların özünԥmԥxsus, bԥnzԥrsiz ԥdԥbi
portretinin yaradılmasında mühüm ԥhԥmiyyԥt kԥsb edir.
Görkԥmli romantik úair Abbas Sԥhhԥt “mԥslԥkim tԥrcümeyi-
halımdır” - dedikdԥ hԥm dԥ bunu nԥzԥrdԥ tutmuúdur.
Çox zaman sԥnԥtkarların tԥrcümeyi-halları yazılarkԥn
mԥsԥlԥyԥ birtԥrԥfli yanaúılmıú, onların ömür yolunun müsbԥt
mԥqamları tԥqdim edilmiú, tԥrcümeyi-hallarındakı ziddiyyԥtli
cԥhԥtlԥrin aúkar edilib oxuculara çatdırılması mԥqsԥdԥuy÷un
8
hesab edilmԥmiú, ԥdԥbi úԥxsiyyԥtlԥrin hԥyatı natamam úԥkildԥ,

yalnız müsbԥt mövqedԥn öyrԥnilmiúdir. Halbuki tԥrcümeyi-hal
baúdan-baúa yalnız ԥsas vԥ böyük hadisԥlԥrdԥn ibarԥt ola bilmԥz.
Ԥsas tԥrcümeyi-hal faktları ilԥ yanaúı, ilk baxıúda adi, ötԥri,
tԥsadüfi, hԥtta lüzumsuz görünԥn detallar da yaúanmıú ömrün
müԥyyԥn anlarıdır vԥ tԥrcümeyi-haldakı böyük fakt vԥ hadisԥlԥr
mԥhz hԥmin kiçik detallardan yaranır. Bu sԥbԥbdԥn, kiçik
tԥfԥrrüatları nԥzԥrԥ almadan keçilmiú ömür yolunun geniú
miqyaslı mԥsԥlԥlԥrini bütün dԥqiqliyi vԥ aydınlı÷ı ilԥ tԥhlil etmԥk,
öyrԥnmԥk qeyri-mümkündür.
Eyni zamanda sԥnԥtkarın tԥrcümeyi-halı onun yaúadı÷ı dövrün
vԥ mühitin dԥ tԥrkib hissԥsidir. Bunun üçün dԥ hԥr bir yaradıcı
úԥxsin, o cümlԥdԥn, filosof úair-dramaturq Hüseyn Cavidin ailԥ
mühitini, müasirlԥrini, tԥhsil aldı÷ı dövrü vԥ úԥraiti,
yaradıcılı÷ının inkiúafına istiqamԥt verԥn úԥxsiyyԥtlԥri, bir sözlԥ,
ԥdԥbi elmi tԥrcümeyi-halının öyrԥnilmԥsi aktuallıq tԥúkil edir.
Cavidin do÷uldu÷u, böya-baúa çatdı÷ı ailԥ mühiti ilԥ yanaúı,
formalaúma vԥ inkiúaf prosesindԥ” ideya-mԥnԥvi tԥkamülünԥ tԥsir
edԥn mühitin sԥciyyԥsini, baúlıca meyillԥrini araúdırmaq, úairin
yaúadı÷ı ictimai-mԥdԥni mühitdԥki mövqeyini, dünyagörüúünün
formalaúmasında tԥhsil aldı÷ı mühitin rolunu müԥyyԥnlԥúdirԥn
faktorları tԥhlilԥ cԥlb edԥrԥk bu prosesin xarakterini açmaq,
müasirlԥri ilԥ ԥlaqԥlԥrini, bu ԥlaqԥlԥrin úairin hԥyatına vԥ
yaradıcılı÷ına tԥsirini, ԥdԥbi mühitdԥ yaradıcılı÷ına verilԥn
dԥyԥri, bir sözlԥ, sԥnԥtkarın ԥdԥbi mԥfkurԥsi vԥ sԥnԥtinin
dövrünün ԥdԥbi, mԥdԥni, ictimai kontekstindԥ öyrԥnilmԥsi
zԥruridir.
Do÷rudur, Ⱥzԥrbɚycɚn ԥdԥbiyyɚtının mütԥfԥkkir sԥnԥtkarı
Hüsɟyn Cɚvidin ömür vԥ sԥnԥt yɨlu bɚrԥdԥ indiyԥdԥk çɨɯlu
ɚrɚúdırmɚlɚr ɚpɚrılmıú, zԥngin yɚrɚdıcılı÷ının idɟyɚ-bԥdii
mԥziyyԥtlԥri müɯtԥlif ɚspɟktlԥrdԥn tԥdqiq ɨlunmuú, nԥticԥdԥ bir
sırɚ dԥyԥrli mɨnɨqrɚfiyɚ vԥ mԥqɚlԥlԥr ɨrtɚyɚ çıɯmıúdır. Lɚkin
dԥrin ümmɚnɚ bԥnzԥyԥn Cɚvid irsinin öyrԥnilmԥsi sɚhԥsindԥ
qɚrúıdɚ durɚn vԥzifԥlԥr dԥ ɚz dɟyil. ɏüsusԥn, müstԥqillik
dövrünün ɚçdı÷ı gɟniú imkɚnlɚr fɨnundɚ ustɚd sԥnԥtkɚrın
9
ԥsԥrlԥrini tɟmɚtikɚ, prɨblɟmɚtikɚ vԥ pɨɟtikɚ bɚɯımındɚn yɟni

tԥfԥkkür iúı÷ındɚ ɚrɚúdırmɚyɚ cԥlb ɟtmԥk, indiyԥdԥk diqqԥt
yɟtirilmԥmiú, yɚɯud düzgün qiymԥtlԥndirilmԥmiú mԥqɚm vԥ
mԥtlԥblԥrԥ ɚydınlıq gԥtirmԥk cɚvidúünɚslı÷ın ԥsɚs
priɨritɟtlԥrindԥn biridir. Rɚzılıq hissi ilԥ qɟyd ɟtmԥliyik ki, sɨn
illԥrdԥ ɚyrı-ɚyrı Ⱥzԥrbɚycɚn ԥdԥbiyɚtúünɚslɚrı Cɚvid úԥɯsiyyԥti
vԥ sԥnԥtinԥ ɯüsusi diqqԥt vԥ ɟhtirɚmlɚ yɚnɚúmıú, mɚrɚq dɨ÷urɚn
ɚrɚúdırmɚlɚr ɚpɚrmıúlɚr.
Bir çɨɯ tԥdqiqɚtlɚrdɚ ɏɏ ԥsrin ԥvvԥllԥrindԥki Ⱥzԥrbɚycɚn
ԥdԥbiyyɚtı nԥzԥr nöqtԥsinԥ çԥkilԥrkԥn Cɚvid sԥnԥtindԥn dԥ söz
ɚçılmıú, filɨsɨf úɚirin yɚrɚdıcılı÷ı ümumi Ⱥzԥrbɚycɚn ԥdԥbiyyɚtı
kɨntɟkstindԥ öyrԥnilmiú (Bɚɯ: 43; 57; 61; 62; 63; 71; 76; 97; 111;
112; 126; 133; 140; 150; 151; 211; 213 vԥ s.), bԥzi müԥlliflԥr isԥ
Hüsɟyn Cɚvidin müɚsirlԥrindԥn bԥhs ɟdԥrkԥn müqɚyisԥ üçün
Cɚvidin ԥsԥrlԥrini dԥ tԥdqiqɚt ɨbyɟktinԥ çɟvirmiúlԥr (Bɚɯ: 61;
129; 130 vԥ s.). Mütԥfԥkkir sԥnԥtkarın ömür vԥ sԥnԥt yɨlunu
ɚyrıcɚ tԥdqiq ɟtmԥklԥ yɚnɚúı, hԥm dԥ Ⱥzԥrbɚycɚn rɨmɚntizmini
dɚhɚ çɨɯ Cɚvid sԥnԥti fɨnundɚ ɚrɚúdırmıú akɚdɟmik Mԥmmԥd
Cԥfԥr Cԥfԥrov cavidúünaslı÷a “Hüseyn Cavid” adlı ilk
monoqrafiyanı töhfԥ etmiúdir (Bɚɯ: 43; 44). Cavidin sԥnԥt
qüdrԥti, kԥúmԥkeúli vԥ faciԥli taleyi akademik Rafael
Hüseynovun “Vaxtdan uca” vԥ “Ԥbԥdi Cavid”, Azԥr Turanın
“Cavid ԥfԥndi”, “Hüsnü xuda úairi”, “Cavidnamԥ”, sԥnԥtinin
poetikası professor Kamran Ԥliyevin “Hüseyn Cavid: hԥyatı vԥ
yaradıcılı÷ı”, “Cavidin úԥxsiyyԥti vԥ poetikası”, úairi repressiyaya
aparan sԥbԥblԥr isԥ Cԥlal Qasımovun “Cavidi mԥhbԥsԥ aparan
yol”, “Mԥhbus tԥrcümeyi-halı” adlı monoqrafiyalarında geniú
tԥdqiq olunub (Bax: 76, 77, 111, 112, 150, 151, 211, 213). Cavid
sԥnԥtinin öyrԥnilmԥsindԥ bu tԥdqiqatların ԥhԥmiyyԥti böyükdür.
Ayrı-ɚyrı nɚmizԥdlik dissɟrtɚsiyɚlɚrının tԥdqiqɚt ɨbyɟktini mԥhz
Cɚvid yɚrɚdıcılı÷ı tԥúkil ɟtmiúdir (Bɚɯ: 43; 71; 78; 80; 119; 133
vԥ s.).
Qɟyd ɟdԥk ki, Cɚvidin yɚrɚdıcılı÷ı öz ümumi mԥzmunu vԥ
ruhu ɟtibɚrı ilԥ sırf ùԥrq ԥdԥbi-ɟstɟtik hɚdisԥsi ɨldu÷unɚ görԥ
ԥdibin hԥyatı vԥ sԥnԥtindԥn bԥhs ɟdib, ԥsԥrlԥrini tԥhlil ɟdԥn
10
ɚkɚdɟmiklԥr Mԥmmԥd Cԥfԥr, øsɚ Hԥbibbԥyli, Rafɚɟl Hüsɟynɨv,

görkԥmli tԥdqiqɚtçılɚr: Yɚúɚr Qɚrɚyɟv, Ɇԥsud Ԥliɨ÷lu, Ɇɟhdi
Mԥmmԥdɨv, Zɚhid Ԥkbԥrɨv, Ԥbülfԥz øbɚdɨ÷lu, Sԥlɚhԥddin
ɏԥlilɨv, Rԥfiq Zԥkɚ, Hüsɟyn øsrɚfilɨv, Timuçin Ԥfԥndiyɟv, Vԥli
Ɉsmɚnlı, Ԥ÷dԥr øsmɚyılɨv, Kamran Ԥliyev, Himalay Qasımov,
Tahirԥ Mԥmmԥd, Zaman Ԥsgԥrli, Azԥr Turan, Rɚsim Nԥbio÷lu,
ùԥmil Sadiq vԥ bɚúqɚlɚrı ciddi ɚrɚúdırmalar aparmıúlar.
Sԥnԥtkarın yaradıcılı÷ı onun tԥrcümeyi-halının ԥsas hissԥsi
oldu÷u kimi, hԥm dԥ ԥdԥbi mԥfkurԥsinin ifadԥsidir. Ԥsl sԥnԥtkar
gördüyü, oxudu÷u, eúitdiyindԥn çox yaúadı÷ını vԥ düúündüklԥrini
yazır. Buna görԥ dԥ, ayrı-ayrı ԥsԥrlԥrin yazılması, nԥúri, tamaúaya
qoyulması kimi faktlar deyil, çox zaman müԥyyԥn ԥdԥbi
qԥhrԥmanların taleyi dԥ yazıçıların tԥrcümeyi-halının, ԥdԥbi
mԥfkurԥsinin ifadԥsinԥ daxil olan faktlara çevrilirlԥr. Demԥli,
sԥnԥtkarın elmi tԥrcümeyi-halının, ԥdԥbi mԥfkurԥsinin vԥ
sԥnԥtinin mükԥmmԥl öyrԥnilmԥsi bütövlükdԥ, ԥdԥbiyyatın tԥdqiqi
vԥ dԥrkindԥ mühüm rol oynayır.
Uzun illԥrdԥn bԥri hԥyat vԥ yaradıcılı÷ının öyrԥnilmԥsinԥ
baxmayaraq, filosof úair - dramaturq Hüseyn Cavidin hԥyatı o
qԥdԥr keúmԥkeúli, sԥnԥti o qԥdԥr zԥngindir ki, hԥr zaman yeni
fikir, yeni söz söylԥmԥyԥ imkan verir. Ԥdibin ԥdԥbi mԥfkurԥsi vԥ
sԥnԥti ça÷daú günümüz üçün aktuallı÷ını itirmԥyԥn bir sıra
problemlԥr kimi yenidԥn, ça÷daú tԥfԥkkür iúı÷ında vԥ milli
müstԥqillik kontekstindԥ, sistemli úԥkildԥ araúdırılmasına ehtiyac
yaranır, yaratdı÷ı ԥsԥrlԥrdԥki Turançılıq ideyaları vԥ zamana
tarixi yanaúmalar ԥdԥbiyyatúünaslara yeni-yeni fikir vԥ qԥnaԥtlԥrԥ
gԥlmԥk üçün ԥsas verir.
Poeziyasında fԥlsԥfi lirikanın tԥkrarsız nümunԥlԥrini
yaratmaqla yanaúı, ümumbԥúԥri problemlԥri humanizm
mövqeyindԥn iúıqlandıran, mԥnzum faciԥlԥri, tarixi dramları ilԥ
Azԥrbaycan dramaturgiyasında yeni bir mԥrhԥlԥ yaradan, milli,
ԥdԥbi düúüncԥ tariximizi rԥngarԥng mövzular, bir-birindԥn parlaq
xarakterlԥrlԥ zԥnginlԥúdirԥn Cavid, hԥmçinin sԥnԥtkar
úԥxsiyyԥtinin bütövlüyünü nümayiú etdirԥn ibrԥtamiz bir hԥyat
yolu keçmiúdir. ølk tԥhsilini mollaxanada alan úair sonra tԥhsilini
11
Mԥhԥmmԥd Ta÷ı Sidqinin Tԥrbiyԥ mԥktԥbindԥ, buranı

bitirdikdԥn sonra Cԥnubi Azԥrbaycanda vԥ Türkiyԥdԥ davam
etdirmiúdir. Cavidin ԥdԥbi-estetik vԥ fԥlsԥfi görüúlԥrinin
formalaúmasında Naxçıvan - Tԥbriz, xüsusԥn dԥ, østanbul
mühitinin rolu danılmazdır. Ömrünün sonunadԥk turançılıq idealı
ilԥ yaúayan úair hiss vԥ duy÷ularını yaradıcılı÷ında ԥks
etdirmiúdir.
Tarixi köklԥrinԥ, ԥcdadları tԥrԥfindԥn yaradılmıú milli-mԥnԥvi
dԥyԥrlԥrԥ ba÷lı olan Cavid üçün Vԥtԥn, Millԥt, Dil amili xüsusi
önԥm daúımıúdır.
Azԥrbaycan türkcԥsinin sɚflı÷ının qɨrunmɚsı, mԥktԥblԥrdԥ
tԥdrisi hԥr zamanonu mԥú÷ul etmiú, mԥsԥlԥnin hԥllini zԥruri bir
“müúkil” kimi irԥli sürmüúdür:
Hԥll eylԥmԥk qɚbɚqcɚ gԥrԥk tez bu müúkili;
Bilsin vԥtԥn çɨcuqlɚrı ԥvvԥl vԥtԥn dili” (21, 147).
Azԥrbaycan-türk qɚdınlɚrının ɚzɚdlı÷ını ԥldԥ ɟtmԥsinԥ, vԥtԥnin
nicɚt yolu kimi bɚɯan úair cԥmiyyԥtdԥ qadınlarımızın layiqli
mövqɟ tutmasını istԥmiú, “Anasız millԥti, öksüz” – saymıúdır
(21, 52).
Keçmiúinԥ biganԥ olmayan, tarixԥ etinasızlı÷ı vԥ biganԥliyi
xԥyanԥt sayan - “Pey÷ԥmbԥr”dԥ Pey÷ԥmbԥr, “Seyx Sԥnan”da
ùeyx Sԥnan, “Topal Teymur”da Ԥmir Teymur, “Azԥr”dԥ Azԥr,
“Xԥyyam”da Xԥyyam kimi obrazlar yaratmıú sԥnԥtkarın
yaradıcılı÷ında yalnız estetik problemlԥr deyil, milli, tarixi, siyasi
dԥyԥrlԥr sistemli úԥkildԥ tԥqdim edilmiúdi. Ruhԥn “milliliyԥ,
türkçülüyԥ, milli yaddaúa, bir sözlԥ, millԥtԥ vԥ xalqa sԥdaqԥt
hissinin” ԥsiri olan, “yadın gԥtirdiklԥrini” qԥbul etmԥyԥn Hüseyn
Cavid tԥriflԥr dԥ eúidib, kԥskin tԥnqidԥ dԥ tuú gԥlib.
Gündԥn-günԥ çoxalan buqԥlԥmunlar kimi, dilini, üsulunu,
üslubunu dԥyiúdirmԥk, bolúeviklԥrԥ ayaq uydurmaq istԥmԥyԥn
Cavid nԥ yazıbsa, pusquda dayanan üzdԥniraq tԥnqidçilԥr
tԥrԥfindԥn insafsızcasına hԥdԥfԥ alınıb. Bu tԥnqidçilԥr (tԥbii ki,
bunu hamısına aid etmԥk ԥdalԥtsizlik olar) úairin “Azԥr”indԥn;
“Rԥqsi tԥlim edԥn axsaqlar”, “Zevqԥ biganԥ sԥfillԥr”, “Sadԥdil,
12
hissԥ uyan abdallar”, ”zülmԥti aydın, parlaq göstԥrԥn korlar” (2,

181) kimi boylanır.
S. ùamilov 1937-ci il martın 27-dԥ ”Ԥdԥbiyyat” qԥzetindԥ
yazır: “Cavid Azԥrbaycan úairdir. Lakin Azԥrbaycan hԥyatından
çox az yazır. Neçԥ ildir ki, Azԥrbaycan xalqının xoúbԥxt hԥyatı
u÷runda gedԥn mübarizԥ, qadınlı÷ın yüksԥliúi haqqında yalnız bir
ԥsԥr; “ùԥhla” yazmıúdı, halbuki xalqımızın sԥadԥti, mübarizԥsi,
xalqımızın yüksԥliúi Hüseyn Cavid yaradıcılı÷ında ԥks
edilmԥlidir. Oktyabr revolyusionunun XX ildönümü gԥlir. Cavid
deyir ki, faúizm ԥleyhinԥ yeni ԥsԥr yazmıúdır. O, bu ԥsԥrindԥ
ölkԥmizin tԥlԥbini nԥ dԥrԥcԥdԥ ifadԥ edԥ bilmiúdir? Hԥr halda
onun yaradıcılı÷ı haqqında tԥnqidimiz olduqca zԥif vԥ dayazdır.
Onun yeni ԥsԥri haqqında ciddi mԥqalԥ yoxdur. Bu isԥ bizim
nöqsanımızdır. Dԥyiúmԥk, yenidԥn qurulmaq naminԥ faúizm
ԥleyhinԥ ԥsԥr yazdı÷ını bԥyan etsԥ dԥ, Cavid bu ԥsԥri ortaya
çıxarmaq, yenidԥn qurulmuú kimi özünü tԥqdim etmԥyԥ ehtiyac
duymur” (12, 290).
Cavid özünü bu mԥnfurlardan qorumaq üçün müԥyyԥn cԥhdlԥr
etsԥ dԥ, “øblisin intiqamı” kimi bir ԥsԥr yazsa da, bunu ortaya
çıxarma÷a ürԥyi ԥl vermԥyib. Nԥdԥn vԥ necԥ yazaca÷ını bilԥn,
qԥlԥmin mԥsuliyyԥtini dԥrk edԥn Cavidi nԥ “yaúadı÷ı sistem”, nԥ
“bolúevik ԥxla÷sızlı÷ı, mԥnԥviyyatın süqutu özündԥn ayıra
bilmԥyib” (15, 535). “Pԥk yaxın dostların düúman oldu÷unu”,
“Yurdu sarmıú qabalı÷ı”, “yaltaqlı÷ı” (2, 181), (Stalinԥ, Leninԥ,
úeir yazanları vԥ yazmayanların aqibԥtini) görmԥsinԥ
baxmayaraq, bir úeiri onlardan ԥsirgԥyԥn, bir misrasını onlara
qıymayan Cavid mümkünsüzü bacarıb. Nԥ partiyanı öyüb, nԥ
Stalinԥ úeir hԥsr edib. Bu sԥbԥbdԥn, tԥnqid çubu÷unun a÷zında
olub, “vulqar sosiologiya liliputlarının gödԥk arúını ԥdԥbiyyat
tԥlxԥklԥrinin dar qursa÷ı Cavid yaradıcılı÷ını nԥ do÷ru ölçԥ, nԥ dԥ
hԥzm edԥ bilirdi; çünki yük tԥrԥzinin imkanlarından qat-qat üstün
olanda tarix boyu hԥmiúԥ belԥ istԥnilmԥz hallar meydana çıxıb”
(112, 347).
Hԥr úeyi fԥhmlԥ duyan, hiss edԥn “dԥrd ԥhli”, “rԥmz anlayan”
(2, 176) úair bunu da hiss edibmiú;
13
“Bana yan baqsa ΩgΩr anlamayan,

Sanma eylΩr buna ruhum isyan.
Anlayanlar belΩ yan gözlΩ süzΩr,
O baqıúlar bΩni üzdükcΩ üzΩr” (4, 48).
Cavid üçün XX ԥsr, bolúeviklԥr vԥ onların özlԥri ilԥ

gԥtirdiklԥri “natanıú” idi, yad idi. Corc Bayronun “Kefaloniya
günlüyü”dԥ belԥ bir qeydi var: “Ölülԥrin uyqusu pozulub-mԥn
uyurmuyum? Tiranlar cahanı ԥzir-mԥn susurmuyum?
Rus çarının yıxılmasını, Oktyabr inqilabını, Cümhuriyyԥtin
zԥfԥri vԥ çöküúü kimi bir çox tarixi hadisԥlԥrԥ úahidlik etmiú,
“uyumayan” vԥ “susmayan”, düúüncԥdԥ, sԥnԥtdԥ, inanc vԥ milli
mübarizԥdԥ özünԥmԥxsus tԥfԥkkür üfüqünԥ sahib olan Hüseyn
Cavid hԥtta bölúeviklԥrin “ölülԥrin belԥ yuxusunu pozdu÷u” o
qorxunc illԥrdԥ “sԥnԥtkar vicdanına xԥyanԥt etmԥyib”, inadla
böyük ԥdԥbiyyat yaradıb. Bu ԥdԥbiyyatı Pey÷ԥmbԥr, ùeyx Sԥnan,
Ԥmir Teymur, Xԥyyam, Sԥyavüú, Azԥr kimi obrazlarla
zԥnginlԥúdirib, düúüncԥlԥrini vԥ fԥhmlԥ duyduqlarını yaratdı÷ı
obrazların vasitԥsi ilԥ bԥyan edib.
Vԥtԥninԥ bir dԥ 100 yaúında qayıdan Cavidin gediúi ayan
oldu÷u kimi, dönüúü dԥ ayanmıú ona:
Bana gülmΩkdΩsiniz gΩrçi bu gün,

Var yarın sizlΩr üçün qorqulu gün.
O zaman iútΩ ölΩnlΩr dirilir,
Kim nΩ yapmıúsa cΩza çΩkdirilir (5, 178).
Deyirlԥr, cԥsur insan bir dԥfԥ ölür, qorxaq, satqın insan isԥ
gündԥ yüz dԥfԥ...
Bir dԥ deyirlԥr ki, ölülԥri dirilԥr yaúadır. Hԥr zaman diri olan
isԥ sözdür. Demԥli,
“Mԥni öldürsԥlԥr dԥ mԥn yaúarım, Tԥrk edib xԥlqi, xaliqԥ
qoúarım” – deyԥn mütԥfԥkkir Cavid hԥr zaman diridir.
14
I FԤSøL
HÜSEYN CAVøDøN DÜNYAGÖRÜùÜNÜ

FORMALAùDIRAN
ԤDԤBø-øCTøMAø MÜHøT
Naxçıvan ictimai, ԥdԥbi-mԥdԥni mühiti

(XIX ԥsrin ikinci yarısı)
Yaxın vԥ Orta ùԥrqin mԥdԥniyyԥt beúiklԥrindԥn olan

Azԥrbaycanın úԥhԥri Naxçıvanın yaúı minillԥrlԥ ölçülԥn zԥngin
bir tɚriɯi, çɨɯԥsrlik dövlԥtçilik ԥnԥnԥlԥri vardır. Hԥr daúı, hԥr
qayası qԥdim vԥ Ortɚ ԥsrlԥr sivilizasiyasından xԥbԥr verԥn, bu
sivilizasiyanı özündԥ yaúadan Nɚɯçıvɚnın sinԥsindԥ mԥnsub
ɨldu÷u Türk millԥtinin tɚlɟyi “tarixlԥúib”, “daúlaúıb.” “Tarixi
insanlı÷ın ԥn uzaq dövrlԥri vԥ böyük dünyԥvi hadisԥlԥrlԥ ba÷lı
olan” (90, 3-4), “Günçıxanda Gԥmiqaya, Günbatanda A÷rı da÷ı,
Quzeydԥ Kiçik Qafqaz, Güneydԥ, Arazın o tayında ucalan
Qarada÷ silsilԥlԥri ilԥ dövrԥlԥnԥn vԥ dünyanın ԥn qԥribԥ,
möcüzԥli yerlԥrindԥn olan Naxçıvan torpa÷ına “Nuhun vԥtԥni”,
“Nuhun diyarı da deyirlԥr” (89, 3-4).
Möcüzԥlԥr diyarı Naxçıvan haqqında danıúanda çoxları
heyrԥtini gizlԥtmԥyib: “ølahi, bir balaca diyarda nԥ qԥdԥr möcüzԥ
olarmıú?! Sanki insan tԥbiԥtlԥ yarıúa çıxıb, onun qarúısında öz
acizliyin etiraf edib. Lakin tԥbiԥt onu heyrԥtlԥndirdikcԥ, cavabı
olmayan yeni-yeni suallar verdikcԥ insan da öz gizli kartlarını
açıb... öz ԥlinin gücü, zԥkasının sonsuzlu÷u ilԥ tԥbiԥtlԥ yarıúı min
illԥr boyu davam etdirmiúdir. Tԥbiԥt vԥ insan. Naxçıvan torpa÷ı
bu iki anlayıúın ayrılı÷ı, uzaqlı÷ı vԥ hԥm dԥ vԥhdԥtini göstԥrmԥk
baxımından misilsiz bir yerdir” (189, 155).
Tarixçilԥrin yazdı÷ına görԥ qԥdim Naxçıvan úԥhԥri eramızdan
ԥvvԥl 1539-cu ildԥ salınmıúdır, yԥni XIX ԥsrin sonlarında bu
úԥhԥrin yaúı üç min dörd yüz ilmiú vԥ bu zaman Naxçıvanın
ictimai-siyasi vԥ mԥdԥni hԥyatında inkiúafa do÷ru bir çox
dԥyiúikliklԥr baú vermiúdi. 1828-ci ildԥ ba÷lanan Türkmԥnçay
15
müqavilԥsinԥ görԥ, mԥrkԥzdԥn aralı düúmüú, “Rusiya imperiyası

ilԥ úahlıq øranı arasındakı tԥzԥ sԥrhԥdi tԥyin edԥn Araz çayının
sahilindԥki yastı bir tԥpԥnin döúündԥ yerlԥúԥn Naxçıvan úԥhԥri
Zaqafqaziya vԥ Azԥrbaycanın baúqa úԥhԥrlԥri ilԥ yanaúı inkiúaf
edir, ørԥvan, Tiflis vԥ Bakı ilԥ yanaúı, Rusiyanın böyük úԥhԥrlԥri –
Moskva, Peterburq, Nijni Novqorod, Kiyev, Xarkov, Varúava vԥ
Lodz kimi úԥhԥrlԥrlԥ dԥ ticarԥt vԥ iqtisadi ԥlaqԥlԥri getdikcԥ
möhkԥmlԥnir, Naxçıvandan Rusiyaya ipԥk, yun, gön, pambıq,
quru meyvԥ vԥ s. aparılır, oradan isԥ, parça vԥ toxuculuq malları,
úiúԥ, qab-qacaq, qԥnd vԥ s. gԥtirilirdi” (202, 172).
ørana yaxın olan Naxçıvana “müxtԥlif, bir-birinԥ zidd ictimai-
mԥfkurԥvi meyllԥr axıb gԥlir vԥ onsuz da mürԥkkԥb olan ideya-
mԥdԥni hԥyatın daha mürԥkkԥb hal almasına sԥbԥb olurdu. Misal
üçün, o zaman ørandan buraya Firdovsi vԥ Xԥyyamın, Sԥdi vԥ
Hafizin cahanúümul poeziyası ilԥ, skeptizm, bԥktaúılik, nöqtԥvilik
vԥ s. etiqadlarla yanaúı, mistik formalist vԥ epiqonçu úeir dԥ,
islam zehniyyԥti, buddizm vԥ sufi tԥriqԥtlԥri ilԥ ԥlaqԥdar görüúlԥr
dԥ, intizariyyun, ԥliallahilik, tԥnasüxilik, bԥhailik, sünni-úiԥ
tԥԥssübkeúliyi, dini müstԥsnalıq tԥsԥvvürlԥri dԥ gԥlirdi” (175,
72), yԥni “Çarlıq Rusiyası ilԥ dԥrԥbԥylik øranı arasında
yerlԥúԥn Naxçıvan úԥhԥri bir-birini inkar edԥn iki müxtԥlif
mԥdԥniyyԥtin toqquúdu÷u tԥbii meydan idi. Ԥslindԥ, bu iki
mԥdԥniyyԥt Orta ԥsr ilԥ tԥzԥ ԥsrԥ mԥxsus olan mԥdԥniyyԥt
idi” (202, 43).
Köhnԥ ilԥ yeninin üz-üzԥ dayandı÷ı bu diyar dünya elm,
ԥdԥbiyyat vԥ incԥsԥnԥtinԥ cahanúümul mԥnԥvi töhfԥlԥr vermiúdir.
Akademik øsa Hԥbibbԥyli Maqsud Mahmudzadԥnin “Dünyanın
bԥzԥyi - Naxçıvan” adlı kitabının ön sözündԥ yazır: “Naxçıvan
haqqında düúünԥndԥ hԥmiúԥ görkԥmli alim Ԥziz ùԥrifin aúa÷ıdakı
sözlԥrini xatırlayıram: “Naxçıvan ԥrazi etibarı ilԥ kiçik,
mԥnԥviyyatca böyük ölkԥdir.” Ԥlbԥttԥ, mԥrhum professor
“mԥnԥviyyatca böyük ölkԥ” – dedikdԥ diyarımızın bu güúԥsinin
uzun ԥsrlԥr ԥrzindԥ dünya elm, ԥdԥbiyyat vԥ incԥsԥnԥtinԥ bԥxú
etdiyi cahanúümul mԥnԥvi töhfԥlԥri memarlıq abidԥlԥrini, ԥdԥbi-
fԥlsԥfi, elmi-pedaqoji vԥ siyasi ԥsԥrlԥri nԥzԥrdԥ tutmuúdur.
16
Hԥqiqԥtԥn dԥ, Naxçıvan diyarının adlı-sanlı yetirmԥlԥrinin

siyahısını tԥrtib etmԥli olsaq, ԥlifbamızdakı bütün hԥrflԥrdԥn
istifadԥ etmԥk lazım gԥlԥr. Çünki Naxçıvanın tԥbii-co÷rafi úԥraiti,
kԥskin dԥyiúԥn iqlimi burada vԥ tԥsԥrrüfatın inkiúafına geniú yer
vermir. Ona görԥ dԥ tarixԥn bu yurdun sakinlԥrinin fԥaliyyԥti
ԥsasԥn mԥnԥvi sahԥdԥ formalaúıb inkiúaf etmiúdir” (93, 174 ).
Bütün yazılarında Naxçıvan haqqında maraqlı, maraqlı oldu÷u
qԥdԥr dԥ keçԥrli fikirlԥr bildirԥn akademik “Naxçıvanda
ԥdԥbiyyat, ԥdԥbiyyatda Naxçıvan” adlı mԥqalԥsindԥ bu fikirlԥri
bir az da dԥrinlԥúdirir: “Ԥn müxtԥlif tarixi dövrlԥrdԥ Naxçıvanda
yaúayıb-yaratmıú Ԥcԥmi Ԥbubԥkr o÷lu Naxçıvani, Nԥsrԥddin
Tusi, Ԥbubԥkr ibn Xosrov, Ԥmirԥddin Mԥsud, Cԥmalԥddin
Naxçıvani, Aúıq Alı, A÷ Aúıq, Heyran xanım, Qönçԥbԥyim vԥ
Naxçıvandan çıxmıú Hԥddad ԥn-Nԥúԥvi, Ԥhmԥd ibn Hacat
Ԥbubԥkr ԥn Nԥúԥvi, Ԥbu Abdullah Nԥúԥvi, Hԥsԥn ibn Ömԥr
Naxçıvani, Nԥcmԥddin Naxçıvani, “Munisnamԥ”nin
müԥllifi “Tԥbiblԥr sultanı” Kԥmalԥddin Naxçıvani, Ԥhmԥd ԥn-
Nԥúԥvi, Mԥhԥmmԥd Hinduúah Naxçıvani, Baba Nemԥtullah
Naxçıvani, Sadiq bԥy Ordubadi, Fԥzlullah Nԥimi kimi alim, úair
vԥ mütԥfԥkkirlԥr, siyasԥtúünaslar, memarlar, el sԥnԥtkarları
Naxçıvanda mövcud olmuú dövlԥt tipli qurumların
formalaúdırdı÷ı ictimai, ԥdԥbi-mԥdԥni mühitdԥ yetiúib
formalaúmıúlar. Bütün bunların sayԥsindԥ qԥdim vԥ orta ԥsrlԥrdԥ
Naxçıvanda ictimai fikir, elm, mԥdԥniyyԥt, ԥdԥbiyyat, maarifçilik
geniú úԥkildԥ intiúar tapmıúdır. Orta ԥsrlԥr Azԥrbaycanına vԥ uzun
bir tarixi mԥrhԥlԥdԥ Yaxın ùԥrqԥ Naxçıvan böyük elmi-ԥdԥbi
simalar, görkԥmli ictimai xadimlԥr bԥxú etmiúdir” (94, 4-11).
Tarixin yaúıdlarından sayılan Naxçıvan hԥr zaman diqqԥt
mԥrkԥzindԥ olmuú, XIX ԥsrin ikinci yarısında, “1850-69-cu
illԥrdԥ ørԥvandan ùuúaya, oradan da Gorusla Naxçıvan arasında
bölgԥyԥ çapar yolları çԥkilmiú” (178, 431), Azԥrbaycanın hԥr
yerindԥ oldu÷u kimi Naxçıvanın da iqtisadi, siyasi vԥ mԥdԥni
hԥyatında baú verԥn ciddi dԥyiúikliklԥr nԥticԥsindԥ bu qԥdim
diyar yeni inkiúaf mԥrhԥlԥsinԥ qԥdԥm qoymuúdur. Gündԥn-günԥ
artan vԥ güclԥnԥn iqtisadi-mԥdԥni ԥlaqԥlԥr xalqın oyanmasına vԥ
17
mԥdԥni dirçԥliúinԥ, maarif vԥ mԥdԥniyyԥtin inkiúafına faydalı

tԥsir göstԥrmiú oldu.
Digԥr tԥrԥfdԥn, XIX ԥsrdԥ Azԥrbaycanda maarifçilik
hԥrԥkatının geniú yayılması Naxçıvanda ԥdԥbiyyatın,
mԥdԥniyyԥtin vԥ incԥsԥnԥtin inkiúaf etmԥsinԥ güclü zԥmin
yaratmıú, xüsusԥn dԥ, Naxçıvan ԥdԥbi mühitindԥ ciddi
canlanmaya sԥbԥb olmuúdur. Hԥlԥ1838-ci ildԥ ùeyxԥli xan
tԥrԥfindԥn Ordubadda “Ԥncümԥni-úüԥra” ԥdԥbi mԥclisi tԥúkil
edilmiúdi. Mԥclisԥ úair Hacıa÷a Fԥqir, onun ölümündԥn sonra isԥ
Mԥhԥmmԥd Ta÷ı Sidqi rԥhbԥrlik etmiúdi. Bu ԥdԥbiyyat oca÷ı
yaranmaqda olan maarifçi-realist ԥdԥbiyyatın inkiúafına güclü
tԥkan vermiúdi. “Ԥncümԥni-úüԥra” mԥclisindԥ Qüdsi Vԥnԥndi,
Fԥqir Ordubadi, Ԥhmԥda÷a ùԥmi, Molla Hüseyn Bikԥs, Usta
Zeynal Nԥqqaú, Abbas Dԥhri, Mԥúԥdi Hԥsԥn Dabba÷ vԥ digԥrlԥri
toplanmıúdı ki, onların yaradıcılı÷ında klassik ԥdԥbiyyatın
ԥnԥnԥvi mövzuları ilԥ yanaúı, maarifçilik ideyaları da özünü
göstԥrmԥkdԥ idi.
XIX yüzilliyin ԥvvԥllԥrindԥn baúlanan maarifçı ideyalar ԥsrin
ortalarında aparıcı ideologiyaya çevrilmiúdi. Naxçıvan maarifçılik
hԥrԥkatı baxımından inkiúaf etmiú mԥrkԥzlԥrdԥn biri idi. Ԥsrin
birinci yarısından baúlayaraq, yerli ԥhalini maariflԥndirmԥk
mԥqsԥdilԥ çar Rusiyası tԥrԥfindԥn Qafqaz bölgԥlԥrindԥ mԥktԥblԥr
açılırdı. 1840-cı ildԥ Naxçıvanda Ehsan xan Kԥngԥrlinin
kömԥkliyi ilԥ ilk qԥza mԥktԥbi, 1892-ci ildԥ isԥ Ordubadda
“Ԥxtԥr” mԥktԥbi yaradılmıúdır. Naxçıvanda yaradılan ilk qԥza
mԥktԥbi sonralar, üçsinifli úԥhԥr rus-tatar – (“Tԥrbiyԥ” mԥktԥbi)
adlanıb.
Yerli ԥhalinin dԥvԥti ilԥ Naxçıvana gԥlmiú Mԥhԥmmԥd Ta÷ı
Sidqi “Tԥrbiyԥ” (rus-tatar) mԥktԥbindԥ müdir vԥ müԥllim kimi
fԥaliyyԥt göstԥrmiúdi. Sonralar elm, ԥdԥbiyyat vԥ mԥdԥniyyԥt
xadimlԥri kimi úöhrԥt qazanmıú ziyalıların böyük bir nԥsli
Sidqinin “Tԥrbiyԥ” mԥktԥbindԥ tԥhsil almıúlar. Akademik øsa
Hԥbibbԥyli haqlı olaraq yazır: “Görkԥmli yetirmԥlԥrinԥ görԥ
Mԥhԥmmԥd Ta÷ı Sidqinin “Tԥrbiyԥ” mԥktԥbini yalnız Qori
Müԥllimlԥr Seminariyası ilԥ müqayisԥ etmԥk olar” (92, 5).
18
Bu mԥktԥbdԥ tԥhsil alan úagirdlԥrdԥn biri sonralar dahi úair-

dramaturq kimi, Cavid adı ilԥ mԥúhurlaúan Hüseyn Rasizadԥ
olmuúdur.
1996-cı ildԥ Ümummilli lider Heydԥr Ԥliyev “Uluslararası
qaynaqlarda Naxçıvan” adlı Beynԥlxalq simpoziumun (Naxçıvan,
11-13 iyul 1996-cı il) iútirakçılarına ünvanladı÷ı mԥktubunda
yazırdı: “Azԥrbaycanın siyasi, iqtisadi, mԥdԥni vԥ elmi hԥyatında
özünԥmԥxsus mühüm rol oynamıú vԥ oynamaqda olan
Naxçıvanın qԥdim vԥ zԥngin tarixi vardır. Hԥr daúı, qayası tarixin
canlı úahidi olmuú bu torpaq bir çox dünya úöhrԥtli alim vԥ
mütԥfԥkkirin, memar vԥ ԥdibin, dövlԥt xadimi vԥ sԥrkԥrdԥnin
vԥtԥni olmuúdur. Onların fԥaliyyԥti vԥ irsinin bԥúԥr tarixindԥ rolu
danılmazdır.”
Mԥlumdur ki, hԥr bir “sԥnԥtkarın böyüklüyü yaúadı÷ı mühitin
mԥdԥniyyԥti ilԥ ölçülür” (163, 212). Eyni zamanda “yaúadı÷ı
mühit yazıçı üçün bütövlükdԥ, cԥmiyyԥti, övladı oldu÷u xalqı
dԥrk etmԥyin ԥn yaxúı vasitԥsidir” (90, 47).
Qayna÷ını milli mԥdԥniyyԥtimizin ԥn dԥrin qatlarından alan
yaradıcılı÷ı ilԥ, fԥlsԥfi lirikanın tԥkrarsız nümunԥlԥrini yaratdı÷ı
poeziyası, ümumbԥúԥri problemlԥri humanizm mövqeyindԥn
iúıqlandıran mԥnzum faciԥlԥri, tarixi dramları ilԥ Azԥrbaycan
dramaturgiyasında yeni bir mԥrhԥlԥ yaratmıú, milli-ԥdԥbi düúüncԥ
tariximizi rԥngarԥng mövzular vԥ bir-birindԥn parlaq xarakterlԥrlԥ
zԥnginlԥúdirԥn Hüseyn Cavid sԥnԥtkar úԥxsiyyԥtinin bütövlüyünü
nümayiú etdirԥn ibrԥtamiz bir hԥyat yolu keçmiúdir.
Hüseyn Cavidin ailԥ mühiti
Hüseyn Cavid Rasizadԥ hicri tԥqvimlԥ1299-cu il zilhiccԥ

ayının 22-dԥ, miladi tarıxlԥ 1882-ci ildԥ oktyabrın 24-dԥ
Naxçıvan úԥhԥrindԥ, Hacı Molla Abdulla Rasizadԥnın ailԥsindԥ
dünyaya gԥlmiúdi. Azԥrbaycanda yalnız bir nԥslin daúıdı÷ı
Rasizadԥlԥr soyadının haradan gԥldiyini vԥ hansı mԥnanı ifadԥ
etdiyini araúdıran tԥdqiqatçı Azԥr Turan yazır ki, “bu barԥdԥ
Turan Caviddԥn soruúanda, “Bilmirԥm vԥ ikinci dԥfԥ bu soyadı
19
eúitmԥmiúԥm. Deyirlԥr, rasi dindar sözündԥndir” - cavabını verib

(212, 10 ).
Azԥrbaycanda bir nԥslin daúıdı÷ı Rasizadԥ soyadının
mԥnúԥyini araúdırmaq üçün ԥrԥb vԥ ya fars sözü hesab etdiyimiz
bu sözԥ ”Ԥrԥb vԥ fars dili sözlԥrininin lü÷ԥti”ndԥ rast gԥlmԥdik.*
Onun atası Hacı Mɨllɚ Ⱥbdullɚ Mԥúԥdi Qulu ɨ÷lu Rasizɚdԥ
1843-cü ildԥ ùɚhtɚɯtı kԥndindԥ do÷ulub. Ԥdibin “hԥm ata, hԥm
ana tԥrԥfdԥn babaları ùahtaxtı kԥndindԥ yaúamıú vԥ hԥmiúԥ
ԥkinçiliklԥ mԥú÷ul olmuúlar. Mԥúԥdi Qulu ɚúıq úeirlԥrinivԥ klɚssik
úɚirlԥrin ԥsԥrlԥrini ԥzbԥrlԥmԥyi sevԥr, mԥclislԥrdԥ bu qԥzԥllԥri
mu÷ɚmɚt üstündԥ ɨɯuyɚr, özü dԥ bԥdɚhԥtԥn úeir deyԥrmiú” (27,
13).
Deyilԥnlԥrԥ görԥ, Mԥúԥdi Qulu toy vԥ yas mԥclislԥrindԥ
iútirak edir, mԥhԥrrԥmlik tԥziyyԥlԥrinin tԥúkil olunmasında da
xüsusi bacarıq göstԥrirmiú. Balacaboy, qaraúın bir kiúi olan Molla
Oulu ömrü boyu traxomadan ԥziyyԥt çԥkibmiú. Hԥdsiz
hazırcavablı÷ı ilԥ seçilirmiú. Rasizadԥlԥrin soy kökünü
araúdırarkԥn Molla Quludan o tԥrԥfԥ dԥqiq, elmi mԥlumata rast
gԥlinmir. Amma son zamanlar mԥtbuatda ø. ømanovun Mԥúԥdi
Molla Qulunun atası haqqında “ùahtaxtı kԥndinin mԥdԥni hԥyatı”
(131) adlı bir yazı nԥúr edilib. Müԥllif heç bir sԥnԥdԥ istinad
etmԥdԥn yazır ki, “Mԥúԥdi Qulunun babası Pirqulu, hԥtta Qɚcɚr
sɚrɚyınɚ yɚɯın adam olub. 1797-ci ildԥ Ⱥ÷ɚ Mԥhԥmmԥd úɚh
Qɚcɚr yata÷ında öz ɚdɚmlɚrı tԥrԥfindԥn öldürüldükdԥn sɨnrɚ
Pirqulunun ɨrɚdɚ yɚúɚmɚsı tԥhlükԥli ɨldu÷undɚn, guya Ⱥrɚzın sɨl
sɚhilinԥ keçmiú, Nɚɯçıvɚnın
ùɚɯtɚɯtı kԥndinԥ gԥlmiú, burɚdɚ mԥskunlaúmıúdır. Bir müddԥt
keçdikdԥn sonra Pirqulu qɚlɚn vԥsɚitini gԥtirmԥk üçün
ùahtaxtıdan ùɚmɚɯıyɚ getmiú, iúlԥrini qɚydɚyɚ sɚlmɚq üçün ɨrɚdɚ
qɚlmıúdı. ùɚmɚɯıdɚ oldu÷u zaman ɯԥstԥlԥnԥrԥk ölmüú,
vԥsiyyԥtinԥ görԥ orɚdɚ da dԥfn ɨlunmuúdu.
____________________________
* Rasi-ԥrԥbcԥ risԥ sözündԥndir. Mԥnası: kԥdԥr, kԥdԥrli nԥ÷mԥ, elegiya,
mԥrsiyԥ demԥkdir. Rasizadԥ mԥrsiyԥxan o÷lu demԥkdir. Bu soyadı ilk dԥfԥ
olaraq Cavidin atası Hacı Molla Abdulla götürmüú, sonra övladları davam
etdirmiúdir – red.
20
ùɚmɚɯı cɚmɚɚtı ɨnun vԥsiyyԥtinԥ ԥmԥl edԥrԥk, böyük ehtirɚmlɚ

ɨrɚdɚkı ԥn yüksԥk tԥpԥdԥ dԥfn etmiúlԥr. Bu tԥpԥ sɨnrɚlɚr “Pirqulu
tԥpԥsi” kimi tɚnınmıúdır” (131).
Fikrimizcԥ, heç bir fakta, sԥnԥdԥ söykԥnmԥdԥn Rasizadԥlԥrin
ulu babalarını Cԥnubu Azԥrbaycanda axtarmaq ԥsaslı deyil.
Mԥqalԥdԥ müԥllif hԥm dԥ Pirqulunun Mԥúԥdi Qulu,
Mԥmmԥdԥli, Aúıq Hüseyn vԥ Mԥúԥdi Ta÷ı adlı dörd o÷lu
oldu÷undan da bԥhs edib. Bu mԥsԥlԥyԥ aydınqlıq gԥtirԥn A.
Turan yazır: “Hüseyn Cavidin qohumları sırasında Mԥúԥdi Ta÷ı
adlı adam olub, amma o, Pirqulunun deyil, Mԥúԥdi Qulunun dörd
o÷lundan biridir, Mԥúԥdi Ԥnnɚ÷ının, Hɚcı Mɨllɚ Ⱥbdullɚnın vԥ
Kԥblԥ Mirzԥlinin qardaúıdır, yԥni Cavidin ԥmisidir” (211, 10).
Tԥdqiqatçının da qeyd etdiyi kimi Mԥúԥdi Qulunun dörd o÷lu
olub: Mԥúԥdi Ԥnnɚ÷ı, Mԥúԥdi Ta÷ı, Hɚcı Mɨlɚ Ⱥbdullɚ vԥ Kԥblԥ
Mirzԥ. Mԥúԥdi Qulu úair tԥbli bir insan olub. Atasının bu
qabiliyyԥti irsԥn o÷lu Hacı Molla Abdullaya da keçib. Dövrünün
tanınmıú ziyalı ruhanisi olan vԥ 1877-ci ildԥ ailԥsi ilԥ birlikdԥ
Naxçıvana köçԥn Hacı Molla Abdulla “bütün müsԥlmɚn ùԥrqindԥ
mԥúhur ɨlub” (43, 18), “ùɚhtɚɯtılı” adı ilԥ tɚnınıb. Mԥrsiyԥxanlıq
“sԥnԥtini” vԥ mu÷amat tԥrzini öyrԥnmԥk istԥyԥn mollalar onun
mԥclisinԥ gԥlib mԥrsiyԥsinԥ vԥ sԥsinԥ qulaq asırmıúlar” (198,
200-201). Hüseyn Cavid belԥ bir úöhrԥtli insanın ailԥsindԥ
do÷ulub.
ùahtaxtıdan Naxçıvana köçԥn Hacı Molla Abdullanın evi
Naxçıvanın mԥúhur “Ԥlixan” mԥhԥllԥsindԥ Bazar çayının
kԥnarında olub. Hԥmin ev hazırda yoxdur. Hüseyn Cavidin ev
muzeyi kimi fԥaliyyԥt göstԥrԥn ocaq isԥ qardaúı ùeyx
Mԥhԥmmԥdin evi olub. Rasizadԥlԥrin hԥyatından söz açarkԥn adı
tez-tez çԥkilԥn mԥúhur Bazar çayı Hüseyn Cavidin indiki
mԥqbԥrԥsi salınan yerdԥn axaraq gedib “Qızlar bula÷ı” - deyilԥn
yerԥ tökülür.
Hüseyn Cavidin mԥktublarında “Nili - mübarԥk” –deyԥ
xatırlanan Bazar çayı vaxtı ilԥ Naxçıvan úԥhԥrinin ortasından
axırmıú. “Ehsan xanın saldırdı÷ı” (14, 114) bu arxa su ilk dԥfԥ
hԥftԥnin Bazar günü buraxıldı÷ından “Bazar çayı” adlanıbmıú.
21
Hԥmin çaydan úԥhԥrin mԥhԥllԥlԥrinԥ dԥ su arxları çԥkilmiúdi.

Ԥhali su arxları kԥnarına yaúıllıq üçün meyvԥ vԥ bԥzԥk a÷acları
da ԥkmiúmiú” (15, 14).
Ata ɟvi Bɚzɚr çɚyının sɚhilindԥ yɟrlԥúԥn ԥdib oxudu÷u
mԥktԥbdԥn bԥhs edԥrԥk yazır: “Nili mübarԥk” üzԥrindԥ, yԥni
Bazar çayı üstündԥ bir mԥktԥbdir. Mԥzkur mԥktԥb mԥscidi-
camein qoltu÷una sı÷ınmıú dar bir yerԥ tԥsadüf edԥr” (25, 246).
Naxçıvan çayı daúanda bu mԥhԥllԥdԥki evlԥri su basardı.
Ԥdibin tԥlԥbԥsi ɨlmuú filɨlɨgiyɚ ɟlmlԥri nɚmizԥdi Lԥtif
Hüsɟynzɚdԥ yɚzır: “Bir dԥfԥ Nɚɯçıvɚn çɚyını sɟl bɚsmıúdı. Bu
çɚydɚn ɚyrılɚn ɚrɯlɚrdɚn biri dԥ Hüsɟyn Cɚvidin qɚpısındɚn
kɟçirdi. Ɉnun hԥyԥtini dԥ sɟl bɚsmıúdı. Ɉ, küçԥyԥ çıɯıb sɟlin
sԥbԥbini qɨnúuluqdɚ yɚúɚyɚn köhnԥ bir ziyɚlıdɚn sɨruúɚndɚ bɟlԥ
bir cɚvɚb ɚlmıúdı: “Cԥnɚb müԥllim, bu övqɚt Nɚɯçıvɚn çɚyınɚ sɟl
gԥlmiú, tԥntԥniyi-gür-gürԥsindԥn ubur ɟtmԥk mԥhɚli-mümtԥnԥdir”
(163, 162).
Hɚcı Mɨlɚ Ⱥbdullɚ elmԥ, tԥhsilԥ dԥyԥr verԥn ziyalı bir úԥxs
olub vԥ övladlarının dünyagörüúünün, bԥdii istedadlarının
formalaúmasında, úeirԥ-sԥnԥtԥ meylin oyanmasında güclü tԥsir
göstԥrib. Cavid xatirԥlԥrindԥ “xoú sԥsi vԥ gözԥl moizԥlԥri ilԥ
mԥúhur olan atasını” körpԥlikdԥn elmlԥ mԥú÷ul olma÷a sövq
etmԥsinԥ görԥ böyük minnԥtdarlıqla xatırlayıb. Hɚcı Mɨllɚ
Ⱥbdullɚ iki dԥfԥ evlԥnib. Birinci arvadı Ümmi Leylɚ Abbas qızı
ԥslԥn ùɚhtɚɯtı kԥndindԥn olub. O, qɚdın mԥclislԥri ɚpɚrɚn, ɯeyirԥ-
úԥrԥ yɚrɚyɚn xeyirxah bir insan olub. Deyilԥnlԥrԥ görԥ, camaldan
bir qԥdԥr kasıb olan Ümmi Leylɚ Abbas qızı da gözԥl sԥsԥ malik
imiú, mԥclislԥrdԥ el bɚyɚtılɚrını, ɚ÷ılɚrını yanıqlı bir sԥslԥ
ɨɯuyɚrmıú.
Hɚcı Mɨllɚ Ⱥbdullɚnın Ümmi Leylɚdan altı övlɚdı dünyaya
gԥlib: Fɚtimԥ, ɏurúid, Ümmi Sԥlimԥ, Mԥhԥmmԥd, Hüseyn,
Ԥlirzɚ. Qızlɚrı ùɚhtɚɯtı kԥndindԥ, ɨ÷lɚnlɚrı isԥ Nɚɯçıvɚndɚ
anadan olub. Qız övladları ali tԥhsil almayıb. Evdar qadın olan bu
xanımların gözԥl ailԥsi olub.
Hüseyn Mԥmmԥdovla ailԥ quran Fatimԥ Rasizadԥnin üç övlɚdı
ɨlub: Sԥttɚr, Hɚcı, Süleymɚn. Ԥrto÷rolun mԥktublarında “Mԥnim
22
bir bibiɨ÷lum vɚr” - deyԥ adı keçԥn “Süleymɚn bibiɨ÷lu” Fatimԥ

xanımın o÷ludur. ùeyx Mԥhԥmmԥdin qızı, Fatimԥ xanımın gԥlini
olan Rԥna xanımın dediyinԥ görԥ, 1943-cü ildԥ Ԥrtɨ÷rol
dünyɚsını dԥyiúԥndԥ ɨnu qutuyɚ qɨydurub, “Ⱥnɚsı, bɚcısı
görmԥyib”, - deyԥ üzü ɚçıq úԥklini çԥkdirԥn dԥ mԥhz Süleyman
olub. Üstünԥ tökülԥn güllԥri dԥ o, vɚ÷zɚldɚn gԥtirib.” Ԥrtɨ÷rolun
cԥnɚzԥsi bɚúındɚ olan iki kiúinin biri Mԥhԥmmԥd ԥmi, digԥri isԥ
Süleymɚn bibio÷lu olub. Fatimԥ xanım Cavidԥ “Qardaúlarımın
gülü” deyԥrmiú. Fɚtimԥ ɯɚnım tԥɯminԥn 1916-cı ildԥ Nɚɯçıvɚndɚ
geniú yɚyılmıú vԥbɚ ɯԥstԥliyindԥn ölüb. Hacı Molla Abdullanın
qızlarından biri dԥ Ümmi Sԥlimԥ Rɚsızɚdԥdir. Evdar qadın olan
Ümmi Sԥlimԥnin Rübɚbԥ, Sԥltԥnԥt, Tɨvuz adlı üç qızı ɨlub.
Miúkinɚz ɯɚnım Rübɚbԥ vԥ Sԥltԥnԥtlԥ yɚɯın rԥfiqԥ ɨlub.
Miúkinɚz ɯɚnımın Hüseyn Cɚvidlԥ ɚilԥ qurmɚsınɚ Ümmi Sԥlimԥ
vԥ qızlɚrı Rübabԥ vԥ Sԥltԥnԥt vԥsilԥ ɨlub. Ümmi Sԥlimԥ 1944-cü
ildԥ Nɚɯçıvɚnda vԥfat edib. Qızlardan biri dԥ ɏurúid Rɚsızɚdԥdir.
O, 1866-cı ildԥ ùɚhtɚɯtıda dünyaya gԥlib. Ԥli Gülmԥmmԥdovla
evli olan Xurúid xanımım Kԥrim, Ⱥbbɚs vԥ Sitɚrԥ adlı üç övladı
ɨlub. Qızı Sitɚrԥ çɨɯ cɚvɚn ölüb. Sitarԥnin yadigarı, nԥvԥsi
Sɨnɚnı ɏurúid ɯɚnım sɚɯlɚyıb, böyüdüb. O÷lu Kԥrim Qarsda
sԥfirlikdԥ tԥrcümԥçi iúlԥyib vԥ orada intihar edib. Xurúid xanımın
digԥr o÷lu Abbas Gülmԥmmԥdov (1902-1968) Ԥmԥkdar
mԥdԥniyyԥt iúçisi olub. Gԥnc yaúlarında (1924-1929) “ùԥrq
qapısı” qԥzetindԥ texniki redaktor vԥzifԥsindԥ çalıúıb. Sonralar
Bakıya köçԥn A. Gülmԥmmԥdov 1941-ci ildԥn ömrünün
sonunadԥk keçmiú Sov. øKP MK yanında Marksizm-Leninizm
ønstitutunun filialında, Azԥrbaycan KP MK Partiya Tarixi
ønstitutunda tԥrcümԥçi redaktor iúlԥyib. Marksizm-leninizm
klassiklԥrinin ԥsԥrlԥrini Azԥrbaycan dilinԥ tԥrcümԥsinin
tԥúkilindԥ fԥal iútirak edib.
Xurúid Rasizadԥ 1943-cü ildԥ dünyasını dԥyiúib. Qԥbri
Bakıdadır.
Hacı Mɨllɚ Ⱥbdullɚnın üç qızdan sonra dünyaya gԥlԥn ilk o÷ul
övladı ùeyx Mԥhԥmmԥd olub. Ⱥtɚsı ɨnu tԥhsil almaq üçün
Naxçıvanda mɨllɚɯɚnɚyɚ qoyub. ølk tԥhsilini mollaxanada almıú
23
Mԥhԥmmԥd Rasizadԥ, sonralar tԥhsilini Tehranda davam etdirib.

Tehrandan vԥtԥnԥ bir ùeyx kimi dönԥn Mԥhԥmmԥd Rasizadԥ
uzun illԥr “zöhdԥ dalaraq könlünü yalnız din, fԥlsԥfԥ vԥ elmi
hikmԥtԥ” ba÷layıb. Sonralar ùeyx Mԥhԥmmԥd Rasizdԥ dini tԥbli÷
etmԥkdԥn uzaqlaúaraq dünyԥvi tԥhsil vermԥk yolunu tutub vԥ
müԥllimliklԥ mԥú÷ul olub.
Hɚcı Mɨllɚ Ⱥbdullɚnın üçüncü o÷lu Ԥlirzɚ Rasizɚdԥ Qɨri
Müԥllimlԥr Seminɚriyɚsını bitirib. Qԥdim ørԥvɚn mahalının
Eçmiԥdzin kԥndindԥ bir neçԥ il müԥllimlik etdikdԥn sɨnrɚ
Nɚɯçıvɚnɚ qɚyıdıb. O da yaradıcılıqla mԥú÷ul olub, “Qisas” adlı
dörd pԥrdԥli dramı olması haqqında mԥlumat olsa da, ԥsԥr bizԥ
gԥlib çatmayıb. Dövri mԥtbuatda; “Tazԥ hԥyat”da “Rasizadԥ
Sԥyyah” (1907), “Ԥxbar”da (1920) “Nadinc”, “Mԥlumat”da
(1911) “Ԥli Riza” imzaları ilԥ çıxıú edib (166, 209). Abbas
Zamanovun “Bu dünyadan Rԥsul Rza gԥlib keçdi” adlı (231, 4)
kitabında gedԥn yazısında adı Cavidin bacısı kimi keçԥn
yetimxananın müdiri Sԥkinԥ xanım, ԥslindԥ, Cavidin bacısı deyil,
qardaúı Ԥlirzanın arvadı olub.
Hɚcı Mɨllɚ Ⱥbdullɚnın ikinci ɚrvɚdı Töhfԥ ɯɚnım isԥ, ԥslԥn
ùɚmɚɯıdɚn olub. O, kiçik yɚúındɚ ɚilԥ qurub vԥ az sonra dul
qɚlıb. ùeyid Ԥzim ùirvani vԥ ùamaxı ԥdԥbi mühiti ilԥ yaxın olan,
tez-tez ùɚmɚɯı mԥclislԥrindԥ iútirak edԥn Hacı Mɨllɚ Abdullɚ
Töhfԥ ɯɚnımla evlԥnԥrԥk Nɚɯçıvɚnɚ gԥtirib, öz evinin yanında
(bu ev Ԥlixan mԥhԥllԥsindԥki evinin yaxınlı÷ında, Hüseyn Cavid
mԥqbԥrԥsinin sol tԥrԥfindԥ, indiki “Çay evi”nin yerindԥki
evlԥrdԥn biri olub) ikinci bir ɯüsusi hԥyԥt ɚlıb. Hacı Mɨllɚ
Abdullɚnın ikinci evlilikdԥn Ԥhmԥd vԥ Ԥlԥsgԥr adlı iki o÷lu
dünyaya gԥlib.
Hüseyn Cavidin qohumu olan Zԥrifԥ xanımla söhbԥtimiz
zamanı o, úairin anası haqqında bunları dedi: “Cavidin anası
Ümmi Leyla sifԥtdԥn bir qԥdԥr kasıbmıú, qaraúın, üzü çopur bir
qadınmıú. Hacı Molla Abdulla deyilԥnlԥrԥ görԥ, hԥtta Hԥcc
ziyarԥtinԥ gedԥndԥ orada; – “Ay Allah, sԥn mԥnԥ gözԥl bir övrԥt
qismԥt eylԥ” - deyԥ niyyԥt edib, yatıbmıú. Vԥ elԥ orada yuxuda
bir qadın görübmüú. Qayıtdıqdan sonra növbԥti dԥfԥ ùamaxıya
24
gedԥndԥ mԥclisdԥ oturubmuú. Birdԥn Töhfԥ xanım baúında

mԥcmeyi hԥyԥtԥ daxil olur. Hacı Molla Abdulla qadını görԥn
kimi, yuxusunu xatırlayıb vԥ bu qadının yuxuda gördüyü qadına
bԥnzԥdiyini görüb, soruúur ki, “bu qadın kimdi?” – Deyirlԥr;
“ԥri rԥhmԥtԥ gedib, duldur. Hacı Molla Abdulla Töhfԥ xanımı
alıb, özü ilԥ Naxçıvana gԥtirir.”
Hacı Mɨllɚ Ⱥbdullɚnın ikinci arvadı Töhfԥdԥn olan o÷lu
Mɨllɚ Ԥhmԥd Nɚɯçıvɚnda do÷ulub, yaúca ùeyx Mԥhԥmmԥddԥn
kiçik, Caviddԥn böyük olub. ùeyx Mԥhԥmmԥdin 1878-dԥ,
Hüseyn Cavidin isԥ 1882-ci ildԥ do÷ulmasını nԥzԥrԥ alsaq demԥk
olar ki, Molla Ԥhmԥdin do÷um tarixi 1880, 1881-ci illԥrԥ düúür.
O, ruhani tԥhsili alıb, atɚsı Hɚcı Mɨllɚ Ⱥbdullɚ kimi gözԥl sԥsi
varmıú. Miúkinɚz ɯɚnım da xɚtirԥlԥrindԥ bunu tԥsdiqlԥyԥrԥk
yazır: “Hԥlԥ uúaqlı÷ından Mɨllɚ Ⱥbdullɚ ɨnu rövzԥɯɚn etmԥk
mԥqsԥdilԥ yɚnıncɚ getdiyi mԥclislԥrԥ ɚpɚrardı” (31, 238).
Molla Ԥhmԥd 1941-ci ildԥ Tacikistanda vԥfat edib.
Bԥzi mԥnbԥlԥrdԥ Hüseynin gözԥl sԥsԥ malik olması vԥ atasının
onu yanınca getdiyi mԥclislԥrԥ aparması deyilir. Mԥsԥlԥn; Hüseyn
Cavidin dostu Abdula ùaiq “Xatirԥlԥrim”indԥ yazır: “ikinci
arvadından olan Hüseynin yaxúı sԥsi oldu÷undan Molla Abdulla
onu da özü ilԥ bԥrabԥr götürüb úԥhԥr-úԥhԥr dolaúır, cavan
Hüseynԥ öz sԥnԥtini öyrԥtmԥyԥ çalıúırdı. Hüseyn iki il sevmԥdiyi
bu sԥnԥtlԥ mԥú÷ul olduqdan sonra ondan ԥl çԥkmiú vԥ buna görԥ
dԥ ata-anasının gözündԥn düúmüúdü. Onlar: “Bundan bir úey
çıxmaz” – demiúdilԥr. Mԥrsiyԥxanlıqdan yaxasını qurtarandan
sonra böyük qardaúının yanına Tԥbrizԥ getmiú, orada farsca,
ԥrԥbcԥ oxuma÷a baúlamıúdı” (197, 201).
Baxmayaraq ki, A. ùaiq Cavidi 1905-ci ildԥn tanıyıb vԥ
dostluq edib, amma úairlԥ ba÷lı yazdı÷ı xatirԥsindԥ hԥqiqԥtԥ
uy÷un olmayan mԥqamlar çoxdur. Birincisi, Hüseyn Hacı Molla
Abdullanın ikinci arvadından deyil, birinci arvadından,
Ümmileyla xanımdan olan o÷ludur. økincisi, Hüseyn atası kimi
gözԥl sԥsԥ malik olmayıb vԥ atası ilԥ bԥrabԥr úԥhԥr-úԥhԥr
dolaúmayıb. Üçüncüsü, Hüseyn Naxçıvanda mollaxana tԥhsili
aldıqdan sonra yeni tipli mԥktԥbdԥ - “Mԥktԥbi-tԥrbiyԥ”dԥ tԥhsilini
25
davam etdirmiú vԥ buranı bitirdikdԥn sonra 1898-ci ildԥ Tԥbrizԥ

getmiúdi.
Göründüyü kimi, bir abzaslıq yazıda úairin hԥyatı ilԥ ba÷lı
faktlarda üç yanlıúlı÷a yol verilib. Miúkinaz xanımın xatirԥlԥrindԥ
dԥ bu fikrԥ münasibԥt bildirilib: “Cavid deyirdi ki, atamın
mԥlahԥtli sԥsi var idi. Çox sevԥrdim ki, o oxusun, qulaq asım,
hԥmiúԥ dԥ tԥԥssüf edib deyԥrdim ki, ata, nԥ olardı, o sԥsindԥn bir
balaca da mԥnԥ verԥrdin. Dünya görmüú qoca gülümsԥyԥrԥk
cavab verԥrdi: “Ay bala, sԥsimi böyük qardaúın Ԥhmԥdԥ
vermiúԥm” (31, 38).
Demԥli, Hacı Molla Abdullanın gözԥl sԥsi olan övladı Molla
Ԥhmԥd olub. O, hԥtta Mԥcnun rɨlundɚ ɨynɚyıb. Müԥllifin
yazdı÷ına görԥ, o zaman “ùɚhtɚɯtı stɚnsiyɚsının böyük klubu
vɚrmıú vԥ burɚdɚ hԥvԥskɚr gԥnclԥrdԥn ibɚrԥt teɚtr truppɚsı
yɚrɚdılıbmıú. Bu truppɚyɚ Mɨllɚ Ԥhmԥd rԥhbԥrlik edirmiú.
Truppɚnın üzvlԥri 1905-ci ildԥ “Mԥcnun Leylinin qԥbri üstündԥ”
– ɚdlı musiqili tɚmɚúɚ hɚzırlɚmıúlɚr. Mԥcnun rɨlundɚ Mɨllɚ
Ԥhmԥd çıɯıú etmiúdir. Mɨllɚ Ԥhmԥd – Mԥcnun Leylinin qԥbri
üstündԥ nɚlԥ çԥkԥrkԥn tɚmɚúɚnı izlԥyԥn kiúilԥr dɚyɚnɚ bilmԥyib
ɚ÷lɚyırmıú” (131).
Tԥdqiqatçı A. Turanın fikrincԥ, “Molla Ԥhmԥdin gözԥl sԥsi
olma÷ına baxmayaraq, onun, tanınmıú bir ruhani vԥ rövzԥxan
o÷lu olması, hԥlԥ üstԥlik dԥ Hacı Molla Abdullanın o÷lunun
tamaúada oynaması o qԥdԥr dԥ a÷labatan vԥ inandırıcı bir úey
deyil” (211, 11).
Fikrimizcԥ, bir tԥrԥfdԥn Molla Ԥhmԥdin gözԥl sԥsinin olması
vԥ bu teatr truppasının mԥhz ùahtaxtıda yaradılması, digԥr
tԥrԥfdԥn Hacı Molla Abdullanın da açıq fikirli, elmԥ, tԥhsilԥ,
sԥnԥtԥ dԥyԥr verԥn bir insan olması Molla Ԥhmԥdin Mԥcnun
rolunda çıxıú etmԥsinԥ bir ԥngԥl törԥtmԥzdi.
Digԥr tԥrԥfdԥn, babası Mԥúԥdi Molla Qulunun saz havası
üstündԥ oxuması vԥ atası Hacı Molla Abdullanın da mu÷ama
dԥrindԥn bԥlԥd olması da fikrimizi güclԥndirԥn amillԥrdir. ø.
ømanovun söylԥdiyinԥ görԥ, Mԥúԥdi Molla Qulu o zamanlar
ùahtaxtına toy mԥclisinԥ gԥlԥn aúıq Alı ilԥ deyiúibmiú.
26
Rasizadԥlԥrdԥ rövzԥxanlıqla xanԥndԥlik paralel úԥkildԥ inkiúaf

etmiúdi. Xatirԥlԥrdԥ bu fikri tԥsdiqlԥyԥcԥk fikirlԥr çoxdur.
Mԥsԥlԥn, ùahtaxtının yaúlı úakinlԥrinin dediyinԥ görԥ, Molla
Ԥhmԥd kimi “Zabul” oxuyan olmayıb. Hԥtta ùahtaxtı kԥndinin
yaúlı sakini øbrahim ømanovun söylԥdiyinԥ görԥ, “Naxçıvanda
sovet hökümԥti qurulduqdan sonra komsomolçu gԥnclԥr
Naxçıvanın ԥn görkԥmli yerlԥrindԥn olan “A÷amalı diki”ndԥ bir
yı÷ıncaq tԥúkil ediblԥr vԥ bu tԥdbirdԥ Molla Ԥhmԥddԥn dԥ bir
“Zabul” oxumasını xahiú ediblԥr. Molla Ԥhmԥd oxuyub, onun
“Zabul”u böyük alqıúlarla qarúılanıb.” Guya, Molla Ԥhmԥd
komsomolçu gԥnclԥrin tԥdbirindԥ iútirak etdikdԥn sonra gözԥl
sԥsi sayԥsindԥ tԥqibdԥn qurtulub, Gԥncԥyԥ gedib.
Mɨllɚ Ԥhmԥd hԥm dԥ çɨɯ sɚvɚdlı ɚdɚm ɨlub. O, fars vԥ rus
dillԥrini bilirmiú. Quranı mükԥmmԥl bilԥn Molla Ԥhmԥdin gözԥl
dԥ avazla “Qurɚn” ɨɯuma÷ı olub. Böyük fԥhmi var imiú.
Gԥncԥdԥki “ùɚh Ⱥbbɚs” mԥscidinin úeyɯi olan Molla Ԥhmԥd
“ùɚh Ⱥbbɚs” mԥscidindԥ minbԥrԥ çıɯɚndɚ çԥkdiyi ԥzandan hɚmı
bilirmiú ki, minbԥrdԥki Mɨllɚ Ԥhmԥddir. Nԥvԥsi Ɉfelyɚ ɯɚnımla
söhbԥt zamanı bildirdi ki, “Mɨllɚ Ԥhmԥd Nԥrimɚn Nԥrimanovla
yɚɯın münɚsibԥtdԥ ɨlub. Hԥtta Sɨvet hökümԥti qurulɚndɚ hԥbs
ɨlunɚn Mɨllɚ Ԥhmԥdi tԥsɚdüfԥn hԥmin vɚɯt Gԥncԥdԥ ɨlɚn
Nԥrimɚn Nԥrimɚnɨv ɯilɚs edib.”
Hacı Molla Abdullanın bütün övladları (Töhfԥ xanımdan olan
Ԥlԥsgԥr adlı o÷lu isԥ çɨɯ gԥnc ikԥn vԥfɚt edib) isdedalı vԥ tԥhsilli
olublar. Onların adlarının önündԥ deyilԥn “ùeyx”, “Molla”,
“Hacı” sözlԥri dini titul olmaqdan baúqa, hԥm dԥ biliklԥrinԥ,
tԥhsillԥrinԥ iúarԥdir. Amma bunların içԥrisindԥ Cavidin baúqa
yeri var.
Kiçik yaúlarından mollaxanada vԥ “Tԥrbiyԥ” mԥktԥbindԥ tԥhsil
almıú, sonra ørana gedԥrԥk “Talibiyyԥ”dԥ oxumuú, 1904-cü ilin
ortalarına qԥdԥr Tԥbrizdԥ vԥ Urmiyԥdԥ yaúamıúdır.
Tez-tez Naxçıvandan ayrılan vԥ yenidԥn Naxçıvana qayıdan
Hüseyn Cavid Tiflisԥ, sonra østanbula (1905) getmiúdi. 1910-cu
ilin ԥvvԥllԥrindԥk orada yaúamıú, 1910-cu ilin ԥvvԥllԥrindԥ
østanbuldan Naxçıvana qayıtmıú, burada müԥllimliklԥ mԥú÷ul
27
olmuúdu. “Ana” (1910) pyesini yazmıúdı. 1910-cu ildԥ Bakıya

gԥlԥn Cavid burada il yarım iranlılar üçün øran sԥfirliyi tԥrԥfindԥn
yaradılmıú “øttihad” mԥktԥbindԥ çalıúmıúdır.
Dindirilmԥ zamanı úair ona ünvanlanan: “Siz Türkiyԥdԥn
qayıtdıqdan sonra nԥ iúlԥ mԥú÷ul olmusunuz? – sualını
cavablandıraraq deyib: “Mԥn Türkiyԥdԥn xԥstԥliyimԥ görԥ
qayıtdım. 2-3 ay Naxçıvan úԥhԥrindԥ müalicԥ olunduqdan sonra
Bakı úԥhԥrinԥ gԥldim vԥ burada Bakıda yaúayan iranlılar üçün
øran sԥfirliyi tԥrԥfindԥn tԥúkil edilmiú “øttihad” mԥktԥbindԥ
Azԥrbaycan dili müԥllimi kimi fԥaliyyԥtԥ baúladım. Bu mԥktԥbdԥ
azԥrbaycanlılar da tԥhsil alırdı. Mԥktԥbԥ rԥhbԥrlik øran sԥfirliyi
tԥrԥfindԥn edilirdi. Mԥn bu mԥktԥbdԥ 1,5 il iúlԥdim” (151, 134).
Dindirilmԥ protokolundan mԥlum olur ki, bu mԥktԥbdԥ
çalıúmaq üçün Cavidԥ zԥmanԥti Abdulla Sur verib. Bu zaman
Abdulla Mԥmmԥdzadԥ Sur özü dԥ hԥmin mԥktԥbdԥ dԥrs deyirdi.
1910-cu ilin sonlarında Naxçıvandan ayrılan Cavid tez-tez
Naxçıvana gԥlib- getmiú, Naxçıvan ziyalıları vԥ Naxçıvan teatrı
ilԥ sıx ԥlaqԥdԥ olmuú, onlarla sԥnԥt vԥ teatr haqqında söhbԥtlԥr
etmiú, tamaúaları izlԥmiúdi. Mԥsԥlԥn, 1913-cü il 28 iyulda úairin
qardaúı Ԥlirza Rasizadԥ “øqbal” qԥzetindԥ yazırdı: “øyul ayının
19-da, Bԥhram Xan Naxçıvanskinin nԥzarԥti altında Rԥúid bԥy
Ԥfԥndiyevin “Qonúu qonúu olsa, kor qız ԥrԥ gedԥr” komediyası
oynandı. Teatrda tamaúaçı ԥlindԥn tԥrpԥnmԥk olmurdu. Rollarda
Xoca Kԥspԥr - Ԥlԥkbԥr Namazov, Qaçay bԥy - Rzaqulu
Tԥhmasibbԥyov (Rza Tԥhmasib), Mԥlԥk xala – Qurbanԥli
Abbasov, Cici xanım – Süleyman Süleymanov... Rԥúid bԥyin bu
ԥsԥri nԥhayԥt dԥrԥcԥdԥ ruhlu idi. Bu xüsusda kimsԥnin sözü yox,
belԥ ki, Hüseyn Cavid ԥfԥndi vԥ müԥllim ԥfԥndilԥrdԥn Cԥlil
Mirzԥyev (Cԥlil Mirzԥyev ùürbi) cԥnabları çox bԥyԥndilԥr” (163,
141).
Cavid 1918-ci ildԥ dԥ Naxçıvanda idi. Mart hadisԥsindԥn sonra
Ԥnzԥliyԥ, oradan isԥ Tԥbrizԥ gedԥn úair Tԥbrizdԥ Hacı Molla
Abdullanın yaxın dostu olan Hacı Mԥhԥmmԥd Naxçıvani vԥ ùeyx
Mԥhԥmmԥd Xiyabani ilԥ görüúüb, Hacı Mԥhԥmmԥd
Naxçıvaninin evindԥ qalıb. Qulam Mԥmmԥdli o illԥri xatırlayaraq
28
yazır: “1941-1946-cı il lԥr “Vԥtԥn yolu” adlı ordu

qԥzetindԥ iúlԥdiyim zaman Tԥbrizdԥ öz maarifçiliyi vԥ
ԥdԥbiyyatúünaslı÷ı ilԥ mԥúhur olan Hacı Mԥhԥmmԥd Naxçıvani
ilԥ tanıú vԥ dost oldum. O, Cavid haqqında deyԥrdi: “1918-ci ildԥ
Hüseyn Cavid Tԥbrizԥ gԥldi. Bir müddԥt bizim evdԥ qaldı. O vaxt
Tԥbrizdԥ ùeyx Mԥhԥmmԥd Xiyabaninin “Tԥcԥddüd” qԥzetindԥ
Cavidin úeri çap edildi... O, bir qԥdԥr Tԥbrizdԥ qalıb Naxçıvana
getdi. Hacı Mԥhԥmmԥd bu barԥdԥ ԥtraflı söhbԥt etdikdԥn sonra
“Tԥcԥddüd”ün bir nüsxԥsini mԥnԥ göstԥrdi. Hԥmin nömrԥdԥ
Cavidin úeiri vardı. Mԥlum sԥbԥblԥrԥ görԥ mԥn o nüsxԥni alıb
saxlaya bilmԥdim” (163, 114-115).
Demԥli, Cavidin “Tԥcԥddüd”dԥ úeiri çıxıb vԥ bunu Qulam
Mԥmmԥdli görüb. Tԥԥssüf ki, Qulam Mԥmmԥdli Cavidin úeiri
nԥúr edilmiú nüsxԥni alıb saxlama÷a ehtiyat edib.
Cavid Tԥbrizdԥ oldu÷u zaman Bakıda bԥzi qazetlԥrdԥ onun
ölümü ilԥ ba÷lı xԥbԥrlԥr yer alıb. Mԥsԥlԥn: 28 oktyabrda
“Bԥsirԥt“ yazırdı: “Qafqasiyanın mԥúhur ԥdiblԥrindԥn Hüseyn
Cavid ԥfԥndinin Naxçıvanda vԥfat etdiyi úԥhԥrimizdԥ úaye
olmaqdadır. Bu xԥbԥrin nԥ dԥrԥcԥdԥ do÷ru olub-olmaması
mԥlum deyildir. Ԥgԥr bu xԥbԥr do÷ru isԥ Qafqasiya ԥn qiymԥtli
bir úairini itirmiú olur ki, bu da ԥdԥbiyyatımıza böyük bir
zԥrbԥdir.”
14 noyabrda isԥ “Azԥrbaycan” qԥzeti bu xԥbԥri tԥkzib edib
yazırdı: “Hüseyn Cavid bԥy vԥtԥni olan Naxçıvanda tԥԥhhül
edԥrԥk oradan Tԥbrizԥ köçmüú vԥ mԥzkur úԥhԥrdԥ maarıf müdiri
tԥyin olunmuúdur”, lakin Hüseyn Cavidin maarif müdiri olması
haqqında da ԥlimizdԥ heç bir sԥnԥd yoxdur.1
1918-ci il mart qır÷ınından sonra Naxçıvana qayıdan Cavid
1918-19-cu illԥrdԥ “Rüúdiyyԥ” mԥktԥbindԥ dԥrs demiúdir.
“Rüsdiyyԥ” mԥktԥbindԥ Cavidin tԥlԥbԥsi olan filologiya elmlԥri
namizԥdi Lԥtif Hüseynzadԥ müԥllimini belԥ xatırlayır: “1918-ci il
aprel ayının ortaları idi. Müharibԥ dayanmıúdı. Hԥr yerdԥ normal
1
“Bԥsirԥt” vԥ “Azԥrbaycan” qԥzetlԥrindԥki mԥlumat Q. Mԥmmԥdlinin “Cavid-
ömür boyu” sԥlnamԥsindԥn götürülmüúdür. s, 98-99.
29
iú baúladı÷ı kimi, mԥktԥblԥrdԥ dԥrslԥr baúlanmıúdı. Mԥn

“Rüúdiyyԥ” mԥktԥbinin 9-cu sinfindԥydim. Bir gün mԥktԥbimizin
müdiri Xԥlil a÷a Hacılarov Hüseyn Cavidlԥ sinfimizԥ gԥldi.
Müdirimiz Hüseyn Cavidi hörmԥtlԥ bizԥ tԥqdim edib getdi. Biz
möhtԥrԥm úair vԥ dramaturqumuz Hüseyn Cavidi qiyabi olaraq
tanıyırdıq. øndi onun müԥllim tԥyin olunması bizi çox sevindirdi.
Cavid ԥfԥndi bir qԥdԥr hԥsb-hal etdikdԥn sonra “dԥrsimiz
“Qԥvaidi-ԥdԥbiyyԥ” olacaqdır”, – dedi. O, zahirԥn çox sakit vԥ
mülayim tԥbiԥtli idi. Lakin hԥmiúԥ dal÷ın vԥ fikirli görünԥrdi.
Çox danıúma÷ı sevmԥzdi” (120, 53).
Bu dԥfԥki gԥliúindԥ 36 yaúlı Cavid Miúkinaz xanımla ailԥ
qurur. Respublikanin ԥmԥkdar mühԥndisi Teymur Qasımov
onların evlԥnmԥlԥrini belԥ xatırlayır: “Ԥlixan” deyilԥn mԥhԥllԥdԥ
ata evindԥ yaúayırdım. Hüseyn Cavidin böyük bacısı Fatma
xanım bizim yaxın qonúumuz idi. ørԥmiú kԥndindԥn úԥhԥrԥ
köçmüú bir qonúumuz da vardı ki, onlar hԥrdԥn gԥlib bizim
hԥyԥtdԥn quyu suyu aparırdılar. Sonralar Cavidin hԥyat yoldaúı
olmuú Miúkinaz xanım da haman qonúumuzun ailԥ üzvü idi. Çox
hԥyalı, utancaq olan gԥnc Miúkinazı mԥn o günlԥrdԥ görmüúdüm.
Tԥxminԥn 1918-ci ilin ortalarında eúitdim ki, Cavid ilԥ Miúkinaz
xanım evlԥnirlԥr. Fatma xanım (Cavidin böyük bacısı) bizԥ
gԥlԥndԥ bu xԥbԥri tԥsdiq elԥdi” (163, 98).
Miúkinaz xanım Cavidlԥ evlԥnmԥlԥrindԥn bԥhs edԥrԥk yazır:
“Biz 1918-ci ilin avqust ayında evlԥndik. Çox kiçik, xudmani toy
mԥclisi oldu. Toydan bir-iki gün sonra Cavid mԥnԥ dedi ki, mԥn
hԥrdԥnbir cızma-qara edirԥm. Gԥrԥk mԥnim ilk oxucularımdan
biri dԥ sԥn olasan. Mԥn isԥ onun oxucusu ola bilmԥzdim. Çünki
savadım yox idi. Cavid mԥnԥ dԥrs demԥyԥ baúladı. O, mԥnԥ hԥr
gün dԥrs deyirdi. Ԥlifbanı öyrԥtdi. Getdikcԥ dԥrslԥrimiz
mürԥkkԥblԥúdi. Ԥn böyük arzularımdan biri dԥ savadlı olmaqdı.
Mԥni bu arzuya Cavid çatdırdı. Cavid hԥmin illԥr Naxçıvanda
dԥrs deyirdi. Bir neçԥ aydan sonra Maarif idarԥsindԥn onu Bakıya
dԥvԥt etdilԥr. Ona Bakı mԥktԥblԥrindԥn birindԥ dԥrs vermiúdilԥr”
(31, 96-97).
Sözsüz ki, Miúkinaz Cavidlԥ Hüseyn Cavidin evlԥnmԥlԥrini
30
tԥsdiq edԥcԥk bir sԥnԥd olmuúdu, amma tԥԥssüf ki, úԥxsi arxivi
mԥhv edilԥn úairin bir çox sԥnԥdlԥri kimi, bu sԥnԥd dԥ mԥhv
edilmiúdi.
Hüseyn Cavidin 125 illik yubileyi zamanı Turan Cavidin
haliyԥdԥ Turan Cavid øctimai Birliyi kimi fԥaliyyԥt göstԥrԥn
evindԥ oldu÷um zaman ԥlԥnib ԥlԥkdԥn keçirilԥn kitabxanasındakı
kitabların içԥrisindԥ qalmıú bir yazı ԥlimԥ keçdi. Bu, Hüseyn
Cavidlԥ Miúkinaz xanımın kԥbin ka÷ızı idi.
Sevindim, lakin kril ԥlifbası ilԥ yazılmıú bu sԥnԥd orijinal ola
bilmԥzdi. Çünki kԥbinin kԥsildiyi zamanı nԥzԥrԥ alsaq, sԥnԥd ԥski
ԥlifba ilԥ yazılmalı idi (tԥbii ki, orijinalı belԥ olub). Lakin kirillԥ
yazıldı÷ını görüncԥ düúündüm ki, yԥqin ki, ya Turan xanım
sonralar bunu ԥski ԥlifbadan krilԥ köçürdüb, ya da Miúkinaz
xanımın sözlԥrinԥ ԥsaslanaraq tԥrtib edib:
Tԥrtib edilԥn kԥbin ka÷ızında yazılır:
Evlԥnԥn: Hüseyn Cavid Hacı Molla Abdulla
o÷lu/Naxçıvanlı/34 yaúında-
Ԥrԥ gedԥn: Miúkinaz Molla Hüseyn qızı /Naxçıvanlı/ 17
yaúında.
Kԥbin pulu: sԥkkiz yüz manat.
Naxçıvan ԥhalisindԥn úahidlԥr:
Mԥúԥdi Mԥhԥmmԥd ùԥrifzadԥ,
Xudabaxıú Novruz o÷lu,
Tarix: 21 zilqԥ`dԥ 1336
ømza: Hüseyn Cavid.
Kԥbin kԥsԥn: Rasizadԥ ùeyx Mԥhԥmmԥd.
Bu sԥnԥd orijinal bir sԥnԥd olmasa da, orijinaldan kirilԥ
çevrilԥrԥk, ya da Miúkinaz xanımın yaddaúına ԥsasԥn Turan
xanım tԥrԥfindԥn tԥrtib edilsԥ belԥ, yԥni hansı halda olursa olsun,
yenԥ maraqlı vԥ dԥyԥrlidir. Çünki bu sԥnԥdԥ ԥsasԥn, Cavidin
kԥbininin qardaúı ùeyx Mԥhԥmmԥd tԥrԥfindԥn kԥsildiyini,
oradakı úahidlik edԥn úԥxslԥrin kimliyini vԥ kԥbin pulunun 800
manat oldu÷unu öyrԥnmiú oluruq.
Bԥzi mԥnbԥlԥrdԥ “øblis”in yazılma tarixi barԥdԥ yanlıúlıqlar
var. Mԥsԥlԥn A.ùaiqin Xatirԥlԥrim”indԥ H. Cavidin “øblis”i 1919-
31
cu ildԥ baúlayıb, 1920-ci ildԥ bitirdiyi” göstԥrilsԥ” (197, 27) dԥ,

Cavid “øblis” faciԥsini 1918-ci ildԥ Naxçıvanda yazıb.
Ԥslindԥ isԥ, “øblis” Naxçıvanda, 1918-ci ildԥ yazılıb vԥ onun
ciddi yazılma sԥbԥblԥri olub. “øblis”in yazılma sԥbԥbi haqqında
Miúkinaz Cavid “Cavid haqqında xatirimdԥ qalanlar” adlı
xatirԥlԥrindԥ yazır: “O zaman (1918-ci ilin mart ayında) olurmuú
Tԥbriz mehmanxanasında. øndiki Sabir ba÷ından bir az aúa÷ı
tԥrԥfdԥ beú-on baúıboú adamın (daúnaklar nԥzԥrdԥ tutulur)
sԥrԥncamı ilԥ günahsız insanları vԥhúicԥsinԥ qırırmıúlar. Bu vaxt
mehmanxananı mühasirԥyԥ alırlar. 70 nԥfԥrdԥn ibarԥt olan
sakinlԥri ԥsir edirlԥr. Ԥsirlԥri indiki Opera vԥ Balet teatrına
aparırlar. Cavid özü belԥ nԥql edirdi: “Yolun hԥr ayrıcında bizi
aparanlar çԥkilirdilԥr kԥnara vԥ ԥsirlԥri atԥúԥ tuturdular. Bizi
aparanlardan biri hԥr dԥfԥ mԥni dԥ özü ilԥ bԥrabԥr çԥkirdi kԥnara.
Birisi isԥ qaba÷a itԥlԥyirdi. Elԥ bu vaxt mԥni kԥnara çԥkԥn adama
güllԥ dԥydi. O biri isԥ deyirdi: Gԥrԥk bu iúi baúlayanlar
ölԥydilԥr... Bir hԥftԥdԥn sonra bizi azad etdilԥr” (31, 94-95).
Bu illԥrdԥ (1918-1919) Bakıda oldu÷u kimi, Naxçıvanda da
ictimai-siyasi durum çox a÷ır idi. Belԥ ki, Balkan savaúı
dövründԥ ԥrazi iddiaları iflasa u÷rayan ermԥni ideoloqları I
Dünya müharibԥsindԥ yenidԥn çar Rusiyasının tԥhrikilԥ
mübarizԥyԥ baúlamıú vԥ bu zaman Naxçıvan yenidԥn hԥdԥf
seçilmiú, Dԥrԥlԥyiz, ùԥrur, Vedibasar, Qaraba÷ mԥnfur ermԥni
iú÷alçıları tԥrԥfindԥn savaú meydanına çevrilmúdi. Bu zaman
Naxçıvanda görkԥmli úԥxsiyyԥtlԥr: Eynԥlı bԥy Sultanov, Bԥhram
Xan vԥ Ԥziz Xan Naxçıvanskilԥr, Ԥli Sԥbri Qasımov, Ԥziz ùԥrif,
Behbud a÷a ùahtaxtinski, Mir Heydԥrzadԥ, S.Ԥsgԥrxanov, Ba÷ır
Rzayev, S. Cԥmilinski, Kԥlbalı xan, Kԥrim xan, Xԥlil a÷a
Hacılarov vԥ Cavid dԥ birlԥúԥrԥk mübarizԥ aparırdılar. Cavid
Xԥlil a÷a Hacılarovla Naxçıvanın ørԥvana birlԥúdirilmԥsinin
birlikdԥ problemin tezliklԥ qarúısının alınmasında xüsusi sԥy
göstԥrmiúdi. Bu zaman Hüseyn Cavid Xԥlil a÷a Hacılarovun ԥn
çox mԥslԥhԥtlԥúdiyi ziyalılardan biri olmuúdu. øngilis generalının
ԥhali arasında sor÷u aparılmasını tövsiyԥ edԥn tԥklifinԥ qԥti
úԥkildԥ etiraz edԥn Xԥlil a÷a Hacılarova ԥn böyük dԥstԥk, Hüseyn
32
Caviddԥn gԥlmiúdi. Xԥlil a÷a Hacılarov çox çԥtinliklԥ baú tutan

bu rԥy sor÷usunun ilk yı÷ınca÷ından sonra “Rüúdiyyԥ” mԥktԥbinԥ
gԥlԥrԥk, Hüseyn Cavid baúda olmaqla, bu barԥdԥ müԥllimlԥrlԥ
söhbԥt etmiú, fikir bölüúmüúdü. Bundan sonra Xԥlil a÷a
Hacılarov, “Cavid ԥfԥndi rԥy sor÷usunu lԥ÷v etdirdi” – fikrini
ictimaiyyԥtԥ çatdırmıúdı. Xԥlil a÷a Hacılarovun yazdı÷ına görԥ,
Hüseyn Cavid ermԥni vԥ ingilislԥrin bu mԥnfur siyasԥtini belԥ
sԥciyyԥlԥndirmiúdir: “Bu, Naxçıvanı iú÷al edԥ bilmԥk üçün
ermԥnilԥrin yeni propaqanda planıdır. Biz buna qarúı ciddi
mübarizԥ aparmalıyıq. Mԥn belԥ bir rԥy sor÷usunun
ԥleyhinԥyԥm” (120, 63).
Xԥlil a÷a Hacılarov vԥ Cavid Naxçıvanın çox ziddiyyԥtli vԥ
çԥtin dövründԥ birlik nümayiú etdirmiúlԥr. Bu illԥrdԥ güclԥnԥn
ermԥni vԥhúiliklԥrinin qarúısını almaq Naxçıvan ictimaiyyԥtinin
ԥsas vԥzifԥsinԥ çevrilmiúdi. 1918-ci ildԥ Türkiyԥ silahlı
qüvvԥlԥrinin ùԥrqi Anadoludakı komandanlı÷ına edilԥn
müraciԥtdԥn sonra may ayının 16-da kiçik bir heyԥtlԥ Nuru Paúa,
avqustun 7-dԥ isԥ Kazım Qarabԥkir Paúa Naxçıvana gԥlir. Belԥ
çԥtin bir vԥziyyԥtdԥ Ԥli Sԥbri Qasımov naxçıvanlı mübarizԥ
dostları ilԥ hԥrbilԥúdirilmiú da÷ınıq qüvvԥlԥri ümumi düúmԥnԥ
qarúı mübarizԥyԥ sԥfԥrbԥr edirdi. Bu dövrdԥ Naxçıvanda Mir
Heydԥrzadԥnin rԥhbԥrliyi altında “Mücԥddin” siyasi dԥrnԥyi dԥ
fԥaliyyԥt göstԥrirdi ki, bir çox ziyalılar, o cümlԥdԥn, Eynԥli bԥy
Sultanov, Ömԥr Faiq Nemanzadԥ, Ԥziz ùԥrif kimi görkԥmli
ziyalılar dԥrnԥyin fԥaliyyԥtinԥ xüsusi rԥ÷bԥt bԥslԥyirdilԥr.
“Mücԥddin” siyasi dԥrnԥyi xalqın xilasını Rusiya ilԥ deyil,
Türkiyԥ ilԥ birlikdԥ görürdü.
1918-ci ilin iyul ayında türk ԥsgԥrlԥrinin Naxçıvan úԥhԥrinԥ
girmԥsi ilԥ yerli ԥhali kütlԥvi qır÷ından xilas edilir. Xalqının ԥn
a÷ır günlԥrindԥ hadisԥlԥrin mԥrkԥzindԥ, xalqı ilԥ birlikdԥ olan
Hüseyn Cavidin 1919-cu ildԥ Naxçıvandan Bakıya Bԥhram xan
Naxçıvanski ilԥ birlikdԥ gԥliúi dԥ siyasi mahiyyԥt kԥsb edir.
A.Turan yazır: “1918-ci ildԥ onun Bakıdan gediúi vԥ bura tԥkrar
qayıdıúı ictimaiyyԥtin ciddi maraq dairԥsindԥ olan mԥsԥlԥydi.
Hüseyn Cavidin Naxçıvana gԥliúi heç dԥ dönԥ-dönԥ qeyd edildiyi
33
kimi, sıravi bir müԥllim missiyasına bԥnzԥmir. Bu dԥfԥki (vԥ

hԥmiúԥlik) dönüúündԥ Cavid daha çox siyasi müstԥvidԥ görünür
vԥ 1918-ci ildԥ Bakıya Naxçıvanın, daha do÷rusu, Cԥnubi
Qafqazın rԥsmi nümayԥndԥsi statusu ilԥ gԥlb. Cԥnubi Qafqazın vԥ
Naxçıvanın siyasi-hԥrbi çıxarlarını müzakirԥ etmԥk üçün Bakıya
gԥlԥn dörd nԥfԥr nümayԥndԥdԥn biri, “Azԥrbaycan” qԥzetinin
1919-cu il 18 fevral tarixli mԥlumatında bildirildiyi kimi, Araz
Türk Hökumԥtinin Xarıcıyyԥ naziri Bԥhram xan Naxçıvanski
idi, digԥr üç nԥfԥrdԥn biri isԥ Hüseyn Cavid olmuúdu” (213,
149).
Eyni faktla ba÷lı 9 mart 1919-cu ildԥ “Azԥrbaycan” qԥzeti
“Hüseyn Cavid ԥfԥndi üç yoldaúı ilԥ bԥrabԥr sabiq Aras Türk
Hökumԥti vԥ sonra millԥti-umumu rԥyilԥ Azԥrbaycanın bir qismi
elan edilmiú olan Cԥnubi Qafqasiya tԥrԥfindԥn müԥyyԥn vԥkalԥt
vԥ vԥzifԥ ilԥ gԥlmiúlԥr” (163, 100).
A.Turan yazır: “üç nԥfԥrdԥn birinin Cavid ԥfԥndi, nümayԥndԥ
heyԥtinin tԥrkibindԥki üçüncü adamın Ömԥr Faiq Nemanzadԥ
oldu÷unu güman etmԥk olar. O dövrdԥ Ömԥr Faiq Nemanzadԥ
ciddi siyasi fԥaliyyԥt göstԥrirdi, 1918-ci ilin 29 oktyabrında
Axıskada qurulmuú müvԥqqԥti hökumԥtԥ dԥ Ömԥr Faiq
Nemanzadԥ baúçılıq edirdi.Yaxúı silahlana bilmԥyԥn Axıska
Respublikası hԥrbi müdaxilԥlԥrin qarúısında duruú gԥtirԥ bilmԥdi.
1918-ci il noyabr ayının 3-dԥ Axıska, ørԥvan vԥ Naxçıvan türklԥri
birlԥúib Araz Türk Resbublikasını yaratdılar. 1918-ci ilin 30
noyabrında isԥ Mԥhsԥti, ørԥvan vԥ Naxçıvandan 60 nümayԥndԥ
Qarsda qurultay keçirԥrԥk Milli ùura Hökumԥtini elan etmiúdilԥr
vԥ hԥmin hökumԥt 1918-ci ilin dekabr ayının 1-dԥ Cԥnubi-Qԥrbi
Qafqaz Cümhuriyyԥtini - Qars cümhuriyyԥtini qurmuúdu.
Hüseyn Cavidin vԥ Ömԥr Faiq Nemanzadԥnin dԥ Cԥnubi-
Qԥrbi Qafqaz Cümhuriyyԥti parlamentinin 64 deputatın sırasında
ola bilmԥsi çox inandırıcıdır. Çünki Cavid o dövrün qԥzetlԥrinin
dԥ bildirdiyi kimi, Bakıya Cԥnubi Qafqaz tԥrԥfindԥn müԥyyԥn
vԥkalԥtlԥ gԥlmiúdi.
Digԥr tԥrԥfdԥn, Faiq ԥfԥndinin Bakıya köçmԥsi dԥ hԥmin illԥrԥ
tԥsadüf edir. Tarixi mԥnbԥlԥr isԥ Faiq ԥfԥndinin 1918-ci ildԥ
34
Naxçıvanda olan Kazım Qarabԥkir Paúa ilԥ siyasi mԥsԥlԥlԥri

müzakirԥ etmԥsini tԥsdiqlԥyir” (213, 149).
Naxçıvan, ùԥrur mԥsԥlԥsi... 30 iyulda “Azԥrbaycan” qԥzeti
yazır: “Mԥzbur rԥsmi protokolu Azԥrbaycan hökumԥtinԥ tԥqdim
edԥrԥk cavabını vԥ nԥticԥsini qayıdıb Naxçıvan hökumԥtinԥ vԥ
cԥmaԥtinԥ bildirmԥklԥri üçün hԥr birinԥ yol xԥrci olaraq cԥmaԥt
pulundan beú min manat vermԥklԥ Naxçıvan tԥrԥfindԥn deliqat
olaraq Hüseyn Cavid ԥfԥndi vԥ Ba÷ır Rzayev cԥnabları seçilib
göndԥrildilԥr” (163, 103).
Lԥtif Hüseynzadԥ 1918-ci il hadisԥlԥrindԥn bԥhs edԥrkԥn
xatırlayır ki, “O ԥrԥfԥdԥ Naxçıvanda fԥaliyyԥt göstԥrԥn Kazım
Qarabԥkir Paúa ilԥ Hüseyn Cavidin arasında çox sԥmimi dostluq
münasibԥtlԥri olub. Lԥtif Hüseynzadԥ hԥtta Kazım Qarabԥkir
Paúanın Cavidԥ hԥsr etdiyi úeiri belԥ yaddaúına istinad edԥrԥk
xatırlayır. Qarabԥkirin úairlik istedadının oldu÷unu, “Rüúdiyyԥ”
mԥktԥbinin úagirdlԥri üçün “Öyüdlԥrim” adlı úeirlԥr yazmasını vԥ
onların arasında yaranmıú olan sԥmimi dostluq münasibԥtlԥrini
dԥ nԥzԥrԥ alsaq, bu zaman onun Cavidԥ úeir hԥsr etmԥsi faktı az
inandırıcı görünmԥyԥcԥk:
SΩn ustad bir müΩllim, mΩn dΩ qorxmaz bir ΩsgΩr.

Bu millΩtΩ, bu vΩtΩnΩ qılınc ilΩ qΩlΩm olduq (120, 49).
Bu illԥrdԥ özünün yaradıcılıq nümunԥlԥri vԥ mԥslԥhԥtlԥri ilԥ

Naxçıvandakı yazıçı vԥ úairlԥrԥ yeni yaradıcılıq istiqamԥti tԥbli÷
edԥn Cavidin ԥtrafına toplanmıú ziyalılar; aktyor, rԥssam vԥ
yazıçıların tԥúԥbbüsü ilԥ úԥhԥr teatrında tamaúalar, müsamirԥlԥr,
rԥsm sԥrgilԥri tԥúkil edilmiúdir. østedadlı rԥssam Bԥhruz Kԥngԥrli
(1892-1922) öz evindԥ ԥsԥrlԥrinin sԥrgisini tԥúkil etmiú, bu
rԥsmlԥr içԥrisindԥ ermԥni zülmünü ԥks etdirԥn “Naxçıvan
da÷ıntıları” adlı ԥsԥri dԥ yer alıbmıú. Sԥrgidԥn toplanan vԥsait
Anadolu hԥrbzԥdԥlԥrinԥ, qaçqınlara, yoxsul mԥktԥblilԥrԥ, yetim
uúaqlara paylanılmıúdı. Onun 1921-ci ildԥ akvarellԥ iúlԥnmiú
“Gԥnc türkün portreti” tablosu da qiymԥtli, tarixi ԥsԥrlԥrdԥndir.
Cavidin tԥúԥbbüsü vԥ mԥslԥhԥti ilԥ 1918-ci ildԥ Naxçıvan
35
Dram Teatrında tamaúaya qoyulan ԥsԥrin sԥhnԥ tԥrtibatını da

úairin mԥslԥhԥti ilԥ Bԥhruz Kԥngԥrli hazırlayıb; Ԥbdülhaq
Hamidin “Doxtԥri-Hindi” (“Hind qızı”) dramının sԥhnԥdԥ
tԥqdimi böyük rԥ÷bԥtlԥ qarúılanıb. Tamaúadan toplanmıú pullar
ermԥni soyqırımından canını qurtarıb Naxçıvana pԥnah gԥtirmiú
Zԥngԥzur qaçqınlarına paylanıb.
Mԥlumdur ki, 1916-1917-ci illԥrdԥ çar ordusu ùԥrqi
Anadolunun – Ԥrzurum, Qars, Sarıqamıú, Ԥrdahan bölgԥlԥrindԥn
türklԥri “ԥsir” adı ilԥ çıxarıb, bu yerlԥrԥ ermԥnilԥri
doldurmuúdular. Minlԥrcԥ qoca, qadın, uúaq Naxçıvana pԥnah
gԥtirmiúdilԥr. Bu insanlara Naxçıvan camaatı ԥllԥrindԥn gԥlԥn
kömԥyi göstԥrmiú, imkanlı adamlar sahibsiz uúaqlara hamilik
etmiú, onları övladlı÷a götürmüúdülԥr. Bu insanlara yardım üçün
“Qardaú kömԥyi”, “Qaçqınlara yardım” vԥ s. adlarla “Xeyriyyԥ”
cԥmiyyԥtlԥri yaradılmıú, para toplamaq üçün ictimai yerlԥrdԥ
“Yardım kassaları” qoyulmuúdu. L. Hüseynzadԥ yazır ki, “1918-
ci ildԥ Cavid Naxçıvana gԥldikdԥn sonra yardım hԥrԥkatı daha da
qüvvԥtlԥnmiúdi. Teatrın qapısı yanına qoyulmuú kassanın
yanındakı lövhԥnin üzԥrindԥ böyük hԥrflԥrlԥ Cavid ԥfԥndinin
“Mԥzlumlar üçün” úeirindԥn bir parça yazılmıúdı: “Verin, verin,
susdurun bu fԥryadı, Aman, ԥsirgԥmԥyin mԥrhԥmԥtlԥ imdadı.
Cavid ԥfԥndinin “Mԥzlumlar üçün” adlı úeiri teatr tamaúalarında
pԥrdԥlԥrarası tԥkrarlanırmıú” (120, 69).
Göründüyü kimi, bu illԥrdԥ Naxçıvanda olan Cavid bütün
qԥlbi ilԥ xalqla birlikdԥ idi vԥ qԥlԥmini dԥ müqԥddԥs bir
missiyaya xidmԥtԥ hԥsr etmiúdi. Bütün bunlar: 1918-ci illԥrdԥ
Kazım Qarabԥkir Paúanın Naxçıvanda fԥaliyyԥt göstԥrmԥsini,
Hüseyn Cavidlԥ dostlu÷unu, bu illԥrdԥ hԥmçinin Faiq ԥfԥndinin
Naxçıvanada olması vԥ Kazım Qarabԥkir Paúa ilԥ siyasi
mԥsԥlԥlԥri müzakirԥ etmԥsi, Naxçıvan camaatının bir deliqat kimi
Cavid ԥfԥndini seçmԥlԥri (Naxçıvan vԥ ùԥrur mԥsԥlԥsinԥ dair)
Hüseyn Cavidin Bakiya siyasi missiya ilԥ gԥlmԥsinin ehtimal
yox, hԥqiqԥt olması barԥdԥ düúünmԥyԥ imkan verir.
1919-cu ildԥ Bakıya siyasi mԥqsԥdlԥ gԥlԥn Hüseyn Cavid
repressiyaya qԥdԥr Bakıda yaúamıúdır.
36
Cavidin dünyagörüúündԥ mԥdrԥsԥ tԥhsilinin rolu
XIX yüzilliyin ikinci yarısında Azԥrbaycanda ilk milli,

dünyԥvi tԥhsil ocaqlarından biri hesab edilԥn “Tԥrbiyԥ” mԥktԥbi
yaradılmıú vԥ sonralar “tanınmıú elm, ԥdԥbiyyat vԥ mԥdԥniyyԥt
xadimlԥri kimi úöhrԥt qazanmıú milli ziyalıların böyük bir nԥsli
bu mԥktԥbdԥ tԥhsil vԥ tԥrbiyԥ almıúdır” (92, 5-6) ki, onlardan biri
dԥ Hüseyn Caviddir.
14 yaúında “Mԥktԥbi-tԥrbiyԥ”yԥ daxil olan Cavid bu vaxta
qԥdԥr beú il mollaxanada tԥhsil almıú, yazıb oxuma÷ı ilk dԥfԥ
burada öyrԥnmiú, Sԥdi, Hafiz vԥ baúqa úairlԥrin ԥsԥrlԥri ilԥ tanıú
olmuú, “Gülçin” (gül toplayan) tԥxԥllüsü ilԥ Racinin tԥsiri altında
bir neçԥ úeir (mԥrsiyԥ) yazmıúdı” (43, 20).
Uúaqlıq dövrünün ԥn hԥssas, ԥn çevik, hԥmçinin, ԥtraf mühitԥ
qarúı daha güclü, hԥssaslıqla maraq göstԥrԥn ça÷larını
mollaxanada keçirԥn Hüseyn kimi dԥrin düúüncԥli vԥ istedadlı bir
uúa÷a bu tԥhsil illԥri, sözsüz ki, tԥsirsiz ötüúmԥyib, yԥni Cavid
ömrünün beú ilini mollaxanada mԥnasız keçirmԥyib. Bԥs Cavidin
oxudu÷u mollaxanalar necԥ tԥhsil oca÷ı idi vԥ orada tԥhsil
alanlara nԥlԥr öyrԥdilirdi?
Mollaxana vԥ mԥdrԥsԥlԥrin fԥaliyyԥti haqqında “Azԥrbaycan
tarixi” kitabında yazılır: “XIX ԥsrin II yarısında da ԥvvԥlki illԥrdԥ
oldu÷u kimi, ԥsasԥn tԥdris ocaqları mԥktԥblԥr vԥ mԥdrԥsԥlԥr idi.
Ԥsasԥn, mԥscid, yaxud kiçik binalarda yerlԥúԥn mԥktԥblԥrin hԥr
birindԥ ondan yüzԥ qԥdԥr uúaq tԥhsil alırdı. Oxumaq pullu idi.
Dԥrslԥri, ԥsasԥn, mollalar aparırdı. Uúaqlara ԥlifbanı vԥ Quranı
öyrԥdirdilԥr. Daha sonra uúaqlara kitab oxuma÷ı vԥ fars dilini
öyrԥtmԥyԥ baúlayırdılar. Mԥktԥblԥrlԥ yanaúı, xüsusi ruhani
mԥktԥblԥri-mԥdrԥsԥlԥr dԥ vardı. Buraya ana dili vԥ fars dilini
bilԥn 16-dan artıq yaúı olanlar qԥbul olunurdular. Mԥdrԥsԥlԥrdԥ
tԥhsil pulsuz idi. Onlarda ԥrԥb dili, úԥriԥt, ԥdԥbiyyat, fԥlsԥfԥ,
mԥntiq, psixologiya, xüsusilԥ, islam dininin tarixini öyrԥdirdilԥr”
(133, 250-51).
Zaman-zaman Azԥrbaycanda olan bu mollaxanaların “Dini
37
tԥbli÷at mԥrkԥzlԥri” (A. Abdullayev) hesab edilԥrԥk, mütԥrԥqqi

görüúlü ictimai xadimlԥrimizin, yazıçılarımızın tԥnqidinԥ mԥruz
qalmasına baxmayaraq, ictimai xadimlԥrimizin, yazıçılarımızın
ԥksԥriyyԥti ibtidai tԥhsilini mollaxanada almıúdılar. Orada
uúaqlara, hԥr úeydԥn ԥvvԥl, fars dili, ԥrԥb ԥlifbası, müqԥddԥs
kitabımızın yazıldı÷ı ԥrԥb dili vԥ “Quran” öyrԥdilirdi.
Mollaxanalarda “ùԥrait vԥ tԥdris üsulları” nԥ qԥdԥr qüsurlu olsa
da, burada úagirdlԥrԥ elm mԥnbԥyi olan “Quran”, ԥrԥb vԥ fars
dillԥri öyrԥdilir, islami dԥyԥrlԥr, humanizm, mԥnԥvi-ԥxlaqi saflıq
tԥbli÷ olunurdu. Hüseyn dԥ ilk tԥhsil aldı÷ı mollaxanada ԥrԥb vԥ
fars dilini vԥ Quranı, müsԥlman ԥxlaq qaydalarını öyrԥnmiúdi.
Sonralar úairin yaradıcılı÷ında ԥsas qayԥ kimi ortaya qoydu÷u
“Ԥdalԥt istԥrԥm, yalnız ԥdalԥt!” – prinsipi dԥ mԥhz Qurandan
qaynaqlanmıúdır. Hüseyn Cavid mollaxanadan, “Tԥrbiyԥ”
mԥktԥbindԥ baúlanıb (Naxçıvan), “Talibiyyԥ” mԥdrԥsԥsindԥ
(Tԥbriz) davam etdirilԥn, nԥhayԥt, østanbul universiteti ilԥ
tamamlanan “tԥhsil mühitinin ayrı-ayrı pillԥlԥrindԥn keçԥrԥk
formalaúmıúdır” vԥ “bu mԥrhԥlԥlԥrin hԥr birinin üstün cԥhԥtlԥri
oldu÷u kimi, ziddiyyԥtli tԥrԥflԥri dԥ olmuúdu.
Cavid mollaxanada oxuyarkԥn özü-özünü kԥúf edib, öz yolunu
cızıb, gԥlԥcԥyini müԥyyԥnlԥúdirib, molla olmayaca÷ına qԥrar
verib. ùairin ömür-gün yoldaúı Cavidin molla olmaq istԥmԥmԥsi
üzündԥn uúaqlıqda baúına gԥlԥn bir ԥhvalatdan bԥhs edԥn
Miúkinaz xanım yazır: “Cavid uúaqlıqda baúına gԥlԥn bir hadisԥni
belԥ nԥql edԥrdi: - Bir gün hԥyԥtdԥ oynayırdım, anam evdԥ heç
kԥs olmayanda mԥni yanına ça÷ırdı ki, ay Hüseyn, gԥl, sԥnԥ tԥzԥ
köynԥk tikmiúԥm. Gey, görüm, necԥdir? Demԥ, anamın mԥqsԥdi
baúqa imiú. Mԥn evԥ getdim. Anam dԥrhal qapını ba÷ladı, tԥzԥ
köynԥyi göstԥrib dedi: “Al, bunu gey, baxım.” Elԥ ki, ԥynimdԥn
köynԥyi çıxartdım, o, ԥvvԥlcԥdԥn hazırladı÷ı çubuqla mԥni
döymԥyԥ baúladı. Nazik çubuq, çılpaq bԥdԥn, gԥl, buna döz
görüm, necԥ dözürsԥn? Vurduqca mԥnԥ deyirdi: “Sԥn molla
olmaq istԥmirsԥn?!” øúin xarab oldu÷unu görüb and-aman elԥdim
ki, sabahdan molla mԥktԥbinԥ gedԥcԥyԥm. Anam qapını açdı. Tez
köhnԥ köynԥyimi götürüb otaqdan qaçdım. Hԥyԥtdԥki tut
38
a÷acının baúına çıxıb oradan dedim: “Nԥ edirsԥn, et, mԥn molla
mԥktԥbinԥ getmԥyԥcԥyԥm, istԥyirsԥn ԥlli tԥzԥ köynԥk tik, mԥni dԥ
döy-öldür, molla olmayaca÷am, vԥssalam!” (30, 235).
“Mԥni döy-öldür, molla olmayaca÷am” - qԥrarını verԥn
Hüseynin “Mԥktԥbi-tԥrbiyԥ”dԥ oxuması o qԥdԥr dԥ asan olmamıú,
bԥrk qԥzԥblԥnmiú ata-anasını yalnız Mԥhԥmmԥd Ta÷ı Sidqi vԥ
Qurbanԥli ùԥrifzadԥ (professor Ԥziz ùԥrifin atası) çox çԥtinliklԥ
razı salaraq Hüseynin “Mԥktԥbi-tԥrbiyԥ”dԥ tԥhsil almasına nail
ola bilmiúlԥr. Miúkinaz xanımın yazdı÷ına görԥ, Cavid hԥmiúԥ:
“Atam mԥnim ilk müԥllimim olmuúdu. O ԥmmamԥli mollanın
ayıq baúı, böyük ürԥyi var idi... O, baúı ԥmmamԥli ziyalı idi” -
deyԥrmiú vԥ onu da ԥlavԥ edԥrmiú ki, “Xoú sԥsi vԥ gözԥl
moizԥlԥri ilԥ mԥúhur olan atam mԥni körpԥlikdԥn elmlԥ mԥú÷ul
olma÷a sövq etmiúdi” (30, 3).
Hüseyn Cavidin “baúı ԥmmamԥli ziyalı” adlandırdı÷ı atası
dövrünün tanınmıú rövzԥxanı olmaqla yanaúı, ԥsl ziyalı idi. O,
úeirԥ, mu÷amata dԥrindԥn bԥlԥd olub. Mԥlahԥtli sԥsi olan Hacı
Molla Abdullanı “mԥlahԥtli sԥsinԥ, ɯɨú ɚvɚzına” görԥ tez-tez
rövzԥxan kimi Bakı, ùamaxı, Gԥncԥ, ørԥvan vԥ Nuxaya (ùԥkiyԥ),
habelԥ Güney Azԥrbaycan vԥ øran úԥhԥrlԥrinԥ dԥvԥt edirmiúlԥr.
ùamaxı ԥdԥbi mühitindԥ tanınan vԥ sevilԥn Hacı Molla Abdulla
Seyid Ԥzim ùirvaninin hörmԥt vԥ ehtiramını qazanmıúdır. Seyid
Ԥzim ùirvani “Hacı Molla Abdulla ùahtaxtılıya” adlı mԥnzum
mԥktubunda onun rövzԥxanlıq mԥharԥtini, yüksԥk
qiymԥtlԥndirԥrԥk yazır:
Ψlɚ, ey bülbüli- ɯɨúlΩhcΩ, Hɚcı Mɨlɚ Ⱥbdullɚ

Ki, güzɚri-müsibΩt üz verir nΩúvü nümɚ sΩndΩn.
ørɚqü øsfΩhanı dɨldurub ɚvɚzeyi-fΩzlin,
VΩrɚi-MΩvΩrɚün-nΩhrΩ düúmüúdür sΩdɚ sΩndΩn.
SΩnΩ ùɚhtΩɯtli derlΩr ɯΩlɚiq, etmΩrΩm bɚvΩr,
SΩni ɯɨúbΩɯtli etmiú ɨlub rɚzi ɯudɚ sΩndΩn.
NΩ dünyɚyɚ gΩlib mislin, nΩ gΩlmΩz qΩrnΩ bir kimsΩ,
RΩvɚdır etsΩlΩr gΩr fΩɯrlΩr Ωrzü úΩfɚ sΩndΩn.
DΩmi - tΩqdirdΩ sΩn can verirsΩn úerü ΩúarΩ,
39
Tapar úairlΩrin Ωúarı bir özgΩ sΩfa sΩndΩn.

Bu üzdΩn bir neçΩ tΩzmin ki, onlar fikri-bikrimdir,
HΩdiyyΩ eylΩdim tΩqririn eylΩr dil rica sΩndΩn (205, 239-240).
øxtisarla verilԥn bu misralar Hacı Molla Abdullanın yaúadı÷ı

dövrdԥ necԥ böyük hörmԥt, nüfuz sahibi olmasını, onun bütün
Azԥrbaycanda tanınmasını, “úerü ԥúarԥ” can verԥn bir úԥxs
olmasını vԥ böyük bir úöhrԥtԥ malik oldu÷unu tԥsdiqlԥmԥkdԥdir.
Hüseyn Cavidin atɚsını “bɚúı ԥmmɚmԥli ziyɚlı” ɚdlɚndırması
da bu sԥbԥbdԥndir.
Hɚcı Mɨlɚ Ⱥbdullɚ, sözün ԥsl mԥnasında, ziyalı olub vԥ
övladlarının dünyagörüúünün, bԥdii istedadlarının
formalaúmasına, onlarda úeirԥ-sԥnԥtԥ meylin oyanmasına güclü
tԥsir göstԥrib. Xatirԥlԥrindԥ atasını böyük minnԥtdarlıqla
xatırlayan Cavid yazır: “Atamla mԥnim aramda a÷lım kԥsԥndԥn
sonra tarix, ԥdԥbiyyat, sԥnԥt haqqında çox ciddi söhbԥtlԥr olardı.
Biz bԥzԥn atamla ata-o÷ul kimi yox, qarúı-qarúıya durmuú
rԥqiblԥr kimi, bu vԥ ya baúqa tarixi hadisԥlԥr, úԥxsiyyԥtlԥr
haqqında söhbԥtlԥr edԥr, hԥr birimiz öz fikrimizin üstündԥ
möhkԥm durardıq. Çox sonralar eúitdiyimԥ görԥ atam hԥmiúԥ
dԥyԥrmiú ki, biz hԥm ata-o÷ul, hԥm dԥ dostuq. Mԥnԥ ùԥrq, elԥcԥ
dԥ Azԥrbaycan xalqının úԥrԥfli tarixini atam öyrԥtdi. Atam bԥzԥn
bu vԥ ya baúqa tarixi hadisԥlԥr haqqında saatlarla söhbԥt edԥr,
müasir mԥsԥlԥlԥrԥ münasibԥtini bildirԥrdi” (30, 237).
Bԥs, bu “ayıq baúı, böyük ürԥyi” olan “ԥmmamԥli ziyalı”nı
ԥvvԥllԥr o÷lunu yeni tipli mԥktԥbԥ qoymama÷a vadar edԥn hansı
sԥbԥblԥr idi? Mԥsԥlԥyԥ o dövrün tԥlԥblԥri baxımından yanaúsaq,
bunun çox ciddi sԥbԥblԥri oldu÷unu görԥcԥyik. Birincisi, Hacı
Molla Abdullanın arvadı, Cavidin anası Ümmü leylanın o÷lunu
molla görmԥk arzusu idi; úairin anası Ümmü Leyla dindar bir
qadın imiú vԥ öz o÷lu Hüseyni mԥúhur molla kimi görmԥk
istԥyirmiú. økincisi isԥ, bütün ԥtraf mühitdԥ rövzԥxan kimi tanınan
Hacı Molla Abdullanın o÷lunun molla olmaqdan imtina etmԥsi
onun nüfuzuna xԥlԥl gԥtirԥcԥyi mԥsԥlԥsi ola bilԥrdi.
Demԥli, bir tԥrԥfdԥn Ümmü Leylanın öz o÷lunu gԥlԥcԥkdԥ
40
görkԥmli molla kimi görmԥk arzusu, digԥr tԥrԥfdԥn isԥ mԥúhur

rövzԥxan Hacı Molla Abdullanın úöhrԥtinԥ xԥlԥl gԥlmԥsindԥn
ehtiyat etmԥsi fikri atanı o÷lunun yeni tipli mԥktԥbԥ getmԥsinԥ
etiraz etmԥsinԥ sԥbԥb kimi göstԥrilԥ bilԥr. Digԥr tԥrԥfdԥn, o
dövrdԥ ruhanilԥr cԥmiyyԥtdԥ böyük hörmԥt, ehtiram vԥ nüfuz
sahiblԥri idilԥr. Bu, Hacı Molla Abdulla vԥ Ümmü Leyla xanımın
övladlarını cԥmiyyԥtdԥ hörmԥt vԥ ehtiram, nüfuz sahibi görmԥk
arzusundan da ola bilԥrdi.
Belԥliklԥ, yalnız Mԥhԥmmԥd Ta÷ı Sidqi vԥ Qurbanԥli
ùԥrifzadԥ kimi mötԥbԥrlԥrin “tԥúviq”indԥn sonra fikrini dԥyiúmiú
Hacı Molla Abdulla o÷lunun yeni tipli mԥktԥbdԥ oxumasına
razılıq vermiúdi. Bu mԥktԥbdԥ proqram mollaxanalardan fԥrqli
olaraq, xeyli zԥngin idi. Dünyԥvi elmlԥrin öyrԥnilmԥsinԥ xüsusi
diqqԥt yetirilirdi. Tԥsadüfi deyil ki, bu mԥktԥbin fԥaliyyԥti elԥ o
vaxt mԥúhur mühacir øran qԥzetlԥrindԥn olan “Ԥxtԥr”in 1892-ci il
20-ci nömrԥsindԥ dԥrc edilԥn “Mԥktԥbi-tԥrbiyeyi-Naxçıvan” adlı
mԥqalԥdԥ tԥqdir edilmiúdi” (129).
Yeni tipli mԥktԥbԥ oxuma÷a gedԥrkԥn Cavid artıq
mollaxanada ԥrԥb vԥ fars dillԥrini, yazı vԥrdiúlԥrini, “Quran”ı,
ùԥrq ԥdԥbiyyatını kifayԥt qԥdԥr öyrԥnmiú, müԥyyԥn dünyagörüúԥ
yiyԥlԥnmiúdi. O, molla olmaqdan imtina etsԥ dԥ, gԥlԥcԥk tԥhsilini
“Mԥktԥbi-tԥrbiyԥ” dԥ davam etdirmԥk istԥsԥ dԥ mollaxanada
gԥlԥcԥk müsԥlman ziyalısına lazım olan bir sıra vacib mԥsԥlԥlԥri
öyrԥnmiúdi.
41
M.T. Sidqi vԥ “Mԥktԥbi-tԥrbiyԥ”nin Hüseyn Cavidin

formalaúmasında rolu
Mԥmmԥdta÷ı Sidqi qaranlıq mühitdԥ ԥtrafı iúı÷a bürüyԥn bir

nur idi, desԥk, heç dԥ sԥhv etmԥrik. Tanrı onu sanki xalqı
maariflԥndirmԥk, bütöv bir ziyalı nԥslinin formalaúması üçün
göndԥrmiúdi. Naxçıvanda milli mԥktԥb yaratmaq kimi nԥhԥng bir
iúi Mԥhԥmmԥd Ta÷ı Sidqi görԥ bilmiú, bütün ömrünü xalqının,
millԥtinin tԥrԥqqisinԥ hԥsr etmiú, xalqı irԥli aparmaq üçün ԥlindԥn
gԥlԥni etmiúdir. “Sԥdaqԥt kanı, dԥryayi-hikmԥt” olaraq bütöv bir
ziyalı nԥslinin yetiúmԥsindԥ müstԥsna rol oynamıú Sidqi
mԥktԥbinin yetirmԥlԥri Azԥrbaycan xalqının taleyindԥ,
Azԥrbaycan pedaqoji fikir, o cümlԥdԥn, ԥdԥbiyyat tarixindԥ
xüsusi yer tutmuúdu. Hüseyn Cavid dԥ bunlardan biri idi.
“Mԥktԥbi-tԥrbiyԥ”dԥki tԥhsil illԥrinin (1894-1898) Cavidin
xarakterinin, dünyagörüúünün formalaúmasında önԥmi böyükdür.
Sonralar bu hԥqiqԥti Cavidin özü dԥ dԥfԥlԥrlԥ tԥsdiq etmiúdi. O,
1909-cu ildԥ østanbuldan Q.ùԥrifzadԥyԥ göndԥrdiyi
mԥktublarından birindԥ yazır: “Bԥndԥniz “Mԥktԥbi-tԥrbiyԥ”yԥ
girdiyi zaman ԥmԥleyi -mövtalıq, küskünlük, pessimizim tԥbiԥtini
kԥndimdԥn (özümdԥn) atmıúdım vԥ indiyԥ qԥdԥr dԥ o saf vԥ pak
vicdanla yaúayırdım vԥ yaúadım” (25, 21).
Ümumiyyԥtlԥ, istԥr “Mԥktԥbi-tԥrbiyԥ”dԥki tԥhsil illԥri, istԥrsԥ
dԥ, “atam yerindԥ” - adlandırdı÷ı M. T. Sidqinin Cavidin
dünyagörüúünün formalaúmasında ԥmԥyi böyükdür. ølk növbԥdԥ
Sidqi Cavid üçün mükԥmmԥl bir müԥllim olmaqla yanaúı, ona
atalıq qay÷ısı göstԥrirdi. økincisi, Sidqi bԥdii yaradıcılıqla mԥú÷ul
olan Cavidԥ bu yolda da düzgün yol göstԥrԥn idi. ùagirdinin
úairlik istedadını duyan M.T.Sidqi “Gülçinin úeirlԥrini diqqԥtlԥ
oxuyur, sԥhvlԥrini göstԥrir, Azԥrbaycan vԥ fars klassiklԥrini
oxuma÷ı ona tövsiyԥ edir, bir sözlԥ, bԥdii yaradıcılıqda da ona
müԥllimlik edirdi. Hüseyn dԥ Sidqinin úagirdi adını daúıma÷ı ilԥ
fԥxr edirdi” (25, 22).
Ԥvvԥllԥr o÷lunu “Tԥrbiyԥ” mԥktԥbindԥ oxutmaq istԥmԥyԥn
Hacı Molla Abdulla sonralar M.T.Sidqiyԥ yazdı÷ı bir
42
mԥktubunda onu “müԥllimlԥr müԥllimi” (43, 22) adlandırmıúdı

(Lakin Molla Abdullanın Sidqiyԥ yazdı÷ı mԥktubda ona xoú
sözlԥr yazsa da, bԥzi mԥclislԥrdԥ Sidqinin haqqında heç dԥ xoú
olmayan sözlԥr söylԥdiyi vԥ bu sözlԥrin dԥ gedib Sidqinin
qula÷ına çatdı÷ı vԥ Molla Abdullaya bu barԥdԥ mԥktub yazdı÷ı
da mԥlumdur).
1898-ci ildԥ “Tԥrbiyԥ” mԥktԥbini bitirԥn Cavidi atası müalicԥ
üçün Tԥbrizԥ göndԥrir (Cavidin böyük qardaúı Mԥhԥmmԥd dԥ bu
zaman Tԥbrizdԥ idi). Cavid müalicԥ üçün gԥldiyi Tԥbriz
úԥhԥrindԥki “Talibiyyԥ” mԥdrԥsԥsindԥ tԥhsilini dԥ davam etdirir.
Burada oxudu÷u zaman o, sevimli müԥlliminԥ tez-tez mԥktublar
yazır, ona hörmԥt vԥ ehtiramını bildirir, “Mԥktԥbi-tԥrbiyԥ”ni
tԥriflԥyir, hԥmin mԥktԥbԥ yardım göstԥrԥnlԥrԥ dԥrindԥn tԥúԥkkür
edirdi.
Aydındır ki, bu mԥktubların qarúılı÷ında Sidqi dԥ ona
mԥktublar yazmıúdı. Müԥllimindԥn aldı÷ı bu mԥktublar onu
sevindirirdi. Mԥsԥlԥn, mԥktublarından birindԥ o yazır:
“Mԥktubunu aldım. Qԥmli gözlԥrimԥ iúıq gԥldi” (163, 24).
Mԥktublardan göründüyü kimi, Cavid müԥllimi vԥ
yolgöstԥrԥni M.T. Sidqiyԥ böyük, sönmԥz bir mԥhԥbbԥtlԥ
ba÷lanıb. Müԥlliminԥ sevgi vԥ mԥhԥbbԥti ørandan mԥktublarda
geniú úԥkildԥ öz ԥksini tapıb.
Cԥnubi Azԥrbaycanda olarkԥn sevimli müԥllimi M.T. Sidqinin
vԥfat etmԥsi úairi dԥrin kԥdԥrlԥndirir. O, mԥrhumun o÷luna -
Mirzԥ Mԥmmԥdԥliyԥ ünvanladı÷ı mԥktubunda yazır: “Çün ԥbԥvi-
mԥqami Sidqi mԥrhumun xԥbԥri-vԥhúԥt ԥsԥrini qürbԥt vilayԥtdԥ
eúitdim... Nԥ dԥrԥcԥdԥ möhnԥt vԥ ԥlԥmԥ vԥ qüssԥvü qԥm bԥndeyi-
dilxԥstԥ vԥ pԥrúikԥstԥyԥ üz verdi. Elԥ bilirԥm ki, hԥqiqԥtdԥ mԥnim
atam vԥfat edibdir. Güman edirԥm ki, o mԥrhumun rehlԥti heç
kԥsԥ mԥndԥn artıq tԥsir elԥmԥyib vԥ elԥmԥyԥcԥkdir” (43, 29).
1904-cü il yanvarın 5-dԥ yazılan bu mԥktubdan bir az sonra
Mԥhԥmmԥd Ta÷ı Sidqinin vԥfatı münasıbԥti ilԥ; “yüz minlԥrlԥ
heyif, yüz ԥfsus” – deyԥ acısını bildirԥn Cavid 23 yanvarda
“H.C.Naxçıvani” imzası ilԥ “ùԥrqi- Rus”a yazır:
43
HΩr ruz mibΩrΩd Ωz busitani - qoli

MΩcruh mikonΩd dili - biçarΩ.
Ze cahan rΩft hΩzrΩti-Sidqi,
SΩd hΩzaran dri÷, sΩd Ωfsus...*1
“Böyük maarifpԥrvԥr, úair M.T.Sidqinin ölümünԥ yanan

yalnız Cavid deyildi. Yuxarıda göstԥrilԥn úeirin bir misrasını
Sidqinin vԥfatı münasibԥti ilԥ yazdı÷ı mԥqalԥdԥ iúlԥdԥn,
M.T.Sidqiyԥ böyük mԥhԥbbԥt vԥ ehtiram bԥslԥyԥn, Sidqinin
“Tԥrbiyԥ” mԥktԥbini “Darülürfan” adlandıran Cԥlil
Mԥmmԥdquluzadԥ dԥ bu hadisԥdԥn çox kԥdԥrlԥndiyini ifadԥ edir
vԥ yazırdı: “Getdi hԥyatdan hԥzrԥti Sidqi. Amma çox zamanlar
çԥkԥr ki, mԥhrumun adı vԥtԥndaúlarımızın yadından fԥramuú ola.
Çox zamanlar maarifpԥrvԥr hԥmúԥrilԥrimiz deyԥcԥklԥr: – “Sԥd
hԥzaran dri÷, sԥd ԥfsus” (163, 24).
Hԥqiqԥtԥn dԥ, “çoxcԥhԥtli elmi fԥaliyyԥtԥ malik olan böyük
elm xadimi, tanınmıú mütԥfԥkkir” M.T.Sidqinin adı zaman
keçdikcԥ “vԥtԥndaúlarımızın yadından fԥramuú” (163, 24) olmadı,
ԥksinԥ, onun adı hԥr zaman hörmԥtlԥ anıldı, elmi fԥaliyyԥti tԥdqiq
edilԥrԥk monoqrafiyalar yazıldı vԥ maarifpԥrvԥr ziyalılarımız,
alimlԥrimiz tԥrԥfindԥn yüksԥk qiymԥtlԥndirildi.
“Mԥktԥbi-tԥrbiyԥ”dԥ tԥhsil illԥri, birbaúa böyük maarifpԥrvԥr
ziyalı, alim, úair M.T.Sidqi ilԥ tanıúlıq vԥ ata-o÷ul münasibԥti
Cavidin xarakterinԥ, onun dünyagörüúünün formalaúmasına
müsbԥt mԥnada çox ciddi tԥsir göstԥrmiúdi. Sonralar bu hԥqiqԥti
Cavidin özü dԥ dԥfԥlԥrlԥ yaradıcılı÷ında, xüsusԥn dԥ, pedaqoji
fԥaliyyԥtindԥ tԥsdiq etmiúdi.
Cavid böyük sԥnԥtkar olmaqla yanaúı, tԥcrübԥli pedaqoq idi vԥ
o, uzun müddԥt müԥllimliklԥ mԥú÷ul olmuúdu. Onun tԥcrübԥli bir
pedaqoq, vԥtԥndaú kimi formalaúmasında müԥllimi M.T.Sidqinin
böyük rolu olmuúdu. Müԥllimlik fԥaliyyԥti dövründԥ o, sevimli
1
Tԥrcümԥsi: Hԥr gün bostandan bir gül qoparılır, bülbülün ürԥyi yaralanır. Hԥzrԥti
Sidqi dünyadan getdi. Yüz münlԥrlԥ hayıf, yüz ԥfsus.
44
müԥllimindԥn ԥxz etdiklԥrini dԥrs dediyi tԥlԥbԥlԥrԥ öyrԥtmiúdi.

Professor Ԥjdԥr A÷ayev yazır ki, “Cavid Naxçıvanda, Tiflisdԥ,
Bakıda müԥllimlik edԥrkԥn dԥ bir müԥllim kimi úirin, lԥtafԥtli,
mԥzmunlu nԥqli ilԥ úagirdlԥrini valeh edԥr, onların vԥtԥnpԥrvԥrlik
hisslԥrini coúdurar, ԥdԥbiyyatımızı ilhamla öyrԥdԥrdi. Bԥlkԥ dԥ bu
hiss ona müԥllimi böyük pedaqoq Mԥhԥmmԥd Ta÷ı Sidqidԥn
keçmiúdi” (1, 9).
ùԥrq vԥ Avropa mԥdԥniyyԥtinԥ yaxından bԥlԥd olan, ictimai-
siyasi görüúlԥri vԥ mԥlumatının geniúliyi etibarilԥ dövrünün
qabaqcıl adamlarından olan Sidqinin taleyindԥ Hüseyn Cavid
kimi ԥdԥbiyyat nԥhԥnginin müԥllimi olmaq xoúbԥxtliyi dԥ varmıú.
Ümumiyyԥtlԥ, “Mԥktԥbi-tԥrbiyԥ”dԥki tԥhsil illԥri vԥ “atam
yerindԥ olan” adlandırdı÷ı M.T.Sidqi Cavidi yalnız elmdԥ deyil,
bԥdii yaradıcılıqda do÷ru yola sövq etmiú, dünyagörüúünün
formalaúmasında, onun gԥlԥcԥkdԥ böyük úair-dramaturq kimi
yetiúmԥsindԥ böyük rol oynamıúdır.
45
II FԤSøL
NAXÇIVAN ԤDԤBø-øCTøMAø MÜHøTø VԤ HÜSEYN

CAVøDøN MAARøFÇø MÜASøRLԤRø
Hüseyn Cavid vԥ maarifçi müasirlԥri
XIX yüzilliyin II yarısından etibarԥn Naxçıvan elmi mühitindԥ

canlanma ԥmԥlԥ gԥlmiú, Mԥmmԥd Ta÷ı Sidqi, Qurbanԥli
ùԥrifzadԥ, Eynԥli bԥy Sultanov, Mirzԥ Cԥlil ùürbi, Cԥlil
Mԥmmԥdquluzadԥ vԥ baúqaları ԥdԥbi yaradıcılıqla yanaúı, elm vԥ
mԥdԥniyyԥt sahԥsindԥ dԥ u÷urla fԥaliyyԥt göstԥrmԥyԥ
baúlamıúdılar. Naxçıvan mühitindԥki bu inkiúafın fԥrqinԥ varan
valideynlԥr, artıq övladlarının tԥhsil alması üçün müԥyyԥn
cԥhdlԥr etsԥlԥr dԥ, dini sxolastikanın tԥsirindԥn yaxa qurtara
bilmԥyԥn, dini tԥhsili inkiúaf üçün yeganԥ vasitԥ sayanlar da yox
deyildi.
Hüseyn Cavidin ailԥsi dԥ ԥtrafda baú verԥn mԥdԥni proseslԥrԥ
biganԥ qalmayıb övladlarının tԥhsil almasına sԥy göstԥrmiúlԥr.
Müԥllimi M.T.Sidqidԥn böyük qay÷ı vԥ diqqԥt görԥn Cavidi
mԥktԥbin, maarifin, tԥdrisin vur÷ununa çevirmiúdi. Onun kiçik
úeirlԥrindԥn tutmuú, iri hԥcmli ԥsԥrlԥrinԥ qԥdԥr, bütün irsindԥ elm
vԥ tԥhsilԥ sonsuz sevginin hakim kԥsilmԥsi bu sԥbԥbdԥndir.
Müxtԥlif mԥqalԥlԥrindԥ, müasiri oldu÷u maarifsevԥr ziyalılara
yazdı÷ı mԥktublarında mԥktԥb iúinԥ, tԥdrisԥ vԥ onun
problemlԥrinԥ ciddi münasibԥt bԥslԥyԥn Cavid pedaqoji prosesin
standartlara uy÷unlaúdırılmasının vacibliyindԥn bԥhs açırdı.
Maarifçi müasirlԥrinԥ münasibԥtdԥ Cavidin tԥsԥvvürlԥri ilk
növbԥdԥ inamlarından qaynaqlanırdısa, digԥr tԥrԥfdԥn dԥ tԥhsil
sahԥsindԥ dünyada qazanılan mütԥrԥqqi ԥnԥnԥlԥrԥ söykԥnirdi.
Mԥsԥlԥn, 1912-ci ildԥ Abdulla Surun vԥfatı münasibԥtilԥ yazdı÷ı
silsilԥ yazılarında dostunun müԥllimlik fԥaliyyԥtinԥ vԥ bu
müqԥddԥs tituluna Cavidin aydın baxıúlarının úahidi oluruq. O
yazır: “...Yaponiyanın tԥrԥqqisi, oyanıqlı÷ı, maarifpԥrvԥrliyi hԥp,
hԥp müԥllimlԥr sayԥsindԥ olmuúdur. Almaniyada da hakeza (prins
46
Bismark) bütün ünsürünün tԥrԥqqisini müԥllimlԥrdԥ görür vԥ

onlardan bԥklԥyir” (25, 324).
Göründüyü kimi, Cavidin millԥtin tԥrԥqqisi üçün
mԥdԥnilԥúmԥyi, maariflԥnmԥyi ԥn vacib amillԥrdԥn hesab edirdi.
Sivilizasiya axınına qoúulmaq üçün heç olmazsa, tԥhsilin ibtidai
mԥrhԥlԥsinin mԥcburiyԥtini izah edԥn úair yazırdi: “Bizԥ mԥktԥb
lazımdır. Bütün inqilabati-mԥdԥniyyԥ, hԥp mԥktԥb mԥhsuludur”
(25, 31).
Hüseyn Cavid Naxçıvandakı mԥktԥblԥrdԥn vԥ bu mԥktԥblԥrin
kadrlarından mԥmnun idi. Çünki xalqına tԥmԥnnasız xidmԥt edԥn,
xalqının maariflԥnmԥsi üçün hԥr cür fԥdakarlıq göstԥrԥn
Mԥhԥmmԥd Ta÷ı Sidqi vԥ xalqı cԥhalԥt yuxusundan oyanma÷a,
inkiúafa sԥslԥyԥnlԥr: Qurbanԥli ùԥrifzadԥ, Eynԥli bԥy Sultanov,
Cԥlil Mԥmmԥdquluzadԥ, Mirzԥ Cԥlil ùürbi, ùeyx Mԥhԥmmԥd
Rasizadԥ vԥ digԥrlԥri ԥn yüksԥk amala, millԥtin gözünün
açılmasına, oyanmasına, tԥhsil almasına, bir sözlԥ, inkiúafa,
tԥrԥqqiyԥ qoúulmasına tԥmԥnnasız xidmԥt edirdi.
Mԥhԥmmԥd Ta÷ı Sidqi tԥlԥbԥlԥrinԥ tԥkcԥ tԥdris planında
nԥzԥrdԥ tutulmuú mԥsԥlԥlԥri öyrԥtmԥklԥ kifayԥtlԥnmir, eyni
zamanda Azԥrbaycanın milli ziyalılı÷ının imicini formalaúdırırdı.
Onun dԥrs verdiyi úagirdlԥr yalnız elm öyrԥnmԥklԥ kifayԥtlԥnmir,
xalqa xidmԥti vԥtԥndaúlıq borcu bilԥn ԥsl vԥtԥndaú kimi
yetiúirdilԥr. Bu mԥnada, Hüseyn Cavid tԥpԥdԥn-dırna÷a tԥhsil vԥ
mԥdԥniyyԥt vur÷unu idi. O, millԥtinin savadlanması, tԥrԥqqisi
üçün ԥlindԥn gԥlԥni ԥsirgԥmirdi. O, millԥtinin hԥr bir fԥrdinin
oxumasının tԥrԥfdarı idi. Bu düúüncԥlԥrlԥ yaúayan Cavid evindԥ
çalıúan Hԥlimԥnin belԥ oxuma÷ı öyrԥnmԥsinԥ diqqԥt yetirmiú,
müalicԥ üçün getdiyi Kislovodskidԥn hԥyat yoldaúı Miúkinaz
xanıma yazdı÷ı mԥktubda ona bԥrk-bԥrk tapúırmıúdı: “Ԥrto÷rol
Hԥlimԥnin dԥ dԥrslԥrinԥ baxsın” (25, 284).
Belԥliklԥ, evindԥ xidmԥt edԥn Hԥlimԥnin oxumasına göstԥrdiyi
qay÷ı, ümumilikdԥ, Cavidin maarifԥ münasibԥtinin vԥ millԥtԥ
qay÷ısının sԥrhԥdlԥrinin müԥyyԥn olunması baxımından
diqqԥtԥdԥyԥrdir. Onun maarifçi müasirlԥrinԥ, o cümlԥdԥn,
Qurbanԥli ùԥrifzadԥ, Mԥhԥmmԥd Ta÷ı Sidqi, Xԥlil a÷a Hacılarov,
47
Eynԥli bԥy Sultanov vԥ digԥrlԥrinԥ münasibԥtlԥri bir çox maraqlı

mԥqamlara güzgü tutur. Mԥsԥlԥn, Cavid müԥllimi Sidqinin
qԥflԥtԥn vԥfat xԥbԥrini dԥrin bir kԥdԥrlԥ qarúılayır, bu itkini
ümumxalq itkisi hesab edir.
Hԥlԥ Sidqinin sa÷lı÷ında mԥnԥvi borcunu dԥrk etmiú Cavid
mümkün qԥdԥr müԥlliminin qullu÷unda durmaq, ona xidmԥt
göstԥrmԥk arzusunda olmuúdu. Tԥbrizdԥn Sidqiyԥ mԥktubunda o,
xüsusi olaraq yazırdı: “Sizin mԥktubunuz çatan kimi beú cild
“Tԥshihül-hesab” kitabı vԥ bir úüúԥ ԥla mürԥkkԥb bazardan aldım.
Lakin iki-üç gündür ki, nԥ arxayın, nԥ dԥ qeyri-arxayın adam
tapmıram ki, göndԥrԥm” (163, 245).
Cavid müԥllimi ilԥ o dԥrԥcԥdԥ yaxın vԥ sԥmimi olmuú ki, tԥkcԥ
özünԥ aid mԥsԥlԥlԥri deyil, yeri gԥldikcԥ ailԥ fԥrdlԥrinin
problemlԥrini dԥ onunla bölüúmüú, ondan kiçik ricalarda
bulunmuúdu. O, müԥllimi Sidqidԥn kiçik qardaúı Ԥlirzanın tԥhsili
mԥsԥlԥsindԥ “onu yanına ça÷ırıb gündԥ bir-iki saat onunla fars
dilindԥ mԥú÷ul olmasını” – xahiú etmiúdi.
Aralarında yaú fԥrqinin olmasına baxmayaraq, Cavidin ԥlaqԥ
saxladı÷ı, dostluq etdiyi tanınmıú ziyalılardan biri vԥ ԥn önԥmlisi
Qurbanԥli ùԥrifzadԥ (1854-1917) idi. Qurbanԥli ùԥrifzadԥnin
Cavidin tԥhsilindԥ vԥ dünyagörüúünün formalaúmasında xüsusi
rolu olmuúdu.
Hüseyn Cavidin fikir atası: Qurbanԥli ùԥrifzadԥ
Bütün yaúamı vԥ fԥaliyyԥti dövründԥ Ⱥzԥrbɚycɚn milli

tԥhsilinin, mԥtbuɚt, mɚɚrif vԥ mԥdԥniyyԥtinin müdɚfiԥçisi ɨlub,
xalqının maariflԥnmԥsi yolunda ԥlindԥn gԥlԥni ԥsirgԥmԥyԥn
Qurbanԥli ùԥrifzadԥ hԥm dԥ “böyük bir mübԥlli÷, qԥhrԥman bir
rԥhbԥr”, “bir piri-möhtԥrԥm idi” (25, 288). O, úԥxsi mütaliԥ yolu
ilԥ oxuyub-yazmaq, rus vԥ fars dillԥrindԥ danıúma÷ı öyrԥnmiúdi.
Özünü Nԥriman Nԥrimanovun “bԥradԥri-mԥnԥvisi”,
“hԥmԥfkarı” adlandıran (201, 286) Qurbanԥli ùԥrifzadԥ
Mԥhԥmmԥd Ta÷ı Sidqi ilԥ yaxın dost olmuú, onunla birlikdԥ
Nɚɯçıvɚn Bԥlԥdiyyԥ ødɚrԥsinin nԥzdindԥ qirɚԥtɯɚnɚ ɚçaraq
48
“Sürԥyyɚ”, “Pԥrvԥriú”, “Hԥblül-mԥtin”, “Müzԥffԥri”, “Nɚsiri”,

“Çöhrԥnümɚ” vԥ s. mԥtbuɚt ɨrqɚnlɚrını qirɚԥtɯɚnɚyɚ gԥtirtdirib
Nɚɯçıvɚn ziyɚlılɚrının istifɚdԥsinԥ vɟrmiú, dövri mԥtbuatda nԥúr
olunan çıxıúları ilԥ insanları mԥdԥni tԥrԥqqiyԥ, inkiúafa
sԥslԥmiúdir.
XX ԥsrin ԥvvԥllԥrindԥ Naxçıvanda Qurbanԥli ùԥrifzadԥnin bir
çox gԥncin dünyagörüúünün formalaúmasında, mԥnԥvi
tԥkamülündԥ böyük rolu olmuúdur. Belԥ gԥnclԥrdԥn biri dԥ
Hüseyn Caviddir. Onun xarakterinin vԥ dünyagörüúünün
formalaúmasına Q.ùԥrifzadԥ ciddi tԥsir göstԥrmiúdir. Sonralar bu
hԥqiqԥti Cavid özü østanbuldan yazdı÷ı vԥ ɨnunlɚ mɚddi vԥ
mԥnԥvi ɟhtiyɚclɚrını bölüúdüyü mԥktublarında dԥfԥlԥrlԥ tԥsdiq
etmiúdir. Qurbanԥli ùԥrifzadԥyԥ yazılan bu mԥktublar Hüseyn
Cavidin tԥrcümeyi-halının bԥzi mԥqamlarını dԥqiqlԥúdirmԥk,
bԥdii yaradıcılı÷ının inkiúaf mԥrhԥlԥlԥrini izlԥmԥk vԥ
qiymԥtlԥndirmԥk baxımından çox ԥhԥmiyyԥtlidir. Mԥsԥlԥn, 1906-
cı il ɚprɟlin 23-dԥ østɚnbuldɚn Qurbanԥli ùԥrifzɚdԥyԥ yɚzdı÷ı
mԥktubundɚ Hüsɟyn Cɚvid ɚprɟlin 20–dԥ sübh çɚ÷ı Trɚbzɨnɚ
yɟtiúdiyini, 3 sɚɚt Ⱥnɚdɨludɚ qɚldı÷ını, sutkɚ yɚrım yɨl gɟdib
østɚnbulɚ çɚtdı÷ını vԥ 13 gün “øzmir” ɨtɟlindԥ qɚldı÷ını qeyd
edir. Istanbuldan yazdı÷ı 21 iyun 1906-cı il tarixli mԥktubundɚ
isԥ tԥhsil ɚlmɚq üçün mɚddi imkɚnının yoxlu÷unu vԥ ticɚrԥtlԥ
mԥú÷ul ɨlub, ԥldԥ ɟtdiyi vԥsɚitlԥ ɨsmɚnlıcɚ vԥ frɚnsızcɚ tԥhsil
ɚlɚcɚ÷ını bildirir. 1906-cı il ɨktyɚbrın 2-dԥ göndԥrdiyi
mԥktubundɚ isԥ özünün østɚnbul hԥyɚtı hɚqqındɚ mԥlumɚt
vɟrԥrԥk frɚnsız vԥ türk dillԥrindԥ ԥdԥbiyyɚt vԥ tɚriɯԥ ɚid ɟlmlԥr
öyrԥndiyini, ørɚn tԥlԥbԥlԥrinin vɚsitԥsilԥ “Hԥblül-mԥtin” qԥzɟtini
gԥtirtdirib mütɚliԥ ɟtdiyini, “Mɨllɚ Nԥsrԥddin”in ɨnɚ dɚ
göndԥrilmԥsi üçün rɟdɚksiyɚyɚ mürɚciԥt ɟtmԥsini, østɚnbulun
tɟɚtr hԥyɚtı vԥ kitabxanaları hɚqqındɚ mԥlumɚt vɟrir, 1906 -cı il
ɨktyɚbrın 16-dɚ yɚzdı÷ı mԥktubundɚ qɚrdɚúı Ԥlirzɚdɚn ɚldı÷ı
mԥktublɚrın ɨnu çɨɯ sıɯdı÷ını bildirir vԥ yɚzırdı: “Ԥlirzɚ
Nɚɯçıvɚnı tԥrk ɟdib østɚnbulɚ vԥ bɚúqɚ bir yɟrԥ gɟtmԥk
fikrindԥdir. Bɟlԥ ɨlɚrsɚ, “Anɚmız hԥr ikimizin fԥrɚ÷ınɚ dözԥ
bilmԥz, “Hԥyat” (“Hԥyat” qԥzeti nԥzԥrdԥ tutulur) kimi ölԥr” (25,
49
312).
ùairin 1909-cu il yɚnvɚrın 4-dԥ yɚzdı÷ı digԥr bir mԥktubundɚn
mԥlum ɨlur ki, Qurbanԥli ùԥrifzɚdԥ Hüsɟyn Cɚvidi Türkiyԥnin
böyük bɚyrɚmı (Mԥclisi – mԥbusɚnın güúɚdı) münɚsibԥtilԥ tԥbrik
ɟdib. Hԥmin il fɟvrɚlın 23-dԥ yazdı÷ı mԥktubundɚn Qurbanԥli
ùԥrifzɚdԥnin Hüsɟyn Cɚvidin tԥhsilini dɚvɚm ɟtdirmԥsi üçün bir
sırɚ vɚrlı úԥɯslԥrԥ vԥ ɯɟyriyyԥ cԥmiyyԥtlԥrinԥ mürɚciԥt ɟtdiyi
mԥlum olur. Lakin Hüsɟyn Cɚvid bunu ɯɨú qɚrúılɚmɚyır vԥ
ùԥrifzɚdԥyԥ yɚzır ki, bir dɚhɚ ɨnun tԥhsili üçün iɚnԥ mԥqsԥdilԥ
vɚrlı úԥɯslԥrԥ vԥ ɯɟyriyyԥ cԥmiyyԥtlԥrinԥ mürɚciԥt ɟtmԥsin.
Tԥxminԥn 15 gündԥn sonra, yԥni, 1909-il mɚrtın 10-dɚ yɚzdı÷ı
mԥktubundɚ isԥ qɚrdɚúı ùɟyɯ Mԥhԥmmԥddԥn mԥktub ɚldı÷ını vԥ
ɨnun vɚɯtɚúırı tԥhsil ɯԥrci göndԥrԥcԥyinԥ söz vɟrdiyini, hԥmçinin
üç-dörd tԥlԥbԥyԥ dԥrs dɟyib pul ɚldı÷ını, bu vԥsɚitlԥ dɨlɚndı÷ını
bildirir.
Mԥktublardan görünür ki, Cavid østanbulda olarkԥn ԥn çox
Q. ùԥrifzadԥ ilԥ yazıúıb, onunla dԥrdlԥúib, sevincini vԥ kԥdԥrini
onunla bölüúüb. Bu baxımdan, onun Qurbanԥli ùԥrifzadԥyԥ 1909-
cu il iyunun 14-dԥ göndԥrdiyi mԥktubu maraqlıdır. Hԥmin
mԥktubunda gԥnc úair ørɚnın vԥ Qɚfqɚzın mԥdԥni gɟriliyindԥn söz
ɚçmıú, ørɚnɚ nisbԥtԥn Qɚfqɚzdɚ istiqlɚlın sürԥtlԥ ɚrtɚcɚ÷ınɚ ümid
bԥslԥdiyini bildirmiúdir. Mԥktubda deyilir: “øndi ԥn böyük
mԥqsԥdimiz vԥtԥnԥ lɚyiqincԥ ɯidmԥt ɟtmԥkdir. Bunun üçün bir
ԥcnԥbi dilini, ԥlԥlɯüsus rus dilini öyrԥnmԥk zԥruridir” (25, 329).
ùԥrifzadԥnin Cavidlԥ dostlu÷u daimi olmuú, østanbuldan
vԥtԥnԥ qayıtdıqdan sonra da o gԥnc dostu üçün “ideya atası”
olaraq qalmıúdır. Cɚvid dԥ hԥr zaman ona minnԥtdar olmuú:
“Mԥnim bu mԥrtԥbԥyԥ çɚtmɚ÷ım ùԥrifɨvlɚrin, Sidqilԥrin mԥnԥ
vɟrdiyi tԥrbiyԥnin nԥticԥsidir” (25, 314) – deyԥ qazandı÷ı
u÷urlarda onun da böyük payı oldu÷unu bildirmiúdir.
Qurbanԥli ùԥrifzadԥ aralarındakı yaú fԥrqinԥ baxmayaraq, öz
mԥslԥhԥtlԥri, sԥmimi dostlu÷u ilԥ hԥr zaman Cavidin ԥlindԥn
tutmuúdur. O, Cavidin ԥn çox mԥslԥhԥtlԥúdiyi, ürԥyini açdı÷ı,
ehtiyacı olanda kömԥk istԥdiyi insanlardan biri idi. Onun ölümü
Hüseyn Cavidi dԥrindԥn kԥdԥrlԥndirmiúdir. 1917-ci il 9 iyun
50
tarixindԥ “Ⱥçiq söz” qԥzɟtindԥ Qurbanԥli ùԥrifzɚdԥnin ölümü ilԥ

ba÷lı mԥqɚlԥ – nɟkrɨlɨq çɚp ɟtdirԥn Cavid dɨstunun vԥfɚtını milli
kԥdԥr kimi qiymԥtlԥndirmiúdi: “Sԥmimi millԥt ɯɚdimlԥrindԥn biri
dԥ tԥrki-hԥyɚt ɟtdi. Ԥvԥt M.Qurbɚnԥli ùԥrifzɚdԥ hԥzrԥtlԥri dԥ
sönüb gɟtdi, hԥm dԥ bilinmԥsini, pɚrlɚmɚsını sɟzdirmԥyԥn bir
qı÷ılcım kimi söndü.
Qɚfqɚsiyɚnın bir çɨɯ mühԥrrirlԥri, ԥdiblԥri, sԥnԥtkɚrlɚrı vԥ
millԥt ɯɚdimlԥri mԥrhumu yɚɯındɚn tɚnır vԥ dɚdlı
müsɚhibԥlԥrindԥn ɯɨúlɚnırdı. Mԥrhum vɚɯtındɚ bir çɨɯ qԥzɟtlԥrdԥ
iútirɚk ɟdir, bԥzi cԥmiyyԥtlԥrdԥ çɚlıúır, hԥqiqi bir millԥtsɟvԥr
ruhilԥ kԥndi irqdɚúlɚrını düúünürdü. Lɚkin bir dürlü sԥsi
çıɯmɚzdı, çünki gurultudɚn, nümɚyiúdԥn, ɚlqıúdɚn pԥk dԥ
ɯɨúlɚnmɚzdı” (25, 288).
“Sɚ÷ ԥlinlԥ vɟrdiyini sɨl ԥlin duymɚsın!” – üsulunɚ ԥn çɨɯ
riɚyԥt ɟdԥn, sɚdiq, fԥdɚkɚr, hԥmiyyԥtli bir simɚ idi. Ɉ, mԥktԥb
görmԥmiúdi, fԥqԥt hԥvԥskɚr bir ɚlim idi, böyük bir müԥllim idi,
cɚmɚɚt müԥllimi idi, hԥm dԥ müԥllimlԥrdԥn fԥzlԥ mԥlumɚtɚ mɚlik
idi. Hɟç bir mԥdrԥsԥ tԥhsili görmԥdiyi hɚldɚ mԥrhum kԥndi
hümmԥt vԥ qɟyrԥtilԥ, kԥndi sԥbɚt vԥ mԥtɚnԥtilԥ türkcԥ
(ɚzԥrbɚycɚncɚ), fɚrscɚ, ruscɚ ɨɯur-yɚzɚrdı, tԥtԥbbö vԥ
mühɚkimԥlԥrdԥ bulunurdu... Ɉndɚ sɨn dԥrԥcԥ böyük bir istɟdɚd
vԥ mԥziyyԥt vɚr idi, ɨ dɚ böyük bir mübԥlli÷, qԥhrԥmɚn bir rԥhbԥr
ɨlmɚsı idi. Onda son dԥrԥcԥ böyük bir istedad vԥ mԥziyyԥt var
idi, o da böyük bir mübԥlli÷ , qԥhrԥman bir rԥhbԥr olması idi”
(25, 288).
Qurbanԥli ùԥrifzadԥnin ԥmԥyini dԥyԥrlԥndirԥn H. Cavid yazır:
“Naxçıvan kiçik bir úԥhԥrdir. Özü dԥ maarif hissinԥ olduqca
biganԥ vԥ ԥskidԥn bԥri sԥfsԥtԥlԥr bir mühit oldu÷undan daima
xalqın gözünԥ qara pԥrdԥ çԥkmԥkdԥn zövq alan bir sıra kövúԥk
ruhlu, qara fikirli, kor idraklı ԥúxasın ԥlindԥ oyuncaq ola bilmiúdi.
Lakin az bir zamanda naxçıvanlılar, Naxçıvandakı gԥnc simalar
yalnız vԥ yalnız ùԥrifzadԥ vԥ onun kimi bir neçԥ hԥqiqԥtpԥrvԥr
zԥvat sayԥsindԥ cԥhalԥt qaranlı÷ından qurtuldu, qurtula bildi,
qurtulma÷a çalıúdı, hԥqiqԥt iúi÷ını dԥrk etmԥyԥ müvԥffԥq oldu.
Vԥ bugünkü Naxçıvan demԥk olar ki, Qafqazın digԥr úԥhԥrlԥrinԥ
51
nisbԥtԥn çox da geridԥ olmayıb, az-çox düúüncԥli, mühakimԥli,

ziyali simalar yetirmԥk ümidini bԥklԥmԥkdԥdir. Bu gün
Naxçıvanda açiqfikirli, milliyyԥt vԥ insaniyyԥti düúünԥn, ülüm vԥ
maarifi tԥqdir edԥn bir çox gԥnclԥr gԥrçԥkdԥn dԥ mԥrhum
müúarileyhԥ qarúı mԥdyuni-úükran olmalıdır. Çünki hԥr biri onun
birԥr mԥnԥvi úagirdidir” (25, 288).
østԥr “Mԥktԥbi-tԥrbiyԥ”yԥ daxil olmasında, istԥrsԥ dԥ
østanbulda tԥhsil almasında böyük rolu olmuú, mԥktublarında
“ruhum fԥdası oldu÷um cԥvahir”, “Naxçıvanda cԥnab maarifúüar
vԥ fԥzilԥtasar, qԥmküsari-millԥt vԥ cannisari mԥdԥniyyԥt,
ԥfԥndim” deyԥ – müraciԥt etdiyi Qurbanԥli ùԥrifzadԥnin úairin
xarakterinin, dünyagörüúünün formalaúmasında, mԥnԥvi
tԥkamülündԥ böyük rolu olmuúdu.
Hüseyn Cavid vԥ Cԥlil Mԥmmԥdquluzadԥ
Hüseyn Cavidin maarifçi müasirlԥrindԥn biri dԥ Cԥlil

Mԥmmԥdquluzadԥdir. Onlar eyni mühitin övladlarıdır. Buna
baxmayaraq, Cԥlil Mԥmmԥdquluzadԥ ilԥ Hüseyn Cavidin
ɚrɚsındɚ heç zaman nԥ ԥdԥbi, nԥ dԥ úԥɯsi münɚsibԥt ɨlmɚmıú,
ɚrɚlɚrındɚn hԥmiúԥ sԥrin yellԥr ԥsmiúdir. Bu sԥbԥbdԥndir ki, nԥ
Cavidin, nԥ dԥ Cԥlilin dostları: Q. ùԥrifzɚdԥ, M. T. Sidqi, Ԥ.
ùԥrif, Mԥmmԥdԥli Sidqiyԥ ünvɚnlɚdı÷ı mԥktublɚrdɚ, bir dԥfԥ dԥ
ɨlsun, birinin digԥrinin ɚdını çԥkmԥsinԥ rɚst gԥlmԥk mümkün
deyil.
Bu bɚɯımdɚn, ɨnlɚrın münɚsibԥtlԥrindԥ bu gün dԥ qɚrɚnlıq
qɚlɚn mԥqɚmlɚr çɨɯdur. Lakin bir ɚz diqqԥtlԥ ɚrɚúdırɚndɚ
görürük ki, bu iki böyük sԥnԥtkɚr ɚrɚsındɚ mԥhrԥmɚnԥ bir
dɨstluq, mehribɚn bir hԥmyerlilik münɚsibԥti ɨlmɚsɚ dɚ, kԥskin
ixtilaf da ɨlmɚmıúdır.
C.Mԥmmԥdquluzɚdԥ “ɏɚtirɚtım” ԥsԥrindԥ Mԥhԥmmԥd ɚ÷ɚ
ùɚhtɚɯtlının dünyɚyɚ gԥldiyi “Ⱥrɚz kԥnɚrındɚkı mԥúhur bir
qԥsԥbԥdԥn” bԥhs edԥrkԥn Cavidin atası Hacı Molla Abdullanın da
adını çԥkir: “Mԥúhur ɯɚnԥndԥ vԥ bütün Qɚfqɚz müsԥlmɚnlɚrı
içԥrisindԥ mԥrsiyԥɯɚnlıqdɚ birincilik qɚzɚnmıú Hɚcı Mɨllɚ
52
Ⱥbdullɚ dɚ bu qԥsԥbԥnin övlɚdıdır” – deyԥ onu “indiki ԥn úöhrԥtli

qԥlԥm sɚhiblԥrindԥn birinin (Cavidin) ɚtɚsı” (169, 141) kimi
niúan verir.
Cԥlil Mԥmmԥdquluzadԥnin Cɚviddԥn “ԥn úöhrԥtli qԥlԥm
sɚhiblԥrindԥn biri” kimi bԥhs etmԥsi ԥbԥs deyil vԥ bu gün az da
olsa, bu iki sԥnԥtkarın münasibԥtlԥrinԥ iúiq tutmaqdadır. Ԥgԥr
Mirzԥ Cԥlilin Hüseyn Cavidԥ, onun yaradıcılı÷ına münasibԥti
müsbԥt olmasaydı, yԥqin ki, nԥ onun fikirlԥrindԥn mԥqalԥsindԥ
epiqraf kimi istifadԥ edԥr, nԥ dԥ ondan “úöhrԥtli qԥlԥm sahibi” –
deyԥ bԥhs edԥrdi. Lakin qeyd etmԥk lazımdır ki, Mirzԥ Cԥlilin
Hüseyn Cavidԥ isti münasibԥti úairin tԥhsil üçün østanbula
getmԥsindԥn ԥvvԥllԥrԥ düúür. østanbulda tԥhsil alıb vԥtԥnԥ
döndükdԥn az sonra Mirzԥ Cԥlilin Hüseyn Cavidԥ münasibԥtinin
kԥskin úԥkildԥ dԥyiúdiyini görmԥmԥk mümkün deyil.
Mirzԥ Cԥlil øranda, Türkiyԥdԥ tԥhsil almıú gԥnclԥrԥ
münasibԥtini özünün “Anamın kitabı” ԥsԥrindԥ açıq-aydın úԥkildԥ
ortaya qoymuúdu ki, bu da iki fԥrqli dünyagörüúdԥn, iki fԥrqli
düúüncԥdԥn qaynaqlanırdı. Mirzԥ Cԥlilin burada barıúmadı÷ı
milli-mԥnlik úüurunun, mühitdԥn asılı olmayaraq, sona qԥdԥr
qorunmaması mԥsԥlԥsi idi.
Hüseyn Cavid ilԥ Cԥlil Mԥmmԥdquluzadԥnin ɚrɚsındɚkı
sɨyuqluq ömürlԥrinin sɨnunɚdԥk dɚvɚm etmiúdi. Bԥzԥn hԥr ikisi
eyni kɨmissiyɚnın tԥrkibindԥ ɨlmuú, 1929-cu ilin iyun ɚyındɚ bir
qrupda Gürcüstɚn vԥ Ermԥnistɚnɚ getmiúlԥr. Lakin nԥ eyni
kɨmissiyɚnın tԥrkibindԥ olmaları, nԥ dԥ yol yoldaúlı÷ı Mirzԥ
Cԥlillԥ Cavidi bir-birinԥ yaxınlaúdıra bilmԥmiúdi.
Bԥzԥnsԥ, onların Tiflisdԥ yɚúɚdıqlɚrı zɚmɚnlɚrdɚ ɚrɚlarında
úԥɯsi münɚsibԥtin yɚrɚnmɚsı ehtimɚl olunur. Bu ehtimɚllɚrın
yɚrɚnmɚsınɚ sԥbԥb ɨnlɚrın Qurbanԥli ùԥrifzadԥ, Ԥliqulu
Qԥmküsar, Rza Tԥhmasib, Rzaqulu Nԥcԥfov, Tiflisdԥ dükɚn
sahibi olan Mԥúԥdi Ԥlԥsgԥr Bɚ÷ırɨv (o zaman bu dükan
nɚɯçıvɚnlılɚrın, ümumilikdԥ, ɚzԥrbɚycɚnlı ziyɚlılɚrın görüúdüyü,
fikir bölüúdüklԥri yerlԥrdԥn biri idi) kimi ɨrtɚq dɨstlɚrının
ɨlmɚsıdır. Tiflisdԥ azԥrbaycanlı ziyalıların yı÷ıúdı÷ı yerlԥrdԥn biri
dԥ “Molla Nԥsrԥddin” jurnalının redaksiyası idi ki, professor Ԥziz
53
ùԥrif gündԥliklԥrindԥ bԥzԥn Cavidin dԥ bu redaksiyaya

gԥlmԥsindԥn bԥhs edib: “Cavid bu zaman tԥk idi. Heç kԥsi evinԥ
ça÷ırmaz, heç kԥs dԥ onun evinԥ getmԥzdi. Bizimlԥ vԥ baúqaları
ilԥ yalnız øsmayıl Hԥqqinin kontorunda, “Auditoruya”da,
qiraԥtxanada, “Molla Nԥsrԥddin” redaksiyasında görüúԥr vԥ tez
mԥnim mԥnzilimԥ, ya da, Rzanın mԥnzilinԥ gԥlԥrdi” (201, 82).
Fikrimizcԥ, Hüseyn Cavidin “Molla Nԥsrԥddin” redaksiyasına
gԥliúi yalnız Mirzԥ Cԥlilin jurnalın redaktorlu÷unu Ԥliqulu
Qԥmküsara tapúırdı÷ı vaxtlarda mümkün ola bilԥrdi. Çünki,
ԥvvԥllԥr “Molla Nԥsrԥddin” Tiflisdԥ müsԥlmanların vԥ Cavidin
yaúadı÷ı ùeytanbazar mԥhԥllԥsindԥn çox uzaqda yerlԥúirdi.
Redaksiya isԥ, ùeytanbazara yaxın bir yerԥ, Peski küçԥsinԥ yalnız
Mirzԥ Cԥlil jurnalın redaktorlu÷unu Ԥliqulu Qԥmküsara
tapúırandan sonra köçürülmüúdü vԥ Cavidin redaksiyaya gԥliúi dԥ
yalnız bundan sonra ola bilԥrdi. Cavidi ԥn yaxından tanıyan
Ԥ.ùԥrifin dԥ vur÷uladı÷ı kimi, “Hüseyn Cavid dԥ hԥrdԥn bu evԥ
gԥlib, lakin jurnalda bilavasitԥ iútirak etmԥyib” (201, 82), çünki
Cavid buraya jurnalda iútirak etmԥk üçün gԥlmirdi. Onun
redaksiyaya gԥlmԥsinin sԥbԥbi dostlarının bu redaaksiya
binasında yaúaması idi. Redaksiyadakı otaqlardan birindԥ Cavidin
hԥmyerlilԥri vԥ dostları Ԥliqulu Qԥmküsar, qardaúı Rzaqulu,
onların yaxın dostu Zeynal Mԥmmԥdov qalırmıú. Hüseyn Cavid
“Molla Nԥsrԥddin” jurnalının redaksiyasına o zaman gԥlib ki,
jurnala Mirzԥ Cԥlil deyil, Ԥliqulu Qԥmküsar redaktorluq edib.
Demԥli, Cavid “Molla Nԥsrԥddin” redaksiyasına deyil
Nԥcԥfovların yaúadıqları evԥ gԥlib-gedibdi.
Demԥli, nԥ yuɯɚrıdɚ qeyd etdiyimiz ԥdԥbi-mԥdԥni tԥdbirlԥr, nԥ
eyni cԥmiyyԥtlԥrԥ vԥ eyni kɨmissiyɚlɚra üzv ɨlmɚlɚrı, nԥ dԥ eyni
kontora-dükɚnɚ tez-tez gedib gԥlmԥlԥri Hüseyn Cɚvid ilԥ Mirzԥ
Cԥlil ɚrɚsındɚ müԥyyԥn ԥlɚqԥlԥrin - úԥɯsi vԥ ԥdԥbi ԥlɚqԥlԥrin
yɚrɚnmɚsı üçün zԥmin ola bilmԥyib. Aralarındakı soyuqlu÷a
baxmayaraq, onlar bir-birlԥrinin yɚzdıqlɚrına, yɚrɚtdıqlɚrınɚ heç
zaman bigɚnԥ qalmamıú, bir-birlԥrinin yaradıcılıqlarını izlԥmiúlԥr.
Mirzԥ Cԥlilin “Ölülԥr”i sԥhnԥyԥ qoyulanda Cavid dԥ ԥsԥrԥ tamaúa
etmiúdi.
54
Hüseyn Cavidin tamaúaya gԥlmԥsi barԥdԥ “Açıq söz”

qԥzetindԥ mԥlumat verԥn Kazımo÷lu (Seyid Hüseyn) yazırdı:
“Ölülԥr” oynandı. Hԥr kԥsi öz müvԥffԥqiyyԥti ilԥ mԥmnun
buraxdı. Bununla bԥrabԥr bԥzi möhtԥrԥm zԥvatın onun haqqında
tԥԥssüratı da göründü... Ԥdԥbiyyɚti-cԥdidԥmizdԥ pɚrlɚq bir
mövqe tutɚn Hüseyn Cɚvidi dԥ gördük.” Hüseyn Cavid Cԥlil
Mԥmmԥdquluzɚdԥnin “Ölülԥr” tɚmɚúɚsınɚ baxmaqla qalmamıú,
ԥsԥrԥ ɨrijinɚl qiymԥt vermiú, fikirlԥrini 1916-cı ildԥ “Tuti”dԥ
bԥyan etmiúdi: “Ölülԥr” son komediyalarımız içindԥ parlaq bir
mövqe tutar. “Ölülԥr” sԥnԥtcԥ nԥ isԥ, mԥɚlcɚ dɚ ɨdur”. “Ölülԥr”dԥ
sԥnԥtkɚrɚnԥ bir dirilik, mɚhirɚnԥ bir incԥlik vɚr.” “Ölülԥr”in hԥr
tԥbԥssümündԥn acı bir fԥryad qopar” (40, 1).
Hԥr zaman yaradıcılı÷ında “ԥdԥbiyyat vԥ hԥyat” probleminԥ
xüsüsi yer vermiú Cavid “Ölülԥr”i dԥ mԥhz bu sԥbԥbdԥn; “hԥyatı
ԥks etdirib acı bir fԥryad qopardı÷ına” - görԥ yüksԥk
qiymԥtlԥndirmiúdir” (76, 44). O, ԥsԥrin qüsursuz ɨlmɚdı÷ını da
böyük bir incԥliklԥ nԥzԥrԥ çɚpdırmıúdır: “Ölülԥr” qüsursuz deyil.
Lɚkin bu qüsur gözԥl bir rԥsmin ԥtrɚfındɚ gözԥ çɚrpɚn lԥkԥlԥr
qԥdԥr tԥbii görülԥ bilԥr” (40, 1).
Lakin Mirzԥ Cԥlilin Hüseyn Cavid yaradıcılı÷ına münasibԥti o
qԥdԥr dԥ ürԥkaçan olmayıb. Hԥtta jurnalında, (1914, 7 mart)
yazıb: “Rüstԥm pԥhlԥvan kimi qollarını çırmayıb düúürlԥr
meydana vԥ Molla Nԥsrԥddini davaya ça÷ırıb meydan sulayırlar,
necԥ ki, “ùahnamԥ”dԥ yazılıb:
“MΩnΩm pΩhlΩvan, eylΩrΩm nΩrΩ mΩn,

NΩ Cavid úair, çΩrΩn, ya pΩrΩn.”
Deyilԥnԥ görԥ Cԥlil Mԥmmԥdquluzadԥ “Anamın kitabı”

ԥsԥrinin mövzusunu da Cavidin ailԥsindԥn almıúdır. Bu haqda
ԥdԥbiyyatúünas Lԥtif Hüseynzadԥnin xatirԥlԥri müԥyyԥn tԥsԥvvür
verir. O, 1918-1919-cu illԥrdԥ Naxçıvanda “Rüúdiyyԥ”
mԥktԥbindԥ oxuyarkԥn østanbulda tԥhsil almıú Hüseyn Caviddԥn
türk dili, Tehranda tԥhsil almıú, böyük qardaúı ùeyx Mԥhԥmmԥd
Rasizadԥdԥn ԥrԥb dili vԥ kiçik qardaúı Qori Müԥllimlԥr
55
Seminariyasının mԥzunu Ԥlirza Rasizadԥdԥn rus dili dԥrsi

almıúdır. Lԥtif Hüseynzadԥ xatirԥlԥrindԥ bir faktın altını cızaraq
qeyd edir ki, “bu insanlar müxtԥlif yerlԥrdԥ, müxtԥlif dillԥrdԥ
tԥhsil almalarına baxmayaraq, öz ana dilindԥ danıúırdılar.
Ailԥlԥrindԥ ԥgԥr onlardan biri tԥhsil aldı÷ı dilin kԥlmԥlԥrini
tԥsadüfԥn iúlԥdԥrdilԥrsԥ, anaları tez onlara xatırladardı –
“Ananızın dilindԥ danıúın!”
Ԥslindԥ, Hüseyn Cavidlԥ Mirzԥ Cԥlilin bir araya
gԥlmԥmԥsinin baúqa sԥbԥblԥri dԥ vardı. Bu da onların
dünyagörüúlԥrindԥki, düúüncԥlԥrindԥki fԥrqliliklԥr idi; Hüseyn
Cavid tԥhsilini Naxçıvan, Tԥbriz vԥ østanbulda, Cԥlil
Mԥmmԥdquluzadԥ Naxçıvanda vԥ Qoridԥ almıúdı.
Sözsüz ki, uúɚqlıq vԥ gԥnclik illԥrindԥ yɚúɚdıqları cɨ÷rɚfi
mԥkɚn, tԥhsil vԥ tԥrbiyԥ ɚldıqları sɨsiɚl-mԥdԥni mühit onların
dünyagörüúünԥ, ictimai-siyasi baxıúlarına möhkԥm tԥsir
göstԥrmiúdi. Buna görԥ Hüsɟyn Cɚvidin Qɚfqɚz, ørɚn vԥ
Türkiyԥdԥn, hɚbɟlԥ, øslɚm tɚriɯindԥn mövzulɚr ɚlmɚsı, “Ⱥnɚ”,
“Mɚrɚl”, “ùɟyɯ Sԥnɚn”, “øblis”, “Pɟy÷ԥmbԥr” vԥ s. ԥsԥrlԥrindԥ öz
dövründԥki cԥmiyyԥtin ԥɯlɚqi ɚlԥmini, sɨsiɚl prɨblɟmlԥrini
ümumtürk vԥ ümumislɚm mövqɟyindԥn tԥsvir ɟtmԥsi çɨɯ tԥbii
sayılmalıdır. Çünki Hüsɟyn Cɚvidin rɨmɚntik tԥbii - istɟdɚdı ùԥrq
mühitindԥ, ɯüsusilԥ, uúɚqlıq vԥ gԥnclik illԥrini kɟçirdiyi Nɚɯçıvɚn
– Tԥbriz – østɚnbul úԥhԥrlԥrindԥ sɚbitlԥúmiú, yɚrɚdıcılı÷ının
mɟtɨd vԥ üslubunu birdԥfԥlik müԥyyԥnlԥúdirmiúdi. Cԥlil
Mԥmmԥdquluzadԥnin dԥ yaradıcılıq metod vԥ üslubunun
müԥyyԥnlԥúmԥsindԥ tԥhsil aldı÷ı Qori mühitinin böyük rolu
olmuúdu. O, yeniliyin alovlu tԥbli÷atçısı olub, köhnԥliyԥ, cԥhalԥtԥ
qarúı amansız mübarizԥ aparanlardan idi.
Hüseyn Cavidlԥ Cԥlil Mԥmmԥdquluzadԥnin nԥinki
dünyagörüúündԥ, düúüncԥlԥrindԥ, hԥmçinin davranıú vԥ
qiyafԥsindԥ ciddi fԥrqliliklԥr vardı.
Ԥgԥr Hüseyn Cavidin tԥfԥkküründԥ, geyimindԥ, danıúı÷ında,
yaúam tԥrzindԥ bir úԥrqlilik duyulurdusa, Cԥlil
Mԥmmԥdquluzadԥnin geyimindԥ bir avropasaya÷ılıq üstünlük
tԥúkil edirdi. Hüseyn Cavid tԥfԥkkür, düúüncԥ etibarı ilԥ turançı
56
idisԥ, Cԥlil Mԥmmԥdquluzadԥ azԥrbaycançılıq ideyasının

tԥbli÷atçısı idi.
Caviddԥ bir úԥrqli sanbalı, Mirzԥ Cԥlildԥ isԥ bir az
avropasaya÷ılıq-farmasonluq vardı ki, bütün bunlar hԥr ikisinin
dԥ davranıú vԥ yaradıcılı÷ında özünü hiss etdirib. Mirzԥ Cԥlilin
“yaradıcılı÷ında farmason ideyalarının tԥcԥssümü çox qabarıq
oldu÷u“ (101, 123) kimi, H. Cavidin yaradıcılı÷ı türkçülük,
turançılıq ideyaları ilԥ yüklü idi.
XIX ԥsrin sonları, XX ԥsrin ԥvvԥllԥrindԥ Naxçıvanda da
farmasonluq bir tԥriqԥt kimi yayılmıúdı. Bunlar bütün hԥrԥkԥt vԥ
davranıúları ilԥ demԥk olar ki, öz müasirlԥrindԥn seçiliblԥr.
Yeniliyin alovlu tԥbli÷atçısı olub, köhnԥliyԥ, cԥhalԥtԥ qarúı
mübarizԥ aparan farmasonlar, ԥsasԥn, islam úԥriԥtinin bir sıra
ehkamlarına qarúı çıxır, úԥxsiyyԥt azadlı÷ını, sԥrbԥst düúüncԥni
hԥr úeydԥn üstün tuturdular (úԥxsiyyԥt azadlı÷ını, sԥrbԥst
düúüncԥni hԥr úeydԥn üstün tutmaq romantik sԥnԥtkarlar üçün dԥ
sԥciyyԥvi idi).
Farmasonlar avropasaya÷ı geyinir, dünyԥvi mԥdԥniyyԥtin
qabaqcıl nailiyyԥtlԥrindԥn faydalanma÷a can atır, bir çox
mԥsԥlԥlԥri zarafat, gülüú donunda ԥks etdirirdilԥr (101, 123).
Onlar bԥzԥn ifrat ateistliklԥri ilԥ seçilirdilԥr vԥ yenilԥúmԥnin,
sosial-mԥdԥni tԥrԥqqinin, inkiúafın tԥrԥfdarı idilԥr. Filologiya
elmlԥri doktoru, professor Hüseyn Hԥúimli yazır: “Mirzԥ Cԥlilin
dԥ ifrat ateistliyi, dünyԥvi mԥdԥniyyԥtin qabaqcıl
nailiyyԥtlԥrindԥn faydalanma÷a can atması, bir çox mԥsԥlԥlԥri
zarafat, gülüú donunda ԥks etdirmԥsi farmason ideyalarının
tԥcԥssümü kimi qԥbul olunmalıdır” (101, 123).
Hüseyn Cɚvidlԥ Cԥlil Mԥmmԥdquluzadınin ɚrɚsındɚkı
münɚsibԥtlԥrin sɨyuqlu÷undan dɨlɚyı belԥ bir fikir formalaúıb ki,
bu iki böyük sԥnԥtkɚrın yɚrɚdıcılı÷ındɚ bԥnzԥr cԥhԥtlԥr ɚɯtɚrmɚq
mԥnɚsızdır. Hɚlbuki onların yɚrɚdıcılı÷ınɚ dԥrindԥn nԥzԥr
yetirԥndԥ fԥrqliliklԥri gördüyümüz kimi, bԥnzԥrliklԥri dԥ
görmԥmԥk mümkün deyil. Hԥr iki sԥnԥtkarın istԥr pɨeziyɚsını,
istԥrsԥ dԥ drɚmɚturgiyɚsını diqqԥtlԥ incԥlԥdikdԥ onların
yaradıcılı÷ında insanın azadlı÷ı vԥ taleyi, úԥxsiyyԥt olaraq
57
cԥmiyyԥtdԥki mövqeyi, gözԥllik vԥ eybԥcԥrliyԥ etik vԥ estetik

münasibԥt ifadԥsini görürük.
H. Cavidlԥ C. Mԥmmԥdquluzadԥnin dram ԥsԥrlԥrini; “Ölülԥr”
– “ùeyx Sԥnan” – “Dԥli yı÷ınca÷ı” – “øblis”, “Maral” – “Danabaú
kԥndinin ԥhvalatları” – “Pey÷ԥmbԥr” – “Xԥyyam”ı nԥzԥrdԥn
keçirԥndԥ, bir çox bԥnzԥr mԥqamlara rast gԥlinir. Mԥsԥlԥn,
øskԥndԥr – ùeyx Sԥnan – Dԥrviú, Maral – Zeynԥb obrazlarındakı
bԥnzԥrliklԥr: cԥhalԥtԥ, xurafata qarúı mübarizԥ, qadın azadlı÷ı,
ermԥni terroru vԥ ermԥni kilsԥsinin propaqandası, din vԥ dԥlilik
mԥsԥlԥlԥrinԥ münasibԥt diqqԥti daha çox cԥlb edir.
“ùeyx Sԥnan” vԥ “Ölülԥr”dԥ isԥ “ölü canlar”, “canlı cԥnazԥ”
mԥsԥlԥsi ԥsas xԥtt kimi keçir. Mԥsԥlԥn, tamaúanın, xalqın
avamlı÷ından istifadԥ edԥrԥk, ölü diriltmԥk adı ilԥ fırıldaqla pul
qazanmaq üçün Arazın o tayından bu tayına keçԥn øsfahan lotusu
– ùeyx Nԥsrullah gecԥnin birindԥ arxasında hԥr gecԥ si÷ԥ ilԥ
bԥdbԥxt etdiyi qızları (bu qızları dırnaqarası ùeyxi möhtԥrԥmԥ bir
zat ataları öz ԥllԥri ilԥ tԥslim etmiúlԥrdi) gözüyaúlı qoyub qaçdı÷ı
son sԥhnԥsinԥ nԥzԥr salaq. A÷laúan qızların sԥsindԥn ürԥyi
parçalanan øskԥndԥr bu mԥnzԥrԥnin dԥhúԥtinԥ dözԥ bilmԥyib,
deyir: “Mԥn da÷ları, daúları, quúları, fԥlԥklԥri, ayları, ulduzları vԥ
dünya alԥmlԥri buraya úahid çԥkԥrԥm vԥ bu qızları onlara niúan
verԥrԥm, soruúaram ki, bu camaata nԥ ad vermԥk olar? - O vԥdԥ
hamısı bir sԥslԥ cavab verԥr: – Ölülԥr.
Mԥn cԥmi millԥtlԥri buraya yı÷ıb tԥvԥqqe edԥrԥm ki, ùeyx
Nԥsrullahın hԥrԥmxanasına tamaúa elԥsinlԥr: – o vԥdԥ bütün yer
üzünün tayfaları bir sԥslԥ deyԥrlԥr: – Ölülԥr.
Cԥlil Mԥmmԥdquluzadԥdԥn öncԥ Cavidin “ùeyx Sԥnan”da
eyni fikirlԥr, yԥni “canlı ölülԥr” mԥsԥlԥsi “canlı cԥnazԥ” úԥklindԥ
dԥli filosof - Dԥrviúin dili ilԥ ümumԥ söylԥnilir:
PΩk tühaf, bΩn nΩ söylΩyim!...HΩpiniz

AdΩta canlı bir cΩnazΩsiniz (22, 274).
vԥ ya Cavidin “øblis”indԥ øblisin Mԥkkԥyԥ úԥfa üçün

gedԥnlԥrin sırasına heyrԥt vԥ hiddԥtlԥ söylԥdiyi aúa÷ıdakı
58
misralardakı bԥnzԥrliklԥr dԥ diqqԥtçԥkicidir:

DΩrdΩ bax, millΩtΩ bax, niyyΩtΩ bax!
ÖlülΩrdΩn ölülΩr feyz alacaq! (25, 105).
Buradakı “Ölülԥrdԥn ölülԥr feyz alacaq”- sözlԥri øskԥndԥrin

qԥbiristanlıqdakı ùeyx Nԥsrullahdan nicat uman “ölülԥrԥ”
ünvanlanan sözlԥriylԥ eyniyyԥt tԥúkil etdyini görürük. Aydın olur
ki, Mirzԥ Cԥlilin “Ölülԥr” ilԥ Hüseyn Cavidin “ùeyx Sԥnan”ında
“ölü”, “canlı cԥnazԥ”, “ölülԥrdԥn nicat umma” mԥsԥlԥsi ön plana
çԥkilmiúdi.
Hüseyn Cavidlԥ Cԥlil Mԥmmԥdquluzadԥnin yaradıcılı÷ında
“ԥmmamԥli úeytan”lara münasibԥt mԥsԥlԥsi dԥ üst -üstԥ düúԥn
mԥsԥlԥlԥrdir. Mԥsԥlԥn, Cavidin “øblis”indԥ Elxan úeyxi “ԥmamԥli
úeytan” (23, 102) – adlandırır, ondan diz çökԥrԥk aman dilԥyԥn
úeyxԥ isԥ; “Sus, yetԥr, a÷baúlı ilan” (23, 103) – deyԥ nifrԥtini
bildirir. Cԥlil Mԥmmԥdquluzadԥnin ùeyx Nԥsrullahı da
“ԥmmamԥli úeytan”, “a÷baúlı ilan” deyilmi?
Onların yaradıcılıqlarındakı bԥnzԥr mԥsԥlԥlԥrdԥn biri dԥ
“dԥlilik” vԥ “dinsizlik” mԥsԥlԥsidi ki, Cavid “ùeyx Sԥnan”da,
Mirzԥ Cԥlil isԥ “Dԥli yı÷ınca÷ı”nda bu mԥsԥlԥni diqqԥtԥ
çԥkmiúdi. “ùeyx Sԥnan”da ùeyxԥ, “Dԥlidir, ùeyx, o hԥm dԥ bir
dinsiz” (23, 178) – deyԥ xitab edԥn ùeyx Mԥrvana ùeyxin cavabı
belԥ olur:
DΩlilik baúqa bir fΩzilΩtdir,

Dinsiz olmaq da bir tΩriqΩtdir (23, 178).
“Dԥliliyin baúqa bir fԥzilԥt” – olması fikrinԥ Mirzԥ Cԥlilin

“Dԥli yı÷ınca÷ı” ԥsԥrindԥ daha geniú úԥkildԥ iúıq tutulub.
Adından da göründüyü kimi, bu ԥsԥrdԥ “dԥlilԥr yı÷ınca÷ı” tԥsvir
olunub. Lakin bu dԥlilԥr özlԥrini a÷ıllı sayan çoxlarından,
mԥsԥlԥn, úԥriԥti ԥlindԥ bayraq edib qardaúlarının arvadlarına göz
dikԥn Fazil Mԥhԥmmԥdlԥrdԥn a÷ıllıdır. Qardaúının arvadını
almaq istԥyԥn Fazil Mԥhԥmmԥdԥ bu yolda kömԥk edԥn yenԥ
úԥriԥtdir. Fazil Mԥhԥmmԥdԥ görԥ, “úԥriԥtdԥ belԥ yazılıb ki, bir
59
kiúi ki, dԥli oldu, onun övrԥti ondan boúdu, onların tala÷ı
oxunmuú kimidir” (169, 49).
Maraqlıdır ki, ԥrlԥrinin qardaúlarına ԥrԥ getmԥk istԥmԥyԥn –
Pırpız Sona vԥ ԥri – Molla Abbas “biz dԥli deyilik” – deyԥ
a÷layırlar. Fazil Mԥhԥmmԥdsԥ qardaúının arvadını nԥ yolla
olursa-olsun, almaqda qԥrarlıdır. Bunun üçün qardaúı Molla
Abbasın hԥr kԥsdԥn daha çox dԥli oldu÷unu hԥr kԥsԥ bildirir: “Bu
vilayԥtdԥ hamıdan artıq dԥliliyi ilԥ úöhrԥt qazanan mԥnim bԥdbԥxt
bԥradԥrim Molla Abbasdır ki, onun biçarԥ övrԥti Pırpız Sonanı
Hԥzrԥtin ziyarԥtinԥ aparmaq zԥhmԥti mԥnim öhdԥmԥ mühԥvvԥl
olunubdur (169, 168).
Qardaúı Molla Abbasın biçarԥ övrԥti Pırpız Sonanı Hԥzrԥtin
ziyarԥtinԥ aparmaq zԥhmԥtini öhdԥsinԥ götürԥn Fazil
Mԥhԥmmԥd nԥdԥnsԥ, qardaúını ziyarԥtԥ aparmaq zԥhmԥtini
çԥkmir. Bütün dԥlilԥrin arvadları kԥcavԥyԥ tԥrԥf getsԥlԥr dԥ,
Pırpız Sona gԥlmir, üzünü Molla Abbasa tutub deyir: “Molla
Abbas, qorxuram. Molla Abbas o arvadlara ki, öz ԥrlԥrini tullayıb
ԥrlԥrinin qardaúlarına qoúulub gedirlԥr, o arvadların ucundan
qorxuram dünya vԥ alԥm da÷ıla, küllü-küfan ola. Molla Abbas,
qorxuram, ulduzlar yerԥ tökülԥ, vay, mԥn nԥlԥr gördüm, Molla
Abbas!?” (169, 168).
Burada kimin dԥli, kimin a÷ıllı olması ԥslindԥ, aksiomadır.
Yaúananların ucbatından dünyanın da÷ılma÷ından Pırpız Sona
qorxur, Fazil Mԥhԥmmԥd yox.
Hԥr iki sԥnԥtkarı birlԥúdirԥn cԥhԥtlԥrdԥn biri dԥ ermԥni terroru
vԥ ermԥni kilsԥsinin tԥbli÷atı mԥsԥlԥsidir. “øblis”dԥ Ermԥnistana
øncil adı ilԥ qurúun daúıyan papas ermԥni surԥti ilԥ Cavid, ermԥni
terroru vԥ ermԥni kilsԥsinin propaqandası mԥsԥlԥsinԥ dԥ toxunub
ki, bu mԥsԥlԥlԥr, demԥk olar ki, çox geniú úԥkildԥ Mirzԥ Cԥlilin
yaradıcılı÷ında, mԥsԥlԥn, “Axund ilԥ keúiúin vԥzi”ndԥ öz ԥksini
tapıb (169, 583).
Cԥlil Mԥmmԥdquluzadԥ isԥ, Allaha, úeyxlԥrԥ, seyidlԥrԥ,
mollalara münasibԥtini “Din söhbԥtlԥri” (168, 333), “Din vԥ
millԥt” (168, 424-25), “Dinsizlik” (168, 167), “Minacat” (168,
247-48), “Pey÷ԥmbԥrlik vԥ ya kiúmiú davası” (168, 204),
60
“Seyidlԥr” (170, 293) kimi ԥsԥrlԥrindԥ açıq úԥkildԥ ortaya qoyub.

O, “Pey÷ԥmbԥrlik vԥ ya kiúmiú davası” ԥsԥrindԥ yazır: “Molla -
yԥni nԥ? Baúdan aya÷a danıúdıqları yalan, baúdan aya÷a
tutduqları iú qԥlԥt” (168, 205).
Bu iki sԥnԥtkarın yaradıcılı÷ında olan bԥnzԥrliklԥrdԥn biri dԥ
qadın azadlı÷ı mԥsԥlԥlԥrinin ԥn ԥsas problem kimi ortaya
qoyulmasıdır. Aydındır ki, XX ԥsrin ԥvvԥllԥrindԥ realist
sԥnԥtkarlarla yanaúı, romantiklԥr dԥ qɚdın ɚzɚdlı÷ı mԥsԥlԥsini
irԥli sürür, qɚdınlɚrın ɚzɚdlıqlarını ԥldԥ ɟtmԥsinԥ vԥtԥnin nicɚtı
kimi bɚɯır, qɚdını kölԥ vԥziyyԥtinԥ sɚlɚn ictimɚi quruluúu tԥnqid
ɟdirdilԥr. Cavid romantik úair idi vԥ rɨmɚntik úɟirin mövzu
dɚirԥsi isԥ hԥyɚtın bütün sɚhԥlԥrini ԥhɚtԥ ɟdirdi. Ona görԥ gözԥl,
zԥrif vԥ incԥ mԥɯluq olan qɚdın öz gözԥlliyi ilԥ cԥmiyyԥti zülm
vԥ istibdɚdın vԥhúi pԥncԥsindԥn ɯilɚs ɟdԥ bilԥcԥk mԥnԥvi
pɚklı÷ın, mԥnԥvi ucɚlı÷ın timsɚlıdı. Lɚkin cԥmiyyԥti öz mԥnԥvi
gözԥlliyi ilԥ ɯilɚs ɟdԥn ùԥrq qɚdını özü cԥmiyyԥtdԥ tü÷yɚn ɟdԥn
zülmün, hɚqsızlı÷ın, ԥdɚlԥtsizliyin, bԥrɚbԥrsizliyin, mԥnԥvi ԥsɚrԥt
zԥncirinin ɚltındɚ inlԥmԥkdԥdir. ùԥrq ɚlԥmindԥ qɚdının
hüququnun tɚpdɚlɚnmɚsı, nԥvɚziúԥ vԥ qɚy÷ıyɚ möhtɚc ɨlɚn bu ɚli
ɯilqԥtin cԥmiyyԥtdԥ lɚyiqincԥ qiymԥtlԥndirilmԥmԥsi, qɚdınɚ qɚrúı
bԥslԥnԥn kin-küdurԥt, qɚbɚ, kɨbud münɚsibԥt, ԥlԥlɯüsus dɚ, ùԥrq
qɚdınının, müsԥlmɚn mühitinin ɚcı vԥ kԥdԥrli tɚlɟyi, ürԥyi
insɚnpԥrvԥrlik vԥ humɚnist duy÷ulɚr ilԥ cɨúub-dɚúɚn úɚirin
qԥlbini üúüdür, ürԥyini sızlɚdırdı. “ùu issiz mühitimizin qɚdınla
yüksԥlԥcԥyinԥ” – inɚnɚn Cɚvid ɚrtıq qɚdının qɚlɯmɚsını, hɚqqını
ɚrɚyıb bulmɚsını istԥyir vԥ bunun ԥn dɨ÷ru yɨlunu mübɚrizԥdԥ
görürdü. O, yaradıcılı÷ında mɚɚrifdԥn uzɚq, mԥnԥvi - ruhi
ԥzɚblɚrɚ, zülmԥ mԥruz qalan ùԥrq qɚdınınɚ mübɚrizԥ yɨllɚrını
göstԥrirdi. Çünki Cavid bu qԥnaԥtdԥ idi ki, yalnız cԥmiyyԥtdԥ
qadına qarúı münasibԥtlԥr düzԥlԥrsԥ, cԥmiyyԥtdԥ baú verԥn bԥzi
poz÷unluqların qaba÷ını almaq olar.
Bütün yaradıcılı÷ı boyu qadın azadlı÷ı mԥsԥlԥsini izlԥmiú Cԥlil
Mԥmmԥdquluzadԥ “ùԥrq qadını mԥsԥlԥsi mԥnim köhnԥ
dԥrdimdir” - deyԥ baúladı÷ı “Köhnԥ dԥrdim” mԥqalԥsindԥ bu
problemi dilԥ gԥtirԥrԥk yazırdı: “Bütün ömrümdԥ vurdu÷um
61
qԥlԥmin çox hissԥsi ùԥrq qadını mԥsԥlԥsi üstündԥ vurulub. Onun

üçün dԥ ùԥrq qadınlarının dԥrdini mԥn hamıdan artıq anlaya
bilirԥm. Nԥdir onların dԥrdi - ùԥrq qadınını azad etmԥk. Nԥdԥn?
ùԥriԥtin kԥmԥndindԥn, müsԥlmançılı÷ın zԥncirindԥn,
hԥrԥmxanaların zindanından, qara çarúabın zülmündԥn” (169,
64).
Qadınların ԥsarԥtdԥ saxlanılmasında dinin böyük rolu
oldu÷unu göstԥrԥn Mirzԥ Cԥlil “Arvad mԥsԥlԥsi” mԥqalԥsindԥ bu
mԥsԥlԥyԥ münasibԥtini belԥ bildirir: “Dinlԥrԥ gԥldikdԥ demԥk
olar ki, cԥmi dinlԥr arvadları ԥskik bir insan dԥrԥcԥsindԥ
qoyublar. Tarixi-müqԥddԥs øbrahim pey÷ԥmbԥri Saranın baúının
sahibi deyib yazır ki, onları arvad xԥlq elԥmԥyib. Bizim islam
dinindԥ hԥmçinin kiúilԥrin ixtiyarı arvadlarınkı ilԥ bԥrabԥr deyil;
mԥsԥlԥn, götürԥk kiúilԥrin çox arvad almaq ixtiyarını, yainki irsin
bir hissԥ bacıya, iki hissԥ qardaúa çatma÷ını vԥ qeyrԥ (169, 43).
Mirzԥ Cԥlilin Zeynԥbi kimi Hüseyn Cavidin Maralının taleyi
dԥ acınacaqlıdır, çünki hԥr ikisi dԥ öz taleyini hԥll etmԥkdԥ
hüquqsuzdur. Hԥtta o qԥdԥr hüquqsuzdur ki, yeganԥ arzusu “bu
bayquú yuvasından qurtula bilmԥk olan” Maralı bu evdԥn yalnız
ölüm çıxarır.
Maralla müqaisԥdԥ Mirzԥ Cԥlilin Zeynԥbinin taleyi daha
acınacaqlı, daha fԥciԥlidir. O da sevmԥdiyi, hԥtta qurba÷adan
iyrԥndiyi qԥdԥr nifrԥt etdiyi Xudayar bԥylԥ úԥriԥt tԥrԥfindԥn
evlԥnmԥyԥ mԥhkum edilmiúdir.
Bu iki sԥnԥtkarın ortaq cԥhԥtlԥrindԥn biri dԥ onların
maarifçilik mԥfkurԥsinin daúıyıcıları, maarif, mԥktԥb mԥsԥlԥsini
önԥ çԥkmԥlԥridir. Hԥr iki sԥnԥtkarın kiçik ԥsԥrlԥrindԥn tutmuú,
irihԥcmli ԥsԥrlԥrinԥdԥk elm vԥ tԥhsilԥ sonsuz sevgi ԥks olunub,
çünki Hüseyn Cavid dԥ, Mirzԥ Cԥlil dԥ ԥsl maarifçi idi vԥ
mԥktԥbԥ, tԥdrisԥ dair fikirlԥri ilk növbԥdԥ dünyԥvi tԥhsil
prinsiplԥrinԥ ԥsaslanırdı. Onların bu haqda tԥsԥvvürlԥri bir
tԥrԥfdԥn inamlarından qaynaqlanırdısa, digԥr tԥrԥfdԥn tԥhsil
sahԥsindԥ dünyada qazanılan mütԥrԥqqi ԥnԥnԥlԥrԥ söykԥnirdi.
Ümumiyyԥtlԥ, xalqının görkԥmli maarif carçılarından olan,
bütünlükdԥ ԥsԥrlԥrinin ԥsas qayԥsini millԥtin maariflԥnmԥsi vԥ
62
mԥdԥniyyԥt mԥsԥlԥlԥri tԥúkil edԥn Mirzԥ Cԥlil kimi, “Turana

qılıncdan daha kԥskin, ulu qüvvԥt, yalnız mԥdԥniyyԥt,
mԥdԥniyyԥt, mԥdԥniyyԥt” (23, 30) - deyԥn Hüseyn Cavid dԥ
millԥtin tԥrԥqqisi, inkiúafı üçün maariflԥnmԥyi, mԥdԥnilԥúmԥyi
ԥn vacib amillԥrdԥn sayırdı.
Bir sözlԥ, bir-birinin müasiri olan bu iki böyük sԥnԥtkar Millԥt,
Vԥtԥn, Dil probleminin hԥll olunmasında, qadınlarımızın
maariflԥnmԥsindԥ, millԥtin formalaúmasında, cԥmiyyԥtin
dԥyiúdirilmԥsindԥ öz üzԥrlԥrinԥ düúԥn vԥzifԥni dԥrk etmiúdilԥr.
Hԥr ikisi dԥ ԥsl vԥtԥndaúlıq qeyrԥti ilԥ bu vԥzifԥlԥri yerinԥ
yetirmԥyԥ layiqincԥ xidmԥt göstԥrmiú, ömürlԥrini bu yolda fԥda
etmiúlԥr.
Hüseynin Cavidlԥúmԥsindԥ ùeyx Mԥhԥmmԥd Rasizadԥnin

rolu
Zԥmanԥsinin gözüaçıq, qabaqcıl fikirli adamlarından olan

ùeyx Mԥhԥmmԥd (1878-1939) keçԥn ԥsrin ԥvvԥllԥrindԥ qardaúı
Cavidi Türkiyԥyԥ oxuma÷a göndԥrmiú vԥ maddi qay÷ılarının bir
qismini öz üzԥrinԥ götürmüúdür.
Qardaúından hԥr zaman ehtiramla bԥhs edԥm Cavid hԥlԥ
1910-cu ildԥ østanbuldan Qurbanԥli ùԥrifzadԥyԥ göndԥrdiyi
mԥktubunda o, ùeyx Mԥhԥmmԥddԥn “fԥzilԥtpԥrvԥr qardaúım” –
deyԥ söz açıb. Onlar hԥm dԥ yaxın dost olublar.
ùeyx Mԥhԥmmԥd øranda ruhani tԥhsili alıb, “ùeyx” titulunu
qazandıqdan sonra uzun illԥr “könlünü din, fԥlsԥfԥ vԥ elmi
hikmԥtԥ” ba÷layıb. 1917-ci ildԥ ørԥvan Maarif ødarԥsindԥ kurs
bitirԥn ùeyx Mԥhԥmmԥd dini yolu deyil, dünyԥvi tԥhsil vermԥk
yolunu tutub vԥ 1906-cı ilin yanvarından ömrünün axırınadԥk
Naxçıvanda “Mԥktԥbi-xeyriyyԥ”dԥ müԥllimliklԥ mԥú÷ul olub. Ԥli
Sultanlı Cavid haqqında yazdı÷ı mԥqalԥsindԥ ùeyxin mԥhz bu
xüsusiyyԥtini önԥ çԥkıb: “Cavidin böyük qardaúı Mԥhԥmmԥd
Rasizadԥ mükԥmmԥl tԥhsil görmüú bir vaiz idi. Vaizlikdԥn dԥ
ziyadԥ müԥllimlik vԥ mühԥrrirliklԥ mԥú÷ul idi” (30, 170).
ùeyx Mԥhԥmmԥd Naxçıvan sovetlԥúdikdԥn sonra da müxtԥlif
63
orta mԥktԥblԥrdԥ, pedoqoji vԥ kԥnd tԥsԥrrüfatı texnikumlarında

bir sıra görkԥmli úԥxsiyyԥtlԥrin: siyasi lider Heydԥr Ԥliyev,
akademiklԥr: Yusif Mԥmmԥdԥliyev, Mԥmmԥdcԥfԥr Cԥfԥrov,
Hԥsԥn Ԥliyev, Lԥtif Hüseynzadԥ, øzzԥt Maqsudov kimi alimlԥrin
müԥllimi olub. Onun müԥllimliyi haqqında tԥlԥbԥlԥri hԥr zaman
gözԥl sözlԥr söylԥyib. Mԥsԥlԥn, umummilli lider Heydԥr Ԥliyev
dördüncü-beúinci siniflԥrdԥ müԥllimi olmuú, ona ana dilindԥn
dԥrs vermiú ùeyx Mԥhԥmmԥdi belԥ xatırlayır: “Xatirimdԥdir,
çox ciddi müԥllim idi. Bizi yaman sıxıúdırardı. Amma dili dԥ
çox yaxúı öyrԥdirdi” (180 14).
Ümummilli lider Heydԥr Ԥliyevin müԥllimi ùeyx Mԥhԥmmԥd
haqqında söylԥdiyi bu sözlԥr onun müԥllimlik fԥaliyyԥti haqqında
fikir yaradır. Görkԥmli ԥdԥbiyyatúünas Rafael Hüseynov yazır:
“ùeyx Mԥhԥmmԥdin ötkün müԥllimlik bacarı÷ı haqqında ilk
úԥhadԥti 1996-cı ilin oktyabrında Naxçıvanda Cavid
mԥqbԥrԥsinin açılıúı sԥfԥri zamanı Heydԥr Ԥliyevdԥn eúitmiúdim.
O arada øran øslam Respublikasının Baú naziri Hԥsԥn Hԥbibi
Azԥrbaycan sԥfԥrini baúa vurub Naxçıvandan vԥtԥninԥ dönԥrkԥn
yolüstü Azԥrbaycanın dövlԥt baúçısı ilԥ görüúmüúdü, hԥmin
qԥbulda Prezident ԥsas mԥtlԥblԥrԥ keçmԥzdԥn qabaq Cavidin o
siyasi kontekst üçün söylԥnilmԥsi önԥmli cԥhԥtlԥrindԥn bԥhs
etmiú, øran øslam Cumhuriyyԥtinin yüksԥk kürsülԥrindԥn birini
tutan qona÷a úairin ruhani ailԥdԥn çıxmasını Tԥbrizdԥ, Urmiyԥdԥ
tԥhsil almasını demiú, yaradıcılı÷ındakı islam, øran ԥks
sԥdalarından söz salmıú, “Xԥyyam”, “Sԥyavuú”, “Pey÷ԥmbԥr”dԥn
danıúmıú vԥ ԥlavԥ etmiúdi ki, Cavidin böyük qardaúı ùeyx
Mԥhԥmmԥd dԥ øranda oxuyub: “O, mԥn uúaqkԥn müԥllimim
olub” (111, 447).
ùeyx Mԥhԥmmԥdin böyük o÷lu, økinci dünya müharibԥsindԥ
hԥlak olmuú, Tahirin o÷lu Arturun babasının úagirdi Heydԥr
Ԥliyevin komandasında müxtԥlif vԥzifԥlԥr tutması vԥ birbaúa
onun tԥqdimatı ilԥ Azԥrbaycanın Baú naziri olmasına münasibԥt
bildirԥn R. Hüseynov yazır: “Gümanımdır ki, xasiyyԥti etibari ilԥ
ona bԥslԥnmiú münasibԥtlԥri nԥ yaxúısını, nԥ pisini-qԥtiyyԥn
cavabsız qoyma÷ı sevmԥyԥn Heydԥr Ԥliyevin tԥbiԥtindԥki
64
yaxúılıqqaytarma úakԥri bu tԥyinatda tԥsirini buraxmamıú deyil.

Minnԥtdar úagird çoxdan hԥyatda olmayan müԥliminԥ
ehtiramını ustadını nԥvԥsinԥ diqqԥtiylԥ göstԥrdi” (111, 447).
Demԥli, mԥslԥki “öyrԥnmԥk vԥ öyrԥtmԥk” olan ùeyxin
müԥllimliyi Heydԥr Ԥliyevin dԥ vur÷uladı÷ı kimi, mükԥmmԥl
olub. Hԥmiúԥ ԥdԥbiyyɚtın, mԥdԥniyyԥtin, savadın yüksԥliúi
u÷runa çɚlıúan ùeyxin tԥlԥbԥlԥrindԥn biri dԥ ali mԥktԥb hԥyatında
bir o qԥdԥr dԥ sistemli, ardıcıl tԥhsil görmԥyԥn akademik
Mԥmmԥd Cԥfԥr Cԥfԥrov olub. Akademik ilk mԥktԥbԥ getdiyi
günü xatırlayaraq yazır: “Yeddi yaúıma tԥzԥcԥ girmiúdim. Atam
mԥni bazar mԥscidinin hԥyԥtindԥ yerlԥúԥn vԥ “Mԥktԥbi-xeyriyyԥ”
adlanan mԥktԥbԥ qoydu” (46, 171).
Bu, hԥmin “Mԥktԥbi-xeyriyyԥ” idi ki, ùeyx Mԥhԥmmԥd dԥ
burada dԥrs deyirdi.
Tԥhsilini yarımçıq qoyub iúlԥmԥyԥ mԥcbur olan Mԥmmԥd
Cԥfԥr sonradan tԥhsilini davam etdirmԥk üçün texnikuma sԥnԥd
vermԥk istԥsԥ dԥ, buna müvԥffԥq ola bilmir. Bu zaman yenԥ onun
dadına Cavidin maarifçi qardaúı ùeyx Mԥhԥmmԥd çatır. Çԥtin
günlԥrindԥ kömԥyinԥ çatan müԥllimini minnԥtdarlıqla xatırlayan
akademik Mԥmmԥd Cԥfԥr Cԥfԥrov yazır: “Bir gün bԥrk
xԥstԥlԥnmiúdim, iúԥ gedԥ bilmԥdim. øú yoldaúlarım Xԥmirgir Hacı
ilԥ dԥxildar Bektaúı Ba÷ır ԥmi mԥni yoluxma÷a gԥlmiúdilԥr. Ba÷ır
ԥmi dedi ki, Cavidin qardaúı ùeyx Mԥhԥmmԥdlԥ danıúmıú, ùeyx
vaxtı ilԥ mԥnim mԥktԥbdԥ oxuma÷ım haqqında özünün vԥ Molla
Ԥlinin imzası ilԥ bir ka÷ız vermԥyԥ vԥ texnikuma daxil ola
bilmԥk üçün bir ay da evindԥ dԥrs deyib hazırlama÷a razıdır”
(46, 173).
Belԥliklԥ, sa÷alıb iúԥ gedԥn Mԥmmԥd bundan sonra ùeyx
Mԥhԥmmԥdlԥ gecԥ dԥrslԥrinԥ baúlayır. O günlԥri vԥ xeyirxah
müԥllimini xatırlayan akademik yazır: “Birinci gecԥ o, mԥni
yoxlayıb dedi ki, ԥdԥbiyyatı çox yaxúı bilirsԥn, sԥrf-nԥhvdԥn
baúlayaq. Cümlԥ yazdırır, tԥhlil etdirirdi. Bir dԥ müxtԥlif
mԥzmunlu xatirԥ, tԥԥssürat vԥ na÷ıl yazdırıb oxutdurur, cümlԥ
xԥtalarını, yerindԥ vԥ düzgün iúlԥnmԥyԥn sözlԥri qeyd edirdi.
Yazılarımın çoxundan razı qalırdı. Ancaq na÷ıllara gԥlԥndԥ
65
deyirdi ki, belԥ olmaz, öz sözlԥrinlԥ yazmısan, na÷ılı necԥ

eúitmisԥnsԥ, gԥrԥk elԥ yazasan, ԥlavԥ özündԥn uydurmaq olmaz”
(46, 173).
Onu da qeyd etmԥk lazımdır ki, Mԥmmԥd Cԥfԥr Cԥfԥrovun ilk
úeirini dԥ müԥllimi ùeyx Mԥhԥmmԥd nԥúr elԥtdirib. Xatirԥlԥrindԥ
dԥfԥlԥrlԥ o günlԥrԥ sԥyahԥt edԥn Mԥmmԥd Cԥfԥr müԥllim yazır:
“Bir gün tԥzԥ yazdı÷ım bir úeiri dԥ ùeyxԥ göstԥrdim. Bԥyԥndi,
dedi, “øúçi-kԥndli müxbiri” mԥcmuԥsinԥ göndԥrԥcԥyԥm.
Misralarda heç bir dԥyiúiklik aparmadı. Tԥkcԥ imzanı dԥyiúib
“Kündԥgir” qoydu. Ԥlavԥ etdi ki, “Böyük yazıçılar birdԥn-birԥ
açıq imza ilԥ ԥsԥr çap etdirmԥmiúdi. “ùeir “Kündԥgir” imzası ilԥ
çapdan çıxdı. Özü bir úey, sԥnԥt ԥsԥri olmasa da, mԥndԥ özümԥ,
öz qüvvԥmԥ inam hissini artırdı” (46, 173).
ùeyx Mԥhԥmmԥd hԥm yaxúı müԥllim, hԥm dԥ xeyirxah insan
olub. Tԥlԥbԥlԥrinԥ do÷ru yol göstԥrib. Tԥlԥbԥlԥri ilԥ arasındakı
müԥllim - tԥlԥbԥ münasibԥtlԥri dԥ bunu tԥsdiqlԥmԥkdԥdir. Necԥ ki
müԥllimi ùeyx Mԥhԥmmԥdin tԥlԥbԥsinԥ göstԥrdiyi kiçik bir qay÷ı
ilԥ gԥnc Mԥmmԥd Cԥfԥrdԥ özünԥ, gԥlԥcԥyԥ inam hissi yarada
bilib. ùeyxin dԥrs dediyi tԥlԥbԥlԥrindԥn biri dԥ sonralar
“Zԥngԥzur” romanının müԥllifi kimi tanınan Ԥyyub Abbasov
olub. “Mübarizԥ” adlı úeir kitabını öz müԥlliminԥ ba÷ıúlayan
Ԥyyub Abbasovun kitaba yazdı÷ı aftoqrafı bir daha
dediklԥrimizin tԥsdiqi kimi diqqԥt çԥkir: ”Ԥdԥbi yaradıcılı÷ımın
yardımçısı, müԥllimim Rasizadԥyԥ...” (46, 449).
Hԥr bir yetirmԥsinin u÷uruna öz balalarının u÷uru kimi
sevinԥn ùeyx Mԥhԥmmԥd qızların da oxumasının,
maariflԥnmԥsinin tԥrԥfdarı olub, dԥrs dediyi tԥlԥbԥ qızların
oxumasında elmԥ, sԥnԥtԥ yönԥlmԥsindԥ müstԥsna xidmԥtlԥr
göstԥrib. ùeyxin dԥrs dediyi xanımların içԥrisindԥ Zԥrqԥlԥm,
ùԥmsinur, Zԥroú Hԥmzԥyeva da olub.
Bu qadınlardan biri ùԥmsinur xanım Kԥngԥrli (Hüseyn
Cavidin Bakıdakı ev muzeyinin direktoru Gülbԥniz Babaxanlının
anası) mԥktԥbi qızıl medalla bitirib. ømtahansız Tibb ønstitutuna
daxil olub. Gülbԥniz xanım deyir ki, “ùeyx Mԥhԥmmԥd anama
1934-1936-cı illԥrdԥ dil-ԥdԥbiyyatdan dԥrs deyib. O, unudulan
66
müԥllim olmayıb. Anam ùeyx Mԥhԥmmԥddԥn hey danıúardı.

Danıúardı ki, “Çox sevimli müԥllimlԥrimdԥn idi. Bizdԥ
ԥdԥbiyyata, teatra o maraq oyadıb. ùeyx Mԥhԥmmԥd Cavidin
bütün ԥsԥrlԥrindԥn bizԥ danıúır vԥ ԥzbԥrlԥdirdi. Bir gün dԥrsԥ
gԥldik, o yoxdu” (ùeyx mԥhԥmmԥd iúdԥn çıxarılmıúdı)
ùeyxin dԥrs dediyi tԥlԥbԥlԥr arasında Zԥrqԥlԥm xanım vԥ
sonralar aktyorluq sԥnԥtini seçԥn Azԥrbaycanın Xalq artisti Zԥroú
xanım Hԥmzԥyeva da olub. Sözsüz ki, Zԥroú xanımda teatra
mara÷ı ilk olaraq müԥllimi ùeyx Mԥhԥmmԥd aúılayıb.
Müԥllim, úair, jurnalist ùeyx Mԥhԥmmԥd hansı sԥnԥtdԥ olursa
olsun, hԥr úeydԥn öncԥ öz vԥtԥnini sevԥn ԥsl vԥtԥndaú olub.
Tԥdqiq vԥ Tԥtԥbbö Cԥmiyyԥti Naxçıvan úöbԥsinin tarix,
ԥdԥbiyyat bölmԥsinin rԥhbԥri olan ùeyx Mԥhԥmmԥd Naxçıvan
tarixinin araúdırılmasında böyük xidmԥtlԥr göstԥrib. Filologiya
elmlԥri doktoru Fԥrman Xԥlilovun “Naxçıvanı öyrԥnԥn elmi
cԥmiyyԥt” kitabında toplanmıú 21 May 1925-27 avqust 1928-ci
illԥrԥ aid Naxçıvan Tԥdqiq vԥ Tԥtԥbbö Cԥmiyyԥtinin material -
protokollarında ùeyx Mԥhԥmmԥdin adına tez-tez rast gԥlinir. Bu
cԥmiyyԥtin iclas protokollarından mԥlum olur ki, o, 1930-cu ildԥ
“ùԥrur dairԥsinԥ sԥyahԥt haqda qeydlԥr” adlı yazı yazıb, “Dillԥrin
tülu vԥ qürubu” mövzusunda mԥruzԥ edib. Bir sözlԥ, Naxçıvanı
öyrԥnԥn cԥmiyyԥtin iúindԥ ԥsl ziyalı, vԥtԥndaú qeyrԥti ilԥ çalıúıb,
xidmԥt göstԥrib.
Tԥԥssüf ki, 1937-dԥ alimlԥrimiz, filosoflarımız, úeyxlԥrimiz,
úairlԥrimiz kimi, bu “mԥdԥniyyԥt yaradan insanlarımızın úԥxsi
münasibԥtlԥrinin göstԥricisi olmuú yazılı sԥnԥdlԥr dԥ zavala
gԥlib”, repressiyaya mԥruz qalıb. Qardaúı Hüseyn Cavid Bakıda
tԥnqidԥ mԥruz qalanda, ùeyx üçün dԥ Naxçıvanda tԥziqlԥr
baúlayıb. 1933-cü ildԥ ùeyx Mԥhԥmmԥd iúdԥn çıxarılıb. Onun
iúdԥn çıxarılması üçün tapılan ԥsɚs isԥ “çox ciddi, qɨrɯunc idi;
ùɟyɯ Mԥhԥmmԥd tԥlԥbԥlԥr ɚrɚsındɚ tԥbli÷ɚt iúini yɚɯúı
ɚpɚrmɚdı÷ınɚ, ɨlɚ bilsin ki, mԥqsԥdli, pɨzucu úԥkildԥ ɚpɚrdı÷ınɚ
görԥ siyɚsi ittihɚmlɚ iúdԥn ɚzɚd ɟdilԥrԥk” (46, 460) a÷ır zillԥtԥ
mԥhkum olunub. Onun “ùeyx” titulu öz dԥyԥrini itirib, çünki
mԥscidlԥrin mԥktԥb oldu÷u, minbԥrlԥrin yıxıldı÷ı vԥ ya
67
mԥktԥblilԥr üçün oyun yerinԥ çevrildiyi bir zamanԥyԥ ùeyx lazım

olmayıb.
Naxçıvanda maarifpԥrvԥr ùeyx Mԥhԥmmԥdin yetiúdirdiyi
yüzlԥrcԥ tԥlԥbԥlԥrindԥn biri dԥ professor Yavuz Axundludur.
Professorla ùeyx Mԥhԥmmԥdԥ köklԥnԥn söhbԥtimiz zamanı
müԥllimini xatırlayır: ”O zaman mԥktԥb mԥscid hԥyԥtindԥ
yerlԥúirdi, yԥni Naxçıvanın mԥrkԥzindԥki indiki úԥhԥr mԥscidi.
Bazar çayı düz mԥscidin yanından axıb gedirdi. Mԥktԥb
yeddiillikdi. ùeyx Mԥhԥmmԥd arıq, hündür bir adam idi.
Gözünün birindԥ dԥ balaca bir xal vardı. Çox savadlı, sԥviyyԥli
bir insandı. 1935-36-cı illԥrdԥ mԥn beúinci sinifdԥ oxuyurdum.
Yadımdadır, ùeyx Mԥhԥmmԥd bizԥ dԥrs deyirdi. Maraqlı dԥrs
demԥyi vardı. Bԥzԥn öz úeirlԥrindԥn bizԥ oxuyardı. Bir dԥfԥ bizԥ
qara sözünü baúa salırdı. Baúa salma÷a çalıúırdı ki, qara sözü
cümlԥdԥ hԥm isim, hԥm dԥ sifԥt kimi iúlԥnԥ bilir. Danıúa-danıúa
mԥnԥ yaxınlaúdı, saçlarımı ԥllԥri ilԥ sı÷alladı vԥ dedi: mԥsԥlԥn:
Yavuzun saçı qaradı.”
“O zaman mԥnim 11-12 yaúım olanda ùeyx Mԥhԥmmԥdin
“ùԥrq qapısı” qԥzetindԥ tez-tez úeirlԥri dԥrc olunardı. Atam qԥzet
alıb evԥ gԥtirԥrdi, mԥn dԥ bu úeirlԥri oxuyardım. 1936-cı ildԥ
Azԥrbaycanın 15 illiyi ilԥ ԥlaqԥdar Sԥmԥd Vur÷una Lenin ordeni
verilmԥsini dԥ ilk dԥfԥ müԥllimimiz ùeyx Mԥhԥmmԥddԥn eúitdik.
Hԥtta o da yadımdadır ki, müԥllimimiz dedi ki, “Lenin ordeni
alanlara ayda 25 manat da pul verirlԥr. Bunu ilk dԥfԥ idi ki,
duyurduq vԥ mԥn dԥ bunu ilk dԥfԥ sizԥ deyirԥm” - deyԥ xüsusu
vur÷ulayan professor Yavuz Axundlu müԥlliminin son
günlԥrindԥn bԥhs edԥrkԥn deyir: “1937-nin ԥvvԥllԥrindԥ bir dԥ
onu görmԥdik. Atam (Yavuz Axundlunun atası øbrahimxԥlil
Axundov da bu mԥktԥbdԥ dԥrs deyib) deyirdi ki, arteldԥ fԥhlԥlԥrԥ
dԥrs deyir. Bu artel 1938-ci ildԥ Naxçıvandakı 4 saylı mԥktԥbin
nԥzdindԥ yaúlılar üçün tԥúkil olunmuúdu.
Bԥzԥn zaman adamı dünyaya gԥlmԥmiúdԥn ona yazılan tale ilԥ
imtahana çԥkir. ønsana hԥyatın hԥr üzünü göstԥrir. Hԥyatınsa üzü
bԥzԥn çox sԥrt olur. Hüseyn Cavid vԥ ùeyx Mԥhԥmmԥd
Rasizadԥlԥrin belԥ a÷ır, qorxunc dövrdԥ yaúaması, yaratması
68
taleyin bir sına÷ı-imtahanı olub.

ùɟyɯin ɨ÷lu Hɚmid Rɚsizɚdԥ “ùɟyɯ Mԥhԥmmԥd Rɚsizɚdԥ,
Hüsɟyn Cɚvidin böyük qɚrdɚúı vԥ yɚ ɚtɚm hɚqqındɚ bԥzi
qɟydlԥr”indԥ yɚzır: “vɚɯtı ilԥ ɚtɚmın úɚgirdi ɨlmuú Nɚɯçıvɚn
ziyɚlılɚrındɚn biri Ԥkbԥr Ԥkbԥrɨv söhbԥtlԥrimizdԥn birindԥ dɟdi:
- “O zɚmɚn Bɚkıdɚ ɨldu÷u kimi Nɚɯçıvɚndɚ dɚ ifúɚ yı÷ıncɚqlɚrı
kɟçirilirdi. Bɟlԥ yı÷ıncɚqlɚrın birindԥ ùɟyɯ Mԥhԥmmԥd müԥllimԥ
dԥ söz vɟrdilԥr ki, çıɯıú ɟdib “ɯɚlq düúmԥni” ɨlɚn qɚrdɚúını ifúɚ
ɟtsin. Ɉ, ɯitɚbԥt kürsüsünԥ qɚlɯɚrɚq 10-15 dԥqiqԥ Cɚvidin
yɚrɚdıcılı÷ındɚn, ɨnun ԥsԥrlԥrindԥn dɚnıúdı, bir ɚz sɨnrɚ dɟdi:
“Nԥ dɟyim, hɚmısını düz yɚzmıúdır. - Sɚlɨnɚ sükut çökdü, ɨ
kɟçib yɟrindԥ ɨturdu” (186).
Cavidin qardaúı, “dostu” vԥ hamisi ùeyx Mԥhԥmmԥd özü
tԥrԥddüdlԥr, tԥhdidlԥr içԥrisindԥ qalıb, lakin “qɨrqunc”, “ԥsԥbi”
zɚmɚndɚ belԥ (25,148) ona söz dedirtmԥyib.
Düzdür, ùeyx Mԥhԥmmԥd Cavidin yolunu getmԥyib, ürԥkdԥn
inandı÷ı sovetlԥri alqıúlayıb, lakin hamı eyni yoldan getmԥlidir
kimi bir mԥcburiyyԥt dԥ yoxdur.
Adԥtԥn, Caviddԥn bԥhs edԥnlԥr belԥ bir cümlԥni xüsusi
vur÷ulayır: “Hüseyn Cavidin hԥyatı yazdı÷ı faciԥlԥrdԥn dԥ faciԥli
olub.” Bunu ùeyx Mԥhԥmmԥdԥ daha çox úamil etmԥk olar, çünki
Cavid dövrana qulluq etmԥyib, nԥinki qulluq etmԥyib, hԥtta bütün
yaradıcılı÷ını sovetlԥrin ԥleyhinԥ hԥsr edib, rusun qarúısında
Turançı, türkçü kimi boy göstԥrib vԥ mԥfkurԥsi u÷runa qurban
gedib. ùeyx isԥ alqıúladı÷ı, qucaq açdı÷ı, qulluq göstԥrdiyi
sovetlԥrin qԥzԥbinԥ tuú gԥlib. Sovetlԥrԥ inanıb, xidmԥt etsԥ dԥ,
sɨvɟtlԥrdԥn xoú üz görmԥyib. Ԥksinԥ, göstԥrdiyi xidmԥtlԥrin
müqabilindԥ bol-bol tԥziq vԥ tԥqiblԥrԥ mԥruz qalıb, iúsizliklԥ, evi
ԥlindԥn alınmaqla imtahana çԥkilib. Bütün bunlar ùeyxin qardaúı
Hüseyn Cavid üzündԥn baúına gԥlib.
ùeyx Mԥhԥmmԥdin “qardaúı vԥ dostu” Cavidԥ münasibԥti hԥr
zaman yüksԥk olub. Onların “yaradıcılıqda ayrı-ayrı sԥngԥrdԥ”
olmasına baxmayaraq, yeri gԥlԥndԥ bir-biri üçün canlarından
keçmԥyi bacarıblar. Rasizadԥ qardaúlarının münasibԥtinԥ aydınlıq
gԥtirԥn tԥdqiqatçı A.Turanın fikrincԥ: “Cavidԥ ùeyxin münasibԥti
69
mԥhz 1937-ci ildԥn sonra müԥyyԥnlԥúib. Ԥgԥr belԥ olmasaydı,

1937-ci ilԥ kimi yaradıcılıqda Cavidlԥ tamam ayrı bir sԥngԥrdԥ
dayanan ùeyx Mԥhԥmmԥd hԥmin ifúa iclaslarında bir az da ötkԥm
danıúmalıydı. 37-ci il qardaúın qardaúı tanımadı÷ı, atanın
övladdan imtina etdiyi siyasi qiyamԥt mԥqamıydı. Amma buna
rԥ÷mԥn, ùeyx Mԥhԥmmԥdin mԥhz ifúa iclaslarında, cԥmiyyԥtin
Cavidԥ qarúı çıxdı÷ı macalda Cavidin sԥngԥrinԥ adlaması qԥribԥ
görünsԥ dԥ, Hürrün Kԥrbԥladakı mövqeyinԥ bԥnzԥyirdi” (211,
22).
Fikrimizcԥ, “qardaúın qardaúı tanımadı÷ı, atanın övladdan
imtina etdiyi siyasi qiyamԥt mԥqamında” ùeyx Mԥhԥmmԥdin
“ifúa iclaslarında, cԥmiyyԥtin Cavidԥ qarúı çıxdı÷ı macalda
Cavidin sԥngԥrinԥ adlaması” bir o qԥdԥr dԥ “qԥribԥ
görünmԥmԥli”, ԥksinԥ, qardaúının çԥtin, dar mԥqamında onunla
“bir sԥngԥrdԥ olması” (bu sԥngԥrdԥ olmasının onun faciԥsini
yaratdı÷ını bilԥ-bilԥ) sözün hԥqiqi mԥnasında canından çox
sevdiyi “dostu vԥ qardaúı” Cavidin u÷runa göstԥrdiyi ԥsl
qԥhrԥmanlıq sayılmalıdır. Çünki Azԥr Turanın sözlԥ tԥsvirini
verdiyi bu “siyasi qiyamԥt mԥqamında” olacaqları, baúına
gԥtirilԥcԥklԥri bildiyi halda Cavidԥ arxa duraraq – “Nԥ dɟyim,
hɚmısını düz yɚzmıúdır” – demԥsi belԥ, o zaman hԥr kiúinin iúi,
hԥr qԥhrԥmanın hünԥri deyildi. Bu sözlԥri demԥk, böyük
qԥhrԥmanlıqdı. Bu sözlԥri demԥk, ölümün gözünԥ dik baxmaqdır.
Bu sözlԥri demԥk, sevdiyi u÷runa ölümü seçmԥkdi.
ùeyx Mԥhԥmmԥd qardaúı Cavidԥ vԥ qızı Zԥhraya görԥ baúına
gԥtirilԥn fԥlakԥtlԥrin a÷ırlı÷ından çöküb darmada÷ın olanda onun
yanında 8 baú külfԥtindԥn baúqa kimsԥ yox idi. Canından çox
sevdiyi Caviddԥn uzaq düúmüú, o÷lu Tahir, qızı ùԥfiqԥ, bacısı
o÷lu Abbas Gülmԥmmԥdov Bakıda, qızı Zԥhra ailԥsi ilԥ birlikdԥ
sürgündԥydi; Naxçıvanda a÷ır maddi çԥtinliyԥ düçar olmuú ùeyx
Mԥhԥmmԥd mԥnԥvi cԥhԥtdԥn dԥ tԥklԥnmiúdi. Onun üçün
tԥlatümlü keçԥn bu illԥrdԥ ùeyx Mԥhԥmmԥd ancaq itirdiklԥrini
geri almaq üçün ԥllԥúib. Gah iúdԥn çıxarılması, gah da iú ota÷ı
kimi istifadԥ etdiyi ota÷ın ԥlindԥn alındı÷ı üçün lazımı yerlԥrԥ
mԥktublar yazıb, ricalarda bulunub. ùeyx Mԥhԥmmԥd Naxçıvan
70
Kommunal Tԥsԥrrüfat ødarԥsinԥ yazır: “Mԥn Naxçıvanın qoca

müԥllimlԥrindԥn vԥ yazıçılarından biriyԥm. Mԥnim Ԥlixan
mԥhԥllԥsindԥ, Bakı küçԥsindԥ bir evim vardır. Külfԥtim 10
nԥfԥrdir. Damlar ancaq özümüzԥ kifayԥt qԥdԥrdir. Mԥnim kiçik
bir kitabxanam vardır ki, yalnız orada yazıram, dԥrs deyib,
iúlԥyirԥm. Bu gün sizin tԥrԥfinizdԥn mԥnim hԥmin kitabxanam
boúaldılıb bir qadına verilmiúdir. Halbuki, hԥmin otaq olmasa,
mԥnԥ iúlԥmԥk mümkün deyildir. Bu saat mԥnim kitablarım
qԥhvԥxanada torpaqlar içinԥ tökülmüúdür. Sizdԥn rica edirԥm ki,
qԥrq edԥsiniz mԥnim kitabxanamı boúaltdırıb öz ixtiyarımda
qoysunlar vԥ mԥnim iúlԥrimԥ ԥngԥl törԥtmԥsinlԥr” (111, 459).
Növbԥti iúdԥn azad etmԥlԥrdԥn birindԥ, bu dԥfԥ siyasi bir
sԥbԥblԥ, yazdı÷ı mԥktubda yenԥ qocaman bir müԥllim oldu÷unu
xatırladan ùeyx Mԥhԥmmԥd yazır: “Mԥn 1906-cı ildԥn bԥri
Naxçıvanda yeni mԥktԥb müԥssisԥlԥrindԥn olan qoca bir
müԥllimԥm. 9 nԥfԥrdԥn ibarԥt a÷ır bir ailԥm vardır ki, onların
böyüklԥri mԥktԥbdԥ oxuyurlar, mԥnԥ yardım edԥ bilԥcԥk ailԥ
üzvü bir nԥfԥr belԥ yoxdur. Keçԥn tԥdris ilindԥ ԥlimdԥ yalnız bir
mԥktԥb vardı ki, çԥtinliklԥ ili baúa çatdırdım. Bir tԥlԥbԥnin
yataqxanada siyasi sԥhv olaraq ԥski ԥlifba ilԥ, xüsusi özü üçün
qeyd etdiyi dԥrs cԥdvԥli münasibԥtilԥ bu il sizin iúarԥnizlԥ mԥnim
yerimԥ baúqa bir müԥllim göndԥrilibdir. Bir tԥlԥbԥnin xüsusi bir
qԥbahԥti üçün mԥn özümü bu qԥdԥr a÷ır bir cԥzaya müstԥhԥԥq
görmürԥm. Mԥn müԥllimlikdԥn baúqa, 1905-ci ildԥn bԥri hԥmiúԥ
yazılarımla inqilaba yardım edԥnlԥrdԥnԥm. Hԥmiúԥ mԥrkԥzi vԥ
yerli qԥzet-jurnallarda mümkün qԥdԥr yazanlardanam. Vԥ ԥlan da
çalıúmaqdayım. Naxçıvanlı ziyalılardan az adam tapılar ki,
mԥndԥn az-çox istifadԥ etmԥmiú olsun. Mԥnim vücudum canlı bir
tԥbli÷atdır. Bu zamanda mԥnim iúsiz qalıb fԥlakԥtԥ, çԥtinliyԥ
düúmԥmԥ firqԥ razı olmasın gԥrԥk. Ona görԥ dԥ rica edirԥm ki,
mԥni öz yerimԥ qaytarma÷a imkan verԥsiniz” (111, 460).
Naxçıvanlı ziyalılar içԥrisindԥ xüsusi nüfuza malik olan, vaxtı
ilԥ “mԥktԥbԥ xüsusi faytonla aparılıb-gԥtirilԥn”, “mükԥmmԥl
müԥllimliyi” ilԥ seçilԥn ùeyx Mԥhԥmmԥdin xidmԥtlԥri qԥsdԥn
kiçildilir vԥ ya unutdurulur, cԥzalandırılırdı. Bu da ùeyx
71
Mԥhԥmmԥdi sındıra bilmԥsԥ dԥ, sarsıdırdı.

Onun böyük qızı Zԥhrɚ ԥri Mԥúԥdi øsmɚyıllɚ birlikdԥ uzɚq
Qɚzɚɯıstɚnɚ sürgün ɟdilmiú, qɚrdɚúı “ɯɚlq düúmԥni” ɟlɚn
ɨlunmuúdu. Evi ԥlindԥn alınmıú, iúdԥn çıxarılmıúdı. Bu zaman
HKVD dԥ ùɟyɯ Mԥhԥmmԥdi unutmayıb, tɟz-tɟz çɚ÷ırılıb,
dindirilib. Mԥnԥvi vԥ maddi cԥhԥtdԥn çox a÷ır cԥzalar alıb,
sındırılıb.
Özünün tԥlatümlü anlarında ùɟyɯ Mԥhԥmmԥd ürԥyindԥ bir dԥ
“dostu vԥ qardaúı” Cɚvid dԥrdi yaúadıb. “ùɟyɯ ölԥnԥ qԥdԥr bu
ɚdlɚ qԥlbindԥ, cɚnındɚ sönmԥz bir qurur gԥzdirsԥ dԥ, ԥslindԥ, bu
ɚdın ɨnɚ, ɨnun övlɚdlɚrınɚ gԥtirԥ bilԥcԥk bԥdnɚm fԥlɚkԥtlԥrini dԥ
görürdü. Qɚlɚnlɚrın ölԥnlԥrԥ bԥɯtԥvԥrlik vɟrdiyi bu qɨrɯunc
illԥrdԥ ùɟyɯ Mԥhԥmmԥdi dԥ qınɚmɚq ɨlmur…”, çünki ùɟyɯ
Mԥhԥmmԥd tԥk dɟyildi, arxasındakıları da düúünmԥk kimi bir
mԥcburiyyԥti dԥ vardı. Böyük bir külfԥtin bütün ɚ÷ırlı÷ı ɨnun
üstündԥ idi.
Özünün tԥbirincԥ desԥk: “xalqının geridԥ qalmasını acı bir
hԥqiqԥt olaraq hiss edib, bunun çarԥsini yalnız xalqı
ziyalandırmaqda görԥn vԥ buna görԥ dԥ 1905-1906-cı illԥrdԥn
sonra müԥllimlik vԥ yazıçılı÷a baúlayan”, “dahi úairlԥr,
siyasԥtçilԥr, alimlԥr müԥllimi” ùeyx Mԥhԥmmԥdin xalqı üçün
xidmԥtlԥri sonsuzdur vԥ bu mԥnada Azԥrbaycanın iúıqlı ziyalısı
ùeyx Mԥhԥmmԥd bizim üçün hԥr úeydԥn ԥvvԥl xalqına öz
xidmԥtlԥrinԥ görԥ ԥzizdir.
“Rasizadԥlԥr nԥsli Azԥrbaycanın sıradan, adi, ötԥri bir
hadisԥsi deyil, milli özünüdԥrkin formalaúmasında çox parlaq
iúlԥr görmüú, ԥdԥbiyyat tariximizin qızıl sԥhifԥlԥrini yazan Cavid
ԥfԥndini yetirmiú bir nԥsildir. Eyni zamanda, ùeyx Mԥhԥmmԥdin,
Ԥrto÷rolun, Tahirin, Turanın mԥnsub oldu÷u nԥsildir. Üstԥlik,
tariximiz üçün hԥdsiz mԥsuliyyԥtli bir dövrdԥ hökümԥtin etibar
edildiyi Artur Rasizadԥnin-milliyyԥtçi türk aydını Tahr
Rasizadԥnin yadigarı olan bir dövlԥt adamının nԥslidir” (213, 53).
Sidqinin, ùԥrifzadԥnin, Cԥlil Mԥmmԥdquluzadԥnin, Eynԥli bԥy
Sultanovun, Çakԥrin, Qԥmküsarın, ùeyxovların müasiri olan ùeyx
Mԥhԥmmԥd Naxçıvannın mԥúhur maarifçi simalardan idi. Hԥr
72
zaman elmԥ, tԥhsilԥ mԥsuliyyԥtlԥ yanaúmıú, xalqın maariflԥn-

mԥsindԥ böyük xidmԥtlԥr göstԥrmiú ùeyx Mԥhԥmmԥd qardaúı
Cavidin mԥslԥhԥtkeúi, ”hamisi vԥ dostu”, maarifçi müasiri idi.
Qardaúı ùeyx Mԥhԥmmԥd kimi, Türkiyԥdԥn döndükdԥn sonra
mԥqsԥdi “vԥtԥnԥ xidmԥt etmԥk” olan Cavid dԥ repressiyaya qԥdԥr
müԥllimliklԥ mԥúqul olub, vԥtԥnԥ sԥdaqԥtlԥ xidmԥt edib. Cavid
müԥllimliklԥ yanaúı, úair-dramaturq oldu÷u kimi, ùeyx
Mԥhԥmmԥd dԥ müԥllimliklԥ yanaúı hԥm dԥ úair vԥ jurnalist olub.
XX ԥsrin ԥvvԥllԥrindԥn ùeyx Mԥhԥmmԥd “ùԥrqi-Rus”,
“Hԥyat”, “ørúad”, “Tazԥ hԥyat”, “Tԥkamül”, “øqbal”, “Füyuzat”,
“Açıq söz”, “Hürriyyԥt” kimi qԥzet vԥ jurnallarda, sonralar sovet
mԥtbuatında, xüsusilԥ, “ùԥrq qapısı” qԥzetindԥ xalqı maarif, elm
vԥ mԥdԥniyyԥtԥ sԥslԥyԥn úeirlԥr dԥrc etdirib.
1934-cü ildԥ ùԥrqin böyük úɚiri Ԥ. Firdɨvsinin 1000 illik
yubilɟyi Bɚkıdɚ qɟyd ɟdilԥn zaman hԥr iki qardaú: Nɚɯçıvɚndɚ
ùɟyɯ Mԥhԥmmԥd “ùɚhnɚmԥ” adlı pɨɟmɚ, Bakıda isԥ Hüseyn
Cɚvid “ùɚhnɚmԥ” mɨtivlԥri ԥsɚsındɚ “Sԥyɚvuú” fɚciԥsini yɚzıb.
ùɟyɯ Mԥhԥmmԥdin 1934-cü il iyunun 1-dԥ bɚúlɚyıb, sɨnundɚ
bitirdiyi “ùɚhnɚmԥ” pɨɟmɚsına yɚzdı÷ı müqԥddimԥdԥn dԥ
göründüyü kimi, bu, yɚlnız bԥdii tԥɯԥyyülün mԥhsulu ɨlɚn bir
ԥsԥr dɟyil, bu ԥsԥri yazmamıúdan ԥvvԥl, müԥllif, xeyli
araúdırmalar aparıb, bir çox mԥnbԥlԥrԥ müraciԥt edib.
Cɚvid isԥ Bakıda Firdɨvsinin 1000 illik yubilɟyini úairin
“ùɚhnɚmԥ”si ԥsɚsındɚ yɚzılmıú bɟú pԥrdԥli “Sԥyɚvuú” mԥnzum
fɚciԥsi ilԥ qɚrúılɚyıb.
Cavid ԥfԥndi ilԥ ùeyx Mԥhԥmmԥd eyni ailԥnin, eyni
zԥmanԥnin övladları olsalar da biri dövrana qulluq edib, digԥri isԥ
böyük ԥdԥbiyyat yaratmaq u÷runa, mԥslԥkinԥ, ԥqidԥsinԥ qulluq
edib. Mԥhz buna görԥ dԥ Cavid ԥfԥndi ölümün gözünԥ baxa-baxa
dövrün fövqünԥ qalxarkԥn, ùeyx Mԥhԥmmԥd sovetlԥrin,
“ԥtԥyindԥn tutub, fırlanıb.”
Duy÷uları ilԥ özünü ifadԥ edԥn ùeyx Mԥhԥmmԥd hԥtta ɨ illԥrin
yenilikçi úairlԥrini belԥ öyüb, alqıúlayıb. Belԥ úairlԥrdԥn biri dԥ
“Bakı ԥdԥbi mühitinԥ qatıldı÷ı lap baúlan÷ıc aylarda – 1931-ci
ildԥ “Bolúevik yazı”nı qԥlԥmԥ alan gԥnc Rԥsul Rza olub:
73
Bir sΩs deyir:

Rza, durma!
Rza, yaz!
Yaza yaz!
Qarúı gündΩn gülümsΩyΩn
yaraúıqlı yaza yaz.
Xalq yazıçısı Anara görԥ “O sԥs-keçmiú yazlardan yox,
gԥlԥcԥk yazlardan yazma÷a ça÷ıran sԥs, Rԥsul Rzanın içԥrisindԥki
yenilikçi fԥhmin vԥ Vaxtın sԥsi idi. Daha do÷rusu, dövrün
sԥsiydi” (264) vԥ “köhnԥ ԥdԥbiyyatın sadiq tԥmsilçisi”
adlandırdı÷ı ùeyx Mԥhԥmmԥdin bu xeyir – duası ona çox ԥziz
gԥlir: ”Sonrakı yarım ԥsrlik ԥdԥbi yolu içԥrisindԥ tԥnqidlԥri dԥ,
tԥriflԥri dԥ çox görԥcԥk Rԥsul Rzanın özünün görmԥdiyi,
oxumadı÷ı bir qiymԥt var ki, hԥmin “Bolúevik yazı”ndan dԥrhal
sonra yaranmıúdı, mԥnԥ çox ԥziz gԥlir. Yaúlı bir insan, köhnԥ
ԥdԥbiyyatın sadiq bir tԥmsilçisinin qiymԥtidir o qiymԥt. Hüseyn
Cavidin Naxçıvanda yaúayan, müԥllimlik edԥn, hԥrdԥn qԥlԥm
tԥcrübԥlԥri yerli qԥzetdԥ vԥ respublika mԥtbuatında dԥrc edilԥn
böyük qardaúı ùeyx Mԥhԥmmԥd Rasizadԥ vermiúdi o qiymԥti.
Gԥlԥcԥkdԥ sԥndԥn çox úey gözlԥnir, Ԥdԥbi mԥslԥkin bir gün
izlԥnir. Rza, durma, Rza, durma, Rza, yaz!” (264).
Anara görԥ, “Qoca úair ilk qԥlԥm tԥcrübԥlԥrini oxudu÷u, ona
do÷ma olmayan üslubda yazan gԥncin yolunun, mԥslԥkinin bir
gün izlԥnԥcԥyini, ԥdԥbi mühitԥ yenicԥ atılmıú cavanın bir gün
özünün mühit yaradaca÷ını pey÷ԥmbԥr bԥsirԥtliliyi ilԥ sezmiúdi.
Ԥn sevimlisi isԥ odur ki, köhnԥ ԥdԥbiyyatın tԥmsilçisi vԥ mԥftunu
olan bu insan yenini vԥ cavanı qԥlb geniúliyi ilԥ qarúılama÷a
özündԥ qԥtiyyԥt tapmıúdı” (264).
Dövrünün úairi olan Rԥsul Rzaya ùeyx Mԥhԥmmԥdin çox
bԥyԥnilԥn o xeyir duası belԥ idi:
QΩmgin deyil, sΩn hΩmiúΩ dilúadsan,

øcadlarda obrazlarda azadsan,
Futurizm mΩktΩbindΩ ustadsan,
74
Rza durma, Rza durma, Rza yaz!

Alqıúlaram sΩni Ωski sazımla,
TΩbrik edirΩm bu sınıq sazımla... (111, 23).
Ԥslindԥ, burada tԥԥccüblԥnԥcԥk bir úey olmamalıdı, çünki

ùeyx Mԥhԥmmԥd öz mövqeyini hԥlԥ 1917-ci ildԥ, ørԥvan Maarif
ødarԥsindԥ kurs bitirdikdԥn sonra müԥyyԥn etmiúdi. Dövrana
qulluq etmԥyԥn qardaúı Cavid ԥfԥndidԥn fԥrqli olaraq o, dövrün
tԥrԥfindԥ idi vԥ mԥhz dövrün diktԥsi ilԥ sɨvɟtlԥrԥ sevgi vԥ
sԥdɚqԥtini tԥsdiq ɟdԥrcԥsinԥ tԥrԥnnüm úeirlԥri yazırdı. Tԥnqidçi
müasirlԥri Cavid ԥfԥndinin niyԥ “kolxozdan, traktordan,
pambıqdan yazmırsan” – deyԥrԥk üzünԥ bozaranda, ùeyxin
“Kolxoz naxırı qayıdarkԥn”, “Yeni kadrolar”, “Yeni dünya”,
“Pambıq nübarı” kimi úeirlԥr yazmasını normal qԥbul etmԥk olar.
O, yeni quruluúa ürԥkdԥn inananlardan idi.
Bir padiúah varmıú varmıú vԥ bu padiúah ildԥ bir dԥfԥ taxta
çıxır vԥ hԥmin gün onun bütün rԥiyyԥti uzaqlı÷ından-
yaxınlı÷ından asılı olmayaraq padiúahlarını görmԥyԥ gԥlirmiúlԥr.
Hԥm dԥ elԥ-belԥ yox, ԥlidolu, padiúaha yaraúır úԥkildԥ. Hԥr kԥs ԥn
matah malını, kimisi min cür ԥziyyԥtlԥ toxudu÷u göz nuru xalça-
palazını, kimisi yetiúdirdiyi mer-meyvԥsini, kimisi ԥn cins atını,
bir sözlԥ, kimin padiúaha layiq görülԥn nԥyi varsa götürüb
gԥtirirmiú sevimli padiúahına. Belԥ günlԥrin birindԥ yenԥ padiúah
çıxıbmıú taxta vԥ yanında da sevimli qızını oturtmuú imiú. Hԥr
kԥs növbԥ ilԥ gԥlib bir-bir tԥzim edib, gԥtirdiyi mԥtahını padiúaha
tԥqdim edir, sonra tԥzim edib, gedirmiúlԥr. Bu mԥrasimdԥ ilk dԥfԥ
iútirak edԥn padiúah qızı gördüklԥrindԥn çox tԥԥccüblԥnib vԥ
atasından soruúur: “Ata, dünya bizimdi?”
Padiúah qızının niyԥ belԥ soruúdu÷unu anlayır vԥ deyir: –
“Yox, qızım, dünya bizim deyil, amma dövran bizimdir.”
Rasizadԥ qardaúlarının yaúadı÷ı zamanda da padiúah sovet
hökümԥtinin baúçısı Stalindi, sarayı isԥ Kreml idi. Hԥr kԥs
rejimin xidmԥtindԥ idi, yԥni dövran onların idi.
Do÷rudur, bunları yazdıqca, bir haúiyԥ çıxmalı olursan, çünki
bu “hԥr kԥs”in içԥrisinԥ düúmԥyԥnlԥr dԥ vardı, amma düúԥnlԥr
75
daha çoxdu.
ùeyx Mԥhԥmmԥd dԥ bunlardan biri idi vԥ bu da onun faciԥsi
idi. Bu gün onun faciԥli taleyini, yaúadıqlarını, bir imanlı, elmli
ziyalının salındı÷ı vԥziyyԥti izlԥyԥndԥ ürԥyindԥ tԥԥssüflԥnirsԥn.
Bilmirsԥn onun bu halına, gülԥsԥn, yoxsa a÷layasan? - ùeyx
Mԥhԥmmԥd kimi iki yol ayrıcında qalırsan. Bir dԥ baxırsan
ürԥyindԥn keçԥnlԥr dilinԥ, dilindԥn süzülԥnlԥr varaqlarda öz
ԥksini tapıb. ùeyxdԥn fԥrqli olaraq ona acımadan “sosializmin
bülbülü”nԥ çevirԥn dövranı alqıúlamırsan, lԥnԥtlԥyirsԥn.
Düúünürsԥn ki, mԥgԥr böyük elm adamlarının, siyasԥtçilԥrin,
úairlԥrin müԥllimi olmuú, maarifpԥrvԥr ziyalı ùeyx Mԥhԥmmԥd
ԥsil úairin vԥ ԥsil úeirin necԥ oldu÷unu bilmirdimi? - Bu mümkün
deyil. Aydındır ki, bilirdi. Amma ürԥkdԥn inandı÷ı sovetlԥr onun
gözünü elԥ qorxutmuúdu ki, bildiyini, duydu÷unu, istԥdiyini bir
kԥnara qoyub, dövrün istԥdiyini yazma÷a mԥhkum buraxılmıúdı.
O zamanlar bu úeirlԥri yazan bir tԥk ùeyx Mԥhԥmmԥd deyildi,
adlı-sanlı “Xalq úairi” adını almıú úairlԥr dԥ yazırdı.
ødeyaca ikiyԥ bölünmüú ԥdԥbiyyatın birinin baúında Sԥmԥd
Vur÷un, Rԥsul Rza dururdusa, digԥrindԥ aparıcılıq Hüseyn
Caviddԥ idi. ùeyx birincilԥrin sırasında idi.
Ԥminliklԥ demԥk olar ki, ùeyx Mԥhԥmmԥd bilirdi ki, ԥsil
ԥdԥbiyyat onun yazdı÷ı yox, “Mԥn fԥqԥt hüsnü xuda úairiԥm,
Yerԥ enmԥm dԥ sԥma úairiyԥm” – sözlԥrini özünԥ úüar edԥn
Cavidin yazdıqlarıdı. Bir tԥrԥfdԥn dԥ dövrɚnɚ bɚú ԥymԥyԥnlԥrin
ɚqibԥti dԥ göz önündԥ idi.
ølk baúlarda az da olsa tԥrifin dadını görԥn ùeyx Mԥhԥmmԥdin
xoúbԥxtliyi az sürüb, itirdiklԥri qazandıqlarından çox olub.
øtirdiyi ԥn böyük úey isԥ, adının önündԥki ùeyx kԥlmԥsi olub.
(Mԥgԥr, Ⱥllɚhın “öldürüldüyü”, Ⱥllɚhın evlԥrinin, mԥscidlԥrin
kluba döndԥrildiyi bir cԥmiyyԥtԥ ùeyx lazım idi?).
Ömrünün sonunadԥk qeyrԥtlԥ çalıúıb, insanalara elm, savad
vermԥklԥ mԥúqul olan ùeyx Mԥhԥmmԥd heç kimi satmayıb,
kimdԥnsԥ danos yazmayıb, sadԥcԥ bir çoxları kimi, o da
sovetlԥrԥ könüldԥn inanıb, sonralar bu inam, úübhԥ ilԥ, qorxu ilԥ
ԥvԥzlԥnib.
76
Nԥ etmԥk olar? - O qorxunc vԥ mürԥkkԥb illԥrdԥ Cavid kimi

“böyük gԥlԥcԥk üçün bütün yaratdıqlarına nakam ömürlԥri
bahasına ԥbԥdiyyԥt verԥnlԥr dԥ olub”, ùeyx Mԥhԥmmԥd kimi
“dövrün, ideologiyanın istԥdiyini deyib hԥyatını xilas edԥnlԥr,
firavanlı÷ını tԥmin edԥnlԥr dԥ” (111, 475), amma itirԥnlԥr yalnız
ikincilԥr oldu. Akademik øsa Hԥbibbԥyli Cavidin qardaúı ùeyx
Mԥhԥmmԥddԥn bԥhs edԥrkԥn onu “Tanınmıú maarifçi vԥ úair”
adlandırıb.
Hԥr iki Rasizadԥ: ùeyx Mԥhԥmmԥd vԥ Hüseyn Cavid xalqının
maarif-lԥnmԥsindԥ misilsiz xidmԥtlԥr göstԥrib, tԥbii ki, hԥr biri
öz çԥkisindԥ, öz sanbalında.
Cavid vԥ Eynԥli bԥy Sultanov
XX ԥsrin ԥvvԥllԥrindԥn baúlayaraq Azԥrbaycan ziyalıları bütün

mԥdԥni sahԥnin, o cümlԥdԥn, ԥdԥbiyyat vԥ incԥsԥnԥtin daha da
tԥrԥqqisi, onun yeni mԥna kԥsb etmԥsi üçün müxtԥlif üsullar
axtarmıú, xüsusilԥ dԥ, ԥdԥbi qüvvԥlԥri vahid tԥúkilatda
birlԥúdirmԥk mԥqsԥdilԥ bir sıra tԥdbirlԥr hԥyata keçirmiúlԥr. Bu
baxımdan, milli maarif, ԥdԥbiyyat vԥ mԥdԥniyyԥtimizin
tԥrԥqqisindԥ Naxçıvan mühitinin yetiúdirmԥsi olan yazıçı, nasir,
publisist, ictimai xadim Eynԥli bԥy Sultanovun (1866-1935)
xidmԥtlԥri ԥvԥzsizdir.
Ziyalıları öz ԥtrafında toplama÷ı bacaran vԥ xüsusi
tԥúkilatçılı÷ı ilԥ seçilԥn Eynԥli bԥy Sultanov hԥlԥ 1882-ci ildԥ
Naxçıvanda öz evindԥ “Ziyalılar cԥmiyyԥti” tԥúkil edir. Qabaqcıl
dünyagörüúlü insanlarla, oxumuú gԥnclԥrlԥ ԥlaqԥ saxlayan Eynԥli
bԥy demԥk olar ki, Naxçıvanın bütün tԥrԥqqipԥrvԥr, qabaqcıl
fikirli adamlarını Paúa a÷a Sultanov (1849-1902), Mirzԥ Cԥlil
Mirzԥyev (ùürbi) (1874-1915), Mirzԥ Ԥlԥkbԥr Xԥlilov (1862-
1896), Ԥsԥd a÷a Kԥngԥrli, Qurbanԥli ùԥrifov (1854-1917),
Baxúԥli a÷a ùahtaxtlı, Nԥsrulla ùeyxov (1863-1921) vԥ digԥrlԥrini
yaratdı÷ı bu cԥmiyyԥtԥ cԥlb etmԥyi bacarıb.
Yaratdı÷ı “Ziyalılar cԥmiyyԥti”ndԥ dövrün ictimai-siyasi vԥ
qadın hüquqsuzlu÷u kimi vacib ԥhԥmiyyԥt kԥsb edԥn mԥsԥlԥlԥr
77
müzakirԥyԥ cԥlb olunur, kitabxanalar açmaq üçün qԥrarlar alınır,

elmi - ԥdԥbi mübahisԥlԥr aparılır, hԥtta Puúkin, Tolstoy, Belinski,
Dobrolyubov kimi görkԥmli rus yazıçı vԥ úairlԥrinin ԥsԥrlԥri
gԥtirilib cԥmiyyԥtdԥ oxunur, elmi mübahisԥlԥrԥ cԥlb olunur,
tԥrcümԥ edilirdi. Bir sözlԥ, “Ziyalılar cԥmiyyԥti”nin
nümayԥndԥlԥri xalqı “cԥhalԥt uyqusundan” oyatmaq üçün
ԥllԥrindԥn gԥlԥni ԥsirgԥmirdilԥr.
“Mԥdԥni - maarif tԥdbirlԥrinin ԥsas tԥúkilatçısı, mütԥrԥqqi
ziyalılar dԥstԥsinin ilk müԥllimi vԥ tԥrbiyԥçisi” (201, 6) olan
“Eynԥli bԥy Sultanovun tԥúkilatçılı÷ı sayԥsindԥ Naxçıvanda
“Ziyalı mԥclisi” ilԥ yanaúı, digԥr bir cԥmiyyԥt - “Müsԥlman dram
cԥmiyyԥti” yaradımıúdı. Bütün bunlar da öz növbԥsindԥ
“Naxçıvanda maarifçı ziyalıların yetiúib formalaúmasında,
ictimai-mԥdԥni tԥrԥqqinin daha sürԥtli inkiúafında müsbԥt rol
oynamıúdır” (97, 29).
Bu iúdԥ úԥhԥrin tԥrԥqqipԥrvԥr adamları cԥmiyyԥtin fԥaliyyԥt
göstԥrmԥsinԥ yaxından kömԥklik göstԥrsԥlԥr dԥ, ruhanilԥr vԥ
hökumԥt mԥmurları onlara yaxúı münasibԥt bԥslԥmir, onlara
ԥngԥl olma÷a çalıúmıúdılar. Belԥ bir çԥtin úԥraitdԥ Naxçıvanda ilk
mԥdԥni tԥdbirlԥrin hԥyata keçirilmԥsinԥ nail olan Eynԥli bԥy
Sultanovun fԥaliyyԥti müasiri Cԥlil Mԥmmԥdquluzadԥyԥ dԥ sözün
ԥsl mԥnasında “qol-qanad” verib. Naxçıvana yay tԥtilindԥ gԥlԥn
Cԥlil Mԥmmԥdquluzadԥ “gԥnc ziyalı dostlarının” artıq burada
yenilik toxumunu sԥpdiyini görüb.
Dostlarının bu tԥúԥbbüsünü alqıúlayan Cԥlil
Mԥmmԥdquluzadԥ tԥhsilini baúa vurub Naxçıvana qayıtdıqda
Eynԥli bԥy Sultanovla görüúüb. Bundan sonra yüksԥk intellekti
ilԥ Mirzԥ Cԥlili valeh edԥn Eynԥli bԥy Sultanov onun ԥn yaxın
silahdaúına çevrilib. Mԥktublarından birindԥ Eynԥli bԥy
Sultanovu “sindaúım” vԥ “ԥzizim” adlandıran Cԥlil
Mԥmmԥdquluzadԥ bu barԥdԥ yazır: “Mԥn darülmüԥllimini
qurtaran zaman Naxçıvanda özümdԥn artıq huúyar dostlarıma rast
gԥldim. Mԥnim sԥsimԥ sԥs verԥn sindaúlarımdan qabaqca ԥzizim
Eynԥli Sultan oldu” (232, 5).
Belԥliklԥ, “Cԥlil Mԥmmԥdquluzadԥnin sԥsinԥ hamıdan qabaq
78
sԥs verԥn” Eynԥli bԥy Sultanov Mirzԥ Cԥlilin tԥbirincԥ desԥk; onu
“qeyri sadԥcԥ kԥnd müԥllimlԥri içindԥ yaddan çıxma÷a
qoymayan, mԥslԥkdaúı ilԥ - rus maarifindԥn, Avropa ԥhli-
qԥlԥmlԥrindԥn úirin-úirin vԥ bԥzi vaxtlarda odlu-odlu, yanıqlı-
yanıqlı” söhbԥtlԥrԥ geniú yer verԥn, öz hԥmfikri vԥ dostunu
“maarif alԥminԥ” (232, 6) daxil etmiú olub.
XIX ԥsrin 80-90-cı illԥrindԥ Eynԥli bԥy Sultanov ziyalılar
arasında hԥm dԥ qadın azadlı÷ının carçısı kimi tanınıb. Onun
“Azԥrbaycan qızı” (Tatarka) pyesi bu niyyԥtԥ xidmԥt üçün
yazılıb. Cԥlil Mԥmmԥdquluzadԥ daim hörmԥtlԥ yad etdiyi “ԥmԥl
dostu” vԥ “sindaúı”nın bu cԥhԥtini uca tutaraq yazır: “O vaxtlar
arvadlarımızın ԥsarԥtdԥ olmaq söhbԥtlԥri tԥzԥ-tԥzԥ meydana
atılmaq istԥyirdi vԥ birinci dԥfԥ arvadları müdafiԥ edԥn sözlԥri
Eynԥli yoldaúımız vasitԥsi ilԥ mԥúhur arvad azadlı÷ı tԥrԥfdarı Con
Stüart Milin kitabında gördüm... Con Stüart Mil bu kitabında
hansı bir özü kimi Avropa yazıçısı ilԥ arvad azadlı÷ı barԥsindԥ
mübahisԥyԥ giriúmiúdi vԥ kitabda sübuta yetirirdi ki, arvad
azadlı÷ına indiyԥdԥk qoyulan sԥrhԥdlԥrin gԥrԥk hamısı
götürülsün” (232, 5).
Eynԥli bԥyin qadın azadlı÷ına vԥ “Bütün gԥnc, gözԥl vԥ nԥcib
ԥxlaqlı qadınlara” itfah edԥrԥk yazdı÷ı “Azԥrbaycan qızı”
ԥsԥrindԥ baú verԥn hadisԥlr, demԥk olar ki, “real hԥyat
hadisԥlԥrindԥn alınmıúdı. Ԥsԥrin mövzusunun “Yerli hԥyatdan”
götürüldüyünü vԥ burada baú verԥn ԥhvalatların Zaqafqazyanın
“Kiçik ԥyalԥt úԥhԥrlԥrindԥn birindԥ baú verdiyini” Eynԥli bԥy
Sultanov özü, pyesin “Müԥllifdԥn bir neçԥ söz” hissԥsindԥ
“gerçԥkliyԥ sԥdaqԥt üsulu ilԥ” yarandı÷ınını etiraf etmiúdi.
Azԥrbaycan ԥdԥbiyyatında kiçik hekayԥlԥrin ilk rusdilli
yaradıcılarından olan Eynԥli bԥy Sultanov Tiflisdԥ “Zakavkazye”
qԥzetinin “Müsԥlman hԥyatı” úöbԥsinin müdiri olmuú, “Novoye
obozreniye”, “Kavkaz”, “Zakavkazskaya reç” vԥ “Kaspi” kimi
qԥzetlԥrdԥ sosial-ictimai, milli, mԥdԥni, tarixi mövzularda
publisistik mԥqalԥlԥri çap olunmuúdu. Yazıçı bu mԥqalԥlԥrdԥ
demԥk olar ki, qadın azadlı÷ı, fanatizm, cԥhalԥt, gerilik kimi
mԥsԥlԥlԥrԥ öz kԥskin tԥnqidi fikrini bildirmiúdi. O, xalqına
79
müraciԥtlԥ yazırdı: “Mԥn sԥni sevirԥm xalqım! Bütün bԥúԥriyyԥtԥ

bԥslԥdiyim bir mԥhԥbbԥtlԥ sԥni sevirԥm. Sԥni bԥúԥriyyԥtin bütün
ailԥsinin üzvü kimi sevirԥm, bütün mԥziyyԥtlԥrin vԥ qüsurunla
sevirԥm... Mԥnim xalqım! Sԥni azad xalqlar cԥrgԥsindԥ azad,
xoúbԥxt xalqlar arasında xoúbԥxt, mԥdԥni millԥtlԥr sırasında
mԥdԥni görԥcԥyԥmmi? Mԥn inanıram ki, sԥnin inkiúafının
qaba÷ını kԥsԥn bütün maniԥlԥrdԥn azad olaca÷ın saat yaxınlaúır”
(232, 8).
Xalqını bu qԥdԥr ürԥkdԥn sevԥn, onun tԥrԥqqisi naminԥ bütün
bacarı÷ını vԥ sԥyini ortaya qoyan, xüsusi tԥúkilatçılı÷ı,
maarifçiliyi ilԥ örnԥk olan Eynԥli bԥy Sultanovu onun “sindaúı”
olmasa da hԥmyerlisi, hԥmfikri vԥ müasiri olan Hüseyn Cavid dԥ
sevmiú vԥ ona böyük rԥ÷bԥt bԥslԥmiúdir. Eynԥli bԥy kimi, Cavid
üçün dԥ hԥqiqԥtin ancaq bircԥ mԥnası olmuúdur. Bu da öz do÷ma
xalqını azad, xoúbԥxt, vԥ mԥdԥni görmԥk, ana vԥtԥnԥ xidmԥt
arzusu idi. Onun hԥmvԥtԥni vԥ hԥmfikri Eynԥli bԥy Sultanova
olan dԥrin rԥ÷bԥti vԥ diqqԥti hԥlԥ Cavidin østanbuldan Naxçıvana,
Qurbanԥli ùԥrifzadԥyԥ göndԥrdiyi bir mԥktubunda öz ԥksini tapıb.
O mԥktubunun sonunda Eynԥli bԥy Sultanova mԥxsusi salam
göndԥrib.
Hüseyn Cavid xoúbԥxt idi ki, belԥ sԥmimi bir dostluq
münasibԥtlԥri qura bilmiúdi. Cavidin maarifçi müasirlԥrinԥ, o
cümlԥdԥn, Mԥhԥmmԥd Ta÷ı Sidqi, Qurbanԥli ùԥrifzadԥ, Eynԥli
bԥy Sultanov vԥ baúqalarına olan münasibԥtlԥri dԥ bir çox
maraqlı mԥqamlara aydınlıq gԥtirir.
Hԥlԥ XIX ԥsrin 70-ci illԥrindԥn etibarԥn Naxçıvan ictimai-
ԥdԥbi mühitindԥ baúlıca simalar kimi nüfuz qazanmıú, mԥdԥni vԥ
maarif cԥbhԥsindԥ yorulmadan fԥaliyyԥt göstԥrmiú, yaúamı vԥ
fԥaliyyԥti dövründԥ Ⱥzԥrbɚycɚn milli tԥhsilinin, mԥtbuɚt, mɚɚrif
vԥ mԥdԥniyyԥtinin müdɚfiԥçisi ɨlmuú, xalqının maariflԥnmԥsi
yolunda ԥlindԥn gԥlԥni ԥsirgԥmԥmiú, milli-mԥdԥni tԥrԥqqi vԥ milli
istiqlal u÷runda böyük xidmԥtlԥr göstԥrmiú Q. ùԥrifzadԥ vԥ
Eynԥli bԥy Sultanovun müasiri olmaq gԥnc Hüseynԥ stimul
vermiúdi.
Q. ùԥrifzadԥnin ölümü münasibԥti ilԥ yazdı÷ı mԥqalԥ-
80
nekroloqunda Naxçıvan mühitinin elmԥ vԥ maarifԥ münasibԥt

mԥsԥlԥsinԥ dԥ toxunan “Bu avam vԥ cԥhalԥtpԥrԥst mühitin son
vaxtlar Qurbanԥli ùԥrifzadԥ kimi ziyalıların vasitԥsiylԥ tԥrԥqqi
etmԥsini xüsusilԥ vur÷ulayan” (25,16) – Hüseyn Cavid yazırdı:
“Az bir zamanda naxçıvanlılar, Naxçıvandakı gԥnc simalar yalnız
ùԥrifzadԥ vԥ onun kimi hԥqiqԥtpԥrvԥr zԥvat sayԥsindԥ cԥhalԥt
qaranlı÷ından qurtuldu... hԥqiqԥt iúı÷ını dԥrk etmԥyԥ müvԥffԥq
oldu. Vԥ bugünkü Naxçıvan, demԥk olar ki, Qafkasyanın digԥr
sahԥlԥrinԥ nisbԥtԥn pԥk dԥ geridԥ qalmayıb az-çox düúüncԥli,
mühakimԥli, ziyalı simalar yetirmԥk ümidini bԥslԥmԥkdԥdir” (25,
191).
Fikrimizcԥ, bu sözlԥri yalnız Qurbanԥli ùԥrifzadԥyԥ deyil,
ümumilikdԥ, Naxçıvanın o dövrdԥki bütün ziyalılarına, baúda da
xalqının görkԥmli maarif carçılarından olan, bütünlükdԥ,
ԥsԥrlԥrinin ԥsas qayԥsini millԥtin maariflԥnmԥsi vԥ mԥdԥniyyԥt
mԥsԥlԥlԥri tԥúkil edԥn Eynԥli bԥy Sultanova vԥ onun bütün
maarifçi müasirlԥrinԥ úamil etmԥk olar. Çünki istԥr Eynԥli bԥy
Sultanov vԥ Hüseyn Cavid, istԥrsԥ dԥ onların müasirlԥri
cԥmiyyԥtin dԥyiúdirilmԥsindԥ öz üzԥrlԥrinԥ düúԥn vԥzifԥni dԥrk
etmiú vԥ bu vԥzifԥlԥri yerinԥ yetirmiúlԥr. Dünya elm vԥ
mԥdԥniyyԥtinԥ yiyԥlԥnmԥyin tԥrԥfdarı olan, “Avropa yüksԥk elmi
mԥdԥni dԥyԥrlԥrinin öyrԥnilmԥsini dԥ vacib sayan” ԥdib, millԥtin
ümumi inkiúafında hԥr bir vԥtԥn övladının sosial vԥziyyԥtindԥn vԥ
cinsindԥn asılı olmayaraq elm, savad öyrԥnmԥsinin ԥhԥmiyyԥtini
önԥ çԥkib” (220, 106), ԥsԥrlԥrindԥ hԥyati problemlԥri, insan
talelԥrini, milli vԥ bԥúԥri mԥsԥlԥlԥri, maarifçilik ideyalarını ԥks
etdirԥrԥk müasirlԥri ilԥ hԥmfikir olmuú, hԥr zaman xalqının
inkiúafına vԥ tԥrԥqqisinԥ xidmԥt etmiúdir.
Naxçıvan ԥdԥbi mühitinin görkԥmli úԥxsiyyԥtlԥrdԥn olan
Eynԥli bԥy Sultanov vԥ onun tԥrԥqqipԥrvԥr, qabaqcıl fikirli
müasirlԥri: Mԥhԥmmԥd a÷a ùahtaxtlı, Qurbanԥli ùԥrifzadԥ,
Mԥhԥmmԥd Ta÷ı Sidqi, Hüseyn Cavid, Cԥlil Mԥmmԥdquluzadԥ,
Mirzԥ Ԥlmԥmmԥd Xԥlilov, Paúa a÷a Sultanov, Mirzԥ Ԥlԥkbԥr
Bԥyalı o÷lu Süleymanov, Mirzԥ Cԥlil Mirzԥyev (ùürbi), Ԥsԥd a÷a
Kԥngԥrli, Qurbanԥli ùԥrifov, Baxúԥli a÷a ùahtaxtlı, Nԥsrulla
81
ùeyxov eyni ԥsrin, eyni regionun, eyni mühitin övladları idilԥr vԥ

eyni amala, eyni mԥqsԥdԥ qulluq edirdilԥr. Onları amalları vԥ
mԥqsԥdlԥri birlԥúdirirdi. Amalları isԥ vԥtԥnԥ, xalqa tԥmԥnnasız
xidmԥt idi.
82
III FԤSIL
HÜSEYN CAVøDøN SԤNԤTø DÖVRÜN ԤDԤBø-

øCTøMAø MÜHøTøNDԤ
Cavidin tԥrcümeyi-halının Cԥnubi Azԥrbaycan mԥrhԥlԥsi
Cavidin hԥyatının Cԥnubi Azԥrbaycan dövrünü tԥdqiq etmԥk,

onun elmi tԥrcümeyi-halının müԥyyԥnlԥúdirilmԥsindԥ mühim
ԥhԥmiyyԥtԥ malikdir. Elmi ԥdԥbiyyatda ilk dԥfԥ H. Cavidin
hԥyatının bu mԥrhԥlԥsindԥn bԥhs edԥn akademik Mԥmmԥd Cԥfԥr
Cԥfԥrov olub. O, 1960-cı ildԥ nԥúr etdirdiyi “Hüseyn Cavid”
monoqrafiyasında bu mԥsԥlԥni geniú vԥ ԥhatԥli úԥkildԥ araúdırıb.
Bununla yanaúı, Cavidin hԥyatının bu dövrünԥ aid materiallar
Qulam Mԥmmԥdlinin; “Cavid ömrü boyu” - salnamԥsindԥ geniú
úԥkildԥ öz ԥksini tapıb. Hüsɟyn Cɚvid 1898-ci ildԥn 1904-cü
ilԥdԥk Cԥnubi Azԥrbaycanda yaúamıú vԥ tԥhsil almıúdır. Bu
barԥdԥ Cavid 1898-ci ildԥ Tԥbrizdԥn müԥllimi M.T.Sidqiyԥ
yadı÷ı mԥktbunda xԥbԥr verir vԥ bildirir ki, “Tԥbrizdԥ böyük
qardaúının yanındadı vԥ “Talibiyyԥ” mԥdrԥsԥsindԥ tԥhsilini
davam etdirir. Qardaúı (ùeyx Mԥhԥmmԥd) Mԥhԥmmԥd Seyid
hԥkim adlı bilikli, açıqfikirli bir úԥxs ilԥ çox yaxın dostdur.
Seyid hԥkim hԥr gecԥ onların mԥnzilinԥ gԥlir vԥ onlarla birlikdԥ
“Nasiriyyԥ”, “Tԥbriz”, “ùԥrafԥt”, “øzzԥt”, “øttila” vԥ “øran”
qԥzetlԥrini oxuyur, müzakirԥ edirlԥr” (43, 24).
Ömrünün bir neçԥ ilini Tԥbrizdԥ keçirԥn Cavid 1903-cü ildԥ
Urmiyԥyԥ gԥlmiúdi. O, 1903-cü ildԥ müԥllimi Mԥhԥmmԥd Ta÷ı
Sidqiyԥ yazırdı: “...Rԥbiԥl-ԥvvԥl ayının 13-dԥ Urmiyԥ gԥldim. Bu
úԥhԥrdԥ mԥnԥ úadlıq üz verdi... Urmini øranın úԥhԥrlԥri ilԥ
müqaisԥ etmԥk olmaz. Bu úԥn úԥhԥr Azԥrbaycanın úԥhԥrlԥrinԥ
xüsusilԥ oxúayır. Bu úԥhԥrin øranın úԥhԥrlԥrinԥ dԥxli yoxdur” (43,
42).
Mԥktubda onun 1903-cü ildԥ Urmiyԥ gԥlmԥsi ilԥ yanaúı,
Urmiyԥni øranın baúqa úԥhԥrlԥri ilԥ müqaisԥ etmԥsi faktı da
diqqԥti çԥkir. Qԥdim Azԥrbaycan torpa÷ı olan “Urmini øranın
83
úԥhԥrlԥri ilԥ müqaisԥ etmԥk olmaz. Bu úԥn úԥhԥr Azԥrbaycanın

úԥhԥrlԥrinԥ xüsusilԥ oxúayır. Bu úԥhԥrin øranın úԥhԥrlԥrinԥ dԥxli
yoxdur” (43, 42) – úԥklindԥ bԥhs etmԥsi onun yalnız øranın
Tԥbriz vԥ Urmiyԥ úԥhԥrlԥrindԥ deyil, øranın bir çox úԥhԥrindԥ
oldu÷unu göstԥririr, çünki Cavidin Urmini øranın digԥr úԥhԥrlԥri
ilԥ müqaisԥ etmԥsi üçün bir neçԥ úԥhԥrindԥ olması lazım idi vԥ
úair Tԥbriz vԥ Urmiyԥ ilԥ yanaúı, øranın baúqa úԥhԥrlԥrindԥ dԥ
olmuúdur. “Bu úԥhԥrdԥ mԥnԥ úadlıq üz verdi” – deyԥ bԥhs etdiyi
Urmunu úair çox sevmiúdi. Hԥtta Urmudan vԥtԥnԥ dönmԥsindԥn
25 ilԥ yaxın bir zaman keçmԥsinԥ baxmayaraq, Cavid sonralar
yazdı÷ı “Azԥr” poemasında Zԥrdüútün diyarı olan bu úԥhԥri vԥsf
etmiúdi:
Urmu bir úΩhΩrdir Ωtrafı gülzar,

Gül ba÷ları var ki, gΩzΩnlΩr azar,
ZΩrdqüútün günΩúi orda az qızar.
Çox zaman mayısdan seçılmΩz yazı,
Xoúdur o torpa÷ın hΩr sözü, sazı (21, 159).
Hüseyn Cavidin Cԥnubi Azԥrbaycanda oldu÷u dövrdԥ, øranın

vԥziyyԥti bir o qԥdԥr dԥ yaxúı deyildi. øran tam bir müstԥmlԥkԥ
vԥziyyԥtindԥ idi. Öz nüfuzlarını øranda möhkԥmlԥtmԥk üçün çar
Rusiyası vԥ øngiltԥrԥ çox ciddi úԥkildԥ rԥqabԥtԥ giriúmiúdi,
“ölkԥdԥ zülm vԥ istismar, sԥfalԥt vԥ aclıq o dԥrԥcԥyԥ çatmıúdı ki,
øran vԥ Cԥnubi Azԥrbaycan ԥhalisi bir tikԥ çörԥk dalınca
Rüsiyaya vԥ bir sira ùԥrq ölkԥlԥrinԥ sԥpԥlԥnmiúdilԥr” (129).
Ölkԥnin düúdüyü ictimai-siyasi vԥziyyԥtlԥ tanıú olan Hüseyn
Cavid buradakı mövcud vԥziyyԥtԥ, imperialist dövlԥtlԥrinin
burada törԥtdiklԥri rԥzalԥtlԥrԥ qarúı öz mԥnfi münasibԥtini
bildirmiúdi ki, bütün bunlar úairin ørandan müԥllimi M. T. Sidqiyԥ
yazdı÷ı mԥktublarında öz ԥksini tapıb: “Dɨ÷rudɚn dɚ, Urmiyԥ
Rum ölkԥsi qitԥlԥrindԥn biridir. ùԥhԥr özü sԥfɚlı, cԥmɚɚԥti sɚf
ürԥkli, sɚdԥlövh, hɚmısı sԥnɚyɟ vԥ kԥnd tԥsԥrrüfɚtı iúlԥrindԥ
mԥhɚrԥt sɚhibi, kԥsbkɚrlıqdɚ, ticɚrԥtdԥ qɚbiliyyԥtli ɨlɚrɚq,
ölkԥnin vԥ mԥdԥniyyԥtinin inkiúɚfınɚ rԥ÷bԥt göstԥrԥndirlԥr. Lɚkin
84
minlԥrlԥ tԥԥssüf ɨlsun ki, ingilis vԥ rus kilsԥlԥri zԥnglԥrinin

gurultusu ünsiyyԥtsiz müsԥlmɚnlɚrın vԥ irɚnlılɚrın ɚzɚn sԥslԥrinԥ
üstün gԥlir. Ɉnlɚrın müsԥlmɚnlıq ɚlԥminԥ qԥtiyyԥn ɟtinɚlɚrı
yɨɯdur. Gündԥn-günԥ öz iúlԥrinin irԥli gɟtmԥsinԥ cɚlıúır,
millԥtlԥrini ɚrtırmɚ÷ɚ vԥ bɚúqɚ iúlԥrinԥ sԥy göstԥrirlԥr. ùԥhԥrin
hԥr tԥrԥfindԥ, ɨrtɚdɚ yɟrlԥúԥn gɟniú sɚhԥlԥri, ɨ cümlԥdԥn ɟni vԥ
bɨyu ɚzı üc-dörd vɟrst ɨlɚn “Dilgüúɚ” bɚ÷ını ingilislԥr ԥlinԥ ɚlıb
ɨrɚdɚ gɟniú lɚyihԥlԥr üzrԥ gözԥl binɚlɚr, ɯԥstԥɯɚnɚlɚr, ɯɨúɚ gԥlԥn
mԥktԥblԥr tikmiú, kilsԥyԥ ɨɯúɚr möhkԥm qɚlɚlɚr cԥkmiú, úԥhԥr
ԥhɚlisi icԥrisindԥ ɨnlɚrɚ kilsԥ kimi úöhrԥt qɚzɚndırmıúlɚr. ȿlԥcԥ
dԥ burɚdɚ rus kilsԥlԥri Nɚɯcıvɚndɚ ɨlɚn kilsԥlԥrdԥn ɨn dԥfԥ ɚrtıq
gɟniú vԥ böyükdür” (25, 248-49).
øranın ictimai-siyasi vԥziyyԥtindԥn bԥhs etdiyi bu mԥktubunda
Cavid hԥmçinin bu ԥsarԥtin sԥbԥbini dԥ göstԥrir, bunu ilk
növbԥdԥ, “øran dövlԥt baúçılarının xԥyanԥti vԥ kütbeyinliyi” ilԥ
izah edirdi. Onun Urmiyԥdԥn yazdı÷ı mԥktublarında øranın vԥ
Cԥnubi Azԥrbaycanın ictimai-siyası vԥziyyԥti ilԥ yanaúı, baúqa
mԥsԥlԥlԥrԥ dԥ toxunulmuúdu. Bu mԥsԥlԥlԥrdԥn biri dԥ mԥtbuata
etinasız münasibԥt idi.
M.T.Sidqiyԥ yazdı÷ı mԥktubunda savadsızlı÷ın, mԥtbuata
etinasızlı÷ın baú alıb getdiyindԥn bԥhs edԥn, sifariú verdiyi
qԥzetlԥri ala bilmԥmԥsindԥn gileylԥnԥn Cavid özünԥ tԥsԥlli
verԥrcԥsinԥ yazır: “Mԥn dԥfԥlԥrlԥ soruúmuúam ki, Hüseyn
Rasızadԥ Naxçıvani adına qԥzet varmı? - Deyirlԥr: Yox! Ancaq
Mirzԥ Hüseyn Abdullazadԥ adına var. Mԥn onun yanına gedib
soruúdum, o, mԥndԥn üzr istԥdi vԥ dedi ki, poçta bilmԥyԥ-
bilmԥyԥ, anlamaya - anlamaya gԥtirib mԥnԥ verir, mԥn dԥ alıb
oxuyuram. Çünki qԥzet oxuma÷a hԥvԥsim var. Çox úükürlԥr
olsun ki, viran qalmıú øranda da bir qԥzet oxuyan tapılır” (25,
247).
Göründüyü kimi, Cavid qԥzetlԥri mümkün qԥdԥr ԥldԥ edib
oxuyurmuú vԥ o dövrdԥ øranda qԥzetԥ maraq az da olsa da varmıú,
bir qԥzet oxuyana rast gԥlmԥk mümkünmuú. Qԥzetin yoxlu÷u
mԥsԥlԥsinԥ gԥldikdԥ isԥ, o dövrdԥ øranda “øran”, “øttila” kimi
qԥzetlԥr nԥúr olunurdu vԥ digԥr qԥzetlԥri dԥ ørana gԥtirtmԥk
85
mümkün idi. Demԥli, øranda oxumaq üçün yetԥrincԥ qԥzet nԥúr

olunurdu. Hԥtta istԥnilԥn qԥzeti dԥ buraya gԥtirtdirmԥk
mümkünmüú. Necԥ ki Hüseyn Cavid burada olarkԥn müxtԥlif
ölkԥlԥrdԥ çıxan “Nasiri”, “ùԥrqi-Rus” qԥzetlԥrini dԥ ԥldԥ edib
mütaliԥ edirmiú: “Tԥrcüman”dan xԥbԥr yoxdur. Bilmirԥm, bԥlkԥ
dԥ ørana buraxmırlar... “Sürԥyya”, “ùԥrqi-Rus”u qonúum irԥvanlı
Kazımovlardan alıb, gecԥlԥr oxuyuram” (25, 246).
Mԥktublardan o da mԥlum olur ki, Cavid daha çox “Nasiri”
qԥzetini oxuyurmuú vԥ onun bu qԥzetԥ mara÷ı da sԥbԥbsiz
deyilmiú.
“Nasiri” qԥzeti (1883-1889) sԥrbԥst qԥzetlԥrdԥn idi. Onun
redaktoru Tԥbriz Darülfünunun müdiri vԥ tanınmıú alim
Nԥdimbaúı idi” (129).
“Nasiri” qԥzeti øranın mütԥrԥqqi ruhlu qԥzetlԥrindԥn idi.
Onun mütaliԥ etdiyi digԥr bir qԥzet isԥ, “Sürԥyya” qԥzeti olub.
ønqilabi ruhlu mühacir øran qԥzeti olan “Sürԥyya” qԥzeti
haqqında Mԥhԥmmԥdԥli Tԥrbiyԥt “Bu qԥzet gԥnc iranlılar
arasında böyük bir fikir inqlabı yaratdı vԥ ictimai úüurun
oyanmasına sԥbԥb oldu” – úԥklindԥ bԥhs edib.
Oxudu÷u qԥzetlԥrdԥn açıq-aúkar görünür ki, Hüseyn Cavidin
dünyagörüúünԥ øranın mütԥrԥqqi, demokratik ruhlu mԥtbuatı daha
sԥmԥrԥli tԥsir göstԥrmiúdir. O, øranda olarkԥn rus dili ilԥ
maraqlanır, bu dildԥ yazılan müԥyyԥn materialları oxuyurmuú. Bu
fikri möhkԥmlԥndirԥn faktlardan biri Cavidin Urmiyada yazdı÷ı
úeirlԥrindԥ rus kԥlmԥlԥrinin iúlԥdilmԥsidir.
Ümumiyyԥtlԥ, Caviddԥ rus dilinin öyrԥnmԥyԥ hԥr zaman
böyük istԥk olmuúdu. Onun bu arzusu 1903-cü ildԥ yazdı÷ı
mԥktubunda öz ԥksini tapıb: “ùimdi bԥnim nöqteyi-nԥzԥrim
rusca qayԥt mükԥmmԥl bilmԥk vԥ ԥn birinci düúüncԥm dԥ budur”
(25, 117). O, ørandan vԥtԥnԥ qayıtdıqdan az sonra “ùԥrqi - Rus“
qԥzetinin 27 avqust 1904-cü il tarixli nömrԥsindԥ dԥrc etdiyi
mԥqalԥsindԥ yenԥ bu mԥsԥlԥyԥ münasibԥt bildirԥrԥk yazırdı: “...
Rus dili... bizim vԥtԥndԥ bԥzi hԥqiqԥtlԥri vԥ mԥsԥlԥlԥri bilmԥk vԥ
dԥrk etmԥkdԥ ԥn lazımlı vԥsait sayılır. O dili öyrԥnmԥk vԥ bilmԥk
vacıbdir” (25, 148).
86
Cԥnubi Azԥrbaycanda yaúayarkԥn Tiflisdԥ çıxan “ùԥrqi-Rus”

qԥzetinԥ úeir vԥ mԥktub göndԥrԥn Cavid burada bԥdii
yaradıcılıqla da mԥú÷ul olub, lakin çox tԥԥssüf ki, bu gün bizim
ԥlimizԥ gԥlib çatan, ancaq sevimli müԥllimi, mԥnԥvi atası saydı÷ı
M. T. Sidqinin vԥfatı münasibԥti ilԥ yazdıgı úeirlԥrdir. Hüseyn
Cavid 1904-cü ilin yay aylarında ørandan Naxçıvana qayıtmıúdır.
Ümumiyyԥtlԥ, elmi tԥrcümeyi-halının müԥyyԥnlԥúdirilmԥsindԥ
Cavidin Cԥnubi Azԥrbaycanda yaúadı÷ı dövrün tԥdqiqi mühüm
ԥhԥmiyyԥt kԥsb edir. Çünki úairin dünyagörüúünün
formalaúmasında bu illԥrin dԥ tԥsiri çox olmuúdur.
Cavidin dünyagörüúünün formalaúmasında Türkiyԥ ԥdԥbi-

maarifçi mühitinin rolu
Hüseyn Cavid turançı idi. Onun turançı kimi formalaúmasında

tԥhsil aldı÷ı østanbul mühitinin çox böyük tԥsiri olmuúdu. ùair
gԥncliyinin beú ilini (1905-1910) østanbulda keçirmiúdi. Bu
zaman østanbul Türkiyԥnin paytaxtı idi, ictimai-siyasi vԥ mԥdԥni
cԥhԥtdԥn Yaxın ùԥrqin ԥn ԥhԥmiyyԥtli úԥhԥrlԥrindԥn biri sayılırdı.
Cavidin Türkiyԥdԥki hԥyat vԥ fԥaliyyԥti haqqında mԥlumatı
ԥsasԥn, onun østanbuldan Naxçıvana dostu Qurbanԥli ùԥrifzadԥyԥ
yazdı÷ı sԥkkiz mԥktub vasitԥsi ilԥ alırıq. Professor Ԥziz ùԥrif
mԥktubların ԥhԥmiyyԥtindԥn bԥhs edԥrԥk yazır: “Mԥnum ԥlimdԥ
onun østambuldan Naxçıvana Qurbanԥli ùԥrifzadԥyԥ yazdı÷ı
sԥkkiz mԥktubu vardır ki, bunlar 1906-1910-cu ilԥ qԥdԥr dörd ilin
ԥrzindԥ yazılmıúdı. Bu mԥktublar úairimizin hԥyat vԥ
yaradıcılı÷ında ԥhԥmiyyԥtli oldu÷u kimi, tԥrcümeyi-halında da
qaranlıq olan østambul dövrünü lazımi dԥrԥcԥdԥ aydınlaúdırır”
(201, 26).
Hԥqiqԥtԥn dԥ, bu mԥktublar, Cavidin østanbul haqqında
tԥԥssüratlarını bilmԥk üçün çox qiymԥtlidir. Onlardan birindԥ úair
østanbulu belԥ tԥsvir edir: “østanbulda var dörd tramvay yolu ki,
hԥr birindԥ 24-ԥ qԥdԥr vaqon olur; vԥ qarúıda köprünün o biri
tԥrԥfindԥ daha bir tunel yolu vardır ki, on dԥqiqԥyԥ qԥdԥr
yeniúdԥn yöquúa qalxır... østanbulda çox böyük qiraԥtxana vԥ
87
kütübxanԥlԥr var, amma layiqlԥrincԥ kitabları vԥ qԥzetlԥri

yoxdur, çünki hԥr bir eyi mündԥriciat vԥ mԥtbuat yasaqdır. Belԥ
anlaúılır ki, dörd-beú sԥnԥ bundan ԥqdԥm Türkiyԥdԥ hürr ԥsԥrlԥr
var imiú vԥ camaata da belԥ dԥhúԥtli surԥtdԥ sıqı tutulmazmıú,
ԥlԥlxüsus Kütüpxaniyi - Ümumiyi - Osamaniyԥnin bir tԥrԥfindԥ
7- 8 sandı÷a kimi kitab vardır ki, beú sԥnԥ bundan ԥqdԥm yasaq
deyilmiú, amma indi yasaq olmuú...østanbulda mütԥԥddid vԥ
günԥgün teatrolar varmıú; ԥlԥlxüsus rԥmazanda büsbütün qԥsԥbԥ
vԥ ԥsnafın dükanları gecԥlԥrԥdԥk urmuú. Körpünün o biri
tԥrԥfindԥ yaúayanların çoxusu ԥcnԥbi oldu÷undan ԥcnԥbilԥrԥ
içkiyԥ mԥmaniԥt yoxmuú, amma müsԥlmalara hԥp yasaqdır,
kimsԥ ԥlԥzzahir içki içmԥz...
Ünaz firqԥsi, büsbütün xanımlar üzü açıq vԥ hürrdülԥr, amma
namünasib bir úey yapmazlar. Xilafi-úԥr bir iú nԥúԥt edԥrsԥ, dövlԥt
çox sıqı tutar. Amma bԥzilԥrinin dԥ müxtԥsԥr bir üz örtüyü vardır.
Türkiyԥdԥ muze sԥnԥtinԥ tԥrԥqqi vermԥyԥ çox tԥlaú vԥ sԥy
olunur” (201, 39-40).
Bu mԥktubla Cavid Qurbanԥli ùԥrifzadԥyԥ østanbulun o
vaxtkı ictimai-siyasi vԥ mԥdԥni hԥyatı haqqında mԥlumat
vermԥklԥ yanaúı, hԥmçinin onun 4-5 il ԥvvԥlki vԥziyyԥti ilԥ dԥ
tanıú edir.
H.Cavidin Türkiyԥyԥ gԥldiyi dövrdԥ Sultan II Ԥbdülhԥmidin
otuz ildԥn artıq sürԥn istibdad rejimi hökm sürürdü. Artıq
vԥziyyԥt ԥvvԥlki vԥziyyԥt deyil, østanbul ictimai-siyasi hԥyatında
gԥrginlik ԥmԥlԥ gԥlmiúdi. Hԥlԥ XIX ԥsrin II yarısından fԥaliyyԥtԥ
baúlamıú gizli inqlabi tԥúkilatlar dövlԥtdԥ bir çaxnaúma
yaratmıúdı. østanbul hԥrbi tibb mԥktԥbinin kursantları tԥrԥfindԥn
“Osmanlı birliyi“ (1889) adlı gizli inqlabi tԥúkilatı yaranmıúdı.
Ondan sonra tezliklԥ Türkiyԥnin digԥr yerlԥrindԥ dԥ bir neçԥ
siyasi özԥklԥr yaranmıú vԥ hԥmin özԥklԥrin birlԥúmԥsi nԥticԥsindԥ
1894-cü ildԥ “øttihad vԥ Tԥrԥqqi” partiyası meydana gԥlmiúdir.
Partiyanın nümayԥndԥlԥri tarixԥ “Gԥnc türklԥr” adı ilԥ düúmüúlԥr.
Mԥktublardan bilinir ki, Cavidin ömrünün dörd-beú ili
Türkiyԥnin “qaynar vԥ mürԥkkԥb” bir dövrünԥ düúüb. Bu dövrdԥ
o, østanbulun Validԥxan mԥhԥllԥsindԥ yaúayıb. Mԥktubda adı
88
keçԥn Validԥxan “XII ԥsr türk yapı sԥnԥtinin úah ԥsԥrlԥrindԥn,

østanbulun ԥn böyük binalarından biridir. O, østanbulda
“Çaxmaqçılar yoxuúunda, bu yoxuúu Sultan hamamından
Bԥyazidԥ do÷ru çıxarkԥn sa÷ qoldadır” (129, 137).
Validԥxanın özünԥmԥxsus mühiti varmıú. Validԥxan mühiti
haqqında Cavid yazır: “Validԥxanda sakin olanlar hԥp ԥcԥmlԥr,
iranlılar oldu÷undan dövlԥt nԥzԥrindԥ o qԥdԥr mötԥnabeh deyil,
amma tiúarılarda olan arqadaúların mԥnzillԥrindԥ bir qԥzetԥ,
yaxud istiqlala dair bԥrԥks bir söz oqunması vԥ qonuúulması pԥk
mԥmnun olub artıcaq mahalatdadır. Validԥxanda iranlılıq
nöqetyi-nԥzԥrincԥ vԥ qarúıda ԥcnԥbilԥr sakin oldu÷u cԥhԥtԥ,
amma hԥr bir ehraranԥ qԥzetlԥr gԥtirmԥk ԥcnԥbi postaları
tԥbԥssütü ilԥ pԥk qolay vԥ çox asandır” (201, 33-37).
østanbulda olarkԥn Cavid Cԥnubi Azԥrbaycan inqilabçıları ilԥ
dԥ görüúmüú Ömԥr Naci, Mirzԥ Mԥhԥmmԥdԥli xan, Sԥid Sԥlmasi,
Sԥvfԥtlԥ yaxından ԥlaqԥ saxlamıúdı. 1909-cu ildԥ yɚzdı÷ı bir
mԥktubundɚ Cavid Nɚci bԥydԥn bԥhs edir: “Sɨnrɚ bir evԥ getdim
ki, ɨrɚdɚ ørɚn ԥhrɚrındɚn Nɚci bԥy (Cԥnubi Ⱥzԥrbɚycɚn
fԥdɚilԥrinin bɚú ideɨlɨqlɚrındɚn biri) ismindԥ bir zɚtı ziyɚrԥt
edԥcԥkdim. øçԥri girdim, mԥgԥrsԥ Hacı Rԥsuldɚn mɚԥdɚ bildiyim
gԥnc ørɚn ԥhrɚrının ԥn hԥmiyyԥt pԥrvԥrlԥrindԥn yeddi – sԥkkizini
ɨrɚdɚ buldum. Eyicԥ söhbԥt etdik, yemԥk yedik, sɨnrɚ Bɨ÷ɚz içi
vɚpurlɚr ilԥ hԥpimiz bir yerdԥ Kɚdıköyü ismindԥ bir köyԥ getdik
ki, Mirzԥ Mԥhԥmmԥdԥli ɯɚn (Seyid Hԥsԥnin yɨldɚúı) ɨrɚdɚ
iqɚmԥt ediyɨr. Müúɚirԥleyhlԥ bir qirɚԥtɯɚnԥdԥ buluúduq, kɚmɚli-
mԥhԥbbԥt vԥ sԥmimiyyԥtlԥ iki-üç sɚԥt qԥdԥr mԥú÷ul ɨlduq. Bԥn
dԥ Mirzԥ Mԥhԥmmԥdԥli ɯɚnın yɚnındɚ ɨturmuúdum… Sԥid
Sԥlmɚsi isԥ bir qɚç gün bundɚn irԥli ɨ tԥrԥflԥrԥ ԥzimԥt etmiúdir”
(25, 260).
Hüseyn Hԥúimli “Avropa lirik janrları vԥ Azԥrbaycan
ԥdԥbiyyatı” (2009) kitabında yazır: “østanbulda olarkԥn Sԥid
Sԥlmasi orada tԥhsil alan romantik úairimiz Hüseyn Cavidlԥ,
hԥmçinin Güney Azԥrbaycanın tanınmıú maarifçisi Mԥhԥmmԥdԥli
Tԥrbiyԥtlԥ dԥ görüúmüúdür” (Hԥúimli H. Avropa lirik janrları vԥ
Azԥrbaycan ԥdԥbiyyatı. Bakı: Elm vԥ tԥhsil, 2009.444 s. s, 51).
89
Türk alimi Yuvuz Akpınarsa bu faktı nԥzԥrԥ çatdırmıúdır:

“Mԥhԥmmԥdԥli Tԥrbiyԥt, Sԥid Sԥlmasi, Hüseyn Cavid østanbulda
görüúdüklԥri sıralarda Rza Tevfikdԥn xüsusi dԥrslԥr almıúlardı”
(Akpınar Y. Azeri ԥdԥbiyyatı araúdırmaları. østanbul: Dԥrgah
yayınları, 1994. s, 70).
Cavidin, “bԥn dԥ Mirzԥ Mԥhԥmmԥdԥli ɯɚnın yɚnındɚ
ɨturmuúdum…” – deyԥ bԥhs etdiyi Mirzԥ Mԥhԥmmԥdԥli ɯɚn
“Daniúmԥndani Azԥrbaycan” ԥsԥrinin müԥllifi Mԥmmԥdԥli
Tԥrbiyԥt idi vԥ Mԥhԥmmԥdԥli Tԥrbiyyԥt “øngiltԥrԥdԥn østanbula
gԥlib, burada “Sԥadԥt” ԥncümԥninin iúlԥrindԥ Mirzԥ Ԥlԥkbԥr xan
Dehxuda vԥ baúqaları ilԥ birlikdԥ iútirak edrdi” (211, 42).
Cɚvidin “ørɚn ԥhrɚrlɚrındɚn biri” kimi tɚnıtdı÷ı Nɚci bԥy ørɚnın
ɏɨy úԥhԥrindԥ mԥktԥb müdiri vԥ ɏɨydɚ nԥúr edilԥn “Sirɚtül-
müstԥqim” jurnɚlının redɚktɨru ɨlmuúdu. “øttihɚd vԥ Tԥrԥqqi”nin
Pɚriú mԥrkԥzi tԥrԥfindԥn ørɚn Ⱥzԥrbɚycɚnınɚ buradakı
inqilɚbçılɚrla tԥmɚsdɚ ɨlmɚq üçün göndԥrilmiú Ömԥr Nɚci tez bir
zamanda Cԥnubi Ⱥzԥrbɚycɚnın mԥúhur inqilabçılarının ɚrɚsınɚ
girdi. Tԥԥssüf ki, bir il keçmԥmiú ørɚn mԥclisi - mԥbusɚnını tɨpɚ
tutan ørɚn úɚhı Mԥhԥmmԥdԥli ɯɚn burada nԥ mԥktԥb burɚɯdı, nԥ
mԥcmuԥ. Bu zaman “Ömԥr Naci bԥy Mirzԥ Sԥidlԥ bԥrɚbԥr bir
dԥstԥ tԥúkil edԥrԥk dɚ÷lɚrɚ çԥkilmiú, bir müddԥt dɚ÷lɚrdɚ
yɚúɚmaq mԥcburiyyԥtindԥ qalmıúlɚr. Bir gün ørɚn úɚhının
qüvvԥtli bir dԥstԥsi ilԥ döyüúdԥ Ömԥr Nɚci bir neçԥ dostuyla
bԥrɚbԥr yɚɯɚlɚnaraq hԥbs edilmiúdi. Hԥbsdԥn çıɯdıqdan sonra
Nɚci bԥy ørɚndɚ Sԥttɚr ɯɚnlɚ birlԥúԥrԥk mücɚdilԥsinԥ dɚvɚm
etmiúdi. Ɉ illԥrdԥ “Bɚ÷çɚ” mԥcmuԥsindԥ Sԥttɚr ɯɚnın vԥ ørɚn
qiyɚfԥti ilԥ Nɚci bԥyin fɨtɨqrɚflɚrı vԥ yɚzılɚrı vɚrdır. Türkiyԥdԥ
mԥúrutiyyԥtin elɚnındɚn sɨnrɚ Ömԥr Nɚci ɚzɚd edilmiú, 1908-ildԥ
ɨ, østɚnbuldɚ imiú” (255, 164).*
“øttihɚd vԥ Tԥrԥqqi”nin rԥhbԥrlԥrindԥn Ԥnvԥr Pɚúɚnın vԥ
Ⱥtɚtürkün silɚhdɚúlɚrı sırɚsındɚ öndԥ gԥlԥnlԥrdԥn biri olan Ömԥr
Naci vԥ Ziyɚ Gökɚlpın “millԥtin úɚhlɚnmıú imɚnı” kimi gördüyü
Nɚci bԥyi Hüseyn Cɚvid østɚnbuldɚ ziyɚrԥt edib.
____________________________
* Hüseyn Cavidin østanbulda tanıdı÷ı, görüúdüyü Ömԥr Naci 36 yɚúındɚ
90
Kԥrkükdԥ úԥhid edilib (Bax:255, 109).
Cavidin mԥktublarında adı çԥkilԥnlԥrdԥn biri dԥ Cԥnubi
Ⱥzԥrbɚycɚn úɚiri, ùeyɯ Mԥhԥmmԥd ɏiyɚbɚninin vԥ Hüseyn
Cɚvidin dɨstu Zeynɚlɚbdin Sԥvfԥt olub. Cɚvid ɨnun hɚqqındɚ
østɚnbuldɚn Nɚɯçıvɚnɚ Qurbɚnԥli ùԥrifzɚdԥyԥ yɚzır:
“Zeynɚlɚbdin Sԥfvԥtԥ gԥlincԥ, ɨnunlɚ dɚ 20 gün ԥvvԥl öpüúdük,
vidɚlɚúdıq. Ɉ, úimdi Tԥbrizdԥ…” (201, 34).
Göründüyü kimi, østanbulda yaúayarkԥn H. Cavid burada
özünԥ “Qafqazlılardan vԥ iranlılardan ibarԥt olan bir mühit
yaratmıúdı vԥ bu mühitdԥ “mԥdԥniyyԥt vԥ hürriyyԥtin qız÷ın
mübarizlԥri” Hacı Baba a÷a, A÷a Zeynal Mԥmmԥdov,
Mԥhԥmmԥdԥli Tԥrbiyyԥt, Sԥid Sԥlmasi vԥ s. var idi. Bu insanların
Cavidԥ müsbԥt tԥsiri olmuúdur. O, burada mԥtbuat vasitԥsi ilԥ
dünyada baú verԥn hadisԥlԥrdԥn xԥbԥr tutmuú, “Hԥblül-mԥtin,
“Molla Hԥsirԥddin”, “ørúad”, “Pԥrvԥriú”, “Sürԥyya”, “Siratül-
müstԥqim” kimi bir çox qԥzet vԥ jurnallarla da maraqlanmıúdı.
Cavidin østanbuldan yazdı÷ı mԥktublarına burada yaúayarkԥn
çox ԥziyyԥtlԥr çԥkmԥsi, daima maddi sıxıntılar içԥrisindԥ
yaúaması da öz ԥksini tapıb: “Sözün ԥn qısası, bԥndԥniz úimdilik
ԥlimdԥ olan 5-3 lirԥdԥn yemiyԥ-yemiyԥ (daha do÷rusu, hԥftԥlԥrlԥ
pendir ԥkmԥklԥ qԥnaԥt edԥrԥk) kԥmali-sԥfalԥtlԥ artıra bildiyim
cüzi bir mԥblԥ÷lԥ bir qaç ayda kԥndimi idarԥ edԥ bilԥrԥm. Yalnız
burası bilinmԥli ki, hԥyatın fԥlasifeyi-kԥlbiyyun ki, yaúayıúların
kԥlb yaúayıúından tԥfrik olunmaz - hԥyatından pԥk fԥrqli deyil”
(201, 34).
Düzdür, bu zaman Cavidԥ müԥyyԥn tԥúkilatlar vԥ
maarifpԥrvԥr insanların, az da
olsa, kömԥyi keçib. Lakin “özgԥlԥrԥ ehtiyac hissi ilԥ” yaúamaq
Cavidin ürԥyincԥ olmamıú, “bԥndԥnizi cocuqlu÷umdan bԥri
görmԥdiyim bilmԥdiyim, sevmԥdiyim vԥ
sevԥmԥyԥcԥyim o qorxunc, o müthiú heçliyԥ... (dilԥnçilik)
deyilԥn o qüdüz illԥtԥ yalvarmaq istԥyi. Fԥqԥt ԥfsüs, hԥzar ԥfsus,
bԥnim tԥbiԥtim, yaradılıúım bütün-bütün bu illԥtdԥn qaçar, bu
zillԥtdԥn qorxar. Bԥn hammallı÷ı, xidmԥtkarlı÷ı pԥk ziyadԥ
sevԥrim, fԥqԥt belԥ dövri - hürriyyԥt vԥ zamani - sԥadԥtdԥ
91
bԥnliyimi satmaq, ԥsiri olmaq istԥmԥm (ԥsiri oldu÷umu bir úey

varsa, o da hԥqiqԥt vԥ mԥhԥbbԥtdir), ԥsarԥt zԥncirinԥ ba÷lanmaq o
mülԥvvԥs qeydi çԥkmԥyԥ razı olmayıram. Sԥbԥbi isԥ a÷ır yük
daúımaq, mԥ÷ruranԥ bir minnԥt çԥkmԥyԥ bir dürlü könlüm qani
olmayır. Mԥúhur Kamal bԥy demiú ki, (kimsԥnin lütfünԥ olma
talib, ԥvԥzi - cövhԥri - hürriyyԥtdir). Bilmԥm, heç ömrünüzdԥ
özgԥlԥrԥ ehtiyac hissi ilԥ mütԥhԥssis oldunuzmu?” (201, 34).
Hüseyn Cavid Türkiyԥyԥ tԥhsil üçün getmԥsԥ dԥ, tԥhsil
almaq istԥyi onda hԥr zaman güclü olmuúdu. 1906-cı ildԥ Hüseyn
Cavid østanbuldan Qurbanԥli ùԥrifzadԥyԥ yazırdı: “Bԥn dԥ ԥvvԥl
hԥvԥslԥndim ki, hԥr iúdԥn sԥrfnԥzԥr edib, fԥqԥt tԥhsillԥ mԥú÷ul
olum. Sonra mülahizԥ ettim ki, bԥnim kԥndi param bԥnim xԥrcimi
ancaq bir buçuq sԥnԥ görԥ bilԥr. Ondan sonra nԥrdԥn para
bulaca÷am? Mütԥhԥyyir qaldım vԥ boúladım.
øútԥ mԥnim ԥfkarım: bԥn, inúallah-tԥala, ԥgԥr mümkün olursa,
bütün müxtԥsԥr partiya ilԥ olan bir iú vԥ ticarԥt nԥzԥrdԥ
qoymuúam ki, gündԥ altı saat vԥqt itirsin, fԥqԥt sonra hԥm
osmanlı üsuluca, hԥm dԥ fransızca kԥndi qonúumdan ùeyx ԥfԥndi
ki, qabil vԥ zabitԥli vԥ övzai - rüzkarԥ xԥbԥrdar bir müԥllim vԥ
ԥdibdir, gündԥ üç saat kԥndi ԥfkarınca tԥhsil edim. Müxtԥsԥr,
nerdԥ olursam, oxumaqda müsamihԥ etmԥyԥcԥyԥm. Vԥ inúallah-
tԥala, tԥhsil etmԥyԥ gԥlmiú ԥfԥndilԥr ilԥ Qafqazyaya evdԥt etdikdԥ
eyicԥ mԥlum olunar ki, onlar nԥ tԥhsil qılıb vԥ mԥn nԥ kԥsb
etmiúԥm” (201, 34).
Qulam Mԥmmԥdlinin “Cavid-ömrü boyu hԥyat vԥ yaradıcılıq
salnamԥsi”ndԥ, göstԥrilir ki, 1906-cı ildԥ bir neçԥ gԥnc oxumaq
üçün østanbula göndԥrilib. Bu barԥdԥ “ørúad” qԥzeti 1906-cı il 30
avqust tarixli nömrԥsindԥ oxucularına belԥ bir mԥlumat verib:
“østambul müxbirlԥrimiz yazır: økmali - tԥhsil üçün Bakı
müsԥlmanlarının ezam etdiklԥri zat østanbula varid oldu...
Bunlardan beúi Bakıdan, biri Naxçıvandan, biri dԥ Gԥncԥdԥn
göndԥrilmiúdir” (163, 34).
Qulam Mԥmmԥdliyԥ görԥ Naxçıvandan göndԥrilԥn gԥnc
Hüseyn Cavid ola bilԥrdi. Lakin bu ehtimal güclü deyil, çünki
Hüseyn Cavid østanbula tԥhsil üçün deyil, Abdulla ùaiqin dԥ
92
yazdı÷ı kimi, ticarԥt üçün getmiúdi, hԥm dԥ 1906-cı ildԥ deyil,

1905-ci ildԥ.
Akademik M.C.Cԥfԥrov yazır: “Hüseyn Cavid 1903-cü ilin
iyul ayında ali tԥhsil almaq mԥqsԥdilԥ østambula gedir. Hԥmin
ildԥ Batumdan Mԥhԥmmԥdԥli Sidqiyԥ yazılmıú bir mԥktubdan da
Cavidin 1903-cü ildԥ Türkiydԥ oldu÷unu öyrԥnirik. Mԥktubda
deyilir ki, “Sidqinin úagirdlԥrindԥn Hüseyn Rasizadԥ bu saat
østambulda tԥhsili-elmdԥdir (Akademik M. C. Cԥfԥrovun
göstԥrdiyi mԥnbԥ budur Rԥf, arxiv. 7, Q – 4 (342). Lakin
“østambulda Cavid a÷ır xԥstԥlԥndiyindԥn tԥhsilini davam etdirԥ
bilmir. 1904-cü ildԥ o, Naxçıvana qayıdır, bir müddԥt burada
qalıb sa÷aldıqdan sonra Bakıya gԥlir” (201, 23).
Hüseyn Cavidin 1903-cü ildԥ østanbula getmԥsi mümkün
deyildi, çünki bu zaman o Urmiyԥdԥ idi vԥ o, Urmiyԥdԥn
Naxçıvana 1904-cü ilin yay aylarında qayıtmıúdı.
1905-ci ilin mart-aprel aylarında H. Cavid Bakıda idi vԥ bu
aylarda Bakıda oldu÷unu A. ùaiq dԥ “Xatirԥlԥrim” kitabında
tԥsdiq edir. O yazır ki, “Cavid ilԥ 1905-ci ildԥ tanıú oldum. O
zaman Bakıya sԥyahԥt üçün gԥlmiúdi...” (197, 91).
Cavid “Tԥbrizdԥn qayıtdıqdan sonra bir müddԥt ticarԥtlԥ
mԥú÷ul olmuú”, 1905-ci ildԥ sԥyahԥt üçün Bakıya, sonra isԥ
Tiflisԥ gԥlmiú, burada “atasının yaxın dostlarından ticarԥt úirkԥti
sahibi olan biri ilԥ úԥrik olmuú. Hüseyn úirkԥtin hԥm mühasibat
iúlԥrini aparmalı vԥ hԥm dԥ ԥlindԥ olan sԥrmayԥsi – 700 manatı
úirkԥtԥ vermԥli idi. ùirkԥtin Batumda, Tԥbrizdԥ vԥ østanbulda
úöbԥlԥri var idi. 1905-ci ildԥ Hüseyn østanbul úöbԥsinԥ
göndԥrilir...” (198, 91).
Göründüyü kimi, akademik Mԥmmԥd Cԥfԥr Cԥfԥrovun vԥ
Abdulla ùaiqin dԥ dediyi kimi, H. Cavid østanbula 1905-ci ildԥ
getmiúdi. Bunu Hüseyn Cavid dindirmԥ zamanı müstԥntiqin: –
østanbula nԥ zaman getmisiniz? – sualına 1905-ci ildԥ cavabını
vermԥsi dԥ tԥsdiq edir. Lakin H. Cavidin østanbula gediú tarixi
nԥdԥnsԥ, Ԥziz ùԥrifin gündԥliyindԥ 1905-ci il kimi deyil, 1906-ci
ildԥ, aprelin 20-si kimi göstԥrilir.
1905-ci ildԥ Ԥziz ùԥrifin 11 yaúında oldu÷unu nԥzԥrԥ alsaq, o
93
zaman H. Cavidin dindirilmԥ zamanı müstԥntiqin sualına verdiyi

cavabı daha dԥqiq, daha keçԥrli sayılmalıdır. Güman var ki, bu
Cavidin østanbula ilk gediúi olmayıb.
H. Cavidin 1903-cü ildԥ østanbula getmԥsi faktını
tԥsdiqlԥyԥcԥk heç bir sԥnԥd olmasa da, úairin 1903-1904-cü
illԥraԥ Cԥnubi Azԥrbaycanda, Urmiyԥdԥ olmasını oradan
müԥllimi Sidqiyԥ yazdı÷ı mԥktublar tԥsdiq edir.
Lakin Cavidin 1905-ci ildԥ Türkiyԥyԥ getmԥsini mütlԥq
østanbula getmԥsi kimi qԥbul etmԥk lazım deyil; onun 1905-ci
ildԥ Naxçıvandan Türkiyԥyԥ getmԥsi, lakin østanbulda deyil,
Türkiyԥnin bir baúqa úԥhԥrindԥ olması, østanbula isԥ mԥhz 1906-
cı ildԥ getmԥsi mümkündür. Ԥziz ùԥrif gündԥliyindԥ yazır: “Ayın
20-dԥ Batumdan yola düúԥn Cavid 22-dԥ østanbula çatmıúdır:
“Ayın iyirmisindԥ sübh vaporumuz Trabzona yanaúdı...Axırıncı
iskԥlԥ ki, Anapoldan ibarԥtdir, üç saԥt ora yanaúıb, sonra bir
buçuq sutka - 36 saԥt birbaúa yol gԥlib gecԥ saԥt üç buçuqda
østanbulun bo÷azına daxil olduq. Öylԥ ki, sübh açıldı, tamaúa
etdik. Bo÷az, nԥ bo÷az!... Allah zeval vermԥsin... Cayi hԥmԥ vԥ
ԥzizan xali” (201, 38).
H. Cavidin “Bo÷az”ı belԥ mԥftunluqla tԥsvir etmԥsinin sԥbԥbi
onun “vapur”la sԥyahԥt etmԥsi dԥ ola bilԥr. Belԥ ki, ԥgԥr úairin ilk
dԥfԥ Türkiyԥyԥ Naxçıvandan getmiú oldu÷unu düúünsԥk, o zaman
úairin gediúi trenlԥ vԥ ya baúqa bir nԥqliyyat vasitԥsi ilԥ dԥ
mümkün ola bilԥrdi. O zaman úair sözsüz ki, nԥ “Bo÷az”ı görԥ,
nԥ dԥ görmԥdiyi gözԥlliyi vԥsf edԥ bilԥrdi. Hüseyn Cavidin hԥr
hansı tarixdԥ olursa - olsun, østanbula ticarԥt üçün göndԥrilmԥsi
taleyinin onun üzünԥ gülmԥsi idi. ùair artıq müsԥlman dünyasının
göz bԥbԥyi sayılan østanbulda idi vԥ onda nԥyin bahasına olursa-
olsun tԥhsil almaq istԥyi vardı. Bu sԥbԥbdԥn, onun göndԥrildiyi
ticarԥt úirkԥtinin østanbul úöbԥsi iflas etdikdԥn sonra H. Cavid
geriyԥ dönmԥmiú, mükԥmmԥl tԥhsil almaq arzusu ilԥ orada
qalmıúdı. ølk mԥktubundan beú-altı ay sonra “fԥzilԥtli ԥfԥndim” -
deyԥ müraciԥt etdiyi Qurbanԥli ùԥrifzadԥyԥ göndԥrdiyi ikinci
mԥktubunda (1906, 2 oktyabr) ticarԥt mԥsԥlԥlԥrindԥn bԥhs edԥn
H. Cavid yazır: “østambula varandan bir hԥftԥ sonra gԥbԥlԥri vԥ
94
sԥccadԥlԥri gömrükdԥ topdan bir avropalıya satdım vԥ bir az da

mԥnfԥԥt etdim. Validԥxana gԥlԥndԥn sonra ԥylisli A÷a
Mԥhԥmmԥd Ta÷ı vԥ iki nԥfԥr tԥbrizli buldum ki, bir úirkԥt binası
qoyub, tԥbrizlilԥri Tԥbrizԥ göndԥrib vԥ Mԥhԥmmԥd Ta÷ını da
úurada saxlayıb ԥlimdԥ alԥt kimi qullanıram. Mԥsԥlԥn, hԥr bir feli
bir iú olursa, müúarileyhi yollayıb ԥmԥlԥ gԥtirmԥkdԥ tövsiyԥ
edirԥm vԥ ticarԥtimiz dԥ bu qԥrar üzrԥdir: ayda bir-iki barxana
Tԥbrizԥ çay yollayıb, Tԥbrizdԥn vԥ Qafqazdan bԥzi úeylԥr istԥyib
topdan partiya ilԥ dԥllal vasıtԥsilԥ ya gömrükdԥ, yaxud tiúarıda
satırız vԥ úu alıb satmaq da ayda ancaq iki kԥrԥ ittifaq düúür”
(201, 38).
Birinci mԥktubun davamı kimi görünԥn bu mԥktubda
yazılanlardan görünür ki, buradakı beú-altı ay ԥrzindԥ gԥnc
Hüseyn artıq østanbul mühitinԥ alıúmıú, “özünԥ müԥyyԥn bir yol
açmıú, yeni adamlarla tapıúıb dostlaúmıú vԥ mԥqsԥdinԥ do÷ru
hԥrԥkԥtԥ baúlamıúdır” (201, 36). Mԥktubda østanbul mühitinin
gԥnc Hüseynԥ tԥsiri açıq-aúkar hiss olunur. Birinci mԥktuba
nisbԥtԥn, ikinci mԥktubda artıq fars sözlԥrinin azalması vԥ
osmanlı türk sözlԥrinin artması da görünmԥkdԥdir. “Bu da
tԥbiidir, çünki østanbula tԥhsilԥ gԥlmԥkdԥ Hüseyn Rasizadԥnin
ԥsas mԥqsԥdi osmanlıcanı mükԥmmԥl öyrԥnmԥk, osamanlı türk
ԥdԥbiyyatı, tarixi, mԥdԥniyyԥti vԥ sairԥylԥ yaxından tanıú olmaq
idi” (201, 36).
Mԥktubdan da göründüyü kimi, østanbula ticarԥt üçün gԥlԥn
Cavid burada mükԥmmԥl tԥhsil almaq fikrinԥ düúmüú vԥ
mԥqsԥdinԥ çatmıúdır. Cavid universitetԥ girmԥzdԥn ԥvvԥl
Türkiyԥnin mԥúhur filosofu Rza Tövfiqdԥn dԥrs almıú, daha
do÷rusu, Bölükbaúı onu universitetԥ girmԥk üçün hazırlamıúdı.
Mԥktubunda, “ta Rԥmazana qԥdԥr beú-altı ay (edadi) proqramını
ikmala çalıúdı÷ını vԥ hԥr hԥftԥdԥ mԥúhur Rza Tevfik bԥydԥn bԥzi
hԥqayiqԥ dair bir-iki dԥrs proqram xaricindԥ oxudu÷undan” (201,
47) bԥhs edԥn Cavidin, Rza Tevfikdԥn dԥrs alma÷ı elԥ dԥ uzun
sürmԥyib. O yazır: “Sonra hürriyyԥt alınır-alınmaz Rza Tevfik
bԥy dԥ Ԥdirnԥ mԥbusu untixab edildi. Bԥzi ԥsari-nafiԥ nԥúrinԥ
baúlandı, darülfununun ԥdԥbiyyat úöbԥsinԥ professor tԥyin edildi.
95
øttihadi-tԥrԥqqi cԥmiyyԥti tԥrԥfindԥn millԥt vԥkalԥtinԥ namizԥd

oldu. Xülasԥ, iú iú üstündԥn aúdı, daúdı, bizԥ vԥqt qalmadı” (201,
47).
Rza Tevfiklԥ tanıúlı÷ı Cavidin hԥyatında ԥlamԥtdar olub.
Cavid üçün Rza Tevfik Bölükbaúı hԥr zaman “ustadi - möhtԥrԥm”
(201, 54) olaraq qalmıúdır. Onları tanıú edԥn isԥ Caviddԥn bir-iki
il ԥvvԥl Gԥncԥdԥn østanbula oxuma÷a gԥlԥn Abdulla
Mԥmmԥdzadԥ (Sur) olub. Cavid østanbul Darülfünununa Rza
Tevfikin tԥqdimatı ilԥ qԥbul olunub.
Özü dԥ istintaqda ona verilԥn; “Necԥ oldu ki sizi fakültԥyԥ
qԥbul etdilԥr?” – sualını cavablandırarkԥn deyib: – Hԥmin il Rza
Tevfik özü hԥmin fakültԥdԥ dԥrs deyirdi. Universitetԥ onun
tԥqdimatı ilԥ qԥbul edildim.
– Rza Tevfik sizi haradan tanıyırdı?
– Mԥn østanbulda olarkԥn Rza Tevfikin yanında oxuyan
Abdulla Mԥmmԥdzadԥ -Abdulla Sur adlı bir kirovabadlı ilԥ tanıú
olmuúdum Mԥni ona Abdulla tԥqdim etdi...
– østanbulda úair vԥ yazıçılardan kiminlԥ ԥlaqԥniz vardı? –
sualını isԥ úair; – Mԥn ancaq Rza Tevfikin, Cԥnab ùԥhabԥddinin,
Xalid Ziyanın vԥ Mԥhmԥd Akifin mühazirԥlԥrini dinlԥyirdim”
(212, 19) – deyԥ cavablandırıb.
østanbul Universitetindԥ ԥdԥbiyyat fakültԥsi üçillik idi vԥ
burada tԥhsil alan Cavid tԥhsil mԥsԥlԥsinԥ çox önԥm vermiúdi.
Mԥsԥlԥn, o, birinci sinifdԥ oxudu÷u halda, hԥm dԥ ikinci sinifin
dԥrslԥri ilԥ dԥ ciddi úԥkildԥ mԥú÷ul olmuúdu. Türkiyԥdԥn yazdı÷ı
mԥktublarda Osmanlı ԥdԥbiyyatı, fars ԥdԥbiyyatı, fԥlsԥfԥ, ümumi
ԥdԥbiyyat tarixi, co÷rafiya, mԥntiq vԥ tarixi tԥhsil etmԥsini
böyük bir hԥvԥslԥ qeyd edib.
Mԥktubunda hԥmçinin, “Qafqazyadan tԥhsilԥ gԥlmiú a÷aları,
ԥfԥndilԥri bir-bir arayıb aqibԥt bir qaçını bulması vԥ hԥr iki
gündԥn bir bir yerdԥ olup, söhbԥt etmԥsi” haqqında da Qurbanԥli
ùԥrifzadԥyԥ mԥlumat verir.
Cavid østanbulda tԥhsillԥ yanaúı Türkiyԥ ԥdԥbi-mԥdԥni
mühütinԥ dԥ yaxınlaúmıú, Namik Kamal, ùinasi, Ziya Paúa,
ùԥmsԥddin Sami, Rԥcaizadԥ Mahmud Ԥkrԥm, Ԥbdülhԥq Hamid
96
vԥ filosof Rza Tevfiklԥ tanıú olmuúdur. Türkiyԥdԥ tԥhsil hԥyatı

Cavid üçün, hԥm dԥ “Türkiyԥ ԥdԥbiyyatından öyrԥnmԥ,
tԥsirlԥnmԥ dövrü olmuúdur. Hԥyatının sonuna qԥdԥr Cavid bu
tԥsirdԥn qurtula bilmԥmiú, onun bütün yaradıcılı÷ı, dünyagörüúü
bu mühitin sürԥkli tԥsiri ilԥ formalaúmıúdır” (81, 149).
østanbul universitetindԥ oxuyarkԥn Mԥhmԥt Akif Ԥrsoyun baú
yazarı oldu÷u “Sırat-ül-müstԥqim” jurnalında Cavidin üç úeiri:
“Yadi-mazi” (245, 86-87), “Elmi- bԥúԥr” (241, 7), “Son baharda”
(244, 181-80) dԥrc edilib. Diqqԥtiçԥkԥn mԥsԥlԥlԥrdԥn biri dԥ,
Hüseyn Salik Rasizadԥnin “Cavid” imzasını ilk dԥfԥ bu jurnalda
iúlԥtmԥsidir. Bu, “Rasizadԥ soyadından Cavid soyadına keçid
mԥrhԥlԥsini mütԥfԥkkir sԥnԥtkarın hԥyatında prinsipal mԥsԥlԥ
kimi dԥyԥrlԥndirilmԥlidir” (212, 38), çünki Cavidin bu imzanı
iúlԥtdiyi illԥrdԥn (1908) ta “ömrünün sonrakı ça÷larını diqqԥtlԥ
izlԥyԥrkԥn” görԥcԥyik ki, úair bu sözdԥn ömrünün sonunadԥk
soyad kimi istifadԥ edib. Nԥinki úairin özü, övladları belԥ bu
soyadı iúlԥdib.
“Sırat-ül-müstԥqim” dԥ onun úeirlԥrinin bir çox mԥúhurla -
“Mԥhmԥt Akif, Vԥlԥd Çԥlԥbi, Ԥhmԥd Midhԥd, Nԥcib Asim,
Süleyman Nazif, Ayaz øshaqinin yazılarıyla yanaúı dԥrc
olunması” (212, 32) “siyasi vԥ milli qayԥlԥr tԥqib edԥn ilk milli
tԥsisatın tԥrkibindԥ” yer alan bu mötԥbԥr insanlarla Cavidin
úeirlԥrinin eyni bir dԥrgidԥ yer alması da adi, sıradan bir mԥsԥlԥ
deyildi.
Adı keçԥn “Sırat-ül-müstԥqim”in II Mԥúrutiyԥt illԥrındԥ øslam
dünyasının hԥr köúԥsindԥn gԥlԥn mԥktublara yer verԥrԥk yaúanan
sıxıntıları dilԥ gԥtirmԥkdԥ mühim rolu olmuúdu. “Sırat-ül-
müstԥqim”dԥ Cavid úeirlԥrinin nԥúr edilmԥsi “østanbul
darülfunununda mühazirԥlԥr oxuyan Türkiyԥnin istiqlal úairi
Mԥhmԥt Akif Ԥrsoyun Cavid yaradıcılı÷ına maraq göstԥrmԥsi
kimi dԥ diqqԥti cԥlb edir” (212, 36).
østanbul Üniversitetindԥ Milli østiqlal úairi Mԥhmԥt Akifdԥn
dԥrs alan, vԥtԥnԥ döndüktԥn sonra da Türkiyԥdԥ öyrԥndiklԥrinԥ
sadiq qalan úair, “Peygԥmbԥr”, “øblis”, ”ùeyx Sԥnan”, ”Xԥyyam”,
“Sԥyavüú”, ”Afԥt” kimi faciԥlԥrin müԥllifi Sovetlԥr Birliyi
97
dönԥmindԥ tԥqib vԥ basqılara mԥruz qalmıúdır. Quruluúun

ideoloji yönԥtiçilԥri ondan pambıq tarlalarını, neft quyularını,
partiyanı, sovetlԥri vԥsf etmԥsini tԥlԥb edԥrkԥn H. Cavid
“Pey÷ԥmbԥr”dԥ israrla yazıb:
MΩn fΩqΩt hüsnü xuda úairiyΩm

YerΩ enmΩm dΩ sama úairiyΩm (21, 194).
Müԥllimi Mԥhmԥt Akif kimi Hüseyin Cavid dԥ islama könül

vermiú, imanlı, ԥrdԥmli bir sԥnԥtkar idi. ømanı bir gövhԥrԥ,
“imansız paslı ürԥyi” isԥ “sinԥdԥ yük”ԥ bԥnzԥdԥn Mԥhmԥt Akif
yazır:
ømandı o gövhΩr ki, ilahi, nΩ büyükdür,

ømansız olan paslı ürΩk sinΩdΩ yükdür!
Hüseyn Cavid dԥ eyni ilԥ müԥllimi kimi, øslam dünyasını

mԥdԥniyyԥtin beúiyi sayır, øslam mԥdԥniyyԥtinԥ vԥ prinsiplԥrinԥ
ba÷lı qalmaqla yüksԥlmԥnin mümkünlüyünԥ inanır, milli ԥxlaqı,
milli ruhu tԥbli÷ edir, onun iflasını ԥn böyük ölüm sayırdı. O,
müsԥlmanların mutluluq içindԥ yaúamalarını vԥ inkiúafını istԥyԥn
bir ruhun insanı idi. Onun bu istԥyindԥ ailԥ oca÷ından yurda,
oradan isԥ bütün øslam alԥminԥ açılan dinclik, rahatlıq istԥyi
vardır. Savaú, bunalım vԥ yoxluq illԥrinin yoxsul insanları Türk
ԥdԥbiyyatında problemlԥri ilԥ ilk dԥfԥ onun úeirlerindԥ ԥlԥ alınıb.
Belԥliklԥ, H. Cavidin 1909-cu ildԥ “Sirat-ül-müstԥqim”dԥ
yayımlanan üç úeiri o illԥrdԥ onun yaradıcılıqla mԥú÷ul oldu÷unu
göstԥrmԥklԥ yanaúı, hԥm dԥ “hԥyat vԥ cԥmiyyԥt mԥsԥlԥlԥri”
haqqında düúündüyünü göstԥrirdi. Ümumiyyԥtlԥ, Hüseyn Cavid
østanbulda oldu÷u beú il müddԥtindԥ bir çox úeir yazmıúdı. Onun
“Bahar úԥbnԥmlԥri” kitabındakı bԥzi úeirlԥrin altına yazılan
qeydlԥr: østanbul, Böyükdԥrԥ, Ka÷ıthanԥ, Böyükada vԥ s. yer
adları da bu fikrimizi tԥsdiq edir.
1909-cu ilin 10 martında yazdı÷ı mԥktubda tezliklԥ tԥhsilini
bitirԥcԥyi haqqında mԥlumat verԥn Cavid Qurbanԥli ùԥrifzadԥdԥn
98
ørԥvanda türkcԥ tԥhsil haqqında ona mԥlumat vermԥsini rica edir.

Az sonra Qurbanԥli ùԥrifzadԥnin 20 may tarixli mԥktubuna cavab
olaraq 14-iyun 1909-cu ildԥ østanbuldan “yalnız kԥndiniz
oquyacaqsınız....” (25, 325) qeydi ilԥ yazdı÷ı 6 sԥhifԥlik
mԥktubda Cavidin vԥtԥnԥ dönmԥk arzusunda oldu÷u vԥ gԥlԥcԥyi
ilԥ ba÷lı “ideya atası” ilԥ mԥslԥhԥtlԥúdiyini öyrԥnirik. O yazır:
“Kԥndimԥ dair sizԥ bir mԥslԥhԥt etmԥk istiyordum. Öylԥ bir
mԥslԥhԥt ki, ԥn lüzumlu vԥ ԥhԥmiyyԥtlidir. Bԥn kԥndim dԥ hԥr hal
istԥdiyim kibi düúünüyorum.
Ԥfԥndim! Bԥn, sa÷lıq olsun, marta qԥdԥr Qafqasyayı ziyarԥt
edԥcԥyim, ziyarԥtinizԥ ki, bԥncԥ, ԥn böyük sԥadԥtdir, nail
olaca÷ım. Lakin østanbuldan yavaú-yavaú soyuma÷a baúlıyorum.
Sԥbԥbi isԥ mԥslԥkimizԥ aid sԥfԥhatı qismԥn-yԥni bizԥ lazım
olacaq dԥrԥcԥdԥ görmüú kibi oldum vԥ qüvveyi-maliyyԥ dԥ zatԥn
yan baqma÷a baúlıyor, hԥtta qüvveyi-maliyyԥyԥ malik olsam
belԥ, yenԥ østanbula vida etmԥyi mԥslԥhԥt görüyorum” (25, 325).
Mԥktubdan o da mԥlum olur ki, tԥhsilini bitirdikdԥn sonra
vԥtԥnԥ xidmԥt arzusu ilԥ dönmԥk istԥyԥn ԥdib ԥslindԥ, Naxçıvana
dönmԥk vԥ burada çalıúmaq istԥmԥyib; “ùimdi Qafqasyaya
döndükdԥn sonra Naxçıvan ilԥ hiç iúim yoq. Sԥbԥbini anlatma÷a
qalqıúsam, on yapraq daha yazmam lazım. Bԥlkԥ siz yek nԥzԥrdԥ
o ԥshabi mühakimԥ ilԥ anlarsınız.
Bakıda kafi dԥrԥcԥdԥ müԥllim var. Gԥncԥdԥ hakԥza. ùimdi
bԥndԥniz ԥgԥr mümkün olsa, ԥvvԥl Tiflis, sonra ørԥvan; bunlardan
hԥr hankisini mԥslԥhԥt görürsԥniz, mԥncԥ mԥqbul olur.
Fԥqԥt Naxçıvanda yaúamaq bԥncԥ mahalatdandır. Lakin
Naxçıvanda da hԥr yazın tԥtil zamanı iúlԥdiyimiz projelԥri tԥrtib
edԥr, ziyalı gԥnclԥrin gözünü açmaqdan geri durmarız. Ԥgԥrçi bir
naxçıvanlı bir mԥslԥyi mahakimԥ edԥrkԥn bԥqeyri hԥqq-maaú,
para gibi xԥyalata da qapılır, fԥqԥt bizim yeganԥ mԥqsԥdimiz
xidmԥt, hԥm dԥ sԥmimanԥ xidmԥtdir” (25, 329).
Mԥktubdan ԥdibin hansı sԥbԥbdԥn Naxçıvana dönmԥk
istԥmԥmԥsini, lakin Naxçıvanda iúlԥmԥk istԥmԥsԥ dԥ, do÷uldu÷u
Naxçıvanla ba÷lı “hԥr yazın tԥtil zamanı projelԥri tԥrtib etmԥk
istԥdiyini”, “ziyalı gԥnclԥrin gözünü açmaqdan geri
99
durmayaca÷ını”, vԥtԥninԥ “sԥmimanԥ xidmԥt” göstԥrmԥk

arzusunda oldu÷unu, Bakıda vԥ Gԥncԥdԥ kafi dԥrԥcԥdԥ müԥllim
oldu÷undan “ԥgԥr mümkün olsa, ԥvvԥl Tiflis, sonra ørԥvanda”
(25, 327) çalıúmaq istԥdiyini (tԥbii ki, Q. ùԥrifzadԥnin bunlardan
hԥr hansını mԥslԥhԥt görsԥ, úair üçün mԥqbul olacaq), østanbulda
qalıb “üç-dörd sԥnԥ qԥdԥr dԥxi hԥm tԥdris, hԥm tԥdԥrrüs edԥ
bilԥcԥyini”, lakin o zaman da “validԥm, vԥtԥnim, vԥtԥndaúlarım
bütün unutulacaq hala gԥlԥcԥyi” – fikrindԥn ԥndiúԥlԥndiyini
öyrԥnirik.
Ԥdibin elmi tԥrcümeyi-halında qaranlıq mԥqamlardan biri dԥ
Onun østanbuldan neçԥnci ildԥ vԥtԥnԥ dönmԥsi mԥsԥlԥsidir.
Cԥfakeú tԥdqiqatçı, professor C. Qasımov ԥdibin “dindirmԥ
protokolunu bütünlüklԥ vԥ oldu÷u kimi tԥqdim edib. Bunu
etmԥkdԥ mԥqsԥdi Cavidin ömür yoluna aydınlıq gԥtirԥ bilԥcԥk
bԥzi vacib mԥtlԥblԥri onun tԥdqiqatçılarına vԥ oxucularına
çatdırmaqdır” (151, 97). Uzun illԥr MTN arxivlԥrindԥ gizli
saxlanan materialları bütün incԥliklԥrinԥ qԥdԥr araúdıran vԥ
cavidsevԥrlԥrԥ tԥqdim tԥdqiqatçı úairin Türkiyԥdԥn tԥhsildԥn nԥ
zaman qayıtması mԥsԥlԥsini dԥ vacib mԥtlԥblԥrdԥn biri hesab
edib. “Dindirilmԥ protokolunda Türkiyԥdԥn 1910-cu ildԥ
Naxçıvan úԥhԥrinԥ gԥldiyini” söylԥyԥn úairin elmi-tԥrcümeyi
halının yazılmasının vacibliyini vur÷ulayan professor
C.Qasımovun ԥsas mԥqsԥdi “tԥdqiqatçıların nԥzԥr diqqԥtini bu
faktlara yönԥltmԥklԥ gümandan hԥqiqԥtԥ gedԥn yola azacıq da
olsa iúıq çılԥmԥkdir” (151, 98).
ùairin Türkiyԥdԥn neçԥnci ildԥ qayıtması Ԥ. ùԥrifԥ görԥ 1910-
cu, akademik Mԥmmԥd Cԥfԥr Cԥfԥrovun tԥdqiqatlarında isԥ
1909-cu il kimi öz ԥksini tapıb.
Cavid haqqındakı tԥdqiqatlarda, daha çox onun østanbuldan
vԥtԥnԥ 1909-cu ildԥ qayıtması üzԥrindԥ durulub. Bu fikri
ԥsaslandırmaq üçün Cavidin 1910-cu ildԥ “Hԥqiqԥt” vԥ
“øttihad”da yazılar nԥúr etdirmԥsi faktına söykԥniblԥr. Görkԥmli
jurnalist Qulam Mԥmmԥdli ԥdibin “1909-cu ilin dekabrından
1910-cu il iyununadԥk “Hԥqiqԥr” qԥzetinin sԥhifԥlԥrindԥ günaúırı
úeir vԥ mԥqalԥlԥrlԥ çıxıú etdiyi nԥzԥrԥ alınarsa, “sԥkkizinci
100
mԥktubun” østanbuldan deyil, Bakıdan yazıldı÷ı aydın görünԥr” -

úԥklindԥ fikrini ümumilԥúdirib (163, 44).
Halbuki “Hԥqiqԥt” vԥ “øttihad”da yazılar nԥúr etdirmԥk üçün
Cavidin mütlԥq Azԥrbaycanda olması gԥrԥk deyildi. Necԥ ki,
Cavid 1903-cü ildԥ Urmiyԥdԥn “ùԥrqi Rus”a yazılar göndԥrirdi
vԥ bu yazılar H. Cavid Urmiyԥdԥ ola-ola qԥzetin sԥhifԥlԥrindԥ
dԥrc olunurdu, elԥcԥ dԥ, úairin Türkiyԥdԥn Azԥrbaycana úeirlԥr,
mԥqalԥlԥr göndԥrmԥsi vԥ bu úeirlԥrin dԥrc olunması mümkün idi.
østanbulda olarkԥn, 1907-ci ildԥ, “Fuyuzat”ın 15-ci sayında (34,
31-32) “Hɚli-ԥsԥfiútimɚlimi tԥsvirdԥ bir ɚhi-mԥzlumɚnԥ” adlı bir
úeiri dԥ nԥúr olunub. Yaxud 26 may 1909-cu ildԥ “øttifaq” qԥzeti
ʋ 118-dԥ “Darülfünün ԥdԥbiyyat úöbԥsindԥn” qeydi ilԥ Cavidin
“Son baharda” úeiri dԥrc edilib.
Demԥli, úairin Türkiyԥdԥn Azԥrbaycanın hԥr hansı bir mԥtbu
orqanına yazılar göndԥrmԥsi vԥ dԥrc etdirmԥsi üçün onun
Azԥrbaycanda olması vԥ ya olmaması elԥ bir ԥhԥmiyyԥt kԥsb
etmir. Digԥr tԥrԥfdԥnsԥ, úairin vԥtԥnԥ 1909-cu ildԥ qayıtdı÷ını
söylԥyԥnlԥr onun østanbuldan Qurbanԥli ùԥrifzadԥyԥ yazdı÷ı 14
iyun 1909-cu il tarixli mԥktubuna istinad edirlԥr. Ԥslindԥ isԥ, 14
iyunda yazılan mԥktubda vԥtԥnԥ dönmԥk haqqında düúünԥn úairin
“marta qԥdԥr Qafqasyayı ziyarԥt edԥcԥyim” (25, 327) – sözlԥrinԥ
diqqԥt yetirilmԥyib. Belԥ ki, mԥktub yazılanda (1909-cu il 14
iyun) mart ayından 3 ay keçmiúdi. Bu halda mԥktub müԥllifinin
“marta qԥdԥr Qafqasyayı ziyarԥt edԥcԥyim” (25, 327) – sözlԥrini
qarúıdakı ilin (1910) mart ayı kimi baúa düúülmԥlidir. Onda
Cavidin vԥtԥnԥ dönüúü 1910-cu ilin martından öncԥ necԥ ola
bilԥrdi.
Cavid mԥktubunda Naxçıvana dönmԥk istԥmԥdiyini, Tiflis vԥ
ya ørԥvanda iúlԥmԥk arzusunda oldu÷unu bildirsԥ dԥ, 1910-cu ildԥ
Türkiyԥdԥn Naxçıvana qayıdıb vԥ bir müddԥt burada “Rüúdiyyԥ”
mԥktԥbindԥ dԥrs deyib. Rza Tԥhmasibin xatirԥlԥrinԥ ԥsaslanan
akademik M. Cԥfԥr yazır ki, “O, burada hԥr nԥ qԥdԥr bir iúdԥn
yapıúma÷a sԥy edirsԥ dԥ, müvԥffԥq olmur, ԥlacsız qalıb öz evindԥ
mԥktԥb açır, müxtԥlif sԥviyyԥli úagirdlԥrԥ dԥrs demԥklԥ keçinmԥli
olur. 1910-cu illԥrdԥ Caviddԥn xüsusi dԥrs alan görkԥmli sԥhnԥ
101
ustası, professor Rza Tԥhmasib úairin öz úagirdlԥri ilԥ hԥvԥslԥ

çalıúdı÷ını xatırlayır” (43, 28).
Naxçıvanda müԥllimliklԥ mԥú÷ul olarkԥn yaradıcılı÷ını davam
etdirԥn ԥdib burada Azԥrbaycan ԥdԥbiyyatında ilk mԥnzum dram
olan “Ana”nı yazıb, østanbul mԥtbuatında çap etdirib. Mԥsԥlԥn
1913-cü ilin 14 yanvarında Abdullah Cevdԥtin “øctihad”
mԥcmuԥsindԥ úairin “Kiçik sԥrsԥri” baúlıqlı úeiri yenԥ
“Qafqazyalı Hüseyn Cavid” imzasıyla nԥúr edilmiúdir” (237, 22).
Bu úeirin “øctihad” mԥcmuԥsinԥ necԥ vԥ kimin vasitԥsi ilԥ
çatdırılması fikri dԥ maraq do÷urur. Tԥdqiqatçı Mehdi Gԥncԥlinin
fikrincԥ, úeiri jurnala Ԥli bԥy Hüseynzadԥ verib. O yazır: “ilk
dԥfԥ úeir Bakıda, “Hԥqiqԥt” qazetindԥ 1910-cu ildԥ nԥúr
edilmiúdir. Çavidin ilk úeirlԥr kitabı olan “Keçmiú günlԥr”in nԥúr
tarixi isԥ “øctihad”dakı tarixdԥn daha sonradır. Dolayısıyla bu
úeiri “øctihad” mԥcmuԥsinԥ, østanbulda olan vԥ Cavidi tanıyan
birisi tԥqdim etmiú olmalı düúüncԥsindԥyԥk. Bu ismin o tarixlԥrdԥ
østanbulda olan vԥ “øctihad” mԥcmuԥsinin naúiri Abdullah
Cevdԥtԥ yaxınlı÷ıyla bilinԥn Qafqazyalı Ԥli bԥy Hüseynzadԥ
oldu÷u fikri qüvvԥtlidir” (86, 282).
Hüseyn Cavidin “Bahar úԥbnԥmlԥri” adlı kitabında yer alan
iki úeiri isԥ, 1916-cı ildԥn Cԥlal Nuri tԥrԥfindԥn østanbulda
yayınlanan “Ԥdԥbiyyati - Umumiyyԥ” mԥcmuԥsindԥ 1918-ci ildԥ,
nԥúr edilib. “Ԥdԥbiyyati - Umumiyyԥ” mԥcmuԥsi hԥftԥlik siyasi
vԥ ԥdԥbi dԥrgi idi. 1916-cı ilin 4 noyabr tarixindԥn 1919-cu ilin 8
Mart tarixlԥri arasında dԥrginin 110 sayı çıxmıúdı. Türkçülük vԥ
øslamçılık politikası çԥrçivԥsindԥ yayınlanan dԥrgi, bir çox
yazarın tarix, hԥrb tarixi, siyasԥt, ԥdԥbiyyat vԥ tԥhsil
mövzularındakı yazılarını vԥ tԥrcümԥlԥrini öz sԥhifԥlԥrindԥ ԥks
etdirib. Dԥrgiyԥ yazı yazan müԥlliflԥr arasında Camal Nuri ølԥri,
Mԥhmԥt Ԥmin Yurdaqul, Faiq Ԥli Ozansoy, øsmail Hami
Daniúmԥnd, Samipaúazadԥ Sezai, Ԥbdülhaq Hamid Tarhan,
Ԥhmԥd Rafiq Altınay, Cԥnab ùԥhabԥddin, Süleyman Nԥsib,
Vԥdat Örfi Bengü, Süleyman Nafiz, Ԥli Ԥkrԥm Bolayır,
Müftüo÷lu Ԥhmԥd Hikmԥt, Faruk Hafız Çamlıbel, ùükufԥ Nihal
Baúar, Rza Tevfik Bölükbaúı vԥ Hԥsԥn Ԥnvԥr Paúa yer
102
almaqdaydı. Adı keçԥn yazarların arasında Hüseyn Cavidin

müԥllimi vԥ ustadı Rza Tevfik vԥ mühazirԥlԥrini sevԥ-sevԥ
dinlԥdiyi Cԥnab ùԥhabԥddinin dԥ adı “Ԥdԥbiyyati -
Umumiyyԥ” mԥcmuԥsinin yazarları arasındadır.
Sözsüz ki, keçmiú tԥlԥbԥsinin Osmanlı türkcԥsindԥ yazdı÷ı
úeirlԥrlԥ dԥrgidԥ qarúılaúması Rza Tevfiki vԥ Çԥnab ùԥhabԥddini
xeyli sevindirmiúdir. Belԥ mötԥbԥr yazarların yazılarının yer
aldı÷ı dԥrgidԥ, “Ԥdԥbiyyati - Umumiyye”dԥ, ԥn önԥmlisi dԥ
sevdiyi müԥllimlԥri ilԥ bir sırada Hüseyn Cavidin “Pԥnbԥ çarúaf”
úeirinin nԥúr edilmԥsi böyük bir hadisԥ idi. ùairin “Bahar
úԥbnԥmlԥri” kitabında “Pԥnbԥ çarúaf” adıyla yer alan úeiri,
dԥrgidԥ sadԥcԥ “Çarúaf” baúlı÷ıyla verilib” (87, 283).
Dԥrgidԥ “Bahar úԥbnԥmlԥri” kitabının østanbula necԥ
gԥtirilmԥsindԥn dԥ geniú bԥhs edilmiú, Qafqazyalı úairin - H.
Cavidin Osmanlı ԥdԥbiyyatını örnԥk alması tԥqdir olunmuúdu:
“Kafkazyanın ԥn müktԥdir úairlԥrindԥn Hüseyn Cavid bԥyin
Bakıda nԥúr edilԥn “Bahar úԥbnԥmlԥri” ünvanlı micelle-i eúarını
(úeir kitabını) bu kԥrԥ úԥhԥrimizԥ gԥlԥn Krım Hԥrbiyyԥ Naziri
Cԥfԥr bԥy muhibbimiz (dostumuz) bizԥ iare etmԥk (ödünc
vermԥk) lütfündԥ bulundu. Biz dԥ bundan iki mԥnzumeyi
mԥcmuamıza nԥql ediyoruz. Bunların mutaalasında karilerimize
(okurlarımıza) bugünkü Azԥrbaycan úeiri vԥ ԥdԥbiyatı haqqında
bir fikir hasil etdirmԥk üçün ara-sıra azeri úairlerinin bazı
nԥúidelerini anlayacaqlardır ki, Kafkaslı millettaúlarımız bizim
ԥdԥbiyyatımızı temasúuk etmeyi (örnԥk alma÷ı) tԥkamül üçün ԥn
kestirmԥ tarik (yol) telakki etmiúlԥrdir. Bu úehrahda (yolda)
davam edildikcԥ beú sԥnԥyԥ kalmaz Osmanlı, Kırım, Kafkaz
ԥdԥbiyatları ittihad edԥr. Bu gün yalnız Rusiyadakı Müslüman
intelijiyasının (ԥrbabı-daniú) anlamaqda oldu÷u bu tarz vԥ úivԥ,
halkca da anlaúılacaq olursa, türkün camiası için nԥ büyük
mezhariyet” (239, 754.).
ùairin “Ԥdԥbiyyati - Umumiyyԥ”dԥ nԥúr edilԥn úeirlԥrindԥn
biri dԥ “Çԥkinmԥ, gül” (239, 40) úeiridir. Cavidin “Nԥcm-i
Geysudar” baúlıqlı digԥr bir úeiri dԥ Türkiyԥ Cumhuriyyԥtinin
elan olunmasından az sonra “Muhacirԥt Mԥtbuatı”nın ilki olan
103
“Yeni Kafkasya” (1923-1929, østanbul) dԥrgisindԥ nԥúr edilmiúdi.

Bu dԥrgi Mԥmmԥd Ԥmin Rԥsulzadԥnin on beú gündԥ bir çıxardı÷ı
siyasi, sosyal vԥ ԥdԥbi bir orqan idi. Bolúeviklԥr tԥrԥfindԥn tԥqib
edilԥn bu dԥrginin sԥhifԥlԥrindԥ “açık imza ile yazan yazarların
bir kısmı bütün Türk dünyasında tanınmıú kiúilerdir. Resulzade
Mehmet Emin, A. Zeki Velidi (Togan), Ayaz øshaki (ødilli),
Mehmet Fuat Toktar, Sadri Maksudi (Arsal), Yusuf Akçura,
Cafer Seydahmet (Kırımer), Abdullah Battal (Taymas), Ahmed
Cevad vb. gibi yazar ve úairler Türk dünyasının tanıdı÷ı fikir ve
sanat adamlarıdır. Derginin asıl yükünü Resulzade ile birlikte
Azerbaycanlı milliyetçiler yüklenmiútir. Resulzade Mehmet
Emin, Yeni Kafkasya’nın sahibi ve baúyazarıdır. ølk sayılarda
adını gizleyen Resulzade, daha sonra açık imza ile de yazılar
yazar” (238, 89).
Qeyd edԥk ki, belԥ zԥngin bir müԥllif heyԥti ilԥ çalıúan dԥrgi
H. Cavidin úeiri haqqında aúa÷ıdakı açıklamanı da vermiúdi:
“Möhtԥrԥm oxucularımıza bugünkü Azԥrbaycan úeiri vԥ
ԥdԥbiyyatı haqqında bir fikir hasil etdirmԥk üçün ara-sıra
Azԥrbaycan úairlԥrinin bԥzi úeirlԥrini dԥrc vԥ iqtibas edirik.
Hüseyn Cavid bԥyin bir nԥfis parçası “Bahar úԥbnԥmlԥri” adlı úeir
kitabından iqtibas olunmuúdur “Nԥcm-i Geysudar”, Halley ham
quyruqlu ulduzun zuhuru ԥsasında yayılan tԥhlükԥ xԥbԥrlԥri
üzԥrinԥ yazılmıúdır” (243, 8). Cavid “Yeni Kafkasya” dԥrgisindԥ
Ԥhmԥd Cavaddan sonra úeiri nԥúr edilԥn ikinci azԥrbaycanlı úair
olub. Ԥhmԥd Cavadın Hüseyn Caviddԥn ԥvvԥl iki úeiri artıq bu
dԥrgidԥ nԥúr edilmiúdi.
Tԥdqiqatçı M.Gԥncԥlinin 2014-cü ildԥ “Türk kültürü
incԥlԥmԥlԥri dԥrgisi, ʋ31 dԥ nԥúr edilԥn “Hüseyin Cavidinn
østanbul Mektupları ve Osmanlı Matbuatında “Cavid” ømzası”
adlı mԥqalԥsindԥn öyrԥnirik ki, úairin “Qoca bir türkün vԥsiyyԥti”
úeiri “Kafkasyalı Hüseyin Cavid” imzası ilԥ 20 Noyabr 1913-cü
ildԥ “Halka Do÷ru” qԥzetindԥ çıxmıúdır.
Mԥlumdur ki, Qafqaz müsԥlmanları Birinci Dünya
müharibԥsindԥ (1914-1918) Osmanlı dövlԥtinin vԥziyyԥti ilԥ
yaxından maraqlanmıúlar. Çanaqqala savaúlarında minlԥrcԥ
104
Qafqazlı müsԥlmanın iútirak etmԥsi dԥ yaxúı mԥlumdur. Birinci

Dünya müharibԥsindԥ Rusiya tԥrԥfindԥn ԥsir alınıb Bakı
açıqlarındakı Nargin adasına götürülԥn Türk ԥsirlrinԥ yardım
mԥqsԥdi ilԥ Bakıda “Qardaú kömԥyi” (1917) adlı bir dԥrgi nԥúr
edilmiú vԥ ԥldԥ edilԥn gԥlir, ԥsirlԥrin vԥziyyԥtinin yaxúılaúmasına
sԥrf edilmiúdir. “Qardaú kömԥyi” dԥrgisindԥ isԥ Cavidin “Hԥrb vԥ
fԥlakԥt” úeiri dԥrc olunub. “Hԥrb vԥ fԥlakԥt” úeirinin dili vԥ
muhtԥvası, mԥqalԥni yazan müԥllifin dԥ diqqԥtini çԥkib. Müԥllif,
Hüseyn Caviddԥ Ԥbdulhaq Hamid vԥ Tevfik Fikrԥt tԥsirini
sezdiyini qeyd edir: “Hԥrb vԥ fԥlakԥt” úԥrlövhԥli uzun bir úeir:
1917 –ci ildԥ yazılmıú olan bu uzun úeirin sahibi Hüseyn Cavid
Bԥy dԥ Hamidi çox oxumuú bir Fikrԥt tԥlԥbԥliyi sezԥr gibi
oluyorum. Çünki úeir bir az sonra vԥzni dԥyiúdirilԥrԥk insana
Fikrԥtin “Tarixi - Qԥdim”indԥki fԥryadlarını xatırladır”:
Arkadaú, yoldaú, ey vΩtΩndaú, uyan

Yatma, artık yetΩr, deyiúdi zaman” (238, 337-338).
østanbulda olarkԥn Cavidin yazdı÷ı úerlԥrindԥn biri dԥ, farsca

yazılan “Vԥtԥn” rԥdifli qԥzԥlidir. Bu úeir vԥtԥn üçün darıxan,
qԥribsԥyԥn Cavidin ürԥyinin sԥsidir:
Olubdur qΩlbimΩ hakim mΩnim mΩlalı-vΩtΩn,

Baúımda úur ilΩ mΩskΩn salıb xΩyali-vΩtΩn,
VΩtΩn, vΩtΩn deyΩrΩk sΩs salaram hΩr diyara,
DüúΩrmi bircΩ dilimdΩn, mΩnim mΩqali vΩtΩn.
VΩtΩn mΩhΩbbΩtini Ωmr edibdir pey÷ΩmbΩr,
Xoú ol kΩsΩ, ona hΩmdΩm olub vüsali vΩtΩn (21, 139).
Vԥtԥn hԥsrԥti çԥkԥn Cavid 1910-cu ilin ԥvvԥllԥrindԥ

Türkiyԥdԥn Naxçıvana böyük bir amalla; “Vԥtԥnԥ xidmԥt” amalı
ilԥ qayıdıb. Buna baxmayaraq, 1905-1923-illԥr arasında Osmanlı
mԥtbuatında zaman-zaman H. Cavid haqqında bilgilԥr verilib,
úeirlԥri dԥrc olunub.
Qeyd etmԥk lazımdır ki, hԥyatının mԥnasına çevrilԥn elm
105
yolunun zirvԥsinԥ Cavid Türkiyԥdԥ çatmıú vԥ østanbul ԥdԥbi-

maarifçi mühiti onun sԥnԥt mԥfkurԥsini, amalını, idealını
yaratmıúdır. østanbul Universitetindԥ tԥhsil alması onu ümümtürk
tarixinin vԥ mԥdԥniyyԥtinin tԥbli÷atçısına çevirmiúdir.
Cavid vԥ Türk romantiklԥri
Hüseyn Cavidin ԥdԥbi-estetik vԥ fԥlsԥfi görüúlԥrinin, xüsusԥn

bԥdii dilinin formalaúmasında tԥhsil aldı÷ı østanbul mühitinin
büyük rolu olub. østԥr Univɟrsitɟtdԥ Rzɚ Tevfik Bölükbaúıdan,
østiqlal úairi Mԥhmԥd Akif, Xalid Ziya Uúaqlıgil vԥ Cԥnab
ùԥhabԥddindԥn ɚldı÷ı dԥrslԥr, istԥrsԥ dԥ, ùԥrq vԥ Qԥrb
filɨsɨflɚrının – Ⱥristɨtɟl, Zԥrdüút, øbn Sinɚ, Dɟkɚrt, Spinɨzɚ,
Nitsúɟ vԥ bɚúqɚlɚrının fԥlsԥfi ԥsԥrlԥrindԥn qɚzɚndı÷ı biliklԥr,
sinԥsindԥ böyük bir mԥdԥniyyԥt daúıyan østanbul mühiti Hüseyn
Cavidin dünyɚgörüúünün inkiúɚfındɚ mühüm rɨl ɨynɚyıb. H.
Cavidin yaradıcılıq yolu bütün türk dünyasının milli oyanıúı,
özünüdԥrki, müstԥmlԥkԥ vԥ despotizmԥ qarúı kԥskin etirazı
dövrünԥ tԥsadüf edir. Cavid østanbulda olarkԥn Osmanlı
Türkiyԥsindԥ dԥ vԥziyyԥt kritik idi. øctimai-siyasi vԥziyyԥtlԥ
yanaúı, Türkiyԥ ԥdԥbiyyɚtı da müɯtԥlif mɟyl vԥ istiqɚmԥtlԥri ilԥ
sԥciyyԥlԥnirdi. Cɚvid yɚrɚdıcılı÷ındɚkı bԥzi cԥhԥtlԥr dԥ mԥhz
hԥmin müɯtԥlif mɟyil vԥ istiqɚmԥtlԥrin tԥsirindԥn gԥlmԥ idi.
“Osmanlı imperiyasında 1839-cu ildԥn XIX ԥsrin 70-ci
illԥrinin ԥvvԥlinԥ qԥdԥr keçirilmiú, 1839-cu il 3 noyabrda Rԥúid
paúanın tԥrtib etdiyi “Gülxanԥ xԥtt-i úԥrifinin” elan olunması ilԥ
baúlanan vԥ 1856-cı il 18 fevralda Ԥli paúanın tԥrtib etdiyi “Xԥtt-i
hümayun” ԥsasında davam etdirilԥn islahatlar dövrünԥ Türkiyԥ
tarixindԥ “Tԥnzimat dövrü deyilir” (5, 251). Türkiyԥdԥ Tԥnzimat
Fԥrmanının elanından sonra Batı ԥdԥbiyyatı örnԥk alınaraq
yaradılmıú Tԥnzimat ԥdԥbiyyatı da mԥhz bu ictimai-siyasi
hԥrakatın nԥticԥsi olaraq meydana gԥlmiú ԥdԥbi cԥrԥyandır.
Tԥnzimat ԥdԥbiyyatına, ԥslindԥ yeniliklԥr - Avropalaúma
ԥdԥbiyyatı demԥk daha do÷ru olar. ønsan úԥxsiyyԥtinԥ, real hԥyata
daha çox meyil göstԥrԥn yazıçılar Tԥnzimat dövründԥ yetiúmiúdi.
106
Qԥrb, xüsusԥn, fransız ԥdԥbiyyatına maraq artmıú, yeni janrlar -

dram, novella, roman vԥ s. yaranmıúdı. Tԥnzimat ԥdԥbiyatının
(1859-1896) ilk illԥrindԥ; Namiq Kamal, Ԥhmԥd Mithat Ԥfԥndi,
Ԥbdülhԥq Hamid Tarhan vԥ Rԥcaizadԥ Mahmud Ԥkrԥm vԥ s.
romantizm axınına qoúulmuúdular. Tԥnzimat ԥdԥbiyyatının ilk
zamanlarda Ziya Paúa vԥ Namiq Kamalın liderlik etdiyi ԥdԥbiyyat
“Sԥnԥt sԥnԥt üçündür” nԥzԥriyyԥsinԥ ba÷lı idilԥr. Ԥsl siyasԥtçi vԥ
mübarizԥ adamı olan Tԥnzimatçılar romantik vԥ romantik
olduqları qԥdԥr dԥ milliyyԥtçi, sԥnԥtdԥn çox fikir, ülkü
axtarıúında, zülmԥ, haqsızlı÷a qarúı idilԥr. Namik Kamal daha çox
Qԥrb ԥdԥbiyyatının örnԥklԥrinԥ söykԥnԥrԥk coúqun, yeni, pafoslu
bir üslubda vԥtԥn, ulus, yurd sevgisini dilԥ gԥtirir, hürriyyԥt vԥ
haqsızlı÷a qarúı çıxan ԥsԥrlԥr yazırdı, yԥni úɟrdԥki hԥyԥcan artıq
“millԥt üçün duyulan vԥ ya duyulma÷a çalıúan faydalı vԥ
inqilabçı hԥyacana” çɟvrilirdi. Ustad sԥnԥtkar Ԥbdülhԥq Hamid
Qԥrb teatr oyunlarını örnԥk alaraq yazdı÷ı pyeslԥrdԥ ailԥ
prɨblɟmlԥri, sɨsial mԥsԥlԥlԥr dԥ yɟr verirdi.
Tԥnzimat ԥdԥbiyyatından sonra, 1895-ci ildԥ baúqa bir
ԥdԥbiyyatın - ”Sԥrvԥti-fünun” mԥrhԥlԥsinin baúlan÷ıcı qɨyulur. II
Ԥbdülhԥmid dövründԥ fԥaliyyԥtԥ baúlayan “Ԥdԥbiyyat-ı cԥdidԥ”
onların yazılar yazdıqları dԥrginin adı ilԥ “Sԥrvԥti-fünun” adlanır.
Tevfik Fikrԥt, Cԥnab ùԥhabԥddin, Faiq Ԥli, Hüsɟyn Cahid,
Mɟhmɟd Rauf, Sülɟyman Nazif, øsmayıl Sԥfa vԥ digԥr
sԥnԥtkarların üzvü ɨldu÷u bu ԥdԥbi hԥrԥkat ԥdԥbiyyatın yɟni
mɨdɟlinin yaranmasına sԥbԥb ɨlur. Bu ԥdԥbiyyatın yaranması ilԥ
böyük bir Batılaúma mԥrhԥlԥsi baúlayır. “Sԥrvԥti-fünun”un
tԥmsilçilԥrindԥn Tevfik Fikrԥt (1867-1912), Cԥnab ùԥhabԥddin
(1870-1934) baúda olmaqla türk úeirinԥ sԥrbԥst úeir janrı gԥtirmiú,
fransız úeirindԥki verlibr adlı janrla divan ԥdԥbiyyatında mövcud
olan müstԥzad janrının sintezindԥn yeni bir ifadԥ tԥrzi yaratmıú,
hԥmçinin ilk dԥfԥ olaraq Türk ԥdԥbiyyatına mԥnsur úeir janrını
tԥtbiq etmiúlԥr. Sԥrvԥtifünunçulardan Xalid Ziya Uúaqlıgil vԥ
Mԥhmԥt Rauf mԥnsur úeirin müԥlliflԥri kimi yadda qalmıúdır.
1908-ci il Mԥúrutԥsindԥn sɨnra isԥ Türkiyԥdԥ ilk ԥdԥbi tԥúkilat
- ”Fԥcri-ati” yaranmıúdır. ȿmin Bülԥnd, Ԥhmԥd Haúım,
107
Hԥmdullah Sübhi, ùԥhabԥddin Sülɟyman, Rafiq ɏalid, Ԥli Süha,

Fazil Ԥhmԥd, Yaqub Qԥdri, Fuad Köprülü kimi sԥnԥtkarların
tɨplaúdı÷ı ”Fԥcri-ati” ԥdԥbi tԥúkilatı bԥyannamԥsini “Sԥrvԥti-
fünun” mԥcmuԥsinin 12 mart 1909-cu il tariɯli sayında dԥrc
ɟtdirԥrԥk ԥdԥbiyyatın hԥm prɨblɟmlԥri, hԥm dԥ tԥdqiqi
mԥsԥlԥlԥrinԥ münasibԥt bildirmiú vԥ bԥyannamԥdԥ Namiq
Kamalın zԥrb mԥsԥlԥ çevrilmiú ”ԥdԥbiyyatsız millԥt dilsiz insan
kimidir” mԥúhur sözü ԥsas tutularaq yɟni nԥslin yɟni bir
düúüncԥyԥ sahib ɨlması mԥsԥlԥsi tԥlԥb kimi ɨrtaya atılmıúdı.
Ölkԥdԥki qarmaqarıúıqlı÷ın, çatıúmamazlı÷ın ԥsas sԥbԥbini
istibdadda görԥn “Fԥcri-ati”çilԥr böyük bir cԥsarԥt nümayiú
etdirԥrԥk sԥnԥtdԥ yɟni dԥyiúikliklԥr ɟtmԥk istԥsԥlԥr dԥ, 1911-ci
ildԥ fԥaliyyԥtlԥrini dayandırmıúlar.
Bu ԥdԥbi hԥrԥkatların ɏɏ ԥsr Türk ԥdԥbiyyatının inkiúafında,
milli ԥdԥbiyyatın yaranmasında böyük rɨlu ɨlmuúdur. østԥr
Tԥnzimat, istԥrsԥ dԥ Sԥrvԥti-fünun” Türk ԥdԥbiyyatının yɟni
mԥzmun vԥ yɟni fɨrmada inkiúaf etmԥsindԥ böyük rɨl ɨynamıú,
türk ziyalıları çox úey ԥxz etmiúdi. Hԥr iki ԥdԥbiyyatın da
cԥmiyyԥtԥ güclü tԥsiri oldu÷u kimi, bu ԥdԥbi cԥrԥyanlarla
yaxından tanıú olan filosof úair-dramaturq Hüseyn Cavidԥ dԥ
böyük tԥsiri olmuúdur.
”Fԥcri-ati” ԥdԥbi tԥúkilatı yarananda Cavid østanbulda idi vԥ
úair Sԥrvԥtifünunçu úairlԥrin hԥlԥ hԥyatda onları ilԥ tanıú
olmuúdu. Türk romantiklԥrinin vur÷unu (bu vur÷unluq onu
ömrünün sonunadԥk tԥrk etmԥyib) olan úair onları sevdiyi kimi,
hԥr kԥsԥ sevdirmԥk dԥ istԥyib. Uúaqlıqdan Cavidlԥ yaxın
münasibԥtdԥ olan Ԥ. ùԥrif yazır ki, Hüseyn Cavid osmanlı
ԥdԥbiyyatından, osmanlı yazıçılarından bizԥ, xüsusilԥ mԥnԥ vԥ
Rzaya (Rza Tԥhmasib) çox úey nԥql edԥrdi. Onun tԥhriki ilԥ mԥn
o zaman østambuldan bir neçԥ kitab sifariú edib almıúdım ki,
onların içindԥ Ԥhmԥd Hikmԥtin “Xaristan vԥ gülüstan” adlı
hekayԥlԥr kitabı, Mԥmmԥd Ԥmin bԥyin “Türk sazı”, Ԥbdülhԥq
Hamidin “Düxtԥri–hindi”, “Nԥstԥrԥn”, “Tԥzԥr” vԥ sair ԥsԥrlԥri dԥ
var idi ki, bu ԥsԥrlԥr indi dԥ mԥnim kitabxanamda saxlanır. Biz
Hüseyn Cavidi rus ԥdԥbiyyatı ilԥ vԥ rus dilinԥ tԥrcümԥ edilmiú
108
Qԥrb yazıçılarının ԥsԥrlԥri ilԥ tanıú etdiyimiz kimi, o da bizi ùԥrq

vԥ xüsusilԥ türk yazıçıları, onların ԥn qiymԥtli ԥsԥrlԥri ilԥ tanıú
edirdi. O, türk yazıçıları Namiq Kamal, Ԥhmԥd Hikmԥt,
Ԥbdülhԥq Hamid vԥ baúqalarından mԥnԥ nԥql edirdi. Hüseyn
hamıdan artıq Ԥbdülhԥq Hamidi sevirdi” (30, 442).
Türk romantiklԥrinԥ dԥrin bir heyranlıq duyan, Tevfiq Fikrԥt,
Nɚmik Kamɚl, Recaizadԥ Mahmud Ԥkrԥm, Cԥnab ùԥhabԥddin
yɚrɚdıcılı÷ını sevԥ-sevԥ izlԥyԥn Cɚvidi daha çɨɯ mԥftun ɟdԥn
tԥnzimat ԥdԥbiyyatının ԥn görkԥmli nümayԥndԥlԥrindԥn, türklԥrin
“úairi - azam”, “dahiyi - azam” adlandırdıqları qudrԥtli úair -
dramaturq Ԥbdulhaq Hɚmid Tarhan olub. Ԥbdulhaq Hɚmid
“güclü sԥnԥtkar oldu÷u qԥdԥr, sԥnԥt anlayıúında da ԥvvԥlkilԥrdԥn
daha irԥlidԥ vԥ daha yenilikçiydi” (252, 181).
Tԥnzimat dövrü türk ԥdԥbiyyatının qüdrԥtli sԥnԥtkarlarından
sayılan Ԥbdülhaq Hamid Cavidin çox sevdiyi úairlԥrdԥn olub vԥ
onların yaradıcılıqlarında bԥnzԥrliklԥr çoxdur. Ԥbdülhaq Hɚmid
kimi Hüseyn Cɚvid dԥ yurdundɚ ilk mԥnzum drɚm mɟydɚnɚ
çıɯɚrıb; Hüseyn Cɚvid dԥ Hamid kimi Qԥrbi Ⱥvrɨpɚ úɟrini ilk
dԥfԥ öz mühitinԥ gԥtirib; Cɚvid dԥ Hɚmid kimi úɟirdԥ pɚrlɚqlı÷ɚ,
sԥlisliyԥ, musiqiyԥ, qɚfiyԥyԥ, bir sözlԥ, sԥnԥtkɚrlı÷ɚ ɯüsusi fikir
vɟrib, ԥruzu sɚdԥlԥúdirib; Onun da hɟcɚsı ɟynilԥ Hɚmidin
hɟcɚsını ɯɚtırlɚdır. Hamiddԥ oldu÷u kimi, burɚdɚ dɚ bölgü
yɨɯdur, misrɚlɚr birbɚúɚ ɚxıb gɟdir; Cɚvid dԥ Hɚmid kimi hԥm
mԥnzum, hԥm dԥ mԥnsur pyɟslԥr yɚzıb; Cavid dԥ Hamid kimi
tɚriɯi mövzulɚra daha çox müraciԥt etmԥklԥ yɚnɚúı, müɚsir
hԥyɚtdɚn da müɯtԥlif ɯɚlqlɚrın yɚúɚyıú tԥrzindԥn bԥhs ɟdib vԥ s.
Bu iki böyük sԥnԥtkarın bu qԥdԥr bԥnzԥrliklԥri ilԥ yanaúı,
fԥrqliliklԥri dԥ var: “Hɚmid pyɟslԥrini ɨynɚnmɚq üçün dɟyil,
ɨɯunmɚq üçün, Cɚvid isԥ ɨynɚnmɚq üçün yɚrɚtmıúdır. Üslub vԥ
üsulɚ gԥldikdԥ isԥ ɨnlɚrı biri - birindԥn ɚyırmɚq ilk bɚɯıúdɚn ɨ
qԥdԥr dԥ ɚsɚn görünmür. Hɚmidԥ bԥlԥd ɨlmɚyɚnlɚr úɟirlԥrini
ɟúidԥrkԥn, Cɚvidinki, Cɚvidԥ bԥlԥd ɨlmɚyɚnlɚr isԥ úɟirlԥrini
ɟúidԥrkԥn, Hɚmidinki zԥnn ɟdԥrlԥr” (126, 16).
Hamid ԥsԥrlԥrini “teatro kılı÷ında” yazmıúdır, “baúqa bir
deyimlԥ desԥk, Hamid, úeirlԥrinin önԥmli bir qismini teatra
109
bԥnzԥyԥn, fԥqԥt ԥslindԥ teatr olmayan bir yapıda qԥlԥmԥ alıb.

Sԥnԥtkarın özü dԥ bunu qԥbul edir: “Benim teatrolarım oynanmak
üçün de÷il, okunmak üçün yazılmıútır” (252, 184).
Hamiddԥn fԥrqli olaraq Cavid “Pey÷ԥmbԥr” dramından baúqa
bütün pyeslԥrini oynanmaq üçün yazmıúdı. Tԥnqidçi Hԥnԥfi
Zeynallının fikrincԥ, Cɚvid “ԥúkal çԥhԥtdԥn Hamidanԥdir.” Bizcԥ,
Hüseyn Cavid yalnız “eúkal cԥhԥtdԥn” deyil, üslub vԥ üsul
baxımından da, “Hamidanԥ”dir.
Cavid Hamidi tanıdıqdan sonra tԥxԥllüsünü ona yaraúdırmıú,
qԥhrԥmanlarının isimlԥrinԥ belԥ ԥksԥr hallarda Hamidin
qԥhrԥmanlarının ismini vermiúdir. Mԥsԥlԥn, Hamidin “Tarık”
ԥsԥrindԥn Zԥhra vԥ Ԥzra, Teymur, Dilúad, Bԥyazit “Teyflԥr
keçidi”, “Ruhlar” vԥ “Ԥrzilԥr”dԥndir. Cavidin ԥsԥrlԥrindԥki
mԥlԥklԥr, úeytanlar, xidmԥtcilԥr, nԥdimlԥr, dԥliqanlılar vԥ saqilԥr
dԥ Hamid ԥsԥrlԥrindԥn gԥlmԥ müsafirlԥr kimidir.
H. Cɚvidin “øútԥ bir divɚnԥdԥn bir xɚtirԥ” pɨɟmɚsı üslubuna,
mԥzmununɚ, vԥzninԥ görԥ demԥk olar ki, Hamidin “öԥrɚm”ının
eynidir. “Hԥtta o qԥdԥr Hamidanԥdir ki, bԥlkԥ dԥ Hamid bu gün
dirilib mԥzarından qalxsa, mԥn bunu nԥ zaman yazdım deyԥr.
Hԥlԥ Cavid ԥfԥndinin divanԥsinin söylԥdiyi: “Yɚr idim hԥm yɚra,
hԥm ԥ÷yɚrԥ mԥn” ifɚdԥsi sɚnki Hɚmidin divɚnԥsinin “Yɚr da,
ԥ÷yɚr da sԥn, mԥn dԥ sԥn” xitɚbınɚ sԥs vɟrmiú kimidir” (126, 18).
“øútԥ bir divɚnԥdԥn bir xɚtirԥ” pɨɟmɚsında Cɚvid yazır:
HΩpsinin ɚmɚlı bir, Ωfkɚrı bir,

HΩpsinin iqbɚlı bir, ibdɚrı bir.
HΩpsi yɚlnız bir hΩqiqΩt ɚúiqi,
HΩpsi bir vicdɚnlɚ dinlΩr hɚliqi.
Pɚrlɚmıú hΩpsindΩ bir haq úölΩsi,
XeyrΩ munis, úΩrΩ duúman cümlΩsi (25, 102).
Ԥbdulhaq Hamidsԥ ”öarɚm” ԥsԥrindԥ divɚnԥnin dili ilԥ belԥ

deyir:
BΩzisi cɚmidΩ ɨlmuú bir imɚm,

110
øktidɚyi- hɚlqɚ vɟrmiú ittihɚm.

BΩzisi vɚiz, bɚúındɚ qırx kiúi.
HΩp qıyɚmΩtlΩr qopɚrmɚqdır iúi.
BΩzisi bir úɟyxdir dΩrgɚhdɚ,
Sɚnki xɚdimdir ɨ qürbullɚhdɚ (252, 13).
østԥr Hɚmidin “öԥrɚm”ı, istԥrsԥ dԥ Cɚvidin “øútԥ bir divɚnԥdԥn

bir xatırԥ” pɨɟmɚsı divɚnԥnin dili ilԥ dɟyilsԥ dԥ, bunlɚr divɚnԥ
dɟyil dԥ, ԥksinԥ, divɚnԥ ɚriflԥrdir. Bu divanԥ ariflԥrin dili ilԥ
Cavid úeirdԥ “kimsin?” “nԥsin?” – suɚlınɚ cɚvɚb tapma÷a çalıúıb,
ùԥrqin kɟçmiúinԥ, Ortɚ ԥsrlԥrın fԥlsԥfi görüúlԥrinԥ, dinԥ, fԥrqli
münɚsibԥt bildirib, cԥmiyyԥt, insɚn, bԥúԥrin hɚzırkı durumu ilԥ
ԥlaqԥli fikirlԥr söylԥyib:
Bir yı÷ın ΩfsɚnΩ, bin lɚfu kΩzɚf,

Uydurub hΩr kΩs çıxɚrmıú ixtilɚf,
HΩr biri bɨú bir xayɚl ɚlmıú ΩlΩ,
U÷rɚúıb dünyɚyɚ sɚlmıú vΩlvΩlΩ… (21, 103).
Cɚvidԥ görԥ, bԥúԥriyyԥt tɚrixi bir yı÷ın mԥnasız ɚdԥt vԥ

ԥnԥnԥlԥrdԥn, ziddiyyԥt vԥ kԥúmԥkɟúlԥrdԥn ibɚrԥtdir. ùimdi isԥ
ԥskinin tԥkrɚrıdır. O, etirɚf ɟdir ki, bu yɚúɚ qԥdԥr kԥsb ɟtdiyi
ɟlmi-irfɚn onu heç bir hԥyat hԥqiqԥtinԥ yaxınlaúdırmır, ԥksinԥ,
uzaqlaúdırır. Ɉxudu÷u kitɚblɚrı “sԥrsԥm kitɚblɚr”, yɚzdı÷ı dԥftԥri
isԥ “sɚçmɚ dԥftԥrlԥr” ɚdlɚndırır, “hökm ɟdir ruhumdɚ ɚrtıq bɚúqɚ
hɚl” – dɟyԥ bildiyi bütün ɟlmi-irfɚndɚn nɚrɚzılı÷ını bildirir” (21,
103) vԥ bu qԥnaԥtinԥ gԥlir:
Sɨrsɚlɚr dünyɚdɚ kimdir hökmdɚr?
Bԥn dɟrim: ölmüúlԥr, ölmüú, duy÷ulɚr.
Bir hԥqiqԥtdir bu - vɚrsɚ úübhԥsiz,
Tɚ cɨcuqlukta nԥ öyrԥnmiúsiniz,
Hԥr nԥ yɚd ɟtmiúsiniz dün vԥ bu gün.
Qԥlbinizdԥn hԥp silin, bir-bir bütün (21, 104).
H. Cavid yaradıcılı÷ında fԥlsԥfԥdԥn söz açarkԥn, Türkiyԥnin
mԥúhur filosofu, “østanbul Universitetindԥ ilk fԥlsԥfԥ
111
konfranslarını” verԥn, “tԥkkԥ ԥdԥbiyyatı alanında nԥfԥslԥr” (245,

33) yazan vԥ ùԥrq ԥdԥbiyyatında olan tԥsԥvvüf cԥrԥyanlarının
tԥdqiqi ilԥ mԥúqul olan Bölükbaúı Rza Tevfikdԥn dԥrs alması
faktını diqqԥtdԥ tutmaq lazımdır. Çünki Rza Tevfik Bölükbaúı
Cavidin “irfan düúüncԥsinԥ, tԥsԥvvüf ԥdԥbiyyatının qaynaqlarına,
Qԥrbԥ mԥxsus Nitsúe fԥlsԥfԥsinԥ (bu illԥrdԥ Türkiyԥdԥ Rza Tevfik
tԥsԥvvüfün Kamil insanı ilԥ Nitsúenin üstinsan nԥzԥriyyԥsini
incԥlԥmԥklԥ mԥú÷uldu) yönԥlmԥsindԥ, onun fԥlsԥfi biliklԥrin
kamillԥúmԥsindԥ yardımcı olmuúdur” (211, 31).
Mԥktublarından birindԥ müԥllimi Rza Tevfikdԥn “ùeyx
ԥfԥndi” – deyԥ bԥhs edԥn Cavidin “ùair bütün varlı÷ın ahԥng vԥ
manasını sezԥn ruh olmalıdır” – tԥliminin dԥrsini dԥ ondan aldı÷ı
anlaúılır. Bu mԥnada, ça÷daú hԥyɚtın suɚllɚrınɚ cɚvɚb vɟrmԥyԥn
“Qԥrbin mɨdɟrnizԥ ɟdilmiú skɟptizm, úübhԥçilik fԥlsԥfԥsi:
Cɚvid`in bu fԥlsԥfi sistɟmlԥrdԥn üz döndԥrmԥsi, qԥti inkɚrçılıq
úԥklindԥ ɨlsɚ dɚ, yɟni fԥlsԥfi ɚxtɚrıúlɚr yɨlunu tutmuú rɨmɚntik
úԥrqli bir úɚir üçün çɨx normal idi!” (211, 63 -64).
Bԥzԥn o, zɚhirԥn bu fԥlsԥfԥlԥrdԥn üz çevirmiú kimi görünsԥ
dԥ, ԥslindԥ o, bu fԥlsԥfԥlԥrin tԥsirindԥn qurtula bilmԥmiúdir.
Ԥbdülhaq Hamidin; “Teatrolarım içinde en edebi kılıklısıdır”
– dediyi ùeksprin “Otello” vԥ “Hamlet”inin tԥsiri duyulan
“Finten”inin tԥsiri, eyni zamanda Cavidin “øblis”indԥ dԥ
tԥkrarlanmaqdadır. Hattɚ øblisin mɨnɨlɨqundɚkı:
øblis nԥdir? – Cümlԥ xԥyanԥtlԥrԥ bɚis…
Yɚ hԥr kԥsԥ xɚin ɨlɚn insɚn nԥdir? – øblis… (21, 117) –
misraları eyni ilԥ Hɚmidin “Fintɟn”indԥki misralarının hԥmԥn-
hԥmԥn eynidir:
– Mԥlԥkmi; yɨxsɚ insɚnmı diyɨrdun, bԥlkԥ úɟytɚndır?
Mԥlԥk dԥ úimdi insɚndır, qızım, úɟytɚn dɚ insɚndır!”
H. Caviddԥ qaynaqlarını türk romantizmindԥn, xüsusԥn
Hamiddԥn alan mԥsԥlԥlԥrdԥn biri dԥ tԥbiԥtԥ pԥrԥstiú mԥsԥlԥsidir.
Ԥ. Hamiddԥ tԥbiԥt bir baúqadır. “Tԥbiԥti sԥnԥtin ana qayna÷ı, özü
kabul edԥn” Hamid “Türk úeirinin ruhuna ve konusuna önԥmli bir
yenilik gԥtirib” (252, 25). Mԥsԥlԥn, Hamiddԥn ԥvvԥlkilԥr tԥbiԥti
daha çox “insan içindԥki tԥbiԥt” olaraq incԥlԥdiklԥri halda, Hamid
112
onlardan fԥrqli olaraq insan içindԥki tԥbiԥtdԥn çox, “tԥbiԥt

içindԥki insanı etüd etmiú”, insan vԥ tԥbiԥt arasında geniú bir
körpü qurmuúdu. Nԥticԥdԥ, tԥbiԥt vԥ insan bir-birini tamamlayan,
zaman-zaman bir-birindԥn tԥsirlԥnԥn iki üzv kimi ortaya
çıxmıúdı.
Azԥrbaycan ԥdԥbiyyatında isԥ, “Tԥbiԥti romantikcԥsinԥ
idealizԥ” etmԥyi vԥ tԥbiԥtԥ fԥlsԥfi yanaúma÷ı ilk dԥfԥ Hüseyn
Cavid gԥtirmiúdir. Onun bütün ԥsԥrlԥrindԥ “füsunkar tԥbiԥt
özünün bir parçası ilԥ çıxıú edir. Çiçԥklԥr, çinar, sԥrv, ba÷ça,
a÷aclıq, xiyaban, gül dԥmԥtlԥri romantik sԥnԥtkarın pyeslԥrindԥ
tԥbiԥtin sԥlahiyyԥtli sԥfirlԥridir” (78, 11).
Romantiklԥrin tԥbiԥtԥ münasibԥtindԥ, tԥbiԥtin ԥbԥdiliyi kimi
tԥsԥvvürlԥr ԥsas yer tutur ki, bu da Panteizmlԥ ba÷lıdır.
Panteizmdԥ Allahla tԥbiԥt bir - birinin içԥrisindԥ ԥridilir, vԥhdԥtdԥ
götürülür, yԥni, “Tԥbiԥtin övladı olan insan öz rԥngarԥngliyi ilԥ,
onun hissi hԥyatını müԥyyԥnlԥúdirԥn tԥbiԥtin qanunları ԥsasında
formalaúmıúdır. Tԥbiԥt nԥinki insandan kԥnarda, eyni zamanda
insanın kԥndindԥ mövcutdur” (252, 292).
Bu sԥbԥblԥ, Cavidin pyeslԥrindԥ tԥbiԥtin “sԥlahiyyԥtli
sԥfirlԥri” (79, 11) hԥr zaman baú rollardadır. H. Cavidin tԥbiԥtԥ
vԥ dinԥ münasibԥti “Afԥt” ԥsԥrindԥ öz ԥksini tapıb. Ԥsԥrdԥ tԥbiԥti
úeir, musiqi, din vԥ gözԥlliklԥr mԥnbԥyi kimi görstԥrԥn ԥdib yazır:
“Dünyada yalnız bir úeir, bir musiqi, bir din mԥnbԥyi var ki, o da
tԥbiԥtdır! ùeirmi istԥrsin? Yıldızların sԥvfԥti, qürubun
mԥhzunlu÷u, geçԥnin sükutu, fԥzanın dԥrinliyi hԥp birԥr úeirdir!
Musiqimi istԥrsin? Çayların, irmaqların ninnisi, dԥnizlԥrin,
çayların ça÷layan vԥlvԥlԥsi, aslanların, yıldırımların gurlaması,
xԥfif rüzgarların zümzümԥsi, yaprakların, çiçԥklԥrin, bülbüllԥrin,
ishaqların ötüúmԥsi hԥp birԥr musiqidir! Dinmi istԥrsԥn? øútԥ, hԥr
yıldızın incԥ tԥbԥssümlԥri, hԥr günԥúin yıldızlı baxıúları, hԥr gün
yeni bir din, yeni bir mԥhzԥb do÷uruyor” (23, 273).
Eynı fikirlԥr demԥk olar ki, Ԥbdülhaq Hamidin “Mԥqbԥr”indԥ
belԥ keçir: “Hankı qԥlԥm tԥbii gözelliklԥri haqqıyla tԥqlid etmiú?
Bizim yazıb da gözԥl buldu÷umuz úeirlԥri bizԥ ilham edԥn tԥbiԥtdir.
Mԥnim, ԥ÷ԥr varsa, gözԥlliklԥrim da÷ların, ba÷ların, çiçԥklԥrindir...”
113
(254, 21).
Tԥbiԥtԥ fԥlsԥfi yanaúmaq vԥ bԥzԥn dԥ tԥbiԥtdԥn bir “dekorasiya”
kimi bԥhs etmԥk üsulu Hamiddԥ oldu÷u kimi, Caviddԥ dԥ güclüdür.
“Xԥyyam” ԥsԥrindԥ H. Cavid bu mԥsԥlԥyԥ toxunub. ùԥrqin ilk
materialist filosofu Xԥyyamın tԥbli÷ etdiyi fikir budur: “Hԥr úeyin
ԥsası tԥbiԥtdir.” Hԥr úey keçicidir. Ԥbԥdi olan ana torpaq vԥ daima
dԥyiúԥn tԥbiԥtdir. Cism, ԥúya, maddi varlıq ԥslini itirmir, heçԥ
çevrildikdԥn sonra belԥ müxtԥlif úԥkillԥrdԥ tԥzahür edir.
Ümumiyyԥtlԥ, tԥbiԥti Yaxın ùԥrqdԥ ilk dԥfԥ, özünԥmԥxsusu bir
úԥkildԥ vԥsf etmԥk, “tԥbiԥtin ruhundakı úeiriyyԥti açmaq”, tԥbiԥtԥ
fԥlsԥfi yanaúmaq Ԥ. Hamidԥ müԥssԥr olmuúsa, Azԥrbaycan
ԥdԥbiyyatında “tԥbiԥti varlıq kimi göz önünԥ sԥrmԥk” missiyasını
Cavid öhdԥsinԥ götürmüúdü.
Belԥliklԥ, Ԥ. Hamidlԥ H. Cavidin gԥrԥk üsul vԥ üslubunda, gԥrԥk
hԥr ikisinin mövzularının “uzaq”dan seçılmԥsindԥ vԥ ya Hamid kimi
úeirinԥ “fԥlsԥfԥni çox qatması, úeiri düúüncԥlԥúdirmԥsi, ya da
düúüncԥni úeirlԥúdirmԥsindԥ” bԥnzԥrliklԥri çoxdur.
Cavidin sԥnԥt kredosunun müԥyyԥnlúmԥsindԥ Tevfik Fikrԥtin
dԥ tԥsiri çoxdur, Ziya Gökalpın da dediyi kimi, “Hamidin
qüvvԥtli tԥsiri altında qalan Cavid eyni zamanda Fikrԥtin dԥ
tԥqibçisidir vԥ onun yaradıcılı÷ı, yalnız dil baxımından deyil, fikir
vԥ sԥnԥt baxımlarından da Hamid vԥ Fikrԥt tԥsirlԥrinin bir halitası
kimi tԥlԥqqi oluna bilԥr” (252, 147).
Tevfik Fikrԥt inqilabi ruhlu úeirlԥrindԥ zülm, fanatizm vԥ
istibdadı qԥtiyyԥlԥ qamçılamıú, humanizm vԥ azadlq ideyalarını,
xalqlar dostlu÷unu tԥrԥnnüm etmiú türk úeirinԥ mԥzmun vԥ
formaca yenilik gԥtirmiú, “Sԥnԥt hԥyat üçündür” – prinsipini
ԥmԥldԥ vԥ nԥzԥriyyԥdԥ tԥtbiq etmiúdi.
Türk ԥdԥbiyyatına ilk dԥfԥ Fikrԥtlԥ mövzu olan ”dԥniz insanın
ruhunu dinlԥndirԥn, saflı÷ın, tԥmizliyin simvolu olaraq görülür”
(239, 25).
Saf ve rekaid... hani akúamkı ta÷ayyur heyecan?

Bir çoçuk ruhu kadar pür-nisyan
Bir çoçuk ruhu kadar úimdi münevver, lekesiz,
114
Uyuyor Mavi deniz (244, 188).
Cavid ”estɟtik görüúlԥrinԥ güzgü tutan” (126, 5) vԥ üslub

etibarı ilԥ Fikrԥtin eyni olan “Dԥniz tɚmɚúɚsı” úeirindԥ yazır:
GünΩú qürub ɟdiyɨr; göy… mühitimiz gömgöy…

Göz iúlΩdikcΩ könül uçmɚq üzrΩ çırpınıyɨr.
GünΩú qürub ɟdiyɨr; göy… fΩzɚ, dΩniz gömgöy…
Uzɚqdɚ, yɚlnız ufuqlarda vɚr bir ɚlΩmi-nur.
Bütün gözΩllyi hΩp sɚnki tɨplɚmıú Yɚrɚdɚn,
DΩnizdΩ xΩlqΩ niúɚn vɟrmΩk istiyɨr alɚn (21, 68).
H. Cavid “Dԥniz tamaúası” úeiri ilԥ Fikrԥtin “Uyuyor mavi

dԥnizindԥ” oldu÷u kimi, insanın gözü önünԥ úair ԥliylԥ iúlԥnmiú,
pıçıltılarını belԥ duymuú kimi oldu÷umuz bir dԥniz tablosu sԥrir
sanki.
H. Cavidin 1914-cü ildԥ “Qars vԥ Oltu ԥtrafında sԥbԥbsiz
olaraq alçaqcasına qԥtl vԥ ya÷ma edilԥn “Mԥzlumlar üçün”
yazdı÷ı úeirindԥki:
Yaúamaq istΩrsΩn, çalıú, çabala,

RΩdd olup gurla, bΩrq olub parla!
Yoqsa fΩryadü nalΩ zaiddir,
Bir hΩqiqΩt bu: ΩzmΩyΩn Ωzilir!... (21, 72) – misraları da Tevfik
Fikrԥtin “Tarixi –qԥdim”inԥ istinad edԥr kimidir:
Bir hakikat: Hakikati zencir;

Bir bela÷at: Bela÷at-i úemúir;
Hakk kavinin, demek úeririndir;
En celi hikmet: Ezme÷en ezilir! (252, 40).
Sonralar T.Fikrԥtin “Tarixi-qԥdim” ԥsԥrinin ideyasına Cavidin

“øblis”indԥ, øsklet obrazının yeni versiyasına isԥ (214, 28)
“Pey÷ԥmbԥr”indԥ rastlanaca÷ıq”
115
ÇeynΩyΩn haqlı, çeynΩnΩn mayub:

QΩhrΩ alqıú, qurura sΩcdΩ: kΩrΩm (23, 40).
DinlΩmΩz kimsΩ qΩlbi, vicdanı,
MΩhv edΩn haqlı, mΩhv olan haqsız... (23, 176).
Tevfik Fikrԥt vԥ Cavid yaradıcılı÷ında üslub cԥhԥtdԥn bԥnzԥr

vԥ ardıcıl mԥqamlara nԥzԥr yetirsԥk, “Fikretin O. Kontun dini
hԥyat adlandırdı÷ı pozitiv fԥlsԥfԥsindԥn qaynaqlanan
görüúlԥrini” (211, 29) onda da görԥ bilԥrik.
H. Cavid yaradıcılı÷ında T. Fikrԥt, R. Tevfik, A. Hamid,
Cԥnab ùԥhabԥddin, X. Z. Uúaklıgilin tԥsirinin oldu÷u kimi, bu
yazarların özlԥri dԥ, “fransız filosofu Ogüst Kontun insan
düúüncԥsini teoloji, metafizik vԥ pozitiv olaraq mԥrhԥlԥdԥn ibarԥt
hesab edԥn pozitivist fԥlsԥfԥnin tԥsiri altında idilԥr” (251, 220).
Ogüst Kont “bütün fԥlsԥfԥ vԥ düúüncԥlԥrdԥn imtina edԥrԥk,
kԥndisi hԥyat dini isimli bir din tԥklif edirdi vԥ indiyԥ qԥdԥr
insanların inandı÷ı bütün dinlԥri, insanlıq dininԥ keçid üçün bir
hazırlıq mԥrhԥlԥsi” (244, 220) - adlandırırdı.
Aydındır ki, Hüseyn Cavid Ogüst Kontun fԥlsԥfi düúüncԥsini
Türk romantiklԥri vasitԥsiylԥ mԥnimsԥmiúdi. Ogüst Kontun
pozitivist düúüncԥsini eyni ilԥ onun “ùeyx Sԥnan”, “Pey÷ԥmbԥr”,
“Xԥyyam” kimi ԥsԥrlԥrindԥ görmԥk o qԥdԥr dԥ çԥtin deyil. Belԥ
ki O. Kontun “Bilim insanı insanlık dininin Pey÷ԥmdԥridir” –
fikirlԥrindԥn yararlanan H. Cavid “Pey÷ԥmbԥr”ini “bu qԥnaԥti
ilԥ” yekunlaúdırıb:
Kiúi irfan iúi÷ında parlar,

ùübhΩsiz bilgidΩ Allah gücü var.
ΨvΩt, arif düúünür, haqqı bulur,
AqibΩt kΩndisi bir Tanrı olur (23, 296).
“Xԥyyam”da da eyni fikri “Pey÷ԥmbԥr idim, ümmԥtim olsa” –

úԥklindԥ dilԥ gԥtirib. Ԥsԥrdԥ; “Pey÷ԥmbԥr idim, ümmԥtim olsa” -
deyԥn Xԥyyam da bu düúüncԥnin “Tԥmsilcisi kimi” tԥzahür
etmԥkdԥdir:
116
Uydunuz bunca xurafata yetΩr,

Bu hΩyat, iútΩ ölümdΩn dΩ betΩr.
Ψl verir paslı, sönük adΩtlΩr!
ùΩn tΩbiΩt sizi azadΩ dilΩr.
Qarıúıb birlΩúin, iffΩt dΩ budur,
ùeyxin uydurdu÷u cΩnnΩt dΩ budur... (23, 163).
H. Cavidin Tevfik üslubunda yazdı÷ı ԥsԥrlԥrindԥn biri dԥ

ԥdԥbiyyatımızda “Mԥsud vԥ ùԥfiqԥ” adıyla tanınan “Bakıda”
manzumԥsidir. Ԥsԥrdԥ Cavidin yoxsulların hԥyatı ilԥ ilgilԥndiyi,
iúçi sinifinin gԥlԥcԥktԥki bagımsızlı÷ı xüsusunda arzuları yer
almaqdadır. Hԥr zaman proletar mԥfktirԥsindԥn uzaq olan H.
Cavidin bu hԥrԥkԥti sԥnԥtindԥ vԥ görüúlԥrindԥ bir yenilik olaraq
qԥbul olunub.
ùeir Tevfik Fikrԥtin Süha ilԥ Pԥrvinini xatırladır. Do÷rudur,
ùԥfiqԥ - Mԥsud dialoqu üzԥrinԥ qurulmuú mԥnzumԥnin mövzusu
Süha vԥ Pԥrvindԥn fԥrqlıdır, amma, qurgu vԥ simvollar çox
bԥnzԥrdir. Hԥr iki ԥsԥrdԥ Mԥsud vԥ ùԥfiqԥ bir simvoldur: xԥyal
vԥ hԥqiqԥt qavramlarını qarúılayıb, fԥlsԥfi fikirlԥri ifadԥ edirlԥr:
Sosyal muhtԥvası olan bu úeirdԥ ԥsas mövzu xԥyalla-hԥqiqԥt
çatıúmasıdır. ùԥfiqԥ bir az xԥyalpԥrvԥrdir.
øki dost Balaxanı neft mԥdԥnlԥrinԥ gedԥrkԥn, ùԥfiqԥ uzaqdan
xoú, úairanԥ bir ormana bԥnzԥtdiyi neft borularını görüncԥ
sevinԥrԥk Mԥsuda göstԥrir vԥ sorur:
NΩdir o mΩnzΩrΩ? Bir baq, nasıl da cazibΩdar!

Ki hΩr baqıúda do÷ar qalbΩ bir sürur-i bahar.
O sΩrvilikdΩ gΩzΩnlΩr deyilmi hΩp mΩsud?
De÷ilmi – Allah için söylΩ, hΩpsi – vΩcd-alud? (21, 38).
ùΩfiqΩnin MΩsuddan aldı÷ı cavabsa belΩ olur:
XΩyal içindΩ bΩúΩr daima sΩadΩt arar,
HΩqiqΩtin yüzü lakin gülümsΩmΩz, a÷lar (21, 39).
Örrnԥk verdiyimiz bu misralar Tevfiklԥ yanaúı, bizԥ hԥm dԥ

Hamidin aúa÷ıdakı misralarını xatırladır:
117
“Az - çok hayelden gelir insane tesliyet,

Piri÷birardır, yüzü gülmez hakikatin.”
ùeirin tamamına diqqԥt yetirsԥk mԥtndԥ, zԥngin-yoxsul

tԥzadlarının vurgulandı÷ını görԥcԥyik.
Tԥhkiyԥyԥ dayanan vԥ dramatik bir xüsusiyyԥti olan bu úeirin
fikir a÷ırlı÷ı xԥyalın hԥqiqԥtԥ qarúı üsyanı, ondan üz çevirmԥsidir.
Hԥqiqԥt simvolu olan Mԥsud cԥmiyyԥt hԥyatındakı zulüm,
sԥfalԥti görԥrԥk, bunlardan xԥbԥrsiz olan xԥyala – ùԥfiqԥyԥ –
sanki bunları göstԥrmԥk üçün vԥzifԥ alıb.
ùeirin sonrakı bԥndlԥrindԥ xԥyalın hԥqiqԥtԥ büsbütün tԥslim
oldu÷u görünmԥkdԥdir. ùairanԥ bir pafosla yazılmıú “Mԥsud vԥ
ùԥfiqԥ” hԥr úeydԥn ԥvvԥl, Mԥsud vԥ ùԥfiqԥnin xarakterindԥ,
onları düúündürԥn böyük ictimai fikirlԥrdԥ, milyonçular úԥhԥri
olan neft Bakısı vԥ yoxsul sinifin hԥyatı, gԥlԥcԥyi haqqında
bԥslԥdiklԥri gözԥl arzularda özünü göstԥrmԥkdԥdir.
“Qadın gülԥrsԥ, úu issız mühitimiz gülԥcԥk, Sürüklԥnԥn
bԥúԥriyyԥt qadınla yüksԥlԥcԥk” – deyԥrkԥn dԥ Cavidin “Ԥgԥr sԥfil
olursa qadın, alçalır bԥúԥr” – deyԥn Fikrԥtin çizgisindԥ
yürüdüyünü görürük. Bu baxımdan, Hüseyin Cavidin “Qadın”
úeiri dԥ diqqԥtԥdԥyԥrdir. Bu úeirdԥ úair qadını yüksԥldԥn, onu bir
gözԥllik timsali olaraq görԥn, qadının kölԥlikdԥn qurtulub insan
olmasının fԥrqinԥ varmasını tԥlqin edir.
Qısacası, qadınların müdafiԥ olundu÷u bu ԥsԥrdԥ úair, qadın
üzԥrindԥki kiúi hegemoniyasına, qadınların öz haqlarına sahib
çıxaraq son vemԥlԥri yolunda bir müraciԥt funkusiyası ilԥ
yüklԥnmiúdir. ùairin “Sevgili hԥmúirԥ”, “ana”, “ey nazlı qadın”,
“ey sevgili”, “úԥfqԥtli mԥlԥk” hesab etdiyi qadına “oyan” –
demԥklԥ ona insan kimi yaúamaq haqqı verir, “ԥsarԥt”ԥ vԥ
“hԥqarԥt”ԥ mԥruz qalan qadına yol göstԥrir:
Çalıú, öyrΩn, ara, bul haqqını al!

QΩhrΩmanlar kimi qavgaya atıl!
KimsΩdΩn, gözlΩmΩ yardım Ωsla;
Yalnız kΩndinΩ kΩndin a÷la! (21, 54).
118
Cavid yaradıcılı÷ında Fikrԥtlԥ yanaúı, üsul vԥ üslub cԥhԥtdԥn

Mԥhmԥt Akif bԥnzԥrliyi dԥ görünmԥkdԥdir. Cavid hԥlԥ tԥlԥbԥlik
zamanından Mԥhmԥt Akifin tԥlԥbԥsi olmuú, mühazirԥlԥrini
dinlԥmiú vԥ onu sevmiúdi. Mԥhmԥt Akif, hԥm dԥ bir ùԥrq
mԥdԥniyyԥti heyranı idi. “Avrupa mԥdԥniyyԥtinԥ heyranlıq ùԥrq
mԥdԥniyyԥtini bilmԥmԥkdԥn irԥli gԥlir” – fikrindԥ olan úair bu
üzdԥn diqqԥti øslam mԥdԥniyyԥtinԥ yönԥltmԥyԥ çalıúmaqdaydı.
Modernist islamcılar arasında yer alan Akif bütün gücünü
Qurani-Kԥrimdԥn, fikirlԥrini isԥ Cԥmalԥddin Ԥfqani vԥ
Mԥhԥmmԥd Abduhdan almıúdır. Bütün bunlar Akifԥ düúüncԥ
platformunda mücadilԥ vermԥk imkanı yaratmıúdı.
Yaradıcılı÷ında øslam pey÷ԥmbԥrinin, ùԥrq fatehinin, ùԥrq
úairinin, ùԥrq hökmdarının, ùԥrq filosofunun, ùԥrq aúiqinin
obrazlarını yaratmıú Cavid dԥ Akif kimi, ùԥrq mԥdԥniyyԥtinin
heyranı idı. Onları bir-birinԥ ba÷layan mԥsԥlԥlԥrdԥn biri dԥ haq,
hԥqiqԥt vԥ iman mԥsԥlԥlԥridir. Cavid dԥ Akif kimi nԥ zamanın, nԥ
bir kimsԥnin qarúısında baúını ԥymԥmiúdi. Hԥr zaman inancına vԥ
sԥnԥtinԥ sadiq qalmıú H. Cavid Turan düúüncԥsiylԥ yaúamıú vԥ
yaratmıúdı.
Ancaq Akif ilԥ Cavid arasındakı bütün bu bԥnzԥrliklԥrlԥ
yanaúı, ayrıldıqları nöqtԥlԥr dԥ yox deyil. Belԥ ki, H. Cavid hԥr
zaman “Sԥnԥt sԥnԥt üçündür” - düúüncԥsini dԥstԥklԥrkԥn, Akif
hԥr zaman “Sԥnԥt sԥnԥt üçündür” - nԥzԥriyԥsinԥ qarúı çıxmıú,
fԥaliyyԥtini “Sԥnԥt xalq üçündür” - fikriylԥ yürümüúdür. Akifԥ
görԥ úeir, “Libas hizmԥtini, qida vԥzifԥsini görmԥli, gerçԥyi hԥr
an vԥ bütün çılpaqlı÷ıyla yaxalamalıdır”, yԥni úeir toplumun
istԥklԥrini qarúılamalıdır.
H. Cavidlԥ M. Akifin “yaradıcılıq pisixolojiyası” demԥk olar
ki, çox zaman üst - üstԥ düúür. Hԥtta bԥzԥn bir-biri ilԥ o qԥdԥr
ba÷lı olur ki, hԥtta “bԥzԥn mövzunun tamamlanmasını, yeni
estetik dԥyԥr vԥ mԥzmun, eyni zamanda mԥfkurԥ gücü
qazanmasını sanki Akif Cavidin öhdԥsinԥ buraxmıú olur” (201,
37). Mԥsԥlԥn: Cavidlԥ Akifin “Kor neyzԥn” baúlıqlı úeirinԥ nԥzԥr
salsaq, görԥrik ki, ԥgԥr Akifin Kor neyzԥni “sԥfillԥr alԥminin,
119
insan biganԥliyinin fԥlakԥt rԥmzi, hԥm dԥ xeyli dԥrԥcԥdԥ estet”

bir obrazdırsa, “Cavidin Kor neyzԥni daha mürԥkkԥb quruluúa
malik mükԥmmԥl, bir xarakter sahibidir” (211, 37).
Hԥtta Cavidin “Dԥrd aldı sa÷ımı, ölüm solumu,
Namԥrd Araz kԥsdi bԥnim yolumu” (21, 219) Kor neyzԥni
ictimai-siyasi mԥzmunla daha cox yüklԥnmiúdir.
Sözsüz ki, Akiflԥ Caviddԥki bu “poetik ab-hava” bԥnzԥrliklԥri
ötԥri, “zahiri bԥnzԥrliklԥr deyil, poetik ruhi birliyin, do÷ma
düúüncԥlԥr dal÷asının birindԥn digԥrinԥ ötürülmԥsinin dԥlillԥri”
(25, 39), onların ruh vԥ düúüncԥ birliyinin tԥzahürüdür.
Ümumiyyԥtlԥ, H. Cavid ömrünün sonunadԥk Türkiyԥdԥ
öyrԥndiklԥrinԥ, xüsusԥn dԥ, “Sԥnԥt sԥnԥt üçündür” nԥzԥriyyԥsinԥ
sadiq qalmıú, ԥdԥbiyyatımıza “Peygԥmbԥr”, “øblis”, “ùeyx
Sԥnan”, “Xԥyyam”, “Afԥt”, “Topal Teymur”, Sԥyavüú” kimi
ԥsԥrlԥr vermiúdir. ødeoloji yönԥticilԥr ondan sovetlԥrin vԥsfini
tԥlԥb edԥrkԥn Cavid “Peygԥmbԥr”dԥ israrla mԥramını bԥyan
edirdi:
MΩn fΩqΩt hüsnü-xuda úairiyim

YerΩ enmΩm dΩ sΩma úairiyim (23, 194).
Cavidin Hamid, Tevfik Fikrԥt, Rza Tevfik vԥ Mԥhmԥt Akiflԥ

üsul, üslub, dil vԥ düúüncԥ bԥnzԥrliklԥri çoxdur.
Bu bԥnzԥrliklԥri görԥn Hԥnԥfi Zeynallı hԥlԥ keçԥn ԥsrin
ԥvvԥllԥrindԥ yazırdı: “øki ԥsrin vԥ iki mühitin hüdudunda
böyüyԥn” H. Cavid ԥslԥn azԥrbaycanlı olsa da, “düúünmԥ zövqü
vԥ üslub etibarı ilԥ tam bir istanbullu gibi meydana çıxmıúdır.
Onun üzԥrinԥ bir tԥrԥfdԥn tԥrbiyԥ aldı÷ı klerikal ruhani mühiti vԥ
østanbulun aristokrat hԥyatı, o biri tԥrԥfdԥn inkiúaf etmԥyԥ
baúlayan sanaye-aqrar Azԥrbaycan burjuaziyası mühitinin tԥsiri.
øútԥ, Cavidin yaradıcılı÷ının ana xԥttini tԥúkil edԥn mԥnbԥ. Onun
yazdı÷ı østanbul dili vԥ ԥdԥbiyyatı ilԥ Osmanlı úairlԥrindԥn
Ԥbdülhaq Hamid, Rza Tevfik vԥ Tevfik Fikrԥtdir. Bu úairlԥrin
tԥsiri dԥ Cavidin sonrakı yaradıcılı÷ında daha aydın surԥtdԥ ԥks
etmԥkdԥdir” (225, 21-22).
120
Halbuki, Hüseyn Cavid “øki ԥsrin vԥ iki mühitin hüdudunda”

deyil, “iki ԥsrin, üç mühitin; Çarlıq Rusiyası, ùahlıq øranı vԥ
Osmanlı Türkiyԥsi mühitindԥ böyüyürdü.
Bütün bu bԥnzԥrliklԥrlԥ yanaúı, Hüseyn Cavid fԥrqli vԥ fԥrdi
xüsusiyyԥtlԥrinԥ görԥ, yenԥ dԥ özünԥmԥxsusdur, bԥnzԥrsizdir,
yԥni, Hüseyn Cavidin “yazdıqalrı nԥ Tevfiqanԥ, nԥ Hamidanԥ, nԥ
dԥ Fikrԥtanԥdir, Onun yazdıqları Cavidanԥdir” (227, 29).
Ԥdԥbiyyatımızda elԥ sԥnԥtkarlar var ki, onlar fԥrdi üslub
sahibidirlԥr. Necԥ ki, Füzuli, Baki, Nԥfi, Nԥdim, ùeyx Galib,
Namiq Kamal, Ԥbdülhԥq Hamid, Mԥhmԥt Akif, Tevfik Fikrԥt,
Yԥhya Kamal vԥ s. özünԥmԥxsus üslubu var. Elԥcԥ dԥ, Hüseyn
Cavidin dԥ özünԥmԥxsus úԥxsi üslubu var.
Hüseyn Cavidin ԥdԥbi-mԥdԥni fԥaliyyԥtindԥ Gԥncԥ vԥ Tiflis

mühitinin yeri
østanbuldan vԥtԥnԥ nԥcib arzularla dönԥn Cavid az bir müddԥt

Naxçıvanda yaúayandan sonra Bakıya, Bakıdan da Gԥncԥyԥ
gedir. 1911-ci ildԥ Cavidin Tiflisdԥ oldu÷unu hԥmin ilin sentyabr
ayında øsmayıl Hԥqqinin Tiflisdԥn Bakıya, Mԥhԥmmԥdԥli Sidqiyԥ
yazdı÷ı bir mԥktub tԥsdiq edir. Mԥktubda deyilir ki, “Hüseyn
Cavid bu saat oturub qaba÷ımda, onun nurani üzünԥ baxıb lԥzzԥt
aparıram. Sizԥ salam yetirir” (30, 173).
Göründüyü kimi, Türkiyԥdԥn vԥtԥnԥ dönԥn vԥ ԥvvԥl
Naxçıvanda iúlԥyԥn úairin az sonra sora÷ı Bakıdan, Tiflisdԥn,
Gԥncԥdԥn gԥlir. Bu da onu göstԥrir ki, özünԥ iú axtaran Cavid bir
sԥyyah kimi Azԥrbaycanı gԥzib dolaúıb. 1910-cu ilin ortalarından
1911-ci ilin sonlarınadԥk Bakıda olan Cavid (burada iranlılar
üçün øran sԥfirliyi tԥrԥfindԥn yaradılmıú “øttihad” mԥktԥbindԥ il
yarım çalıúıb) Gԥncԥyԥ gԥlib vԥ dostu Abdulla Surun vasitԥsiylԥ
Gԥncԥdԥ “Mԥdrԥseyi-ruhaniyyԥ”yԥ müԥllimliyԥ düzԥlib (Cavidi
østanbulda Rza Tevfiqlԥ tanıú edԥn dԥ A. Sur olub. “øttihad”
mԥktԥbinԥ dԥ Abdulla bԥyin tԥqdimatı ilԥ düzԥlib).
Mԥmmԥdԥmin Rԥsulzadԥnin, “Milliyyԥtpԥrvԥrlik ruhunu
qüvvԥtlԥndirԥn ԥn mühüm mԥrkԥz” adlandırdı÷ı Gԥncԥ
121
Müsԥlman Ruhani Seminariyasında çalıúmaq úair üçün böyük

úans idi. Burada ølahiyyat vԥ Quranın oxunması ilԥ yanaúı,
Azԥrbaycan, ԥrԥb, fars vԥ rus dillԥri, tarix, co÷rafiya, tԥbiԥt tarixi,
hԥndԥsԥ, cԥbr, riyaziyyat vԥ gigiyena fԥnlԥri dԥ tԥdris olunurdu,
yԥni “Mԥdrԥseyi-ruhaniyyԥ”dԥ tԥhsilin quruluúu vԥ mԥzmunu
ԥsaslı úԥkildԥ dԥyiúmiúdi. Bu mԥdrԥsԥnin tԥdris planını
Azԥrbaycan müԥllimlԥrinin II qurultayının tapúırı÷ı ilԥ Üzeyir
Hacıbԥyov hazırlamıú vԥ oraya dünyԥvi fԥnlԥr daxil etmiúdi.
ùԥhԥr camaatının “Mԥdrԥseyi-ruhaniyyԥ” adlandırdı÷ı Gԥncԥ
mԥdrԥsԥsinin müԥllim vԥ tԥlԥbԥlԥri xüsusi geyim formasına malik
idilԥr. Onlar milli tԥԥssübkeúliklԥri ilԥ fԥrqlԥnirdilԥr. Dövrün
vacib milli mԥsԥlԥlԥri hԥr bir müԥllimin fԥaliyyԥtindԥ baúlıca yer
tuturdu. Birinci rus inqilabının mԥ÷lubiyyԥtindԥn sonra geniú
úԥkil almıú “dil poz÷unlu÷u”na qarúı mԥdrԥsԥ müԥllimlԥrinin
hamısı vahid cԥbhԥdԥn çıxıú edir, xalq dilini, milli varlı÷ın
gԥlԥcԥyini düúünürdü” (260).
Bu mԥktԥbdԥ dԥrs demԥsi Cavidin ürԥyindԥn idi. Dostu
Abdulla Surla birlikdԥ olması, Mirzԥ Abbas Abbaszadԥ, ødris
Axundzadԥ, Rza Zԥki, Hԥmid bԥy Yusifbԥyzadԥ, øsmayıl Faiq,
Akif Sԥfvԥt kimi dövrün qabaqcıl müԥllimlԥri ilԥ çiyin-çiyinԥ
çalıúması onu mԥmnun edirdı.
Mԥktԥbԥ yenicԥ müԥllimliyԥ düzԥlԥn Cavidin siyasi cԥhԥtdԥn
etibarlı olub-olmaması barԥdԥ Yelizavetpol qubernatoru ørԥvan
qubernatorundan mԥlumat tԥlԥb etmiú, ørԥvan qubernatoru da öz
növbԥsindԥ 1912-ci ildԥ Yelizavetpol qubernatoruna raport
yazaraq Hüseyn Hacı Molla Abdulla o÷lu Rasizadԥnin siyasi
cԥhԥtdԥn etibarlı olması haqda tԥqdimat vermiúdi. Yelizavetpol
ruhani semnariyasına tԥqdim edilmԥk üçün tԥlԥb edilmiú bu
úԥhadԥtnamԥ Cavidin 1912-ci ildԥ Gԥncԥdԥ olması vԥ 1937-dԥ
arxivi darmada÷ın edilmiú Axund Hüseyn Piúnamazzadԥnin
müdür oldu÷u semnariyada müԥllim iúlԥdiyini tԥsdiqlԥmԥkdԥdir.
Tԥԥssüf ki, Cavidin dostu Abdulla Surla birlikdԥ iúlԥmԥk
sԥadԥti çox az sürüb. 1912-ci il mayın 8-dԥ, Abdulla Surun çox
gԥnc yaúında xԥstԥlikdԥn vԥfat etmԥsi seminariyanın müԥllim vԥ
tԥlԥbԥlԥri kimi Cavidi dԥ dԥrindԥn sarsıdır. Bu vaxtsız dost
122
itkisindԥn kԥdԥrlԥnԥn Cavid tԥsirli bir yazı yazıb “øqbal”da dԥrc

etdirir. O yazır: “Bu gün qara torpaq ԥcԥlin pԥnceyi-qԥhri
Qafqasiyanın, Rusiya türklԥrinin, daha do÷rusu, bütün türk
ünsüri-nԥcibinin yorulmayan, qԥhrԥman vԥ çalıúqan bir evladını
a÷uúi-ԥbԥdisinԥ alıyor.
Mirzԥ Abdulla Mԥhԥmmԥdzadԥ, A. Sur, Abdulla Tofiq
imzalarını qԥzetԥ sütünlarında görԥ bilmԥyԥn pԥk az qare bulunur
zԥnn edԥrim. øútԥ o fԥal gԥnc getdi. Nakam olaraq tԥrki-hԥyat
etdi. Onun türk dilinԥ, türk ԥdԥbiyyatına olan xidmԥtlԥri pԥk
parlaq olacaqdı, ԥfsus ki, kԥndisi söndü, getdi...” (25, 262).
Böyük bir ürԥk a÷rısı ilԥ yazılmıú bu xԥbԥri oxuyub,
kԥdԥrlԥnmԥmԥk mümkün deyilmiú. Bu barԥdԥ 1912-ci ilin 2
iyununda Oruc Orucov ”Tazԥ xԥbԥr”dԥ yazırdı: “Bu gün “øqbal”
qԥzetindԥ ԥdibi-möhtԥrԥm A. Surun vԥfat xԥbԥrini oxudum.
Oxuyub da dԥryayi-qԥm vԥ yasa qԥrq oldum. Möhtԥrԥm Hüseyn
Cavid ԥfԥndi tԥrԥfindԥn mԥrhumun haqqında yazdı÷ı mԥqalԥni
oxuduqca biixtiyar gözümdԥn yaú axma÷a baúladı.”
Cavid bu yazısında M. Ԥ. Sabirin, molla Ruhulla hԥzrԥtlԥrinin
ölümünü dԥ xatırlayır: “úu bir sԥnԥ zԥrfindԥ Qafqas, ulu Qafqas,
sevgili evlatlarından üç qiymԥtli vücud qayb etdi. Birincisi
möhtԥrԥm úair mԥrhum Sabir hԥzrԥtlԥri idi. Miri-mumileyhi
Tiflisdԥn ùamaxıya, yԥni mԥzari-ԥdԥmԥ do÷ru yollandı÷ı sırada
görmüúdüm. O lԥtif vԥ düúgün sima hala gözümün önündԥ
tԥcԥssüm edib duruyor. Qafqas öylԥ nadir vücudԥ bir dԥ pԥk
çԥtinliklԥ malik ola bilir. økincisi vԥtԥnpԥrvԥr ülamamızdan Hacı
molla Ruhulla hԥzrԥtlԥri idi ki, ziyayi - tԥhԥmmülgüdazi islam
ruhiylԥ bԥslԥnmiú hԥr bir vԥtԥndaúını mԥhzun vԥ dilxun etdi.
Üçüncüsü isԥ úu iki mԥrhumun hiç birilԥ qabili-qiyas olamaz.
Çünki onlar kamilԥn olmasa belԥ yenԥ az-çoq yaúayıb vԥ
istԥdiklԥri qԥdԥr millԥt vԥ vԥtԥnlԥrinԥ ifayi-xidmԥt edԥ
bilmiúlԥrdi.
Bu isԥ (A. Sur) hԥnüz yeni-yeni qol-qanad açıb, tԥúԥbüsatda
bulunub vԥtԥn yavruları üçün, onların tԥrԥqqiyyatı üçün çalıúıb-
çabalamaqda ikԥn, ölüm, o acı hԥqiqԥt, o müdhiú qüvvԥ fürsԥt
vermԥdi, biçarԥyi aldı, götürdü” (25, 263).
123
Abdulla Surun ölümündԥn sonra cahil mollaların fitnԥkarlı÷ı

ilԥ mԥdrԥsԥyԥ tԥzyiqlԥr daha da güclԥndirilir. Xüsusԥn dԥ,
“Mԥktԥbu-ruhaniyyԥn”nin ԥhԥmiyyԥtini dԥrk edԥn çarizm bu
milli tԥhsil oca÷ını ba÷layıb. Mԥdrԥsԥ ba÷landıqdan sonra iúsiz
qalan müԥllimlԥr Bakıya vԥ ya úԥhԥrdԥki müxtԥlif mԥktԥblԥrԥ
getmԥk mԥcburiyyԥtindԥ qalıblar. Cavid dԥ bu iúsiz qalmıú
müԥllimlԥrdԥn biri olub.
Mԥktԥb tԥtildԥ oldu÷u üçün Cavid Tiflisdԥ idi vԥ mԥktԥbin
ba÷lanma xԥbԥrini dԥ burada almıú yenidԥn iú axtarmaq
mԥcburiyyԥtindԥ qalmıúdı. Bütün bunlar onun Q. ùԥrifzadԥyԥ
yazdı÷ı mԥktubda da öz ԥksini tapıb. O yazır: “...Sizdԥn
ayrıldıqdan sonra, Aqaraya, Faiq ԥfԥndinin yanına getdiyimi
bilirsiniz. Orada bir aya qԥdԥr iúlԥyib...saf vԥ sa÷lam bir hala
gԥldim. Sonra Gürcüaniyԥ gԥlmԥk istԥdim, bir-iki ofitser osmanlı
türkcԥsi öyrԥnmԥk üçün rica ilԥ mԥni Tiflisdԥ saxladılar.
Naxçıvana getmԥk mԥnԥ qismԥt olmadı. Nԥhayԥt, bu gün
Gԥncԥdԥn bir mԥktub aldım ki, orada mԥktԥbi-ruhaniyyԥni
ba÷lamaq qԥraına gԥlmiúlԥr” (25, 271).
Göründüyü kimi, mԥktԥb tԥtildԥ oldu÷u zaman úair Acariyada
dincԥlmiú, Gürcüstanda “bir-iki ofitserԥ dԥrs vermiú” vԥ bu
zaman iúlԥdiyi mԥktԥbin ba÷lanma xԥbԥrini almıúdı. Bu xԥbԥrdԥn
pԥriúan olan úair yenidԥn iú axtarma÷a baúlamıú, ԥrki çatanlara
mԥktub yazmıúdı. Hԥtta o zaman Qori semnariyasında tԥhsil alan
Ԥli Sԥbri Qasımova mԥktub yazaraq bir ricada bulunmuúdu:
“Firidun bԥyԥ de ki, mԥn Tiflisԥ gԥlmiúԥm, iúsizԥm!” (163, 72).
Cavid hԥtta Firudin bԥy Köçԥrliyԥ mԥktub yazmıú Ԥli Sԥbri
Qasımova vermiúdir. Ԥli Sԥbri Qasımov mԥktubu aparıb Firidun
bԥyԥ çatdırmıúdı. O yazır: “Mԥn açıq mԥktubu aparıb Firidun
bԥyin stolunun üstünԥ qoydum. O, mԥktubu götürdü, mԥnԥ heç
bir söz demԥdi. O, a÷ır adam idi. Çox danıúma÷ı sevmԥzdi.
Cԥsarԥt edib, fikrini soruúmadım. ùԥnbԥ günü axúam qatarı ilԥ
Tiflisԥ getdi. Bazar ertԥsi gԥlmԥdi. O gün onun dԥrsi yox idi.
Sabahı günü onu müԥllimlԥr ota÷ında gördüm. Bir hԥftԥ sonra,
úԥnbԥ günü Tiflisԥ getdim. Tiflisdԥ evindԥ oldu÷um qohumumuz
Mԥúԥdi Ԥlԥsgԥr Ba÷ırov mԥnԥ dedi ki, Mirzԥ Hüseyn (Hüseyn
124
Cavid) iúԥ düzԥlib. O, “Aliyev uçeniye” mԥktԥbinԥ müԥllim

düzԥlmiúdi” (213, 54).
Yay aylarında Tiflisdԥ olan Cavid “Azԥrbaycan”
mehmanxanasında yaúayırmıú. Professor Ԥziz ùԥrif yazır: “Bir
neçԥ gün ùeytanbazarda “Azԥrbaycan” mehmanxanasında
yaúamalı oldum. Mԥlum oldu ki, Hüseyn Cavid dԥ mԥn
yaúadı÷ım “Azԥrbaycan” mehmanxanasında yaúayır” (201, 79).
Belԥliklԥ, 1912-ci ilin yanvar ayından iyulun axırınadԥk
Gԥncԥdԥ yaúayan vԥ az müddԥt Piúnamazzadԥnin mԥktԥbindԥ
müԥllimlik edԥn Cavidin bu sԥadԥti avqustda aldı÷ı bir xԥbԥrlԥ
sona çatıb.
Akademik Mԥmmԥd Cԥfԥr yazır ki, “1912-ci ilin axırlarında
Cavid yenԥ bir daimi iú yeri tapmaq mԥqsԥdilԥ Gԥncԥyԥ gedir.
Burada bir neçԥ aylı÷a müԥllimlik yeri tapsa da, az sonra iúdԥn
çıxarılır. Ԥlacsız qalmıú Cavid bir müddԥt Gԥncԥ dԥmir yolunda
mühasiblik etmԥyԥ mԥcbur olmuúdur” (43, 89).
Cavidin bir müddԥt Gԥncԥdԥ dԥmir yolu idarԥsindԥ mühasib
iúlԥdiyini Hԥnԥfi Zeynallı da bir mԥqalԥsindԥ qeyd edib. øúsiz
qalan úairin “bir müddԥt Gԥncԥ dԥmiryolunda mühasiblik etmԥyԥ
mԥcbur olması” (30, 89) mümkündür. Çünki “xidmԥtkarlı÷ı çox
sevԥn” (25, 318) Cavid heç zaman çalıúaca÷ı iúi seçmԥyib, lakin
mԥktԥbin ba÷lanma xԥbԥrini alan Cavid Gԥncԥyԥ getmԥyib,
ԥksinԥ, bir az öncԥ bԥhs etdiyimiz kimi Tiflisdԥ özünԥ iú
axtarma÷a baúlayıb.
Gԥncԥdԥ olarkԥn Cavid, 1912-ci ildԥ “Maral” faciԥsini yazıb
tamamlayıb. Akad. Mԥmmԥd Cԥfԥrԥ görԥ “Gԥncԥdԥ mühasib
oldu÷u aylarda Cavid “Maral” faciԥsi üzԥrindԥ iúlԥyib, 1913-cü
ilin yanvarında ԥsԥri tamamlayır. Faciԥnin birinci pԥrdԥsinin
remarkasındakı “Hadisԥ Qafqaz úԥhԥrlԥrindԥn birindԥ vaqe olur”
– sözlԥri dԥ, çox güman, Gԥncԥ úԥhԥrinԥ iúarԥdir” (43, 64).
Ԥgԥr ԥdib ԥsԥri 1913-cü ildԥ yazıb tamamlayıbsa, o zaman
ԥsԥr Tiflisdԥ tamamlanıb, çünki 1912-ci ilin yay aylarında Cavid
Gürcüstanda idi. “Qori seminariyasını bitirib, uzun müddԥt
Naxçıvanda, sonra da Tiflisdԥ müԥllimlik etmiú Xԥlil Hacılarov
da Cavidin 1912-ci ildԥ Tiflisdԥ yaúadı÷ını, iúsiz oldu÷unu, tez-
125
tez ona rast gԥldiyini vԥ hԥmiúԥ dԥ pԥriúan, qay÷ılı göründüyünü,

maddi cԥhԥtdԥn çox a÷ır vԥziyyԥtdԥ oldu÷unu xatırlayır “ (43,
29).
1912-ci ilin avqust ayından Cavid Tiflisdԥ idi. Bir az ԥvvԥl dԥ
bԥhs etdiyimiz kimi, Cavidin Tiflisdԥ olmasından böyük bir
sevinc duyan øsmayil Hԥqqi Tiflisdԥn Bakıya, Mԥmmԥdԥli
Sidqiyԥ yolladı÷ı mԥktubunda mԥlumat verirdi: “Hüseyn Cavid
bu saat oturub qaba÷ımda, onun nurani üçünԥ baxıb lԥzzԥt
aparıram. Sizԥ salam yetirir” (163, 33). O, Gԥncԥ ruhani
seminariyasının ba÷lanması haqqında xԥbԥri Tiflisdԥ almıúdı.
øúsiz qalmıú Cavidin ümidi yenԥ Qurbanԥli ùԥrifzadԥyԥ idi. Bu
sԥbԥblԥ, o, ùԥrifzadԥyԥ bir mԥktub yazıb. Mԥktubda iúsiz
oldu÷unu, bir aya qԥdԥr Aqarada Faiq ԥfԥndinin yanında
qaldı÷ını, qısa bir müddԥt bir-iki afitserԥ osmanli türkcԥsini
öyrԥtdiyini xԥbԥr verdikdԥn sonra, yenԥ dԥ iúsiz oldu÷u bildirib.
Yazılan mԥktubdan Cavidin çarԥsizlik içԥrisindԥ oldu÷u vԥ
Qurbanԥli ùԥrifzadԥdԥn hansı yolda hԥrԥkԥt edԥcԥyi haqda
mԥslԥhԥt istԥdiyi, hԥtta “çorni raboçilik” olsa belԥ iúlԥmԥyԥ hazır
oldu÷u aydın olur. O yazır: “ùimdi, bu tԥfsilatı ԥldԥ etdikdԥn
sonra bԥnim nԥ yolda hԥrԥkԥt edԥcԥyimi düúünüz. Artıq hԥrçi
badabad, iúçiliyԥ - çorni raboçiliyԥ qԥrar verdim. Bԥni iki yola
sövq etdiniz. Haydı, üçüncünü dԥ ikmal ediniz, baqalım nԥ
çıxar...” (201, 65).
Bu mԥktub 1912-ci il avqustun 28-dԥ, yԥni Cavidin Tiflisdԥ
Gԥncԥdԥki mԥktԥbin ba÷lanması xԥbԥrini aldıqdan sonra yazılıb.
Mԥktubdan görünür ki, østanbuldan vԥtԥnԥ böyük arzular vԥ
ümidlԥrlԥ qayıtmıú Hüseyn Cavidin vԥziyyԥti o qԥdԥr dԥ ürԥkaçan
deyilmiú. “Bakı, Gԥncԥ, Tiflis mԥktԥblԥrindԥ maarif naminԥ
iúlԥmԥk imkanından mԥhrum olan” úair “Çorni raboçi”liyԥ dԥ
hazır imiú vԥ o dostu Qurbanԥli ùԥrifzadԥyԥ Kaxetiya dԥmiryol
tikintisindԥ iú üçün müraciԥt edirdi. Mԥktubdan Cavidin maddi
cԥhԥtdԥn çox böhranlı günlԥr keçirdiyi, Q.ùԥrifzadԥyԥ
ünvanladı÷ı “Bԥni iki yola sövq etdiniz. Haydi, üçüncünü dԥ
ikmal ediniz...” (201, 65) – sözlԥrindԥ onun mԥslԥhԥtlԥrinԥ böyük
ehtiyacı oldu÷u da açıq-aydın görünür.
126
Bu mԥktub Qurbanԥli ùԥrifzadԥyԥ yetiúmԥdiyindԥn ondan bir

xԥbԥr ala bilmԥyԥn Cavid özünԥ iú axtarma÷a baúlamıú vԥ ilin
ikinci yarısında Firudin bԥy Köçԥrlinin kömԥkliyi sayԥsindԥ iúԥ
düzԥlmiú vԥ yeni bir iú yeri tapması haqqında 1913-cü ilin
sentyabrında “Tiflisdԥn Bakıya Mԥmmԥdԥli Sidqiyԥ göndԥrdiyi
bir mԥktubda sevinclԥ, ayԥt iú yeri tapdı÷ını, müԥllimliyԥ qԥbul
edildiyindԥn” bԥhs etmiúdi (43, 36).
Göründüyü kimi, bu aylarda, yԥni avqust ayında Cavid
hԥqiqԥtԥn dԥ, Tiflisdԥ idi vԥ øttifaq mԥktԥbindԥ müԥllim iúlԥyirdi.
“øttifaq” mԥktԥbi Tiflisdԥ “Alıyev uçeniye” vԥ “Omarov
uçeniye” kimi tanınan iki mԥktԥbdԥn birincisi, “Alıyev uçeniye”
idi. Bu mԥktԥbin dԥ ba÷lanma tԥhlükԥsi vardı.
1914-cü ildԥ Cavidin “øqbal” qԥzetindԥ yazdıqlarından mԥlum
olur ki, “øttifaq” mԥktԥbi böhranlı günlԥr yaúayırmıú vԥ bu
böhranın sԥbԥbi bir tԥrԥfdԥn “mԥktԥbin maliyyԥ xԥrclԥrini
ödԥmԥyi heç kԥsin öz öhdԥsinԥ götürmԥmԥsi” idisԥ, digԥr
tԥrԥfdԥn dԥ, “Simruq” vԥ “Kimya” xeyriyyԥ cԥmiyyԥtlԥrinin
arasındakı nifaq idi. Bu da mԥktԥbin ba÷lanması tԥhlükԥsini
reallaúdırırdı” (214, 50).
Firidun bԥy Köçԥrlinin kömԥkliyi ilԥ müԥllimliyԥ düzԥldiyi bu
mԥktԥbin ba÷lanması úairi çox dilxor etmiúdi. Maddi çԥtinliklԥr
içԥrisindԥ çırpınan, çox ԥziyyԥtlԥrԥ düçar olan úair bu illԥrdԥ
“úԥhԥrin ԥn yüksԥkdԥ yerlԥúԥn mԥhԥllԥlԥrindԥn birindԥ, úԥhԥrin
panoramasının aydın görsԥndiyi kiçik, eyvanlı bir evdԥ yaúayıb.
Sonra Cavid bu evdԥn çıxıb, Tiflisin mԥúhur “ùeytanbazar”
deyilԥn mԥhԥllԥsindԥ özünԥ ev tutub. Ԥ. ùԥrif yazır: “Hüseyn
Cavid ùeytanbazarda Surp-Sԥrkis küçԥsindԥ yaúayırdı, ancaq biz
onun ünvanını bilmir, evini tanımırdıq. øsmayıl Hԥqqinin
kontoruna girdik ki, oradan bir adam bizԥ bԥlԥdçilik elԥsin.
Kontorda øsmayıl Hԥqqinin qardaúı Qasımdan baúqa heç kԥs yox
idi. O, bizi Hüseyn Cavidin mԥnzilinԥ apardı.
Cavid a÷lagԥlmԥyԥn bir úԥraitdԥ yaúayırmıú. Ԥvvԥla, onun
ota÷ına dırmaúmaq üçün çox ehtiyatla hԥrԥkԥt etmԥk lazımdır ki,
qıçın sınmasın, özün dԥ kԥllԥmayallaq yerԥ gԥlmԥyԥsԥn; içԥri
girԥndԥ ikiqat ԥyilmԥlisԥn ki, baúın qapının yuxarı taxtasına dԥyib
127
parçalanmasın - ota÷a aparan pillԥlԥr o qԥdԥr çürüyüb laxlamıú,

qapı isԥ o qԥdԥr alçaqdır ki, allah göstԥrmԥsin!
Cavid evdԥydi. Biz sԥs-küylԥ içԥri girdik. Otaq çox isti vԥ
papiros tüstüsü ilԥ doluydu. Otaq da nԥ otaq! Dar bir daxmacıq”
(201, 85). Lakin Tiflis dövrü úairin yaradıcılı÷ında u÷urlu olub.
1913-cü ilin mayında onun 24 sԥhifԥlik ilk úeirlԥr kitabı “Keçmiú
günlԥr” øsmayıl Hԥqqinin “ùԥrq” mԥtbԥԥsindԥ çapdan çıxıb.
Bundan bir az ԥvvԥl isԥ ԥdib “Ana” dramını Tiflisdԥki Gürcü
úirkԥtindԥ öz xԥrci ilԥ çap etdirmiúdi. ùair hԥr iki kitabına xüsusi
bir mülahizԥ yazıb ԥlavԥ etmiúdir: “Ana” ԥlfaz vԥ tԥrkibatca,
rԥvaid vԥ tԥbiratca østanbul türkcԥsini xatırlatmaqla bԥrabԥr,
Qafqaziyayı da bütün-bütünԥ unutmaq istԥmԥz. Barmaq üsulu,
yaxud mԥnzum yazılar dairԥvi vԥ qafiyԥcԥ tԥqib edilԥn üsul da
pԥk sı÷ı olmayaraq olduqca sԥrbԥst vԥ geniúdir. H. C.”
Müԥllif bu mülahizԥdԥn sonra nԥúr edilmԥmiú ԥsԥrlԥri
haqqında da mԥlumat vermiú, “Keçmiú günlԥr” – mԥnzum,
“Maral” - 4 pԥrdԥ, mԥnsur, “Bahar úԥbnԥmlԥri” – mԥnzum vԥ
“Rԥmzi” - dram 5 pԥrdԥ, mԥnsur” qeydi verilmiúdir. Eynilԥ,
“Ana”dan az sonra nԥúr edilmiú “Keçmiú günlԥr” kitabının
sonunda da ԥdibin qeydi verilmiúdir: “Keçmiú günlԥr”i úairanԥ bir
nԥzԥrlԥ gözdԥn keçirԥnlԥr úeirԥ bԥnzԥr bir úey bulamazlar. ùu
yapraqlar yalnız hekayԥ vԥ hԥsbhal tԥrzindԥ qaralanmıú bir taqım
parçalardır. Yazılıúına gԥlincԥ, “Ana”dakı “mülahizԥ”yԥ bir kԥrԥ
ԥvfinԥzԥr edilmԥsi kafi olsa gԥrԥk H. C. Mayıs, 1913.”
Bu “mülahizԥ”lԥrin yazılması Azԥrbaycan úeirindԥ yeni idi.
Ԥziz ùԥrif haqlı olaraq ԥdibin hԥr iki “mülahizԥ”si ilԥ H. Cavidin
“Azԥrbaycan úeirinԥ özünԥmԥxsus bir üslub gԥtirdiyinin” vԥ bu
üslubun ԥdibin “bütün yaradıcılı÷ı boyu ԥsԥrdԥn-ԥsԥrԥ keçԥrԥk
inkiúaf edԥrԥk, “Hüseyn Cavid üslubu”na çevirildiyini” (201, 75)
vur÷ulamıúdır.
Cavidin ԥn yaxın vԥ sԥmimi dostluq ԥlaqԥsi saxladı÷ı
sԥxsiyyԥtlԥrdԥn biri dԥ øsmayıl Hԥqqi olmuúdur. Hԥqqinin
kontoru Tiflisdԥ azԥrbaycanlıların mԥrkԥzi idi vԥ Azԥrbaycanın
tanınmıú ziyalıları; Qurbanԥli ùԥrifzadԥ, Ԥliqulu Qԥmküsar,
Ömԥr Faiq Nemanzadԥ, Mirzԥ Ԥlԥkbԥr Sabir, Hüseyn Cavid,
128
Cԥlil Mԥmmԥdquluzadԥ, Hüseyn Ԥrԥblinski, Ԥziz ùԥrif vԥ s.

onun dostları idi. Onları bir-birinԥ ba÷layan sԥmimi dostluq,
ԥdԥbi-mԥdԥni ԥlaqԥlԥr idi. øsmayıl Hԥqqinin Seytanbazarda
yerlԥúԥn mԥtbԥԥsindԥ Cavidin “Keçmiú günlԥr”i ilԥ yanaúı, M.
Cԥlilin “Poçt qutusu”, Ԥziz ùԥrifin “Rԥhim çeúmԥsi” nԥúr
olunmuúdur.
Dövrün açıqfikirli maarifpԥrvԥrlԥrindԥn olan ø. Hԥqqinin
kontorunda vԥ ya müsԥlman qiraԥtxanasında Cavidin tez-tez
olması, onunla fikir bölüúmԥsi tԥbii idi. Teatra xüsusi rԥ÷bԥti olan
Cavid burada olarkԥn, Tiflis teatr alԥmi ilԥ maraqlanıb. Ԥziz
ùԥrif, Rza Tԥhmasib, Yüzbaúov, Ԥliqulu vԥ Rzaqulu Nԥcԥfov
qardaúları, øsmayıl Hԥqqi, Kirmanúahlı, Qurbanԥli ùԥrifzadԥ kimi
úԥxsiyyԥtlԥrlԥ ünsiyyԥt saxlayıb, birlikdԥ teatr tamaúalarına baxıb,
fikir mübadilԥsi edib. Bu tamaúalar haqqında yazdı÷ı
ressenziyalarla qԥzetlԥrdԥ iútirak edib; “Tiflisdԥ teatr, yaxud
sԥnԥti-tamaúada tԥbԥddül vԥ tԥrԥqqi” (25, 275).
Qurbanԥli ùԥrifzadԥ hԥr zaman Cavidin úeirlԥrini oxuyub,
dԥyԥrlԥndirib. Hԥtta úairin dilindԥn hԥlԥ bitirmԥdiyi “øútԥ bir
divanԥdԥn bir xatirԥ” poemasını dinlԥyԥn dostu yazır: “ùeir nԥ
qԥdԥr qüdrԥtli olarmıú! Hüseyn oxuduqca sanki daxmanın
divarları (ùeytanbazarda qaldı÷ı ev) aralanıb uzaqlaúır, baúımızın
üstündԥn asılan sԥqf haraya isԥ qalxıb yüksԥlir vԥ qaranlıq,
tüstülü daxma nurla dolub, qԥribԥ bir alԥmԥ çevrilirdi. Gözԥl,
ahԥngdar, mԥnalı úeirlԥr misra-misra axır, qulaqlarımızı
oxúayırdı. Cavidin gözlԥrindԥ sanki qı÷ılcım ya÷ır, sԥsi
guruldayırdı” (201, 86). Ԥziz ùԥriflԥ Cavid aralarındakı yaú
fԥrqinԥ baxmayaraq, gözԥl anlaúırdılar vԥ birlikdԥ çox zaman
keçirir, fikir mübadilԥsi edir, kitab oxuyur vԥ müzakirԥ edirdilԥr.
Onlar bir çox kitabı: “Zԥrdüút belԥ deyirdi”, “Anatem”,
“Anafisa”, vԥ “Hԥyatımızın günlԥri”ni birlikdԥ oxuyub, müzakirԥ
ediblԥr.
Cavidin ùeytanbazarda qaldı÷ı ota÷ın pԥncԥrԥsindԥn ùeyx
Sԥnan da÷ı görünürmüú” (30, 216). “ùeyx Sԥnan” ԥfsɚnԥsi Tiflisdԥ
ɯɚlq arasında dolaúan çɨɯ mԥúhur bir ԥfsanԥ olub. Hԥnԥfi
Zeynallıya görԥ, “Cɚvid bu dövrün, ɨnu büsbütün tԥzyiqi ɚltınɚ ɚlɚn
129
bir ruhɚni, dindɚr, sufiyɚnԥ mühit vԥ digԥr tԥrԥfdԥn müvԥqqԥti dԥ

ɨlsɚ belԥ, ticɚrԥt mühiti Cɚvidi gԥzdirԥ-gԥzdirԥ Qɚfqɚzın ԥn gözԥl
úԥhԥrindԥ - ùeyɯ Sԥnɚn dɚ÷ı qɚrúısındɚ sɚɯlɚyır” (30, 68).
Tiflisdԥ ɨlɚrkԥn bu dɚ÷ı dԥfԥlԥrlԥ ziyɚrԥt ɟtmiú Cɚvid ɨndɚn
tԥsirlԥnib, türbԥnin önündԥ: “Ɉyɚn, ɟy piri-ɯɨúdil!!! Qɚlɯ, ɚyıl bir
ɯɚbi-rɚhԥtdԥn!” “Qiyɚmԥtdir, Qiyɚmԥt! Qɚlɯ, ɨyɚn, zövq ɚl
fürsԥtdԥn” (21, 77) misraları ilԥ baúlayan “ùɟyɯ Sԥnɚn” ɚdlı qԥzԥl
yɚzıb vԥ qԥzetdԥ nԥúr etdirib. Qԥzetdԥ dԥrc olunmuú “ùeyx Sԥnan”
úeiri bu baúlıqla çap edilib: “Ԥdԥbiyyat. “Bahar úԥbnԥmlԥri”ndԥn bir
yapraq. “ùeyx Sԥnan” türbԥsi önündԥ.”
Göründüyü kimi, Tiflisdԥ dillԥrdԥ dolaúan “ùɟyɯ Sԥnɚn”
ԥfsɚnԥsi vԥ ùɟyɯ Sԥnɚn dɚ÷ıı Cɚvidi çɨɯ tԥsirlԥndirib. Tiflisdԥ
Cavidlԥ tez-tez görüúԥn Ԥ. ùԥrif yazır ki, “Axúam Cavid bizԥ
gԥldi. Bu günlԥrdԥ qԥzetdԥ çap olunmuú bir úeirini mԥnԥ oxudu.
Mԥn qԥzetdԥn kԥsilib götürülmüú bu úeiri alıb gündԥliyimԥ ԥlavԥ
edirԥm. ùeir mԥnim çox xoúuma gԥldi. Mԥn dԥ onu xeyli
tԥriflԥdim. Sonra o, gԥlԥcԥkdԥ yazmaq istԥdiyi “ùeyx Sԥnan” adlı
poemasının (faciԥsinin) mԥzmununu nԥql elԥdi vԥ mԥnim rԥyimi
soruúdu. Bu barԥdԥ xeyli danıúdıq” (201, 93).
Ԥziz ùԥrifԥ görԥ, Cavid “ùeyx Sԥnan” mövzusu ilԥ 1914-cü
ilin birinci yarısından etibarԥn maraqlanma÷a baúlamıúdı” (202,
93). Ԥslindԥ isԥ úair 1910-cu ildԥn bu mövzu ilԥ maraqlanmıúdı.
Miúkinaz xanım xatirԥlԥrindԥ yazır: “Cavid Üzeyir Hacıbԥyovla
çoxdan, lap gԥncliyindԥn tanıú idi. Yadımdadır, Cavid deyԥrdi ki,
mԥn dԥ Üzeyir dԥ Tiflisdԥ olarkԥn hԥr ikimiz, “ùeyx Sԥnan”
üzԥrindԥ iúlԥyirdik. O, “ùeyx Sԥnan” operası üzԥrindԥ, mԥn isԥ
“ùeyx Sԥnan” faciԥsi üzԥrindԥ çalıúırdıq. Bir gün növbԥti
görüúlԥrimizdԥnԥn birindԥ o dedi ki, “ùeyx Sԥnan” operasını
qurtarmıúam. Gԥl librettosunu oxuyum, qulaq as, gör
bԥyԥnirsԥnmi? Mԥn ona dedim ki, Üzeyir bԥy, sԥn Allah incimԥ,
mԥn sԥnin bu istԥyinԥ ԥmԥl edԥ bilmԥyԥcԥyԥm. Özün bilirsԥn ki,
mԥn dԥ “ùeyx Sԥnan” faciԥsi üzԥrindԥ çalıúıram. Ԥgԥr sԥnin
liberettona qulaq assam, qorxuram xԥta edib, tԥsir altına düúüm.
Yaxúısı budur ki, hԥlԥ qoy mԥn onun intizarında qalım” (30, 46).
“ùeyx Sԥnan” haqqında 1910-cu ildԥn düúünmԥyԥ baúlamıú
130
Cavid hԥmin il 14 sentyabırda dostu Abdulla ùaiqԥ yazdı÷ı

mԥktubda ondan “Mümkün olsa “Tarixi-øslamiyyԥtin” ikinci
cildini poçta vasitԥsi ilԥ (Tiflis, ùeytanbazar, altıncı uçastok,
Mԥúԥdi Ԥlԥsgԥr Ba÷ırov Naxçıvani) adresinԥ göndԥrin vԥ
Rasizadԥ Hüseyn Cavidԥ verilmԥsini dԥ ayrıca qeyd edin...” (25,
263) – deyԥ bir ricada bulunmuúdu.
Onun dostu ùaiqdԥn istԥdiyi adıkeçԥn kitabda ԥrԥblԥrin islamı
yaymaq üçün øran vԥ Qafqaz sԥfԥrlԥrindԥn bԥhs olunması da
úairin bu movzu ԥtrafında düúündüyünü vԥ ԥtraflı mԥlumat
topladı÷ını göstԥrir.
ȿlmi fikir “ùɟyɯ Sԥnɚn” mövzusunun bir müddԥt ԥrԥb
fɨlklɨrundɚ dɨlɚúdıqdan sɨnrɚ sԥlib yürüúlԥri dövründԥ yɚrɚnmıú,
“Töhfԥtül-mülk” ɚdlı risɚlԥ vɚsitԥsi ilԥ ilk dԥfԥ yɚzılı ԥdԥbiyyɚtɚ
gԥtirildiyini tԥsdiqlԥyir” (61, 76).
Bu mövzuyɚ Cɚviddԥn ԥvvԥl ùɟyɯ Fԥridԥddin Ԥttɚr (1118-
1229 ) mürɚciԥt ɟtmiúdir. Sonra dɚhi Üzɟyir bԥy Hɚcıbԥyɨv
“ùɟyɯ Sԥnɚn” (1908) ɚdlı ɨpɟrɚ, Mɟhdi bԥy Hɚcınski isԥ rus
dilindԥ “ùɟyɯ Sԥnɚn ԥfsɚnԥsi” ɚdlı risɚlԥ dԥ yɚzıb. Amma
Cavidin “ùeyx Sԥnan”ı bir baúqadır. Hԥnԥfi Zɟynɚllı yazır:
“Tiflisdԥki avɚm cɚmɚɚtın ziyɚrԥtgɚhı” ɨlmuú ùɟyɯ Sԥnɚn dɚ÷ı
Cavidin dԥ diqqԥtini cԥlb edԥcԥk vԥ “sözsüz ki, úɚirin gözündԥ
qɚyԥt möhtԥúԥm görünԥn bu zɚtın tɚriɯini ɚrɚúdırmɚ÷ɚ, ɨnun
hɚrɚdɚn gԥldiyini öyrԥnmԥyԥ qɨúulɚcɚqdır” (223, 68).
Hԥqiqԥtԥn dԥ, dillԥrdԥ dolaúan ԥfsanԥnin qԥhrԥmanı
“möhtԥúԥm zɚtın” tɚriɯini ɚrɚúdırmɚ÷ɚ, ɨnun hɚrɚdɚn gԥldiyini
öyrԥnmԥyԥ qɨúulmuú” (223, 68) Cavid dԥfԥlԥrlԥ ùeyx Sԥnan
da÷ını ziyarԥt etmiú (Ԥrto÷rol Tiflis hospitalında xԥstԥ yatarkԥn
Miúkinaz xanım onu ziyarԥt etdiyi zamanı hospitalın hԥkimi ona
1913-cü ildԥ Cavidlԥ birlikdԥ bir neçԥ dostu ilԥ ùeyx Sԥnan
da÷ına getdiklԥrini bildirmiúdi).
Demԥli, “bu dövrün, ɨnu büsbütün tԥzyiqi ɚltınɚ ɚlɚn bir ruhɚni,
dindɚr, sufiyɚnԥ mühit vԥ digԥr tԥrԥfdԥn müvԥqqԥti dԥ ɨlsɚ belԥ
ticɚrԥt mühiti Cɚvidi gԥzdirԥ-gԥzdirԥ Qɚfqɚzın ԥn gözԥl úԥhԥrindԥ –
ùeyɯ Sԥnɚn dɚ÷ı qɚrúısındɚ sɚɯlɚma÷ı” (30, 68) tԥsadüf deyil, tale
mԥsԥlԥsimiú. øbn Xԥldun da yazır ki, “co÷rafiya taledir.”
131
“ùeyx Sԥnan”da ԥdibin bioqrafiyası ilԥ ust-üstԥ düúԥn mԥqamlar

çoxdur. Cɚvidin yɚrɚtdı÷ı ùeyɯ Sԥnɚn sevԥn, sevilԥn, mühitini rԥdd
edԥn bir ɚúiqdir. Mühiti rԥdd edԥn Sԥnɚn Cɚvid üçün mɚrɚqlı idi.
Xɚliqin ɯilqԥtinԥ cɚn ɚtɚn, böyük eúq yolçusu olan bu gԥnc ԥslԥn
turɚnlıdır. Ɉnun mürԥkkԥb tɚleyi, çԥtin “ziqzaqlı” hԥyɚt yɨlu vɚr,
eynilԥ Cavidin taleyi vԥ hԥyat yolu kimi. ùeyɯ Sԥnɚnın gԥzdiyi
yerlԥrlԥ Cɚvidin gԥzdiyi yerlԥr eyniyyԥt tԥúkil edir. ùeyxin
Gürcüstana yolu Ԥrԥbistandan, Cavidinki isԥ østanbuldan baúlayır.
Cɚvidlԥ ùeyɯ Sԥnɚnın mԥkɚn ɨɯúɚrlı÷ı ilԥ yanaúı, fikir vԥ düúüncԥ,
mühit bԥnzԥrliklԥri dԥ paralellik tԥúkil edir. Bu tale bԥnzԥrliyini
diqqԥtԥ çԥkԥn H. Zeynallı yazır: “Demԥli, Cɚvid, mԥsԥlԥn, mɨllɚ,
rövzԥɯɚn ɨ÷lu, úeyɯin kiçik qɚrdɚúı, sufiyɚnԥ, ɯԥlqi ruhundɚ úerlԥr
söylԥyԥn filɨsɨf Rzɚ Tevfik úɚgirdi vԥ østɚnbul kimi ɨ zɚmɚnkı
dindɚr bir dɚrülfunun dԥsti-pԥrvԥrdԥsi ɨlɚrɚq Tiflisԥ gԥlir. 1910-cu
ildԥ Gԥncԥ ruhɚnisindԥ dԥrs vermԥyԥ bɚúlɚyır” (Cavid 1911-ci ildԥ
Gԥncԥdԥ dԥrs deyib) (260).
1910-cu ildԥn “ùeyx Sԥnan” mövzusu ԥtrafında düúünmԥyԥ
baúlayan Cavid 1914-cü ildԥ ԥsԥr üzԥrindԥ daha böyük bir
coúqunluqla iúlԥyib tamamlamıúdır. Professor Ԥziz ùԥrifԥ görԥ,
“Cavid 1914-cü ilin may ayında “ùeyx Sԥnan” ԥsԥri haqqında
düúünürmüú, hԥtta onun dram úԥklindԥmi, ya poema úԥklindԥ
yazaca÷ını özü üçün tԥyin belԥ etmԥmiúmiú” (201, 93). Professor
R. Tԥhmasib isԥ 1912-ci ildԥ Cavidin ona “ùeyx Sԥnan”
ԥsԥrindԥn bir neçԥ sԥhnԥ oxudu÷unu vԥ 1911-12-ci illԥrdԥ
Tiflisdԥ ikԥn “ùeyx Sԥnan” ԥsԥri ilԥ ciddi mԥú÷ul oldu÷unu, bu
ԥfsanԥ ilԥ ԥlaqԥdar olaraq tez-tez monastıra getdiyini, orada rast
gԥldiyi qocalarla söhbԥt etdiyini xatırlayır.
Ümumiyyԥtlԥ, bu faciԥnin bir çox variantı olmuúdur. Bu da
onu göstԥrir ki, Cavid “ùeyx Sԥnan” üzԥrindԥ müԥyyԥn fasilԥlԥrlԥ
dörd il düúünmüú vԥ iúlԥmiú, son variantı 1914-cü ilin axırlarında
yazıb bitirmiúdir. A. ùaiq dԥ xatirԥlԥrindԥ “1914-cü ildԥ ԥdibin
(Hüseyn Cavidin-red) nԥúr etdiyi “ùeyx Sԥnan” faciԥsini böyük
maraqla oxudu÷unu vԥ bԥyԥndiyini, görüúԥrkԥn dԥ sԥmimi
qԥlbdԥn tԥbrik etdiyini bildirir“ (198, 205)..
Demԥli, 1910-cu ildԥn “ùeyx Sԥnan”ı yazma÷ı düúünԥn ԥdib
132
1912-ci ildԥ yazma÷a baúlayıb, 1914-cü ildԥ isԥ bitirib (Ԥtraflı

bax: 83, 257).
Cavid Gürcüstanda yaúadı÷ı zaman, 1913-cü ildԥ Bakıda
“ùԥlalԥ” jurnalında “Sevinmԥ, gülmԥ, quzum” úeirinin dԥrc
olunması vԥ úɟirinin bԥzi misrɚlɚrını “ùԥlɚlԥ” jurnɚlının rɟdɚktɨru
ɏalid ɏürrԥm (1913-1914) tԥrԥfindԥn dԥyiúikliklԥrlԥ dԥrc
ɟdilmԥsini úɚir nɚrɚzılıqlɚ qɚrúılɚmıú, úɟirin ԥslini “øqbɚl”
qԥzɟtindԥ ɨɯuculɚrɚ çɚtdırɚrɚq (15 mɚrt 1913, ʋ 307) “Bir-iki
söz” ɚdlı qɟyddԥ ɏalid ɏürrԥmin islɚhlɚrının nԥticԥsindԥ
“misrɚlɚrdɚkı vԥznsizliyi vԥ qırıqlı÷ı” göstԥrmiúdir. Qԥzɟtin 17
mɚrt sɚyındɚ isԥ “ùԥlɚlԥ” mԥcmuԥsinin mühԥrriri Sԥbribԥyzɚdԥ
ɏɚlid ɏürrԥm Hüsɟyn Cɚvidԥ ɯitɚbԥn yɚzdı÷ı cɚvɚblɚrdɚ (“Ⱥçıq
cɚvɚb, Hüsɟyn Cɚvid ԥfԥndiyԥ”, - “øqbɚl”, 17 mɚrt 1913, ʋ308,
“Bir cɚvɚb”, “øqbɚl”, 8 mɚy 1913, ʋ353 vԥ s.) öz hԥrԥkԥtinԥ
bԥrɚԥt qɚzɚndırmɚ÷ɚ çɚlıúɚrɚq yɚzmıúdı: Biz idɚrԥmizԥ gԥlԥcԥk
ɨvrɚ÷ı tԥshih ɟtmԥyԥ sԥlɚhiyyԥtliyiz. Vԥ bu sԥlɚhiyyԥtimizi
mԥcmuԥmizin qɚbı÷ı üzԥrindԥ bԥyɚn ɟtmiúiz.”
Onun bu hԥrԥkԥti müԥlliflԥ yanaúı, bir çɨɯ ziyɚlının nɚrɚzılı÷ı
ilԥ qɚrúılɚnmıú, geniú müzɚkirԥlԥr ɚçılmıúdı. Hԥmin vɚɯt
sürgündԥ ɨlɚn úair Ԥlipɚúɚ Sԥbur (1885-1934), yɚzıçı-tԥnqidçi
Sɟyid Hüsɟynlԥ mԥktublɚúmɚlɚrındɚ H.Cɚvidin mövqɟyini
müdɚfiԥ ɟtmiú, qɚbɚqcıl ziyɚlılɚrın sԥsinԥ sԥs vɟrmiúdi.
Mübɚhisԥlԥrԥ Ԥhmԥd Cɚvɚd, Sɟyid Hüsɟyn, Salman Mümtɚz,
Hüseyn Cɚvidin qɚrdɚúı ùɟyɯ Mԥhԥmmԥd Rԥsizɚdԥ vԥ bɚúqɚlɚrı
dɚ qɨúulmuú, müԥllif hɚqqının tɨɯunulmɚzlı÷ını vɚcib sɚyɚrɚq
Hüseyn Cɚvidi müdɚfiԥ ɟtmiúdilԥr.
Bundɚn sɨnrɚ mԥtbuɚtdɚ mübɚhisԥlԥr yɚrɚndı÷ındɚn ɟlԥ hԥmin
nömrԥdԥ dԥ (5 mɚy 1913 il) “øqbɚl” qԥzɟti mԥsԥlԥyԥ öz
mövqɟyini “ødɚrԥdԥn” qeydi ilԥ bildirmiúdir: “Qԥzɟtimizin
sütunlɚrı mütlԥq fikirlԥrin çɚrpıúmɚsı ilԥ gɟrçԥkliyin pɚrlɚmɚsınɚ
ɯidmԥt ɟdԥcԥk ԥdԥbi mübɚhisԥlԥrԥ ɚçıq bulunmɚqlɚ bԥrɚbԥr özü
bu mübɚhisԥlԥrdԥ bitԥrԥf qɚlmɚqdɚdır.”
“ùԥlalԥ” mühԥrriri Xalid Xürrԥm Sԥbribԥyzadԥyԥ ԥn sԥrt cavab
Gԥncԥdԥn, Ԥhmԥd Cavaddan gԥlmiúdi. O yazırdı: “Sizdԥ
bitԥrԥflik yoxdur. Ԥgԥr olsaydı, “ùԥlalԥ”nin hԥr sayısında yuxarı
133
baúa çıxardı÷ınız úeirlԥrinizi bir kԥrԥcik olsun gözdԥn

keçirԥrdiniz. Bunu siz yapmadınız. Sizdԥ baúqasını sevmԥk
xassԥsi yoxdur ki, öz yerinizԥ onu keçirԥsiniz. Bunu yazmaqda
mԥqsԥdim “mԥnimkini baúda yaz!” iddԥasında bulunmaq
deyildir. Vԥtԥnimizdԥki adlı-sanlı úairlԥrimizi heçԥ saydı÷ınızı
sizԥ anlatmaqdır. Misal istԥrsiniz, baúda bir üfürüklԥ yıxma÷a
qalxıúdı÷ınız hԥssas úairimizi, müԥllimim Rasizadԥ Hüseyn Cavid
ԥfԥndini göstԥrԥ bilԥrԥm... Siz ona da iliúdiniz” (29, 79).
Göründüyü kimi, “Ԥdԥbi bir cinɚyԥt” mԥqɚlԥsindԥn sɨnrɚ
dɚ mübɚhisԥyԥ nԥinki sɨn qɨyulmɚmıú, ԥksinԥ, “øqbɚl”ın 8 mɚy
1913 -cü il nömrԥsindԥ ɏɚlid ɏürrԥm Sԥbribԥyzɚdԥnin “Bir
cɚvɚb”, qԥzɟtin 12 mɚy sɚyındɚ isԥ Hüsɟyn Cɚvidin “Cɚvɚblɚrɚ
cɚvɚb, yɚɯud ikinci ricɚ” ɚdlı yɚzılɚrı çɚp ɨlunmuú vԥ “øqbɚl”
qԥzɟti dԥ yɟkundɚ mövqɟyini bɟlԥ ifɚdԥ ɟtmiúdir: “Ⱥrtıq bu
mübɚhisԥnin nԥzɚkԥt vԥ hörmԥt dɚirԥsindԥ qɚlmɚq “øqbɚl”ın dɚ
mԥtlubu idi. ùükürlԥr ɨlsun, Hüsɟyn Cɚvid ԥfԥndi hԥzrԥtlԥri
nԥzɚkԥti-hԥqiqi mԥnɚsındɚ yɨ÷rulmuú bir mɟhri-mükԥrrԥmԥtlԥ
bunɚ ɯitɚm vɟrdilԥr.”
Cavidin bu nԥzakԥti haqqında Seyid Hüseyn Bakıdan
Hԥútԥrxana, Ԥlipaúa Hüseynzadԥyԥ yazırdı: “Ԥgԥr “øqbal”da
Hüseyn Cavid ԥfԥndinin cavabi-ԥdibanԥsini oxumuúsunuz isԥ,
Cavidin necԥ alicԥnab, nasıl nԥzakԥtli bir mühԥrrir oldu÷unu
kԥsdirԥrsiniz, zԥnn edirԥm” (29, 80).
Bütün bunlar, úairin bu illԥrdԥ Tiflisdԥ yaúamasına vԥ
çalıúmasına baxmayaraq, Azԥrbaycanda-Bakıda mԥúhur vԥ
ziyalılar arasında necԥ böyük nüfüz sahibi oldu÷unu
göstԥrmԥkdԥdir.
1914-cü ilin oktyabr ayında Türkiyԥ ilԥ Rusiya arasında
müharibԥnin baúlanması sԥbԥbindԥn Türkiyԥ sԥrhԥdindԥ olan
Zaqafqaziya úԥhԥrlԥrindԥ, hԥmçinin, Tiflisdԥ böyük hԥyacanlar
yaúandı÷ından Hüseyn Cavid Kaxetiyaya gedib. Bu zaman o,
burada dԥmir yolu iúçilԥrinin qeydiyyatını aparıb, yԥni tabelçi
kimi çalıúma÷a baúlayıb. Sonra isԥ Cavid “Kaxetiyadan müalicԥ
olunmaq üçün Yesentukiyԥ gԥlib” (211, 52).
Hüseyn Cavid ԥvvԥl Gürcüaniyԥ köçԥrԥk úԥhԥr hԥyatından
134
uzaqlaúma÷ı arzu etsԥ dԥ, sonra 1914-ci ilin sonlarında Tiflisdԥn

birdԥfԥlik Bakıya köçüb.
Ümumiyyԥttlԥ, Tiflis mühiti vԥ burada görüúdüyü ziyalılarla
sԥmimi münasibԥti Cavidin “ԥdԥbi görüúlԥrinin formalaúmasında,
kamillԥúmԥsindԥ, onun sonrakı yaradıcılıq aurasının
müԥyyԥnlԥúmԥsindԥ ԥhԥmiyyԥtli rol oynayıb” (211, 51).
Cavid Bakı ԥdԥbi mühitindԥ (1915-1937)
1914-cü ilin payızında Tiflisdԥn Bakıya köçԥn Hüseyn Cavid

“Sԥadԥt” cԥmiyyԥtinin mԥdrԥsԥsindԥ müԥllimliyԥ baúlayır. 1907-
ci ildԥ yaradılmıú “Sԥadԥt” mԥdrԥsԥsinin müdiri Ԥli bԥy
Hüseynzadԥ idi. Mԥktԥbdԥ dԥrslԥr Türkiyԥ Maarif sisteminin
tԥdris planı üzrԥ keçirilirdi. Mԥdrԥsԥnin tԥdris planında úԥriԥt,
islam tarixi fԥnlԥri ilԥ yanaúı, Azԥrbaycan dilinin tԥdrisi
ԥhԥmiyyԥtli dԥrԥcԥdԥ seçilirdi. Burada görkԥmli pedoqoq vԥ
metodistlԥrdԥn Fԥrhad A÷azadԥ, Üzeyir Hacıbԥyov, Mirzԥ
Ԥbdülqadir øsmayılzadԥ Vüsaqi kimi bacarıqlı úԥxsiyyԥtlԥr
müԥllimlik edirdilԥr.
Mԥktԥbdԥ müԥllimlik etmԥklԥ yanaúı, Cavid Mԥmmԥd Ԥmin
Rԥsulzadԥnin redaktorlu÷u ilԥ nԥsrԥ baúlayan “Açıq söz”
qԥzetindԥ dԥ ԥmԥkdaúlıq edib. Qԥzetin 25 vԥ 26 ɨktyɚbr 1915-ci
il sɚylɚrındɚ ԥdibin “Mühɚribԥ vԥ ԥdԥbiyyɚt” mԥqɚlԥsi çɚp
ɟdilmiúdir. Mԥqɚlԥdԥ mühɚribԥ dԥhúԥti qԥti úԥkildԥ pislԥnir.
Ԥdibin fikrincԥ, “øskԥndԥrin, Nɚpɨlɟɨnun, Çingizin, Tɟymurun
bɟlԥ II Dünyɚ mühɚribԥsindԥn hɟyrԥtԥ düúԥcԥklԥri úԥksizdir,
çünki bu, mühɚribԥ dɟyil, bir tɚundur” (25, 280).
“Açıq söz”dԥ dԥrc olunmuú bu mԥqalԥdԥ ɟlmin, tԥhsilin,
ԥdԥbiyyɚtın ԥhԥmiyyԥti qɟyd ɨlunub: “ùübhԥsiz ki, ԥn fɚydɚlı
düúüncԥlԥr, ԥn ciddi mühɚkimԥlԥr dԥ yɚlnız fԥlsԥfԥ vԥ ԥdԥbiyyɚt
vɚsitԥsilԥ ԥldԥ ɟdilԥ bilԥr” (25, 282). Ɉnɚ görԥ dԥ ɟlԥ ԥdԥbiyyɚt
yɚrɚdılmɚlıdır ki, bu ԥdԥbiyyɚt insɚnlɚrı dɨ÷ru yɨlɚ çıɯɚrsın:
“Ԥdԥbiyyɚt bir millԥtdԥki ԥhvɚli-ruhiyyԥnin inikɚsı dɟmԥkdir”
(25, 282).
Ԥdԥbiyyɚtın insɚnlɚrɚ tԥsiri mԥqɚlԥdԥ gɟniú úԥkildԥ tԥhlil
135
ɟdilib. Göstԥrilib ki, Firdɨvsi, Sԥdi, Nizɚmi, Hɚfiz, ɏԥyyɚm, Rzɚ

Tɟvfik, Ԥbdülhԥq Hɚmid, Tɟvfik Fikrԥt kimi türk-fɚrs ԥdiblԥri öz
millԥtlԥrinԥ, millԥtin ԥhvɚli-ruhiyyԥsinԥ tԥsir ɟtdiklԥri kimi,
ùɟkspir vԥ Hɟrbɟrt Spɟnsɟr ingilislԥrԥ, Jɚn Jɚk Russɨ frɚnsızlɚrɚ,
L.Tɨlstɨy vԥ Dɨstɨyɟvski ruslɚrɚ, Nitúɟ ɚlmɚnlɚrɚ ɟlԥ tԥsir
göstԥrmiúdir.
Mԥqɚlԥdԥ mühɚribԥlԥrin dԥ törԥdicisinin ԥdԥbiyyɚt ɨldu÷u
göstԥrilir: “Dɟmԥk ki, bugünkü mühɚribԥdԥ tɨplɚr, tüfԥnglԥr
dɟyil, hԥr mԥmlԥkԥtin ԥdԥbiyyɚt vԥ fԥlsԥfԥsi ilԥ bԥslԥnԥn bɟyinlԥr
dԥ ɚyrıcɚ hɚizi-ԥhԥmiyyԥtdir” (25, 286). Vԥ müԥllif mԥqalԥdԥ
tövsiyԥ ɟdir ki, dünyɚnı yɟni mühɚribԥlԥr törԥdԥcԥk ԥdԥbiyyɚtdɚn
qɨrumɚq lɚzımdır.
“Sԥfa” mԥktԥbindԥ dԥrs deyԥn Cavid 1915-ci ildԥ Rza
Tԥhmasibi dԥ bu mԥktԥbԥ iúԥ düzԥltmiúdir. O yazır ki: “Bu
mԥktԥbdԥ Cavid dԥ müԥllim idi. Hԥr gün dԥrsdԥn sonra Cavidin
dostları Abdulla ùaiq, Cԥfԥr Bünyadzadԥ, Seyid Hüseynzadԥ vԥ
baúqaları ilԥ o zaman Qubernator ba÷ı adlanan indiki Pioner
ba÷ında görüúԥr, ԥdԥbiyyatdan, úeirdԥn, ictimai vԥ mԥdԥni
hadisԥlԥrdԥn söhbԥt edԥrdik. Bu söhbԥtlԥrimizdԥ bԥzԥn Nԥriman
Nԥrimanov da iútirak edԥrdi. O, Cavidԥ mehriban bir münasibԥt
bԥslԥrdi. Axúamlar isԥ, Cavidin “Tԥbriz”mehmanxanasındakı
ota÷ına yı÷ıúardıq. Bu yı÷ıncaq sözün tam mԥnası ilԥ ԥdԥbiyyat
vԥ úeir mԥclisinԥ çevrilԥrdi. Salman Mümtaz fars vԥ Azԥrbaycan
dillԥrindԥ, ԥzbԥrdԥn vԥ xoú bir ahԥnglԥ çoxlu úeir oxuyardı” (216,
217).
1916-cı ildԥ Xeyriyyԥ cԥmiyyԥtindԥ “Qardaú kömԥyi” adlı
mԥcmuԥ nԥúr olunmasına razılıq verilmiú, Cavid dԥ mԥcmuԥnin
redaksiya heyԥtinin tԥrkibinԥ daxil edilmiúdir. Bir il sonra isԥ,
1917-ci ildԥ o, “Mühԥrrirlԥr vԥ Ԥdiblԥr Cԥmiyyԥti”nin üzvü
seçılıb.
Mԥnbԥlԥrdԥn mԥlum olur ki, H. Cavid paralel olaraq Ta÷ı
Na÷ıyevin “Sԥfa” mԥktԥbinԥ müԥllim kimi iúԥ dԥvԥt olunmuúdur
(163, 81).
1918-ci ildԥ, daúnakların törԥtdiklԥri Mart qır÷ınları zamanı
Cavid yenԥ Bakıda idi vԥ “Tԥbriz” mehmanxanasındakı 21 ʋ li
136
otaqda yaúayırmıú. Buradan ԥsir götürülüb, möcüzԥ nԥticԥsindԥ

sa÷ qalan úair Ԥnzԥliyԥ, oradan da Tԥbrizԥ gedib. Az sonra Cavid
Tԥbrizdԥn Naxçıvana qayıdıb. Bu barԥdԥ úairin Naxçıvan dövrü
ilԥ ԥlaqԥli yazımızda bԥhs olunub).
Mart qır÷ınının ԥn acınacaqlı hadisԥlԥrindԥn biri dԥ ”Kaspi”
mԥtbԥԥsinin ermԥnilԥr tԥrԥfindԥn yandırılmasıdır. Bu yan÷ında
Cavidin bir neçԥ kitabları: “Bahar úԥbnԥmlԥri”, “Maral”, “ùeyx
Sԥnan”, “ùeyda”, “Ana”, “Keçmiú günlԥr”, bir sözlԥ, sԥkkiz min
nüxsԥ kitab yanıb, kül olub. Ⱥbdullɚ ùɚiq “Xatirԥlԥrim” ɚdlı
mɟmuɚrındɚ, “øblis” fɚciԥsinin yɚzıldı÷ı ildԥ, Cɚvidin kɟçirdiyi
böhrɚndɚn bԥhs ɟdԥrԥk yɚzır: “Cɚvidin “øblis” fɚciԥsini nԥ kimi
tԥsirlԥr ɚltındɚ yɚzmıú ɨldu÷unu bilmԥk üçün úɚirin kɟçirmiú
ɨldu÷u dԥhúԥtli bir fԥlɚkԥti yɚzmɚq mԥcburiyyԥtindԥyԥm. Cɚvid
Bɚkıdɚ Nikɨlɚyɟvski küçԥdԥsindԥki “Tԥbriz” mɟhmɚnɯɚnɚsındɚ
yɚúɚyırdı…Mɚrt hɚdisԥsindԥn sɨnrɚ Hüsɟyn Sɚdiqlԥ bizԥ
gԥlmiúdi. Ɉnun bԥt-bԥnizi ɚ÷ɚrmıú, ɚz zɚmɚn içԥrisindԥ sɨn
dԥrԥcԥ nԥúԥsiz vԥ mütԥԥssir görünürdü. Ԥhvɚlın sɨruúdum,
Hüsɟyn Sɚdiq Cɚvidin ԥsir düúdüyünü vԥ ölümdԥn qurtuldu÷unu
söylԥdi” (78, 105).
Bu hɚdisԥlԥr, iblislԥúmiú insanlar tԥrԥfindԥn ԥsir götürülmԥsi
vԥ tԥsadüfԥn xilas olması, ɚ÷ır mԥnԥvi hɚllɚr kɟçirԥn úairԥ güclü
tԥsir ɟtmiúdi. Ⱥzԥrbɚycɚn sԥhnԥsinin úɚh ԥsԥrlԥrindԥn ɨlɚn “øblis”
fɚciԥsini 1918-ci ildԥ, Naxçıvanda bu ɚcı tԥsirlԥr ɚltındɚ
yɚzmıúdı. Bu sԥbԥbdԥn, “øblisԥmi uymuú bԥúԥriyyԥt” (21, 8) –
deyԥ fԥryad edԥn úairin ԥsԥri “tɚmɚúɚçılɚrɚ, ɨɯuculɚrɚ ɨlduqcɚ
gɟniú vԥ yɟni bir sɚhԥ ɚçır. Cɚhɚn mühɚribԥsini tԥrsim ɟdԥn bu
ԥsԥrindԥ ùԥrq vԥ Qԥrb hԥyɚtını, ɨnlɚrın ictimɚi, ruhi vԥ siyɚsi
ԥhvɚlını, yɚúɚmɚq üçün çırpınɚn türk ɯɚlqının bԥɯtiyɚr ɨlmɚsınɚ
ԥngԥl ɨlɚn bütün sԥbԥblԥri vԥ mɚnɟԥlԥri hԥqiqi vԥ cɚnlı surԥtdԥ
göstԥrmԥyԥ müvԥffԥq ɨlmuúdur. Cɚvidin bütün ԥsԥrlԥri içԥrisindԥ
“øblis”qԥdԥr hԥyɚti vԥ rɟɚlist bir ԥsԥr yɨɯdur zԥnn ɟdirԥm” (198,
52).
Mütԥfԥkkir Cavid böyük sԥnԥtkarlıqla yɚrɚtd÷ı “øblis” ԥsԥri
insɚnlɚrın tɚlɟyini dɟyil, ɨnlɚrın tɚlɟyindԥ rɨl ɨynɚyɚn müɯtԥlif
idɟyɚlɚrı, mühɚribԥ dԥhúԥtlԥrini, ùԥrin böyük rɨl ɨynɚdı÷ını
137
göstԥrmԥklԥ yɚnɚúı, insɚnlɚrı mԥnԥvi sɚflı÷ɚ, özünüdԥrkԥ çɚ÷ırıúı,

yɚúɚdı÷ı hԥyɚtɚ münɚsibԥti, tanıdı÷ı øblisi tanıtması idi. Ԥsԥrin
lɟytmɨtivini bԥúԥriyyԥti “qԥhr ɟtmԥdԥ” ɨlɚn mühɚribԥlԥrԥ qɚrúı
nifrԥt hissi tԥúkil edir.
Demԥli, fɚciԥlԥr úɚiri Cavidԥ “cԥmiyyԥtin vԥ tɚriɯin ԥn
mürԥkkԥb suɚllɚrınɚ cɚvɚb tɚpmɚq istԥyi” ԥn çɨɯ sɟnsɚssiyɚyɚ
sԥbԥb ɨlɚn, ԥtrɚfındɚ mübɚhisԥlԥr dɨ÷urɚn “øblis” (1918) ԥsԥrini
yazdırır. A. Turan yazır: “ԥsԥrin yazılma tarixinԥ baxılırsa, bu
tarix türklüyԥ, “türk birliyinԥ rus müdaxilԥsi” dövrü ilԥ üst-üstԥ
düúür. Bԥlkԥ dԥ ԥsԥr bu sԥbԥbdԥn simvɨlik úԥkildԥ yɚzılıb vԥ
“bɚúdɚn-bɚúɚ bԥdii simvɨllɚr, rԥmzi iúɚrԥlԥr, tԥzɚdlı idɟyɚlɚr
üzԥrindԥ qurulub” (114, 145).
“øblis” fɚciԥsi ɏɏ ԥsr Ⱥzԥrbɚycɚn ԥdԥbiyyɚtı tɚriɯindԥ
mԥnzum fɚciԥ jɚnrının gözԥl nümunԥsi kimi bu gün dԥ öz
tԥrɚvԥtini sɚɯlɚyır” (21, 270). Ԥsԥrin mövzusu günümüzdԥ dԥ
aktualdır. Yaxın vԥ Orta ùԥrqdԥ yenԥ øblis, daha do÷rusu,
iblislԥúmiú insanlar a÷alıq edir, müharibԥ ocaqlarını yenidԥn
alovlandırırlar.
“øblis”dԥ Cavidi milli miqyasda düúündürԥn mԥqamlar da
çoxdur. Onun milli mԥsԥlԥlԥrԥ münasibԥti vԥ sԥdaqԥti “øblis”dԥ
ümummilli mԥfkürԥmizin ana sözünԥ, düsturuna çevrilmiú bu
misralarda öz ԥksini tapır: “Turana qılıncdan daha kԥskin ulu
qüvvԥt, Yalnız mԥdԥniyyԥt, mԥdԥniyyԥt, mԥdԥniyyԥt!” (21, 30).
“øblis” ԥsԥrinԥ görԥ úair hԥlԥ sa÷lı÷ında mükafatlandırılıb.
Xalq Maarif Komissarlı÷ı kollegiyasının (1921-ci il 13 yanvar
protkol ʋ66) qԥrarı ilԥ: “úair Hüseyn Cavidin, orijinallıq vԥ
bԥdiilik cԥhԥtdԥn müsԥlman alԥmindԥ yeganԥ olan pyesinԥ tarif
üzrԥ müԥllif haqqı verilsin. Bundan ԥlavԥ Hüseyn Cavid yoldaúa
mükafat olaraq 150 min manat verilsin.”
Ԥdibin “øblis” faciԥsi 1918-ci ildԥ qurulan Xalq Cumhuriyyԥti
dövründԥ yazdı÷ı yeganԥ ԥsԥrdir
1918-ci ildԥ Naxçıvanda evlԥnԥn Cavid 1919-cu ildԥ siyasi
missiya ilԥ Bakıya gԥlib. Böyük qardaúı ùeyx Mԥhԥmmԥdԥ
mԥktub yazıb Miúkinaz xanımı münasib bir adamla Bakıya
yollamasını rica edib. ùeyx Mԥhԥmmԥd dԥ Cavidin ailԥsini kiçik
138
qardaúı Ԥlirza vԥ onun ailԥsi ilԥ Bakıya göndԥrib. Miúkinaz

xanım yazır ki, “Mԥn Cavidin kiçik qardaúı Ԥlirza vԥ onun ailԥsi
ilԥ bir yerdԥ Bakıya gԥldim. Cavid mԥn gԥlԥnԥ qԥdԥr Tatarski
küçԥsindԥ kiçik bir otaq kirayԥ tutmuúdu” (30, 242), (Cavidin
o÷lu Ԥrto÷rol 1919-cu il 22 oktyabrda hԥmin bu evdԥ dünyaya
gԥlib). “Cavid orta mԥktԥbdԥ dԥrs deyirdi. Get-gedԥ dԥrslԥr
azaldı. Bununla da güzԥranımız lap a÷ırlaúdı” (30, 242). Bunu
bilԥn Maarif ødarԥsi qız mԥktԥbindԥ Cavidԥ ԥlavԥ dԥrslԥr
verirkԥn onun molla o÷lu oldu÷ununu nԥzԥrԥ alıb, onu úԥriԥt
müԥllimi tԥyin edir. Lakin Cavidin burada da dԥrs demԥsi uzun
sürmür.
1919-cu ilin mart ayında Bakıya gԥlԥn Cavid may ayında
Müԥllimlԥr øttifaqı ødarԥ heyԥtinin üzvü seçılir. Hԥmin ildԥ
Hüseyn Cavid Abdulla ùaiqlԥ birlikdԥ “Türk çԥlԥngi” adlı kitab
tԥrtib edirlԥr. Kitabda Hüseyn Cavidin tԥrcümeyi-halı da verilir.
Ԥdԥbiyyatın qayda-qanunları, ԥdԥbi ԥsԥr yazma÷ın üsulları úԥrh
edilԥn bu dԥrslikdԥ müԥlliflԥr öncԥ “Sԥnԥt vԥ sԥnayi-nԥfisԥ”
(incԥsԥnԥt) nԥdir? – sualının mahiyyԥtini izah etmiúlԥr. Kitabda
hԥmçinin M.F.Axundzadԥnin “Hacı Qara”, Hüseyn Cavidin
“Maral”, “ùeyda”, “ùeyx Sԥnan” ԥsԥrlԥri drama nümunԥ kimi
göstԥrilib (192, 26-28).
Bu illԥrdԥ Hüseyn Cavid “Yaúıl qԥlԥm” dԥrnԥyinin üzvlüyünԥ
daxil olmuú vԥ “Yaúıl qԥlԥm”dԥ, “Qurtuluú”da tez-tez yazıları çap
edilmiúdir. “Yaúıl qԥlԥm” Azԥrbaycan Xalq Cümhuriyyԥti
dövründԥ gԥaliyyԥt göstԥrԥn ԥdԥbi birlikdir. “Yaúıl qԥlԥm” ԥdԥbi
cԥmiyyԥtinin üzvlԥri arasında Mԥmmԥdԥmin Rԥsulzadԥ, Maarif
naziri Hԥmid bԥy ùahtaxtılı, Nurmԥhԥmmԥd ùahsuvarov, Hԥsԥn
bԥy A÷ayev, Ԥhmԥd Cövdԥt Pepinov, Ömԥr Faiq Nemanzadԥ,
Hüseyn Sadiq, Üzeyir Hacıbԥyli, ùԥfiqԥ xanım Ԥfԥndizadԥ vԥ
ùԥfiqԥ xanım Qasprinskaya, Xԥlil øbrahim, Mirzԥ Bala
Mԥhԥmmԥdzadԥ, Mԥhԥmmԥd a÷a ùahtaxtılı, Fԥrhad A÷ayev,
Mԥhԥmmԥdԥli Rԥsulzadԥ, Ԥbdürrԥhim bԥy Haqverdiyev, Nԥcԥf
bԥy Vԥzirov, Rza Tԥhmasib, Salman Mümtaz, Abdulla ùaiq,
Ԥbdülxaliq Cԥnnԥti, Ԥhmԥd Cavad, Ԥli Dai, Sԥmԥd Mԥnsur, Ԥli
Mԥhzun vԥ Hüseyn Cavid dԥ vardı” (“Yaúıl qԥlԥm” Azԥrbaycan
139
qԥz., 15 mart, 1920 il. ʋ54) vԥ bu müԥlliflԥr ԥdԥbi-mԥdԥni

inkiúafda, sosial-ictimai tԥrԥqqinin “sıx vԥhdԥtdԥ” oldu÷unu geniú
xalq kütlԥlԥrinԥ izaha, dövrün ictimai-fԥlsԥfi xarakterini
müԥyyԥnlԥúdirmԥyԥ çalıúırdılar” (235, 146).
Birlikdԥ o dövrün úair vԥ yazıçılarının ԥsԥrlԥri oxunur,
ԥdԥbiyyat mԥsԥlԥlԥri müzalirԥ olunurdu. Mԥsԥlԥn: “Azԥrbaycan”
qԥzetinin 21 sentyabr 1919-cu il tarixli nömrԥsindԥ qeyd olunur
ki, sentyabrın 19-da birliyin ikinci iclası oldu vԥ hԥmin iclasda
Ԥli Yusif ԥfԥndi tԥrԥfindԥn H. Cavidin “Bԥn istԥrԥm ki...” vԥ
“Nԥcmi keysudar” úeirlԥri oxunaraq tԥhlil edildi, müzakirԥ
maraqlı keçdi. Yenԥ hԥmin ildԥ, “Azԥrbaycan” qԥzetindԥ (6 mart
1920 vԥ 17 mart 1920) dԥrnԥkdԥ “øblis”i Cavidin özünün
oxudu÷u vԥ aktyorların hԥmin ԥsԥri sԥhnԥyԥ qoymaq fikrindԥ
olduqları qeyd edilmiú, martın 15-dԥ keçirilԥn iclasında da 50-60
nԥfԥr mühԥrrir vԥ úairin iútirak etdiyi, Hüseyn Cadiqin dԥrnԥyin
yaranma tarixindԥn danıúdı÷ı, qarúıdakı proqram vԥ vԥzifԥlԥr
haqda mԥlumat verdiyi, hԥmçinin hԥmin iclasda “Yaúıl qԥlԥm”
cԥmiyyԥtinin nizamnamԥsini hazırlamaq üçün Seyid Hüseyn,
Ԥhmԥd A÷ao÷lu, Hüseyn Cavid, Salman Mümtaz vԥ ùԥfiqԥ
xanım Ԥfԥndizadԥdԥn ibarԥt heyԥt seçildiyi qeyd olunub” (154,
23).
Hüseyn Cavid Naxçıvandan Bakıya gԥldikdԥn bir il sonra
1918-ci ildԥ qurulmuú Xalq Cumhuriyyԥti öz ömrünü baúa vurub
vԥ Azԥrbaycanda Sovet hakimiyyԥti qurulub. Bu zaman Cavid
daimi iú yeri ilԥ tԥmin edilib. O, “Teatr texnikumunda vԥ Bakı
darülmüԥlliminindԥ dil-ԥdԥbiyyat müԥllimi iúlԥyib, mԥktԥblԥr
üçün yeni dԥrslik vԥ proqramların tԥrtibindԥ yaxından iútirak
edib. Eyni zamanda bԥdii yaradıcılıq÷nı davam etdirib.
“Yaúıl qԥlԥmlԥr” dԥrnԥyinin 1920-ci ildԥ keçirilԥn qurultayına
dԥvԥt alan úair Azԥrbaycan “Yıldırım” Yazıçılar cԥmiyyԥtinin
tԥúkilat komitԥsinin üzvlü seçilib.
Artıq mԥúhur olan ԥdibin tez-tez dövrü mԥtbuat sԥhifԥlԥrindԥ
mԥqalԥlԥri vԥ ԥsԥrlԥrindԥn parçalar verilmiúdir. Mԥsԥlԥn, Cavidin
1920-1921-ci illԥrdԥ Bɚkıda çɚp ɨlunan vԥ cԥmi üç nömrԥsi
çıɯmıú “Füqԥra fuyuzatı”nın 2-ci sayında (1 nɨyɚbr 1920, sԥh. 9-
140
16) “øblis” fɚciԥsi çɚp ɨlunmuúdur. Maraq do÷uran mԥsԥlԥlԥrdԥn

biri dԥ budur ki, bu vɚriɚnt sɨnrɚlɚr kitɚb úԥklindԥ çɚp ɟdilmiú
“øblis”dԥn çɨɯ fԥrqlidir. Belԥ ki, ԥsԥrin bu vɚriɚntındɚ birinci
pԥrdԥ birbɚúɚ Ⱥrifin mɨnɨlɨqu ilԥ bɚúlɚyır, mԥtndԥ sonradan
ixtisar, yaxud ԥlavԥ edilmiú çoxlu bɟytlԥr, diɚlɨqlɚr vɚrdır.
Hɚbɟlԥ, qɚfqɚzlı, irɚnlı vԥ türk zɚbiti, könüllü, gɟnɟrɚl vԥ mühɚcir
surԥtlԥri vɚr ki, bunlɚr bugünkü “øblis”dԥ yɨɯdur. Ԥsԥrin dԥrc
ɟdilԥn hissԥsinin sɨnundɚ, “mɚbԥdi gԥlԥn nömdԥrԥ” sözlԥrinin
yɚzılma÷ına baxmayaraq, jurnalın 3-cü sayında ԥsԥrin dɚvɚmınɚ
rɚst gԥlinmir. Ehtimal ki, “øblis”in dɚvɚmının çɚpı digԥr nömrԥlԥr
üçün nԥzԥrdԥ tutulmuú, lɚkin 3-cü nömrԥdԥn sɨnrɚ jurnalın
fԥɚliyyԥti dɚyɚndırıldı÷ından ԥsԥrin çapı yarımçıq qalmıúdır.
“Füqԥra fuyuzatı” 1920 -ci ilin noyabr ayında bɟlԥ bir ɯԥbԥr
dԥrc ɟdib: “Dɟkɚbrın 21-dԥ Hüsɟyn Cɚvidin çɨɯdɚn bԥri
hɚzırlɚnmɚqdɚ ɨlɚn “øblis” drɚmı tɚmɚúɚyɚ qɨyulɚcɚqdır.
Rɟjissɨr Ⱥbbɚsmirzԥ ùԥrifzɚdԥ. Rɨllɚrdɚ: øblis - Ⱥbbɚsmirzԥ
ùԥrifzɚdԥ, Ⱥrif - Kirmɚnúɚhlı, Vɚsif - Kɚzım Ziyɚ, øbn Yԥmin -
Rzɚ Dɚrɚflı, Rԥnɚ - Tԥrlɚn ɯɚnım, ɏɚvԥr - Ⱥ.Ɉlɟnskɚyɚ, zɚbit -
M.Sԥnɚni, øɯtiyɚr - Bɚ÷ırzɚdԥ” (33, 9-16).
Bir il sonra, 1922-ci il 27 martda Bakıda 3, 4 vԥ 7 saylı
mԥktԥblԥrinin tԥlԥbԥlԥri vԥ müԥllimlԥri tԥrԥfindԥn “Cavid gecԥsi”
tԥúkil olunub. Azԥrbaycan Xalq Komissarları Sovetinin sԥdri
N.Nԥrimanovun xüsusi tapúırı÷ı ilԥ hazırlanan gecԥdԥ úagird
Sürԥyya Talibxanbԥyli Cavidin úeirlԥrindԥn Azԥrbaycan vԥ rus
dillԥrindԥ nümunԥlԥr söylԥyib. Tԥlԥbԥlԥrin ifasında Cavidin
“øblis” faciԥsindԥn bir parça göstԥrilib. Tamaúanın
hazırlanmasına tanınmıú aktyor Abbasmirzԥ ùԥrifzadԥ
mԥslԥhԥtlԥr verib, gecԥnin tԥúkilindԥ müԥllimlԥrdԥn ømran vԥ
ødris Axundzadԥlԥr, Ԥliqulu Quluzadԥ fԥal iútirak ediblԥr.
Gecԥnin úԥrԥfinԥ döú niúanı da hazırlanıb. Sonda úair çıxıú edԥrԥk
tԥúkilatçılara vԥ iútirakçılara minnԥtdarlıq edib.
N. Nԥrimanovun mԥslԥhԥti ilԥ tԥúkil olunmuú “Cavid
gecԥsi”ndԥ iútirak edԥn Kövkԥb Sԥfԥrԥliyeva xatirԥsindԥ yazır:
“Biz Sabir gecԥsi keçirmiúdik. Bizi doktor Nԥrimanovun yanına
dԥvԥt etdilԥr. O, bizimlԥ söhbԥt etdi vԥ bizԥ hԥdiyyԥlԥr verdi.
141
Sonra Nԥrimanov bizdԥn soruúdu:

– Çox yaxúı, bԥs indi nԥ etmԥk istԥyirsiniz?
Biz bu suala konkret cavab vermԥyԥ söz tapmadıq.
– øndi mԥn dԥ sizԥ bir mԥslԥhԥt görürԥm, Cavid gecԥsi tԥúkil
edԥsiniz! – dedi.
Bir qԥdԥr fikirlԥúıb ona dedik ki, Sabirin úeirlԥri bizim
hԥyatımızdır. Amma Cavidin ԥsԥrlԥri bunlara oxúamır.
– Eybi yoxdur! – dedi, – müԥllimlԥrimiz sizԥ kömԥk edԥrlԥr!...
Do÷rudan da, bizimlԥ Azԥrbaycan dilindԥ dԥrs keçԥn ømran vԥ
ødris Axundzadԥlԥr, Ԥliqulu Quluzadԥ bizԥ kömԥk etdilԥr.
Cavidin ԥsԥrlԥrindԥn parçalar hazırladıq. Cavidin mԥúhur “øblis”
ԥsԥrindԥn bir sԥhnԥ oynamaq istԥdik, lakin bu iúdԥ heç
tԥcrübԥmiz yox idi. Odur ki, artist Abbasmirzԥ ùԥrifzadԥ ilԥ tanıú
olan Hԥnifԥ Aqçurina bizi öyrԥtmԥk üçün onu dԥvԥt etmԥyi
öhdԥsinԥ götürdü. Abbasmirzԥ mԥktԥbԥ gԥlib, ara-sıra bizimlԥ
mԥú÷ԥlԥ keçirdi. Belԥliklԥ, biz “Cavid gecԥsi”nin bԥdii hissԥsini
hazırladıq. Gecԥ çox müvԥffԥqiyyԥtlԥ keçdi. Qonaqlar üçün bu
dԥfԥ hazırladı÷ımız süfrԥyԥ nԥ lazım idisԥ doktorun göstԥriúilԥ
bizԥ bol-bol vermiúdilԥr...”
Qulam Mԥmmԥdli qeyd edir ki, “1922-ci il martın 27-dԥ
keçirilmiú “Cavid gecԥsi”nin tarixini Kövkԥb xanım bu úԥkildԥ
nԥql etdi” (163, 142) .
Göründüyü kimi, bu gecԥnin keçirilmԥsi N. Nԥrimanovun
göstԥriúi ilԥ baú tutub. Bu da N. Nԥrimanovun Cavidԥ nԥ qԥdԥr
böyük bir mԥhԥbbԥt bԥslԥdiyini göstԥrir. Ümumiyyԥtlԥ,
Azԥrbaycanda sovet hakimiyyԥti quruldu÷u ilk illԥrdԥ ԥdԥbi
qüvvԥlԥri bir istiqamԥtdԥ yönԥldib sosalizm quruluúunu tԥbli÷ vԥ
tԥrԥnnüm etmԥk mԥqsԥdi ilԥ yeni-yeni cԥmiyyԥtlԥr yaradılırdı.
1921-ci ildԥ Bakı Komitԥsinin nԥzdindԥ “Ԥdԥbiyyatın Mԥrkԥzi
Heyԥti” vԥ 1923 19 avqustda isԥ “Kommunist” qԥzetinin
nԥzdindԥ “Türk ԥdib vԥ úairlԥr dԥrnԥyi” tԥúkil olunmuúdu. “Türk
ԥdib vԥ úairlԥr dԥrnԥyi”nin fԥxri sԥdri Dadaú Bünyadzadԥ, heyԥt
üzvlԥri Süleyman bԥy Axundov, Mԥmmԥd Sԥid Ordubadi,
Hüseyn Cavid, Nemԥt Bԥúir, Mirzԥ Cԥlil, Hüseyn Sadiq vԥ
Ԥbdürrԥhman Dai seçilmiúdir.
142
Sonralar geniúlԥndirilԥrԥk “Ԥdԥbiyyat cԥmiyyԥti” (1925)

adlandırılan bu cԥmiyyԥtin qarúısında duran vԥzifԥlԥr klassik irsi,
hԥm köhnԥ, hԥm dԥ yeni Azԥrbaycan ԥdԥbiyyatını tԥdqiq etmԥk,
xalq ԥdԥbiyyatının vԥ folklorunun yaxúı ԥnԥnԥlԥrini müasir
ԥdԥbiyyata gԥtirmԥk, ԥdԥbi tԥnqidi geniúlԥndirmԥk, gԥnc ԥdԥbi
qüvvԥlԥrin yaradıcılı÷ını istiqamԥtlԥndirmԥk vԥ nԥhayԥt ùԥrq vԥ
Qԥrb ԥdԥbiyyat cԥmiyyԥtlԥri ilԥ ԥdԥbi ԥlaqԥlԥr saxlamaq idi.
Lakin bu cԥmiyyԥtdԥ kommunist yazıçılarla yanaúı, milli ruhlu
qԥlԥm sahiblԥri, ԥdԥbiyyatı siyasԥtdԥn uzaqlaúdırma÷a çalıúan
yazıçıların da fԥaliyyԥti üstünlük tԥúkil etdiyi üçün cԥmiyyԥtin
fԥaliyyԥtinԥ imkan verilmԥmiú vԥ “köhnԥliyԥ meyl”, “yeni
mԥzmun vԥ formadan uzaq” bir qurum kimi tԥdricԥn fԥaliyyԥti
zԥifmiú vԥ az sonra “Kommunist” qԥzeti nԥzdindԥ “Gԥnc
qԥlԥmlԥr” cԥmiyyԥtinin yaranması vԥ “Ԥdԥbiyyat cԥmiyyԥti”nin
da÷ılması ilԥ nԥticԥlԥnmiúdir.
Hüseyn Cavidin çıxıú etdiyi jurnallardan biri dԥ Azԥrbaycan
Maarif iúçilԥri Hԥmkarlar øttifaqının orqanı olan olan “Maarif
iúçisi” jurnalı olub. 1925-ci ildԥ nԥúr olunan “Maarif iúçisi”
ictimai, siyası, pedoqoji jurnal olub. Jurnalda pedoqogika,
mԥktԥbúünasliq, metodika, mԥktԥb hԥyatı, maarif iúçilԥrinin
ictimai vԥ siyasi biliklԥrԥ yiyԥlԥnmԥsi barԥdԥ yazılar dԥrc
olunmuúdu. Bu jurnalda maarif vԥ mԥdԥniyyԥt xadimlԥrindԥn T.
ùahbazi, A. ùaiq, M.S. Ordubadi, M. Müúfiq, M. Rԥfili ilԥ
birlikdԥ H. Cavid dԥ çıxıú etmiúdir.
1926-cı ildԥ “Ԥdԥbi parçalar” mԥcmuԥsinin 1-ci nömrԥsindԥ
H. Cavidin “Azԥrbaycan ԥdԥbiyyat cԥmiyyԥtinin münsiflԥr
heyԥtinԥ daxil olundu÷u xԥbԥr verilmiúdir. Hԥmin ilin fevral-mart
aylarında Bakıda keçirilԥn Birinçi Türkoloji qurultayda Cavid dԥ
iútirak etmiúdir.
1926-çı ildԥ tԥqaüdԥ çıxan úair bundan sonra yalnız Teatr
Texnikumunda dԥrs deyib. Azԥrbaycan Xalq Komissarlar ùurası
Cavidԥ ayda 120 manat tԥqaüd müԥyyԥn edib. O, tԥqaüdԥ çıxsa
da, Ⱥzԥrbɚycɚn Dövlԥt Dɚrülfünunu – Ⱥzԥrbɚycɚn Dövlԥt
Univɟrsitɟtinin (1919) pɟdɚqɨji kɨllɟktivi ilԥ sıɯ ԥlɚqԥ sɚɯlɚyan
sԥnԥtkɚrın ԥsԥrlԥrinin bir çɨɯu tԥlԥbԥlԥrin tԥúԥbbüsü ilԥ tɚmɚúɚya
143
qoyulurdu. 13 mɚy 1926-cı ildԥ “Kɨmmunst” qԥzɟtindԥ “1926-cı

il mɚyın 9-dɚ Böyük Ɉpɟrɚ tɟɚtrındɚ Dɚrülfünun tԥlԥbԥlԥrinin
iútirɚkı ilԥ ԥdibin “øblis” drɚmının u÷urlu tɚmɚúɚsının
göstԥrilmԥsi haqqında xԥbԥr verilib. øblisi Ԥfrɚsiyɚb Bԥdԥlbԥyli,
Ⱥrifi Sülɟymɚn Rüstԥm ɨynɚmıúdır. Tɚmɚúɚnın hɚzırlɚnmɚsındɚ
Cԥfԥr Cɚbbɚrlı yɚɯındɚn iútirɚk ɟtmiúdir” (Bax, 7, 63, 143, 159).
Yenԥ 1926-cı ilin may ayında “Ԥdԥbi pɚrçɚlɚr” mԥcmuԥsinin
1-ci nömrԥsindԥ Hüseyn Cɚvidin “Ⱥzԥr” pɨɟmɚsındɚn bir pɚrçɚ
“Hԥp sԥnsin!” ɚdı ilԥ çɚp ɨlunmuú, “Kɨmmunist” qԥzɟtinin 3
ɚvqust 1926 -cı il tɚriɯli nömrԥsindԥ “Ԥdԥbi pɚrçɚlɚr”ın çɚp
ɟtdiyi bu úɟiri H.Cɚvidin “ԥfsɚnԥvi” bir qızɚ hԥsr ɟtdiyi qɟyd
ɨlunmuúdur. Hԥmin nömrԥdԥ Hԥnԥfi Zɟynɚllının “Hüsɟyn
Cɚvidin yɚzdı÷ı “Pɟy÷ԥmbԥr” hɚqqındɚ mülɚhizԥlԥrim”
mԥqɚlԥsindԥ müԥllif H. Cɚvid qüdrԥtini göstԥrmԥklԥ, hԥm dԥ
ɨnun “Pɟy÷ԥmbԥr” ԥsԥrini Ɉktyɚbr, ønqilɚb vԥ Lɟnin mövzusunɚ,
yɟni quruluúɚ mɟyilli bir ɚddım kimi dԥyԥrlԥndirmiú, mԥqɚlԥni
ɚúɚ÷ıdɚkı sɨnluqlɚ bitirmiúdir: “Cɚvid bir “ùɟydɚ” yɚzɚr, bir
“Uçurum” ɚçɚr, bir “Ⱥfԥt” dɨ÷urɚr, “øblis”i rԥqs ɟtdirԥr,
“Pɟy÷ԥmbԥr”i yɚrɚtmɚ÷ɚ qɟyrԥt ɟdԥr. Bԥlkԥ dԥ úimdi bir Çingiz,
yɚrın bir øskԥndԥr, ɟrtԥsi gün dԥ bir Lɟnin diriltmԥyԥ cɚn
ɚtɚcɚqdır. Bu gün Cɚvid bu yɨlu tutub gɟtmԥkdԥdir” (30, 27).
Ԥslindԥ isԥ, “bir “ùɟydɚ” yɚzɚn, bir “Uçurum” ɚçɚn, bir
“Ⱥfԥt” dɨ÷urɚn, “øblis”i rԥqs ɟtdirԥn, “Pɟy÷ԥmbԥr”i yɚrɚtmɚ÷ɚ
qɟyrԥt ɟdԥn” Cavid “Pɟy÷ԥmbԥr”i ɏɏ ԥsrin mürԥkkԥb vԥ tԥzɚdlı
ɟpɨɯɚsının sԥhnԥsinԥ gԥtirib gԥlmiúdi” (141, 131).
Cɚvid “Pɟy÷ԥmbԥr”ini Sɨvɟt hökumԥtinin ilk illԥrindԥ (1922)
yazmıúdır. Bu dɚ ɟlԥ bir dövr idi ki, bԥzi üzdԥnirɚq ԥdԥbiyyɚtçılɚr
cɚnfԥúɚnlıqlɚ yɚlnız ԥdԥbiyyɚtı dövrԥ ɯidmԥtԥ ça÷ırır, zɚmɚnı,
inqilɚbı, bɨlúɟvizmi mԥdh ɟdirdilԥrsԥ, bԥzilԥri dԥ hԥyɚtı
özünԥmɯsus úԥkildԥ ԥks ɟtdirir, ԥsl sԥnԥt, ԥdԥbiyyɚt yɚrɚdırdılɚr.
Zɚmɚnɚ vԥ mԥkɚnɚ sı÷mɚyɚn, hԥr úɟydԥn yüksԥkdԥ dɚyɚnɚn
Cɚvid nԥ zɚmɚnı mԥdh ɟtmԥk istԥyindԥydi, nԥ dԥ yadların
gԥtirdiyi sovetlԥri. Bu dɚ bir çɨɯlɚrını çɚúdırırdı, çünki ԥdib
“Böyük qardaúımız”dan yazma÷a heç hԥvԥsli deyildi.
Ԥvvԥlindԥn sonunadԥk “dԥrin fԥlsԥfi, ictimɚi, siyɚsi, ԥɯlɚqi
144
mԥnɚsı ɨlɚn hԥqiqԥtlԥrlԥ, rԥmzlԥrlԥ, ɟyhɚmlɚrlɚ dɨlu” (136, 194)

olan “Pɟy÷ԥmbԥr”i Sɨvɟt hökumԥtinin ilk illԥrindԥ yazmıú,
sovetlԥrԥ üsyankar bir tövrlԥ “Pey÷ԥmbԥr” adını vermiúdir.
Bu mövzudɚ Cɚviddԥn ԥvvԥl ԥsԥr yɚzɚnlɚr çox olúa da,
ԥsԥrinԥ “Pɟy÷ԥmbԥr” adını verԥn olmamıúdır. Sözsüz ki, bɟlԥ a÷ır
vԥ mԥsuliyyԥtli bir mövzuyɚ giriúmԥyԥ böyük cԥsɚrԥt, yüksԥk
ɟlm vԥ güclü tԥfԥkkür lɚzım idi. “Pey÷ԥmbԥr”i yazmaq, ɚncɚq
Cɚvidԥ muԥssԥr ɨlɚ bilԥrdi, çünki Pey÷ԥmbԥr hɚqqındɚ ԥsԥr
yɚzmɚ÷ın özü pɟy÷ԥmbԥrliyԥ yüksԥlmԥk idi, yԥni islam
Pey÷ԥmbԥrindԥn yazan sԥnԥtkar sԥnԥtinin pey÷ԥmbԥri olmalı idı.
Bu mԥnada, “Pey÷ԥmbԥr”i yazmaq, mütԥfԥkkir Cɚvidin haqqı
idi. O, “Pɟy÷ԥmbԥr” ԥsԥrini yazmaqla, “øslɚm rɟnɟssɚnsının
müdɚfiԥsinԥ qɚlɯdı. Burɚdɚ dɚhi sԥnԥtkɚrın fԥɚliyyԥt ԥmsɚlı ɯɟyli
yüksԥldi. Hüsɟyn Cɚvid öz yɚrɚdıcılıq mɟtɨdunɚ sɚdiq qɚlɚrɚq
insɚnın tԥmizlԥnmԥsini, fԥɚl hԥyɚt mövqɟyinԥ nɚil ɨlmɚsını
cԥmiyyԥt içindԥki “kiçik” ɚdɚmlɚrın mԥzԥmmԥtindԥ dɟyil,
yüksԥk vԥ bԥúԥri idɟɚllɚrlɚ nԥfԥs ɚlɚn bԥdii qԥhrԥmɚnlɚrın tԥsir
gücündԥ görürdü” (76, 32).
Ԥslindԥ Cavidin sovet dövrü yaradıcılı÷ı “Afԥt”lԥ (1921)
baúlayır. Ԥsԥrin qԥhrԥmanının mԥnsub oldu÷u cԥmiyyԥtin
özünԥmԥxsus adԥtlԥri var. Bunlardan biri dԥ onların yüngül
ԥylԥncԥni vԥ davranıúı “yenilԥúmԥk” kimi qԥbul etmԥkdir. Bu
“yenilԥúmԥ”nin türk ailԥlԥrinԥ daxil olması, bir türk ailԥsinin bu
dԥrԥcԥdԥ “yenilԥúmԥ”si bu cԥmiyyԥtԥ mԥxsus insanların faciԥsini
yaradır. Lakin yenilԥúmԥni qԥbul etmԥyԥn, normal ԥxlaq
qaydaları ilԥ yaúayanlar; Ԥrto÷rul kimi “hala ԥski qafa ilԥ
düúünԥn”, “hԥnuz bir türlü yenilԥúԥmԥyԥn”lԥr dԥ var..
Ԥsԥrdԥ “hala ԥski qafa ilԥ düúünԥn, hԥnuz bir türlü
yenilԥúԥmԥyԥn”, baya÷ı yenilԥúmԥnin ԥleyhinԥ olan Ԥrto÷rul
ԥslindԥ, Cavidin ictimai düúüncԥlԥrini ԥks etdirir. Bir úԥrqlinin bu
qԥdԥr “yenilԥúmԥ”si onun faciԥsini yaratdı÷ı kimi, bolúeviklԥrin
gԥtirdiyi qayda-qanuna uyanları da millԥtin ruhuna xԥyanԥt kimi
qԥbul edԥn ԥdib yenilԥúmԥyib, türk kimi düúünüb, türk kimi
yaúama÷ı üstün tutub. Kübar cԥmiyyԥt Ԥrto÷rulu yenilԥúdirԥ
bilmԥdiyi kimi, nԥ “yaúadı÷ı sistem”, nԥ “bolúevik ԥxla÷sızlı÷ı,
145
nԥ dԥ “mԥnԥviyyatın süqutu” H. Cavidi “özündԥn ayıra bilmԥyib”

(213, 535). Bu sԥbԥbdԥn dԥ, hԥdsiz yenilԥúԥnlԥrin nԥzԥrindԥ o,
“ԥski úair” olub, tԥnqid edilib, qԥhrԥmanlarını indidԥn deyil,
keçmiúdԥn seçdiyinԥ, “günün nԥbzini tuta bilmԥdiyinԥ görԥ”
qınanıb.
Ümumiyyԥtlԥ, Bɚkıdɚ nԥúr ɨlunɚn bu ԥdԥbi mԥcmuԥ
fԥɚliyyԥti dövründԥ ԥdibin yɚrɚdıcılı÷ınɚ müntԥzԥm mürɚciԥt
ɟtmiú, tez-tez úɚirin yɚrɚdıcılı÷ındɚn nümunԥlԥr vԥ ɨnun hɚqqındɚ
mԥqɚlԥlԥr dԥrc ɟtmiúdir.
1926-cı ildԥ Hüseyn Cavid dövlԥt hesabına Xalq Maarif
Komissarlı÷ının qԥrarı ilԥ müasir Avropa ԥdԥbiyyatını öyrԥnmԥk
vԥ gözlԥrini müalicԥ etdirmԥk üçün Almaniyaya mԥzuniyyԥtԥ
göndԥrilib. Sԥfԥr ԥrԥfԥsindԥ ona belԥ bir úԥhadԥtnamԥ verilib;
“Bu úԥhadԥtnamԥ verilir Azԥrbaycan úairi Hüseyn Cavid
Rasizadԥyԥ ondan ötrü ki, úair Xalq Maarif Komissarlı÷ı
tԥrԥfindԥn müasir Avropa ԥdԥbiyyatını öyrԥnmԥk vԥ müalicԥ
üçün 1926-cı ilin aprel ayının 10-dan oktyabrın birinԥ qԥdԥr
Berlin vԥ Parisԥ göndԥrilir Xalq Maarif komissarı müavini Cԥlil
Mԥmmԥdzadԥ, katibi: R. Hüseynov” (8, 147).
Sözsüz ki, bu sԥyahԥtin Hüseyn Cavidԥ çox böyük tԥsiri
olub, ԥdib “Azԥr”in bir çox parçalarında (“Qԥrbԥ sԥyahԥt”, “Azad
ԥsirlԥr”, “Mühacirlԥr yuvası”, “Nil yavrusu”) avropalaúma÷a
münasibԥt bildirmiúdir: “Hԥr ocaqda, hԥr bucaqda bilgi, hünԥr
mԥbԥdi var, Hԥr üzdԥ ruh yüksԥkliyi, hԥr gözdԥ bir zԥka parlar” –
deyԥn úair, hԥmçinin yardıcılı÷ında Qԥrb burjua ԥxlaqını,
imperializm vԥ müstԥmlԥkԥ zülmünü dԥ ԥks etdirmiúdir. O, “Dԥli
knyaz” ԥsԥrini dԥ Qԥrb tԥԥssüratları ԥsasında yazmıúdır.
1928-ci ildԥ ԥdibin “ùeyx Sԥnan” ԥsԥri Tԥbriz teatrında
mövsümün açılıúı münasibԥtilԥ sԥhnԥlԥúdirilir” (217, 19). Hԥmin
ilin 21 iyulunda Bakı Sovetinin fԥxri üzvü seçılԥn Cavid 1929-cu
ildԥ Azԥrbaycan yazıçılarının Gürcüstana vԥ Ermԥnistana gedԥn
nümayԥndԥ heyԥtinin tԥrkibindԥ olub, Zaqafqaziya ùura
Yazıçıları vԥ øncԥsԥnԥt Xadimlԥri Birliyinin üzvü seçılib (iyun).
1930-cu ildԥ Tiflisdԥ Zaqafqaziya yazıçılarının plenumu
keçirilԥndԥ bu plenuma Bakıdan da bir çox yazıçı qatılıb ki,
146
onların içԥrisindԥ Hüseyn Cavid dԥ vardı. Bu illԥrdԥ Cavidi

tԥnqid edԥn mԥqalԥlԥr mԥtbuat sԥhifԥlԥrindԥ yer alıb. Hԥtta ԥn
yaxın dostu Ԥziz ùԥrif dԥ ona qarúı gԥlib. 1930-cu ilin Novruz
bayramı ԥrԥfԥsindԥ Bakıda olan Ԥziz ùԥrif anası ilԥ birlikdԥ
Cavidgildԥ olmasını ԥtraflı úԥkildԥ gündԥliyindԥ qeyd edib:
“Azԥrbaycan Mԥrkԥzi øcraiyyԥ Komitԥsinin Kommunist
küçԥsindԥki binasının üçüncü mԥrtԥbԥsindԥ Hüseyn Cavidin öz
ailԥsi ilԥ yaúadı÷ı mԥnzilindԥ biz Miúkinaz xanımın biúirdiyi dadlı
Naxçıvan plovununu yeyԥndԥn sonra, ԥtirli mԥxmԥri çay içԥ-içԥ
söhbԥt edirdik. Söz yox ki, söhbԥt ԥdԥbiyyatdan gedirdi. Mԥn úair
dostumun bugünkü hԥyatımızdan yazmayıb, ya qԥdim dövrdԥn,
ya da uzaq ölkԥlԥrdԥn yazdı÷ını tԥnqid edirdim. O da dinmԥz-
söylԥmԥz mԥni dinlԥyirdi. Ԥdԥbiyyatdan fԥlsԥfԥyԥ keçdik. Mԥn
yenԥ nԥsihԥtamiz bir tԥrzdԥ... uzun-uzadı moizԥ edirdim ki,
birdԥn dostum, artıq mԥnim bu yersiz vԥ usandırıcı tԥbli÷atımdan
tԥngԥ gԥlԥn kimi açıldı, nԥ açıldı” (201, 137). ùairin dostuna
hansı úԥkildԥ “açılmas”ı gündԥlikdԥ yer almasa da, “son dԥrԥcԥ
hԥssas qԥlbԥ vԥ kԥskin úüura malik olan úair dostu artıq özünü
nԥzakԥt dairԥsindԥ saxlaya bilmԥmiú”, olduqca sԥrt, acıqlı vԥ
tԥhqiredici úԥkildԥ” verdiyi qarúılıq nԥhayԥt, onu özünԥ gԥlmԥyԥ
mԥcbur etmiúdi. “Ev sahibinin öz qona÷ına, yaxın dostuna qarúı
belԥ hԥrԥkԥti bizim hamımıza dԥrin tԥsir ba÷ıúlamıúdı. Ota÷a a÷ır
vԥ qorxunc bir sükut çökmüúdü. Bir andan sonra anam mԥni
mԥzԥmmԥt, Miúkinaz xanım da Cavidi sakit etmԥyԥ baúladılar”
(203,138).
ùairin ԥn yaxın dostu (unutmayaq ki, bu dostların arasında
xeyli yaú fԥrqi vardı) tԥrԥfindԥn bu qԥdԥr insafsızcasına tԥnqid
olunması haqlı olaraq onu tԥbdԥn çıxarmıúdı vԥ bu tԥnqidin
ԥdalԥtsiz oldu÷unu Ԥ. ùԥrif 40 il sonra etiraf edԥrԥk sanki
dostunun ruhunu sakitlԥúdirirdi: “Tԥbli÷atımın yersiz vԥ
usandırıcı oldu÷unu mԥn indi, o vaxtdan 40 il keçԥndԥn sonra
duyur vԥ indi etiraf edirԥm, o zaman isԥ úair dostuma etdiyim
nԥsihԥtlԥri heç dԥ yersiz hesab etmirdim. Bu da mԥnim böyük
sԥhvim idi, çünki hԥmin dövrdԥ vulqar sosiologizm cԥrԥyanı
Azԥrbaycan ԥdԥbiyyatçı vԥ tԥnqidçilԥri arasında özünԥ müԥyyԥn
147
yer elԥmiúdi. Mԥtbuatda Hüseyn Cavidin yaradıcılı÷ı tԥnqid,

bԥzԥn dԥ haqsız vԥ sԥrt, çox zaman da vulqar sosiologizm
cԥbhԥsindԥn tԥnqid edilirdi. ùübhԥsiz ki, bu cür tԥnqid
birtԥrԥfli, qeyri-elmi oldu÷u üçün Hüseyn Cavid kimi müqtԥdir
úairԥ tԥsir etsԥydi dԥ, ancaq mԥnfi tԥsir edԥ bilԥrdi” (32, 4-6).
Tԥnqidin çubu÷u önünԥ atılan úair dostundan “a÷ıllı,
inandırıcı, obyektiv, dԥrin, dostanԥ tԥnqid, rԥy, mԥslԥhԥt
gözlԥyԥrkԥn” ondan ”ԥdԥbiyyat sahԥsindԥ hakimiyyԥt iddiasında
olan rԥsmi tԥnqidçilԥrin boú vԥ haqsız iradlarını” duyması,
“aralarındakı dostluq, mԥhrԥmlik, sirdaúlıq úԥrtini pozmuúdu” vԥ
bundan sonra sԥmimi dostlar uzun müddԥt görüúmԥmiúlԥr, Ԥ.
ùԥrif yalnız 30 apreldԥ “axúam teatrın son tamaúasına getmiú,
Cavidin “Dԥli Knyaz” ԥsԥrinԥ baxmıú vԥ gündԥliyindԥ belԥ bir
qeyd yazmıúdır: “Yaxúıdır” (201,139).
1930-cu ildԥn sonra onlar tez-tez görüúmԥsԥlԥr dԥ, ԥlaqԥ
saxlamıú, yazıúmıslar. 1935-ci ildԥ yenidԥn Ԥziz ùԥrif
“Ԥbdürrԥhim bԥyin rԥfiqԥsi Yevgeniya Osipovna, Ülvi Rԥcԥb,
Ԥli Nazimlԥ birlikdԥ Cavidgildԥ nahar etmiúdi (201, 140). Lakin
úairԥ qarúı hücumların úiddԥtlԥndiyi bir zamanda H. Cavidlԥ Ԥziz
ùԥrif arasında sԥrin yellԥr ԥsmiú, bԥzԥn dostu onu müdafiԥ
etmԥmiúdi. Mԥsԥlԥn, 1936-cı ildԥ Zaqafqaziya Dövlԥt
nԥúriyyatında keçirilԥn müúavirԥdԥ “Hüseyn Cavidin kitabını
müdafiԥ edib plandan çıxarılmasına mane ola bilmԥmiú” Ԥziz
ùԥrif uzun müddԥt “buna görԥ dԥ dostunun qarúısında özünü
müԥyyԥn dԥrԥcԥdԥ müqԥssir kimi hiss etmiúdi” (201, 141).
Ԥdibin yaradıcılı÷ı tez-tez tԥnqidԥ tuú gԥlsԥ dԥ, bu illԥrdԥ o,
gԥrgin çalıúmıú, “Dԥli Knyaz”ı opera úԥklinԥ salmaq üçün eyni
adlı librotto yazmıúdı. Liberottonun mԥtni isԥ son zamanlarda
Respublika Ԥlyazmalar Fondunda M. S. Ordubadinin arxivindԥn
tapılmıúdır.
1930-32-ci illԥrdԥ “Xalq Maarif Komissarlı÷ı 30 sentyabrda
Firdövsinin tԥrcümԥ ԥsԥrlԥri mԥcmuԥsinin úԥrh vԥ lü÷ԥtlԥ redaktԥ
iúini dekabrin birinԥdԥk bitirib, komissarlı÷ın elmi bölmԥsinԥ
tԥqdim etmԥk barԥdԥ Hüseyn Cavid vԥ Bԥkir Çobanzadԥ ilԥ
müqavilԥ ba÷lamıú (Azԥrb. SSR.MDԤøA,f. 351, s-1, iú 8, v.8),
148
1932-ci il, 1 oktyabr tarixindԥ 23 ʋli ԥmrlԥ ayda 350 manat

maaúla institutun birinci dԥrԥcԥli elmi ԥmԥkdaúı vԥ mԥslԥhԥtçisi
tԥyin edilib. Müqavilԥ ilԥ Akademiyaya iúԥ götürülüb. Ԥmrdԥ
yazılır: “ Hüseyn Cavid 1932-ci il oktyabrın birindԥn etibarԥn
ayda 350 manat maaúla institutun birinci dԥrԥcԥli elmi ԥmԥkdaúı
vԥ mԥslԥhԥtçisi tԥyin edilsin” (Azԥrb. SSR.MDԤøA,f. 351, s-1, iú
5, v.3). Elԥ hԥmin ayda “Azԥrbaycan dil, ԥdԥbiyyat vԥ sԥnԥt
institutunun direktoru Vԥli Xuluflu xalq maarif komissarlı÷ına
verdiyi mԥlumatda görülmüú iúlԥrdԥn bԥhs edԥrkԥn “Sԥyavuú vԥ
Südabԥ” adlı orijinal ԥsԥr yazmaq üçün Hüseyn Cavidlԥ müqavilԥ
ba÷landı÷ını xԥbԥr verir” (Azԥrb. SSR.MDԤøA,f. 351, s-1, iú 4,
v.10).
1932-ci il oktyabr ayında Azԥrbaycan dil, ԥdԥbiyyat vԥ sԥnԥt
institutunun úöbԥ müdiri Ԥli Nazimin direktor Vԥli Xulufluya 19
oktyabr 1932-ci il tarixli mԥktubuna yazdı÷ı cavabdan öyrԥnirik
ki, “úöbԥnin ԥdԥbi redaktoru Hüseyn Cavid Ԥ. Firdövsinin úöbԥyԥ
daxil olmuú tԥrcümԥsini redaktԥ ilԥ mԥú÷ulmuú” (Azԥrb.
SSR.MDԤøA,f. 351, s-1, iú 4, v.12).
Cavid Cԥnubi azԥrbaycanlıların azadlıq u÷runda
mübarizԥsindԥn bԥhs edԥn “Telli saz” dramını da 1930-cu ildԥ
yazmıúdı.
Göründüyü kimi, bu illԥrdԥ Cavidi tԥnqid edԥn mԥqalԥlԥrin
sayı artsa da, u÷urları da durmadan artmıúdır. 1933-cü ilin yanvar
ayında Azԥrbaycan Yazıçılar Cԥmiyyԥtinin birinci plenumunda
iútirak edib, hԥmin ilin aprel ayında Yazıçılar øttifaqına qԥbul
komissiyasının üzvü seçılib, bir il sonra, 1934-cü il 15 iyunda
Azԥrbaycan ùura Yazıçılarının birinci qurultayında çıxıú edib.
1936-cı ildԥ ùeir dekadasının iútirakçısı olan úair Bakıya gԥlmiú
özbԥk úairi Qafur Qulamla görüúüb, ԥn ԥsası isԥ, úairin “Xԥyyam”
dramı ԥdԥbi müsabiqԥdԥ üçüncü mükafata layiq görülüb.
Ümumiyyԥtlԥ, 1920-1937-ci illԥr Cavid yaradıcılı÷ının ԥn
mԥhsuldar dövrü olub. O, bir-birinin ardınca “Pey÷ԥnbԥr” (1922),
“Topal Teymur” (1925), “Azԥr” (1928), “Knyaz” (1928),
“Sԥyavuú” (1933), “ùԥhla” (1934), “Xԥyyam” (1935), “øblisin
intiqamı” (1936) kimi ԥsԥrlԥrini yaradıb. U÷urları artdıqca onu
149
istԥmԥyԥnlԥrin, gözü götürmԥyԥnlԥrin dԥ sayı artıb, ԥdibi “burjua

yazıçısı” kimi tԥnqid edԥn mԥqalԥlԥr çoxalıb. Baxmayaraq ki,
hԥlԥ 1922-ci il noyabrın 20-dԥ “Azԥrbaycan füqԥrası”nda Hacı
øbrahim Qasımov yazırdı: “Biz Hüseyn Cavidin pyesini tԥnqidԥ
cԥsarԥt etmԥyiriz. Çünki Cavidi tԥnqid üçün ikinçi bir Cavid
lazım gԥlir ki, o da zԥnnimcԥ bizdԥ yox kimidir” (163, 204).
1937-ci il martın 28-dԥ Azԥrbaycan Sovet Yazıçıları
øttifaqının Plenumunda Cavidin yaradıcılı÷ının “müasir hԥyatı
ԥks etdirmԥdiyi” ciddi úԥkildԥ tԥnqid olunub. Bu zaman Bakıda
Azԥrbaycan Mԥrkԥzi øcraiyyԥ Komitԥsinin “Kommunist”
küçԥsindԥki binasının üçüncü mԥrtԥbԥsindԥ (indiki Hüseyn
Cavidin ev muzeyi yerlԥúԥn bina) yaúayırdı vԥ böyük bԥstԥkar
Üzeyir bԥyin bacana÷ı Pԥnah bԥy Qasımovla qonúu idi.
1937-39-cu illԥr a÷ır, qorxunc illԥr olub. Qardaúın qardaúdan
çԥkindiyi, “qurunun oduna yaúın yandı÷ı”, “xalq düúmԥni”, “xalq
düúmԥni qızı, o÷lu, qardaúı” kimi kԥlmԥlԥrlԥ insanların beynindԥ
qorxunc bir xaos, vahimԥ, ürpԥrti yaratdı÷ı illԥr olub. Xalqın
görkԥmli ziyalılarına “pantürkist” “panislamist”, “antisovet”,
“xalq düúmԥni” dam÷alarının vuruldu÷u, gedԥr-gԥlmԥzԥ
yollandı÷ı, elԥcԥ dԥ, Nargindԥ güllԥlԥndiyi, “xalq düúmԥn”lԥrinin
qadınlarının ilan mԥlԥyԥn sԥhralara sürgün olundu÷u amansız
repressiya illԥri, bir sözlԥ, ùԥrin-øblisin hökmranlıq etdiyi illԥr ...
Lui Sın “Sԥrsԥmin gündԥliyi” ԥsԥrindԥ Konfusi etikasının
mürtԥce mahiyyԥtini açıqlayaraq yazır: “Mԥn tarix kitabını
açdım... Hԥr sԥhifԥsi “insanpԥrvԥrlik”, “ԥdalԥt”, “ԥxlaq”, “fԥzilԥt”
sözlԥri ilԥ doludur. Birdԥn sԥtirlԥr arasında oxudum ki, bütün
dünya bir sözdԥn – “insan ԥti yemԥk”, sözündԥn ibarԥtdir” (258,
113).
“ønsan ԥti yemԥk”, “insan qanına susamaq”, “insanların
fԥryadından zövq almaq” bunlar tariximizin “qırmızı terror”,
“repressiya” dedyimiz dövrünü çox gözԥl xarakterizԥ edib. “A÷
lԥkԥlԥr” kitabında 30-cu illԥrin faciԥsini anlatma÷a çalıúan tarix
elmlԥri namizԥdi Mԥcid Katibli yazır: “Hԥr gün a÷lası÷maz
hadisԥlԥr baú verir, dԥhúԥtli xԥbԥrlԥr yayılırdı. Adamların
qԥlbindԥn daú kimi a÷ır nisgil asılmıúdı. Onlar bir-biri ilԥ
150
görüúüb, danıúmaqdan, hԥtta salamlaúmaqdan belԥ çԥkinir, gözԥ

görünmԥmԥyԥ, tԥk qalma÷a çalıúırdılar” (173, 5).
Hԥr gün yüzlԥrlԥ insanın güllԥlԥndiyi, sürgünԥ göndԥrildiyi,
qapılara qara qıfıllar asıldı÷ı illԥr... Cavidin tԥbirincԥ desԥk,
“Canavarın insandan ԥúrԥfli oldu÷u”, bԥúԥrin øblisԥ uydu÷u,
1937-1939-cu illԥrdԥ hԥr yerindԥn duran Cavidin anladı-anlamadı
dilini, üslubunu tԥnqid edib. Mԥhz belԥ bir zamanda ça÷rılan
K(b)P-nın XIII qurultayında ölkԥ rԥhbԥri M.C.Ba÷ırov hesabat
mԥruzԥsindԥ deyib: “Belԥ bir úԥraitdԥ kimisԥ ԥfv etmԥk
partiyamızın Mԥrkԥzi Komitԥsini, Stalin yoldaúı aldatmaq
demԥkdir. Heç kimi ԥfv etmԥk olmaz. Son günlԥrin faktları bir
daha göstԥrir ki, biz hԥlԥ düúmԥnlԥrimizin hamısını aúkara çıxarıb
ifúa etmԥmiúik. Mԥn bir daha tԥkrar edirԥm...” (173, 5).
Bu mԥlum qurultayda daha da coúan Mir Cԥfԥr Ba÷ırov
sözünԥ davam edԥrԥk deyir: “Bir baxın, Yazıçılar øttifaqında
kimlԥr ԥylԥúmiúdi. Hazırda ifúa olunmuú Hüseyn Cavid, Ԥhmԥd
Cavad, Mikayıl Müúfiq, Ԥli Nazim, Böyüka÷a Talıblı, Ta÷ı
ùahbazi, Ԥhmԥd Trinci kimilԥri...” (173, 5). Mir Cԥfԥr Ba÷ırovun
“hazırda ifúa olunmuú” – dediyi Hüseyn Cavid, Ԥhmԥd Cavad,
Mikayıl Müúfiq, Ԥli Nazim, Böyüka÷a Talıblı, Ta÷ı ùahbazi,
Ԥhmԥd Trinci kimilԥri bir-bir mԥhv edilib.
Hԥr zaman ùԥrԥ qarúı olan, insanları sülhԥ, humanizmԥ,
gözԥlliyԥ vԥ mԥhԥbbԥtԥ sԥslԥyԥn, sonda ùԥrin qurbanı olan Cavid
4 iyun gecԥsindԥ hԥbs edilib. 1910-cu ildԥn 1937-ci ilԥ qԥdԥr
müntԥzԥm úԥkildԥ bԥdii yaradıcılıqla mԥú÷ul olmuú vԥ tutulana
qԥdԥr Bakıda yaúamıú Hüseyn Cavid günahsız ikԥn günahkar,
xalqı canından çox sevԥrkԥn “xalq düúmԥni” adlanıb.
Belԥliklԥ, Hüseyn Cavidin Bakı dövrü 1937-ci ildԥ (Cavid iki
il dԥ Bayıl hԥbsxanasında saxlanılıb) sona yetib.
Hüseyn Cavid yaradıcılı÷ında Almaniya mühiti
Mütԥfԥkkir sԥnԥtkarın tԥrcümeyi-halının qırıntılarını ԥks

etdirԥn müԥyyԥn detallar, bioqrafik mԥqamlar, onun
yaradıcılı÷ına sԥpԥlԥnԥrԥk ԥks olunub, yazdı÷ı ԥsԥrlԥrdԥ,
151
yaratdı÷ı obrazlarda gԥzdiyi yerlԥr, mühit, yaúadı÷ı cԥmiyyԥt,

hԥyat, sԥnԥt haqqında düúüncԥlԥrini, fԥlsԥfi fikirlԥrini dilԥ
gԥtirԥrkԥn yer alıb. Bunlar, “sԥnԥtkarın hԥyatında baú vermiú vԥ
yaddaúında unudulmaz iz buraxmıú hadisԥlԥr sonradan bԥdii ԥsԥr,
surԥt tip úԥklindԥ ԥsaslandırılsa, onda hԥmin sԥnԥtkarın hԥyatının
bioqrafik cԥhԥtlԥri ilԥ tԥfԥkkür vԥ tԥxԥyyül prosesini, mövzu vԥ ya
obrazların formalaúması inkiúaf yolunu izlԥmԥyԥ imkan verir” (16,
84). Bu mԥnada, Almaniya mühiti ilԥ ba÷lı mԥqamlar, alman
cԥmiyyԥti ԥdibin yaradıcılı÷ında geniú úԥkildԥ ԥks olunur.
Berlindԥ olarkԥn uzunmüddԥtli müúahidԥlԥri vԥ mütaliԥlԥri
Cavidin Qԥrb dünyası haqqında düúüncԥlԥrini daha da
dԥrinlԥúdirir. Hԥlԥ dԥ I Dünya müharibԥsinin a÷ır fԥsadlarını
yaúayan Almaniyada ԥmԥkçi sinifin a÷ır istismar olunmasını vԥ
burada mühacir insanların dözülmԥz hԥyatını, bir sözlԥ, Qԥrb
dünyasının, bu dünyanın özünԥmԥxsus yaúam tԥrzini müúahidԥ
edir. Almaniyada yaúadı÷ı altı ay ԥrzindԥ gördüklԥri, düúüncԥ vԥ
tԥԥssüratları, sözsüz ki, úairin yaradıcılı÷ında ԥks olunur. Ԥdib
mԥzmun vԥ ideyasına görԥ ԥvvԥlki ԥsԥrlԥrindԥn fԥrqlԥnԥn “Azԥr”
vԥ “Knyaz” ԥsԥrlԥrini yazır.
“Ⱥzԥr” pɨɟmɚsı üzԥrindԥ Hüseyn Cɚvid ɨn il iúlԥsԥ dԥ, ԥsԥr
tɚmɚmlɚnmɚyıb. Mütԥfԥkkir sԥnԥtkarın baúqa ԥsԥrlԥrindԥ
görünԥn “ønsɚn hԥyɚtı dɚimi bir ɚɯtɚrıú vԥ düúüncԥ içԥrisindԥ
kɟçmԥlidir” - idɟyɚsı “Ⱥzԥr” poeması üçün dԥ (141, 130)
sԥciyyԥvidir. Ԥsԥrin qԥhrԥmanı “Azԥrin bütün fԥaliyyԥti düúüncԥ-
lԥrdԥn, mülahizԥlԥrdԥn ibarԥtdir. Belԥ qԥhrԥmanlar nԥzԥrimizdԥ
istԥr-istԥmԥz müԥllifin öz obrazı kimi canlanır. Cԥmiyyԥt ancaq
bir tablo kimi nԥzԥrdԥn keçirilir, bir kitab kimi vԥrԥqlԥnir vԥ biz
hԥr bir sԥhifԥdԥ müԥllifin hökmlԥrini eúidirik” (127, 24).
Müԥllif ömrü boyu onu narahat edԥn düúüncԥlԥrini bu orjinal
quruluúlu poɟmasında bԥdii úԥkildԥ tԥsbit ɟtmiúdi. Bu mԥnada,
“Azԥr” úairin avtobioqrafik poemasıdır. Rafael Hüseynov yazır:
“Cı÷ɚl münԥqqidlԥrin, “ԥmma”lɚrınɚ Cɚvid dɚɯilԥn ɚ÷rıylɚ,
çԥtinliklԥ dözsԥ dԥ, yɨlundɚn dönmԥdi. Bu ɚvtɨbiɨqrɚfik “Ⱥzԥr”
ɟpɨpɟyɚsındɚn, “Ⱥzԥr”dԥn úɟiriyyԥt vԥ sԥnԥt umɚnlɚr ԥkin
tɚrlɚsındɚ çiçԥk ɚrɚyɚnlɚrɚ bԥnzԥr. “Ⱥzԥr” yɨr÷un bir dimɚ÷ın
152
mԥhsuludur. Dɚhɚ dɨ÷rusu, bir tɚqım qırıq-tökük tԥԥssürɚtdɚn

bɚúqɚ bir úɟy dɟyildir. “Ⱥzԥr”i mütɚliԥ ɟdԥnlԥr yɚlnız müԥllifin
ԥczini görmüú ɨlurlɚr” (212, 176).
“Yor÷un bir dima÷ın”mԥhsulu olan “Ⱥzԥr” tamamlanmasa da
bütöv ԥsԥr tԥsiri bɚ÷ıúlɚyır. Ԥsԥrdԥki pɚrçɚlɚrın süjɟt ɯԥtti bir-
birini tɚmɚmlɚyır. “Ⱥzԥr” poemasından bizԥ mԥlum ɨlɚn pɚrçɚlɚr
hԥlԥlik bunlɚrdır: “Düúündüm ki”, “Könlüm”, “Ⱥy qız”, “Gԥlin
köçԥrkԥn”, “Ⱥzԥr düúünԥrkԥn”, “Gɟcԥ ɚydınlı÷ı vԥ gün dɨ÷uúu”,
“Ⱥzԥrin cɚvɚbı”, “Mԥsciddԥ”, “Ԥsgԥrlԥrԥ tԥlim ɟdԥrkԥn”, “Qԥrbԥ
sԥyɚhԥt”, “Ⱥzɚd ԥsirlԥr”, “Rԥssɚmın qızı”, “Kömür mԥdԥnindԥ”,
“Mühɚcirlԥr yuvɚsı”, ”Nil yɚvrusu”, “Tısbɚ÷ɚnın zövqü”,
“Yurdsuz cɨcuqlɚr”, “Mԥzɚrlıqdɚn kɟçԥrkԥn”, “Dԥniz
kԥnɚrındɚ”, “Vԥhúi qɚdın”, “Köydԥ”, “Sԥlmɚnın sԥsi”, “Üsyɚn.”
“Ⱥzԥr” bԥdii fɨrmɚ ɟtlbɚrı ilԥ klɚssik dɚstɚnlɚrdɚn fԥrqlԥnir.
Ԥsԥri, “yɟni dɚstɚn”, “yɟni ɟpik pɨɟmɚ” ɚdlɚndıran akɚdɟmik
Mԥmmԥd Cԥfԥr yazır ki, “Cɚviddԥn qɚbɚq dɚ Qԥrb vԥ rus
ԥdԥbiyyɚtındɚ bu fɨrmɚdɚn vԥ yɚ bunɚ yɚɯın úԥkildԥ istifɚdԥ ɟdԥn
sԥnԥtkɚrlɚr ɨlmuúdur. Lɚkin ùԥrq ԥdԥbiyyɚtındɚ bu fɨrmɚ yɟnicԥ
yɚrɚnırdı” (44, 3-15). Bu formanın müԥllifi Hüseyn Cavid idi.
Ԥdԥbiyyatúünaslar “Ⱥzԥr”i mԥzmun vԥ fɨrmɚ cԥhԥtdԥn –
Cɚvidin müɚsiri ɨlɚn Mirzԥzɚdԥ ȿúqinin (1894-1924) “ȿúqinin
idɟɚlı” vԥ “Qɚrɚ kԥfԥn” ԥsԥrlԥri ilԥ müqɚiysԥ ɟdir vԥ bu qԥnɚԥtԥ
gԥlirlԥr ki, bu iki ԥsԥri bir –birindԥn fԥrqlԥndirԥn ɨdur ki, ȿúqinin
ԥsԥrindԥ tԥsvir ɨlunɚn bütün hɚdisԥlԥrdԥ iútirɚk ɟdԥn vԥ
hɚdisԥlԥrԥ münɚsibԥtini bildirԥn úɚir özü idi. “Ⱥzԥr”dԥ isԥ iútirɚk
ɟdԥn, ɨnlɚrɚ münɚsibԥt göstԥrԥn Cɚvid yɨɯ, Cɚvidin yɚrɚtdı÷ı
Ⱥzԥr ɨbrɚzıdır.
Ⱥzԥr bütün ömrü ɚɯtɚrıúdɚ ɨlɚn, ùԥrq hԥyɚtını vԥ ùԥrq
mԥnԥviyyɚtını, idrɚk vԥ psiɯɨlɨji ɯüsusiyyԥtlԥrini özündԥ ԥks
ɟtdirԥn bir surԥtdir. Ɉ, ԥsɚs qԥhrԥmɚn kimi sɟçilԥn bir ɯɚrɚktɟr
dɟyildir. ùɚir ԥsԥrdԥ mԥhz Ⱥzԥrin dili ilԥ cԥmiyyԥtin hԥyɚtınɚ,
dövrün mürԥkkԥb mԥsԥlԥlԥrinԥ nԥzԥr sɚlır, ɨnlɚrɚ qiymԥt vɟrir.
Ⱥzԥr ilk sԥyɚhԥti özünԥ, dɚɯili ɚlԥminԥ edir. Onun cɚn ɚtdı÷ı,
isrɚrlɚ ɚɯtɚrdı÷ı nԥdir? - Özünü dԥrk ɟtmԥk! Ⱥzԥrin qԥlbini
tԥnhɚlıq vԥ qԥm-qüssԥ bürüyür vԥ ɨ, bunun tԥlԥbini öyrԥnmԥk,
153
ɚrɚúdırmɚq istԥyir. Xɟyli ɚɯtɚrıúdɚn sɨnrɚ bɟlԥ qԥnɚԥtԥ gԥlir ki,

insɚnın fԥrdi dünyɚsındɚkı bu küskünlük vԥ nɚrɚzılıq hɟç bir
gɟrçԥklikdԥn ɚsılı ɨlmɚyɚrɚq mövcuddur. Ɉ, qԥlbindԥ dɨ÷ɚn
suɚllɚrın çɨɯunɚ cɚvɚb tɚpɚ bilmir, çünki bu suɚllɚrɚ cɚvɚb
vɟrmԥk üçün kɚinɚtdɚ mövcud úɟylԥrin hɚmısını kԥúf ɟtmԥk, dԥrk
ɟtmԥk lɚzımdır; bu isԥ mümkün dɟyil. Nԥ qԥdԥr ki, hԥyɚt vɚr,
kɚinɚtın dɚ müԥmmɚlɚrı, mübhԥmlԥri mövcuddur. ønsɚn bu
müԥmmɚlɚrɚ cɚvɚb tɚpmɚdıqcɚ, qԥlbindԥ bir böhrɚn yɚrɚnır.
Kɚinɚtın bu ɚçılmɚmıú sirlԥrlnԥ cɚvɚb ɚɯtɚrɚn Ⱥzԥr pԥriúɚn vԥ
sɚrsıntılı ɚnlɚr kɟçirir. “Bɟynini yɚɯɚn bir yı÷ın hɟçlikdԥn, divɚnԥ
könlü hɟy bir úɟy sɨrɚr:
Düúündüm ki, bitΩr hicrɚn dΩmlΩri,

Dɨ÷ɚr günΩú, susdurɚr mɚtΩmlΩri.
Gülzɚrı sΩslΩrkΩn ɯɨú qΩdΩmlΩri
Bɨyun bükΩr bΩnövúΩlΩr, zɚnbɚqlɚr.
Hɟyhɚt!.. Ɉrtɚlı÷ı zülmΩtlΩr ɚldı,
Tɚlɟ yɚrı-yɚrdɚn ɚrɚlı sɚldı.
Öksüz ruhum didɚrΩ hΩsrΩt qɚldı,
Qɚnɚtdı könlümü ɯɚin dırnɚqlɚr.
ùɚúqın bir yɨlçuyɚm, yɨlum qɚrɚnlıq,
Yɚn÷ın ɨldu úΩfΩq sɚndı÷ım iúıq.
Ɉf, yɟtΩr bir dɚhɚ vurulmɚz ɚrtıq,
HΩr süzgün yıldızlı pΩrvɚnΩ könlüm (21, 142).
“Düúündüm ki” vԥ “Könlüm” pɚrçɚlɚrındɚn gԥtirdiyimiz bu

misrɚlɚrdɚ Ⱥzԥrin könlünü didԥn ɚ÷rılɚrın ɨldu÷unu, ɨnun bu
ümidsizlik vԥ bԥdbinlik içԥrisindԥ qɨvruldu÷unu görürük. Çünki
ɨ ɚɯtɚrdı÷ı suɚllɚrɚ cɚvɚb tɚpɚ bilmlr. Dɚɯilinԥ sԥyɚhԥtdԥn bir
úɟyԥ nɚil ɨlɚ bllmԥyԥn Ⱥzԥr yɟnԥ göy cisimlԥri ilԥ, ɚylı gɟcԥlԥr vԥ
“yıldızlı sԥmɚlɚrlɚ” dԥrdlԥúlr, ɨnlɚrdɚn bɟynini yɚɯɚn kölgԥli
suɚllɚrɚ cɚvɚb sɨrɚr, lɚkln “dilsiz vԥ sɚ÷ır göylԥr ɨnun hɚlını
duymɚz.” “Düúkün bԥúԥrin ɟúqini, fԥryɚdını dinlԥyԥn”,
cԥmiyyԥtin hɚlını ɚnlɚyɚ bilԥcԥyi ümidilԥ dɚɯilinԥ sԥyɚhԥt ɟdԥn
Ⱥzԥr, bunlɚrın nԥhɚyԥt bɨú bir úɟy ɨldu÷unu ɚnlɚyır, ɚrtıq ɨnun
154
ruhunɚ yɚd vԥ yɚbɚnçı ɨlɚn “mövcud hԥyɚt”dɚ, “ictimɚi

vɚrlıq”dɚ tԥkliyԥ çԥkilir:
Bir gün ɚcı bir sis ɨ gülümsԥr üzü sɚrdı,

Yɚlnızlı÷ɚ imrԥndi, uzɚqlɚúdı bԥúԥrdԥn.
Bir qülbԥyԥ sɚqlɚndı ki, ıssızcɚ mԥzɚrdı,
Mԥrhum idi dünyɚnı sɚrɚn ɯɟyir ilԥ úԥrdԥn.
ønsɚnlɚrı özlԥrdi hԥr ɚtԥúli nԥfԥsdԥ (21, 144).
Qԥlbini tԥnhɚlıq, qԥm-qüssԥ bürümüú Ⱥzԥrin cɚn ɚtdı÷ı, isrɚrlɚ

ɚɯtɚrdı÷ı bir úɟy var: haq, hԥqiqԥt, ԥdalԥt. Heç nԥyԥ nɚil olɚ
bilmԥyԥn Ⱥzԥr ruhunɚ yɚd vԥ yɚbɚnçı ɨlɚn hԥyɚtdɚ tԥkliyԥ
çԥkilir. Bir qübbԥyԥ sɚɯlɚnɚn, bԥúԥrdԥn uzɚqlɚúɚn, dünyɚnın
ɯɟyir-úԥrindԥn özünü mԥhrum ɟdԥn Ⱥzԥr “cԥmiyyԥtin fövqünԥ”
yüksԥlmԥk istԥrkԥn, ԥksinԥ, cԥmiyyԥt tԥrԥfindԥn “sԥrsԥm”, “dԥli”,
“ɯudbin” (21, 173) – dɟyԥ ittihɚm ɨlunur. Könlündԥ yɟnidԥn
“fırtınɚlɚr” qɨpan Azԥr, bu qԥnɚԥtԥ gԥlir ki, “insɚn özünü
subyɟktiv fԥrdi bir ɚlԥm kimi dԥrk ɟtmԥzdԥn ԥvvԥl”, ɨnu
yɟtiúdirԥn ictimɚi mühiti, cԥmiyyԥt hԥyɚtını dԥrk etmԥlidir.
SΩrsΩm, dΩli, ɯudbin!” – dɟyΩ, ithɚm ilΩ hΩr kΩs

BΩhs ɟtdilΩr ȺzΩrdΩn, ɨ ɚldırmɚdı Ωslɚ!
HΩp öncΩ bir ɚlqıúlɚ söyüúdΩn köpürΩn sΩs,
Ⱥrif kɟçinΩnlΩr ɨnɚ yɚn baqmada hɚlɚ.
MöminlΩrΩ sɨrsɚn ɟdΩcΩk küfrünΩ fΩrmɚn,
DinsizlΩrΩ gɟt, ɨndɚ bulur úübhΩli imɚn.
ȺzΩr dɚhɚ çɨɯ zövq ɚlır ɚydın gɟcΩlΩrdΩn,
HΩttɚ sɚrıúın ɚy dɚ ɨnɚ gülmüúdü bir ɚqúɚm.
Gülmüúdü bulutlɚr ɚrɚsındɚn süzülürkΩn,
“Hürr ɨl” dɟyΩ qΩlbindΩ dɨ÷urmuú yɟni ilhɚm.
Ⱥrtıq ɨ sönük çΩrçivΩ úΩn ȺzΩri sıqmıú,
SΩyyɚh ɨlɚrɚq ɚylɚ bΩrɚbΩr yɨlɚ çıqmıú… (21, 145).
Ⱥrtıq qɚpɚndı÷ı yɚlnızlıq hԥyɚtı ɨnu sıɯır, yaúamaq vԥ

yaúayaraq yaratmaq eúqiylԥ ɨ, ɚylɚ bԥrɚbԥr yɨlɚ çıɯır:
155
Sevdirmiú içindΩn ona bir cilvΩ hΩyatı

ønsɚnlɚrɚ qɨúmɚq vΩ qɨvuúmɚq dilΩr Ωlɚn.
Duymɚq vΩ duyurmɚqdɚ bulur zevqi, nΩúɚtı,
Yɚlnızlı÷ɚ, ıssızlı÷ɚ qΩlbΩn ɟdΩr isyɚn.
østΩr bulud ɨlsun dɚ dΩnizlΩr kibi ɚqsın,
østΩr GünΩú ɨlsun dɚ qɚrɚnlıqlɚrı yɚqsın (21, 145).
Bu fikirlԥrlԥ yɨlɚ çıɯɚn Ⱥzԥr bir rԥssɚmlɚ hԥmsöhbԥt ɨlur.

Rԥssɚmlɚ söhbԥtindԥ Ⱥzԥr hԥyɚtdɚ hɚnsı idɟyɚlɚrlɚ yɚúɚdı÷nı,
özünün kim ɨldu÷unu ifɚdԥ ɟdlir. Ⱥzԥr öz irfɚnı içԥrisindԥ
yɚúɚyɚnlɚrdɚndır. Ondɚn, “kimsԥn, nɟrԥdԥnsԥn, ԥhbɚb?!” -dɟyԥ
sɨrɚn rԥssɚmɚ Ⱥzԥr belԥ cɚvɚb verir:
Bir ɚúiqΩm, fɟyz ɚlarlɚr

MΩndΩn irfɚn çɨbɚnlɚrı.
Bir çɨbɚnɚm, qɚvɚl çɚlɚr,
ønlΩdΩrΩm vicdɚnlɚrı.
BΩn yɟtiúdim ɚtΩúlΩ su,
Öpüúdüyü bir ölkΩdΩn.
øzlΩyirkΩn sɟvgi yɨlu
Ⱥcı duydum hΩr kölgΩdΩn (21, 31).
Burada, Ⱥzԥr “ɚtԥúlԥ su öpüúdüyü bir ölkԥdԥn” – dɟmԥklԥ

ɚtԥúkԥdԥlԥrԥ vԥ ɏԥzԥr dԥnizinԥ iúɚrԥ ɟdir. Hԥttɚ Cɚvid Ⱥzԥri
tԥqdim ɟdԥrkԥn ɨnun ɚdı ilԥ bɚ÷lı Zԥrdüútün hԥyɚtınɚ ɚid bԥzi
rԥvɚyԥtlԥri söylԥyir. Ⱥzԥr dԥ Zԥrdüút kimi, Odlɚr ölkԥsinin
ɨ÷ludur. Ɉ dɚ Zԥrdüút kimi, “Ⱥtԥúkԥdԥlԥr vԥ fırtınɚlɚr
yɚvrusudur” (43, 155).
Ɉ dɚ hԥlԥ cɨcuqlu÷undɚn Zԥrdüút kimi úɟirԥ, hikmԥtԥ ɚúiq
ɨlmuú, vurulmuú vԥ cԥmiyyԥtin-bԥúԥrin tɚlɟyini düúünԥ-düúünԥ
böyümüú, hԥttɚ ɨtuz il tԥnhɚlı÷ɚ çԥkilmiú, özünü dԥrk ɟtmԥyԥ,
tɚnımɚ÷ɚ çɚlıúmıú, tԥbiԥtin qɨynundɚ tԥk-tԥnhɚ yɚúɚmıúdır. Ɉnun
yɟgɚnԥ ɚrzusu tԥnhɚlıqdɚn uzɚqlɚúmɚq, insɚnlɚrɚ qɨvuúmɚqdır.
Ⱥzԥr vԥtԥnini gԥzir-dɨlɚúır. Qԥdim ɚtԥúkԥdԥlԥrin ɯɚrɚbɚlıqlɚrını
sɟyr ɟdԥrԥk sԥhԥrԥ yɚɯın ɏԥzԥr dԥnizinin sɚhillԥrinԥ yɚɯınlɚúır.
156
Dɚn yɟri sökülür. Sökülԥn dɚn yɟrlnԥ, qızɚrɚn üfüqlԥrԥ bɚɯɚrɚq

düúünür Ⱥzԥr. Bunlɚr ɨnɚ vԥtԥnin, Ɉdlɚr yurdunun yɟni ɚbɚd
sԥhԥrindԥn ɯԥbԥr vɟrir; düúünür:
øútΩ üstün gΩliyɨr zülmΩtΩ nur,

BΩlli, bΩsbΩlli sΩhΩr yɚqlɚúıyɨr.
Sönüyɨr cɚn çΩkiúΩn yıldızlɚr
ȺzΩr ɚçmıú dɚ qɚnɚd, sɚnki uçɚr.
Ɉ günΩúdΩn dɚhɚ ΩvvΩl ɨyɚnɚn,
Cɚnlɚnɚn úΩhrΩ yɚnɚúmıú Ωlan (21, 146 ).
Ⱥrtıq Ⱥzԥr yɟni cԥmiyyԥt qurɚn insɚnlɚrın ɚrɚsındɚdır. Ɉ, bu

hԥyɚtı vԥ yɟni cԥmiyyԥt qurɚn insɚnlɚrı, gԥnc nԥsli ɚlıqıúlɚyır,
ɨnlɚrɚ öz dԥyԥrli fikirlԥrini vԥ mԥslԥhԥtlԥrini vɟrir. Böyük, iúıqlı
gԥlԥcԥk qurɚn insɚnlɚrın ɚrɚsındɚ Ⱥzԥr dԥ vɚr vԥ hԥr vԥchlԥ
ɨnlɚrɚ kömԥk ɟtmԥyԥ çɚlıúır. Köhnԥ dünyɚyɚ üsyɚn ɨɯuyɚn
nԥslin-gԥncliyin dilindԥ bir zԥfԥr nԥ÷mԥsi sԥslԥnir. Hԥr yɟrdԥ
mԥdԥni inqilɚb gɟdir. ønsɚnlɚr bu yɟni dövrlԥ ɚyɚqlɚúmɚq üçün
inkiúɚf vԥ tԥrԥqqiyԥ dɨ÷ru irԥlilԥyԥrԥk, mԥscidlԥrԥ, mԥbԥdlԥrԥ –
üsyɚn ɟdԥrԥk, qɚdınlɚr, qızlɚr bɚúlɚrındɚn çɚdrɚnı ɚtɚrɚq yɟni
hԥyɚtɚ qɨvuúurlar.
øsyɚn!..
øsyɚn dɟyΩ hΩr gözdΩn, ɚ÷ızdɚn
Bir nifrΩt ucɚldı.
øsyɚn!…
KɟçmiúlΩrΩ, kɟçmiúdΩki ɚdΩtlΩrΩ isyɚn!
HΩr üzdΩ tΩhΩkküm izi vɚrdı.
øsyɚn!…
MΩbΩdlΩrΩ, qalpaqlara, çɚrúɚflɚrɚ isyɚn!..
øsyɚn!..
HΩp Ωski hürufɚtɚ isyɚn,
HΩp köhnΩ ɯurɚfɚtɚ isyɚn!
HΩp köhnΩ hürɚfɚtɚ isyɚn (21, 213) – dɟyԥ lԥnԥtlԥr
ɨɯuyur, isyɚn ɟdirlԥr. Qɚdınlɚr vԥ kiúilԥr cɨúɚrɚq mԥbԥdlԥrԥ
157
qɨúurlɚr. Gԥnclik “Ɉnlɚr dɚ dԥyiúsin”, “Mԥktԥb vԥ kütübɯɚnԥyԥ

kɟçsin” – dɟyԥ mԥbԥdlԥri mԥktԥbԥ vԥ kitɚɯɚnɚyɚ çɟvirirlԥr. Ⱥzԥr
dԥ üsyɚn ɟdԥn, dɚhɚ iúıqlı gԥlԥcԥk üçün mübɚrizԥ ɚpɚrɚnlɚrın
sırɚsındɚdır. Cԥhɚlԥtlԥ çɚrpıúɚnlɚrın, yɟniliyi ɚlqıúlɚyɚnlɚrın
sırɚsındɚdır:
Ψn dɨ÷ru yɨl iútΩ!

Hɟç ɨlmɚyɚlım ɨnlɚrɚ ΩngΩl bu gɟdiúdΩ.
Ɉnlɚr qɨúɚcɚq, çɚrpıúɚcɚqlɚr,
Bir çɨq uçurumlɚr ɚúɚcɚqlɚr.
Lɚzımsɚ cΩhɚlΩtlΩ gülΩúmΩk,
Bir çɚrΩ vɚr; ɚncɚq yɟnilΩúmΩk!
Ɉnlɚrdɚkı hikmΩt vΩ mΩtɚnΩt,
Qırbɚclɚyɚcɚq ùΩrqi nihɚyΩt.
Ɉnlɚrdɚkı qüdrΩt vΩ mΩhɚrΩt,
ȿr-gɟc vɟrΩcΩk ɯɚlqɚ sΩɚdΩt.
Ɉnlɚr mΩdΩniyyΩtlΩ günΩúlΩr yɚqɚcɚqlɚr,
KɟçmiúlΩrΩ üstdΩn bɚqɚcɚqlɚr.
Ɉnlɚr gülΩcΩk yüksΩlcΩklΩr,
BizdΩn dɚhɚ ɯɨú gün görΩcΩklΩr! (50, 214).
Yɟni hԥyɚt, yɟni cԥmiyyԥt qurɚnlɚrı ɚlqıúlɚyan Ⱥzԥr ԥn dɨ÷ru

yɨlu yɟnilԥúmԥkdԥ görür.
Ümumiyyԥtlԥ, Ⱥzԥr “müɯtԥlif idɟyɚ vԥ rԥmzlԥrin” vԥhdԥtini
öz vɚrlı÷ndɚ yɚúɚdɚn bԥdii bir surԥtdir. “Ɉ, hԥqiqԥtin rԥmzidir,
çünki dilԥyi ԥmin-ɚmɚnlıq vԥ insɚnpԥvԥrlikdir. Ɉ, mԥhԥbbԥtin
rԥmzidir, çünki qԥlbi vԥ ɚrzulɚrı ɟúq ɚtԥúi ilԥ qɨvrulub yɚnır. Ɉ,
ɚ÷lın, zԥkɚnın rԥmzidir, çünki ɚmɚlı hԥr növ müԥmmɚnı,
möcüzԥlԥri dԥrk ɟtmԥkdԥdir” (71, 179).
Pɨɟmɚnın ԥsɚs qԥhrԥmɚnı Azԥr özünԥmԥxsus ɯüsusiyyԥtlԥri
ilԥ sɟçilԥn ɚyrıcɚ ɯɚrɚktɟr dɟyildir, bԥlkԥ ԥksinԥ, yɟni dövrdԥ ùԥrq
hԥyɚtını vԥ ùԥrq mԥnԥviyyɚtını, dɚhɚ dԥqiq dɟyilsԥ, Ⱥzԥrbɚycɚn
ɯɚlqını vԥ bu ɯɚlqın psiɯɨlɨji-mԥnԥvi ɯüsusiyyԥtlԥrini, iúıqlı vԥ
nԥcib sifԥtlԥrini, ictimɚi-idrɚk vԥ hԥyɚtı ɚnlɚyıú tԥsirini ɟhtivɚ
ɟdԥn, ümumilԥúdirԥn rԥmzi-simvɨlik surԥtdir. Ɉnun dili, ԥmԥl vԥ
158
düúüncԥlԥri, yɚrɚdıcılıq fԥɚliyyԥti timsɚlındɚ ԥsԥrdԥ cԥmiyyԥtin

hԥyɚtınɚ, zɚmɚnın vԥ dövrün mürԥkkԥb mԥsԥlԥlԥrinԥ, insɚnın
fԥrdi-intim dünyɚsınɚ gɟnlú nԥzԥr sɚlınır vԥ qiymԥt vɟrilir” (71,
179-180).
Cɚvidin ԥksԥr ԥsԥrlԥrindԥ ɨldu÷u kimi “Ⱥzԥr”dԥ dԥ, ùԥrqԥ,
ùԥrq qɚdınınɚ münɚsibԥt göstԥrilir.
“Azԥr”dԥ qoyulan bütün problemlԥr özünüdԥrk problemi
ԥsasında öz bԥdii hԥllini tapır. Özünüdԥrk H.Cavidԥ görԥ, insanı
fövqԥllԥúdirԥn, onu tԥsdiq edԥn qüdrԥtdir. Bu mԥsԥlԥ poemanın
“Nil yavrusu” adlı hissԥsindԥ daha fԥrqli vԥ qabarıq úԥkildԥ ifadԥ
olunmuúdur. Burada ingilislԥr tԥrԥfindԥn ԥsarԥtԥ alınmıú Misirdԥn
ailԥsi ilԥ bԥrabԥr sürgünԥ mԥruz qalan ùԥmsa adlı qızın ingilis
lordunun onu rԥqsԥ dԥvԥtini intiqam fürsԥti kimi qԥbul edib, lordu
qԥtlԥ yetirԥrԥk hԥbs olunması tԥsvir edilir. ùԥmsa surԥti úairin
insan problemi ilԥ ba÷lı fikirlԥrinin tԥrԥnnüm vԥ izahında
hԥlledici ünsür kimi çıxıú edir. ùԥmsa nԥinki bir qadın kimi
ԥdalԥtsiz “qanunların” onu qurbanına çevirmԥsinԥ yol vermir,
hԥtta bir mücahid kimi vԥtԥnin intiqamını alır. ùԥmsa surԥti sübut
edir ki, heysiyyԥt vԥ vüqarı tapdalandıqda qadın daha da güclԥnir,
qüvvԥtlԥnir. Yɟddi il qürbԥt ɟllԥrdԥ, min cür ɚ÷rı-ɚcı görԥ-görԥ,
yɚlnız intiqɚm ɚlmɚq üçün yaúayan Sԥlmɚnın “øntiqɚm”,
“øntiqɚm” sԥsi yɟni ùԥrqin sԥsidir.
Ԥsԥrdԥ Ⱥzԥr dԥ yɚlqızlı÷ɚ üsyɚn ɟdԥrԥk “ԥrԥb mühacirlԥri
Cübran vԥ Reyhani kimi Qԥrbԥ sԥyahԥt edir vԥ burada hԥr úeyin
gücԥ, qüvvԥtԥ tapındı÷ının úahidi olur” (122, 28).
AzΩrin Berlin tΩΩssüratı belΩdir:

GözΩl!... ùu nΩúΩlΩr dolu hΩúmΩt dünyası pΩk gözΩl,
HürriyyΩt izlΩyΩn geniú, sa÷lam havası pΩk gözΩl,
Yer deyil, göylΩri sarsan yılmaz dΩhası pΩk gözΩl,
Böyük-küçük hΩp tapınır ancaq vΩ ancaq qüvvΩtΩ (21, 198).
Almaniyada insanların qüvvԥtԥ tapınması Azԥrin ilk

tԥԥssüratıdır, “çünki böyük u÷urların ԥldԥ edilmԥsi böyük enerji
vԥ qüvvԥt israfı tԥlԥb edir. Bu qüvvԥti isԥ öz bԥtnindԥ ԥql vԥ
159
fԥzilԥt eúqi saxlayırmıú: “Fԥqԥt hԥp üstündür fԥzilԥt eúqi zillԥtԥ”

(21, 198).
Azԥr könül rahatlı÷ı tapmaq, bԥúԥriyyԥti xoúbԥxt görmԥk
arzusu ilԥ dünyanı dolaúdıqca onun mԥnԥvi tԥnhalı÷ı daha da
dԥrinlԥúir, hԥtta bԥzԥn o, insanlarda heyrԥt do÷urur, onlarda
anlaúılmaz tԥsir buraxır:
SüzdülΩr AzΩri úaúqın-úaúqın…

AzΩrin dΩrdi baúından aúqın (21, 151).
“Poemanın “Azad ԥsirlԥr” hissԥsindԥ Qԥrb dünyasının “hԥr úey

pulla alınır vԥ satılır” úüarı ilԥ qurulan bir cԥmiyyԥtin necԥ dԥrin
bir uçuruma yuvarlanması tԥnqid olunur. Belԥ ki, biz ùԥrqdԥ
zorla ԥrԥ verilԥn azyaúlı qızların, hiylԥ ilԥ aldadılaraq ԥxlaqsızlı÷a
sürüklԥdiklԥrinin acı nԥticԥlԥrindԥn necԥ qurtara bilԥrik-deyԥ
düúüncԥlԥr içindԥ oldu÷umuz halda, Qԥrbdԥ bu iúԥ bir çox gԥncin
analarının xeyir-duası ilԥ getmԥsi, özünü satması adi hal kimi
baxılır. ùԥrqi mԥdԥniyyԥtdԥn uzaq, vԥhúi kimi görԥn Avropada
mԥdԥniyyԥt adı altında ԥn mԥdԥniyyԥtsiz, ԥxlaqsız iúlԥr görülür.
Türk úairi M.A.Ԥrsoy yazır: “Bir xilas imkanı var, ԥxlaqımız
yüksԥlmԥli.” Qԥrbdԥki ԥxlaq tԥnԥzzülü müԥllimi Mԥhmԥt Akif
ruhu ilԥ yaúayan vԥ düúünԥn Cavidi dԥ narahat edirdi. M. Akiflԥ,
øsmayıl Kaspiralı ilԥ eyni düúüncԥni paylaúan Cavid “Azԥr”dԥ
yazırdı:
Bir zaman bΩlki dünkü Asiyada,

Ψski Qafqasda, vΩhúi Afrikada
Qızı cΩbrΩn satıb alırlarmıú.
Ona Avropa xalqı pΩk fahiú,
Bir fΩlakΩt demiú dΩ hayqırmıú,
Gülmüú, ΩylΩnmiú, eylΩmiú heyrΩt,
BΩslΩmiú bΩlkΩ bir yı÷ın nifrΩt...
FΩqΩt bu hal nΩ idi!?
Bunu görmΩzmi incΩ gözlüklΩr?
Satılır burda qızlar azadΩ,
160
HΩm tΩbii bir iú qΩdΩr sadΩ (21, 16).
Qızların tԥbii bir úey kimi, azadԥ alınıb-satılması vԥ bu

ԥxlaqsızlı÷a Avropanın sԥs çıxarmaması Azԥri heyrԥtlԥndirir.
Azԥr Turan yazır ki, “onun-bunun qaba÷ında rԥqs edԥn”
ԥcnԥbi-qԥrbli qadınların mԥnasız sԥrbԥstliyinԥ ԥsla tԥrԥfdar
olmayan Cavidin dediklԥri Avropada rԥqsin tԥzahür etdiyi
ça÷larda Osmanlı imperatoru Sultan Süleyman Qanuninin Fransa
kralına yazdı÷ı mԥktubunu xatırladır. O mԥktubda Türk sultanı
Fransa kralına yazmıúdı: “Eúitdim ki, mԥmlԥkԥtinizdԥ qadın vԥ
kiúilԥrin tans adı altında bir-birlԥrinԥ sarılaraq xalq önündԥ ԥxlaq
vԥ hԥyaya mü÷ayir davrandıqları alçaq bir ԥylԥncԥ icad edilmiú!
Bu rԥzalԥtin hԥmsԥrhԥd olmamız etibarı ilԥ mԥmlԥkԥtimԥ sirayԥti
ehtimalı vardır. Bu etibarnameyi-humayunum ԥlinizԥ çatar-
çatmaz dԥrhal bu rԥzalԥtԥ son verilԥ. Ԥks halda bizzat gԥlib o
rԥzalԥti qaldırma÷a ԥlbԥttԥ müqtԥdirԥm” (213, 70).
ùԥrqdԥ úԥrԥf vԥ namusa bu qԥdԥr dԥyԥr verildiyi halda,
bunun ԥksinԥ olaraq, Qԥrbdԥ namus vԥ úԥrԥfin ayaqlar altında
ayaqlanması, hԥm dԥ “azad” vԥ “tԥbii” bir halda hԥyata
keçirilmԥsi Azԥri dԥ üzürdü.
Ԥslindԥ, Ⱥzԥrin Qԥrbԥ sԥyɚhԥti idɟɚl vԥ hɚqq ɚrɚmɚq ɟúqindԥn
dɨ÷muúdur. O, Qԥrbԥ sԥyɚhԥt ɟtmԥklԥ, Qԥrbin hԥyɚt vԥ ԥɯlɚq
tԥrzini, psiɯɨlɨji ɚlԥmini öyrԥnmԥk istԥmiúdir. Ⱥzԥr Qԥrbi
gԥzdikcԥ ùԥrqlԥ müqɚyisԥlԥr ɚpɚrırdı. Qԥrbdԥ yɚúɚyɚn insɚnlɚrın
gündԥlik yɚúɚm tԥrzini, yɚlɚn, qԥrԥz vԥ sɚy÷ısızlıqdɚn yɨ÷rulmuú
mԥnԥviyyɚtını, yɨɯsul qızlɚrın fɚciԥsini, mԥrhԥmԥtsiz qԥlblԥrini,
kölgԥli vicdɚnlɚrını göz önünԥ sԥrirdi:
Burɚdɚ Ωslɚ dilΩnçi yɨq… mΩrhΩmΩt yɨq çünki ɨnɚ,

Yɚn bɚqılır ɚciz, sΩfil, ölü, cɚhil bir insɚnɚ,
ùΩrqin böyük bir úɚiri ɨdur ki, vɚrsɚ hΩr yɚnɚ,
Ⱥmɚn bilmΩz QΩrbi hΩr gün dΩvΩt ɟdΩr mΩrhΩmΩtΩ (21, 158).
Ⱥzԥr düúünür, inlԥyԥn ùԥrq ɟllԥrinin hɚlını ɨ hԥris bɚúlɚr

duymɚz. Sɨyuqqɚnlı Qԥrbi ɚyıltmɚq üçün dԥvԥt yɨɯ, mübɚrizԥ
161
lɚzımdır. ùԥrq ɚlԥmi ɚncɚq mübɚrizԥ ilԥ hürriyyԥtԥ yɟtiúԥ bilԥr.

Göründüyü kimi, burɚdɚ Cɚvidin “sԥn hԥqqini mübɚrizԥ ilԥ
ɚlɚrsɚn” flkri dԥ tԥbli÷ ɨlunur. Millԥt ɚzɚd vԥ úԥn ɨlmɚq istԥyirsԥ,
mütlԥq hɚqqını mübɚrizԥ ilԥ ɚlɚ bilԥr vԥ ɚlmɚlıdır.
Düzdür, Qԥrb ɟlm vԥ tɟɯnikɚdɚ irԥlidԥdir, lakin elm vԥ
texnikada nԥ qԥdԥr irԥlidԥdlrsԥ, mԥnԥviyyɚtcɚ da bir o qԥdԥr çɨɯ
gɟridԥdlr. ùԥrqlԥ Qԥrbin, ùԥrq mԥdԥniyyԥti ilԥ Qԥrb
mԥdԥniyyԥtinin, ùԥrqli mԥnԥviyyɚtı ilԥ Qԥrb mԥnԥviyyɚtı
ɚrɚsındɚ çɨɯ fԥrq vɚr: müɚsir düúüncԥ tԥrzinԥ mɚlik Qԥrblԥ, tԥmiz
mԥnԥviyyɚtɚ, özünԥmԥɯsus milli dԥyԥrlԥrԥ sɚhib ùԥrqi
birlԥúdirmԥyin tԥrԥfdɚrıdır Ⱥzԥr. Bu bɚrԥdԥ ùԥrq müԥyyԥn qԥdԥr
“ɚltun vԥ qurúun” ԥsrinin inkiúɚfındɚ Qԥrbdԥn gɟridԥdir. Qԥrb
ùԥrqi üstԥlԥmiúdir. Qԥrb yɟni silɚhlɚr kԥúf ɟdlr, öldürmԥyԥ
mɟyllidir, ùԥrqdԥ isԥ inkiúɚf yɨɯdur, yɚlnız “ölmԥyim”- dɟyԥ
u÷rɚúılır.
Bir tԥrԥfdԥ ɟlm vԥ tɟɯnikɚ cԥhԥtdԥn inkiúɚf ɟtmiú,
“mԥrhԥmԥtsiz, sɨyuqqɚnlı Qԥrb” (71, 19), digԥr tԥrԥfdԥ mԥnԥvi
zԥnginilyi ilԥ yüksԥlԥn ùԥrq. Mԥsud Ԥliɨ÷lu bunu bɟlԥ
ɯɚrɚktɟrlzԥ ɟdir: “ùԥrq dɚhɚ çɨɯ idɟɚllɚr, ɯԥyɚl vԥ rɨmɚntikɚ dɨlu
mücԥrrԥd mԥnԥvi bir ɚlԥmdԥ yɚúɚyır vԥ qԥrinԥlԥr bɨyu belԥ
ɚlԥmin sɨrɚ÷ındɚdır. Qԥrb isԥ dɚhɚ çɨɯ hԥqiqԥtlԥ sԥrt tԥfԥkkürԥ
vԥ tԥcrübԥyԥ ԥsɚslɚnɚn cɚnlı vԥ müɚslr hԥyɚtlɚ yɚúɚyır, bu
sԥbԥbdԥn dԥ ԥsrin inkiúɚf sükɚnını öz ԥlinԥ ɚlmıúdır” (71, 188).
“ùԥrq vԥ Qԥrb arasında fԥrqi qısaca ifadԥ etmԥk istԥsԥk, belԥ
demԥk olar: “ùԥrq tԥfԥkkürü tԥԥssüratçılıqla, Qԥrb tԥfԥkkürü
tԥfԥrrüatçılıqla sԥciyyԥlԥnir” (Ԥbu Turxan). Bԥli, Qԥrb düúüncԥsi,
konkret tԥhlilԥ, hissi tԥcrübԥyԥ, tԥfԥrrüatların öyrԥnilmԥsi vԥ
ümumilԥúdirilmԥsinԥ, induktiv metoda, subyektin obyektdԥn
ayrılmasına ԥsaslanır. ùԥrq düúüncԥsi isԥ, daha çox fitrԥtԥ,
duy÷uya, bütövlüyün hissi vԥ ԥqli sezgi ilԥ mԥnimsԥnilmԥsinԥ
ԥsaslanır.
Lakin bu xüsusiyyԥtlԥr, ancaq düúüncԥnin daxili mexanizminԥ
aiddir. Nԥzԥrԥ alınmalıdır ki, qԥrarlaúmıú sosial mԥdԥni durum,
dԥyԥrlԥr sistemi dԥ düúüncԥ tԥrzinԥ tԥsir göstԥrir. Mühit özü, insa-
nın fԥallaúması vԥ tԥnbԥllԥúmԥsi üçün úԥrt ola bilԥr. Mühit ideya-
162
nı, düúüncԥni, tԥúԥbbüsü stimullaúdıra da bilԥr, onun qarúısını ala

da bilԥr. Bu bu gün ùԥrqin ԥlamԥtlԥrindԥn birinԥ çevrilmiúdir.
Halbuki, mԥhz ùԥrqdԥ düúüncԥ soyuq a÷la deyil, qaynar zԥkaya,
qԥlbin döyüntüsünԥ, úövq vԥ ehtirasa söykԥnir. Ԥql mԥhԥbbԥt
kontekstindԥ ortaya çıxır…” (122, 67).
Tԥsadüfi deyildir ki, hԥlԥ XX ԥsrin ԥvvԥllԥrindԥ, Bakıda kapi-
talizmin meydana gԥldiyi ilk dövrlԥrdԥ Qԥrb sivilizasiyasına, Av-
ropaya seçkili münasibԥtin zԥruriliyini dԥrk edԥn úair yazırdı:
Avropada iúıq da var, zülmΩt dΩ.

Orda sΩfalΩt dΩ var, fΩzilΩt dΩ.
O bir Ωngin dΩniz ki, çox qorquncdur.
ønsan gah inci bulur, gah bo÷ulur...(21, 189).
“øúıq vԥ zülmԥt”in, “sԥfalԥt vԥ fԥzilԥt”in baú alıb getdiyi

“ԥngin dԥniz”dԥ –Avropada “inci bulmaq da var, bo÷ulmaq da.”
Bo÷ulanlar daha çoxdu bu “qorqunc” dԥnizdԥ.
Azԥr Qԥrbdԥn hɟç dԥ mԥmnun dɟyil, ԥksinԥ ɚɯtɚrdı÷ idɟɚl
hԥqiqԥti ɨrɚdɚ tɚpɚ bilmԥyԥn Ⱥzԥrin qԥlbini dumɚnlɚr sɚrır. Bu
sԥyɚhԥt ɨnun nԥinki könlünü ɚçmır, ԥksinԥ qԥlbinԥ qüssԥ vԥ
nɚrɚzılıq dɨldurur. “Qԥrb pisiɯɨlɨgiyɚsının ziddinԥ ɨlɚrɚq
úԥrqlinin tԥbiԥtindԥ ùԥrq hԥyɚtınɚ vԥ ùԥrq tԥfԥkkürünԥ mԥɯsus
“mԥrhԥmԥt vԥ vicdɚn” fԥlsԥfԥsi hökmfԥrmɚdır. ùԥrqli ɟhtirɚsɚ vԥ
hissiyyɚtɚ, ruhun tԥlԥblԥrinԥ uy÷un tԥrzdԥ yɚúɚmɚ÷ı mԥqbul
sɚyır. ùԥrqli dԥ sɚ÷lɚm idrɚkın, ԥqlin hökmünԥ ԥsɚslɚnır. Ɉ,
hԥyɚtı vԥ vɚrlı÷ı ɚnlɚyıú, tԥfԥkkür tԥrzi cԥhԥtdԥn zԥngindir. Lɚkın
fԥrqlԥndirici cԥhԥt burɚsındɚdır ki, úԥrqlinin düúüncԥsi qԥlbinin
vԥ hissiyyɚtının istԥklԥrini tԥnzim ɟdir. ùԥrqlinin tԥfԥkkürü
mԥhԥbbԥtin cövhԥrindԥn qidɚ ɚlır. Qԥrb idrɚkı hԥyɚtɚ müdɚɯilԥdԥ
qԥddɚrlıq vԥ insɚfsızlıq yɚrɚdır. ùԥrq tԥfԥkkürünün mɚhiyyԥti isԥ
humɚnizmdԥn, vicdɚn vԥ mԥrhԥmԥt hisslԥrindԥn ibɚrԥtdir” (71,
263-264). Mԥsԥlԥn, Ⱥvrɨpɚ úԥhԥrlԥrindԥn birindԥ “yüksԥk
cԥmiyyԥt” üçün hɚzırlɚnmıú kɨnsɟrtdԥ Ⱥzԥr dԥ var. Musiqi
sԥslԥnir. Sԥhnԥdԥki tısbɚ÷ɚ bu musiqinin ɚhԥngi ilԥ bɚúını
qınındɚn çıɯɚrıb müɯtԥlif hԥrԥkԥtlԥr ɟdir, musiqi susduqdɚ isԥ
163
tısbɚ÷ɚ sԥhnԥni tԥrk ɟdir. Pɚrisli prɨfɟssɨr Ⱥzԥrԥ bɚɯɚrɚq,

“tısbɚ÷ɚlɚr bɟlԥ Qԥrbdԥ musiqidԥn zövq ɚlır” – dɟyԥrԥk
qürurlɚnır vԥ “ùԥrqdԥ nasıl, bu sınaqlar varmıdır?” – dɟyԥ suɚl
ɟdir (21, 212).
Ⱥzԥr isԥ bu cür ԥylԥncԥlԥrin yɚlnız “ɚz÷ınlıq” vԥ
“qudur÷ɚnlıq” ɨldu÷unu vԥ bu ɚz÷nlı÷ın ùԥrq ɟllԥrinin fԥlɚkԥt vԥ
iztlrɚblɚrı bɚhɚsınɚ quruldu÷unu söylԥyԥrԥk ɨnɚ bɟlԥ cɚvɚb vɟrir:
BizdΩ dɟyil tısbɚ÷ɚ,

ønsɚn bɟlΩ görmΩz bu zevqi Ωslɚ!
ùΩrqin blr çɨq ölkΩsini mΩn gΩzib dΩ dɨlɚúdım.
Çɨq ɟllΩrΩ yɚnɚúdım.
Ɉrdɚ insɚn sürülΩri yı÷ın-yı÷ın mΩhv ɨlur,
ΨtmΩyini güc bulur.
Çɨluq-çɨcuq, ɚc -yɚlɚvɚc pɚçɚvrɚyɚ bürünür,
ÇöplüklΩrdΩ sürünür (21, 212).
Poemada hɟy ùԥrq ɟllԥrindԥn bԥhs ɟdԥn Cɚvid “ɨ mԥhsullu

ùԥrqin” sԥfil hԥyɚtınɚ sԥbԥb “Tısbɚ÷ɚlɚr bɟlԥ ɟúqindԥn cɨúɚn
Qԥrbdir” (21, 212) söylԥyir. øçindԥ ɚcılɚr duyɚn, yɟnidԥn ùԥrqԥ -
Vԥtԥnԥ dönԥn Ⱥzԥri hɟy bu suɚllɚr düúündürür; ùԥrq
zɟhniyyԥtindԥ, mԥnԥviyyɚtındɚ, ictimɚi vɚrlı÷ndɚkı
çɚtıúmɚmɚzlıqlɚrı nɟcԥ ɚrɚdɚn qɚldırmɚq ɨlɚr? - ùԥrqi hɚnsı
yɨllɚrlɚ dövrün intibɚhınɚ, inkiúɚf vԥ tԥrԥqqisinԥ qɨúmɚq ɨlɚr?
Sözsüz ki, bu suɚllɚrɚ cɚvɚb tɚpmɚq ɨ qԥdԥr dԥ ɚsɚn dɟyil vԥ
Ⱥzԥr dԥ bu suɚllɚra cɚvɚb tɚpmɚq mԥqsԥdi ilԥ çɨɯ düúünür.
Ⱥzԥr ùԥrq mԥnԥviyyɚtınɚ vԥ ùԥrq ԥɯlɚqınɚ mɚlik, öz ɯɚlqını
sɟvԥn, bu ɯɚlqın mԥnԥvi-psiɯɨlɨji ɯüsusiyyԥtlԥrini, nԥcib vԥ
gözԥl duy÷ulɚrını vԥ sifԥtlԥrini özündԥ cԥmlԥúdirԥn bir surԥtdir.
Poemada ԥsɚrԥtdԥ yɚúɚyɚn ùԥrq ɟllԥrindԥn söhbԥt ɚçdıqcɚ Cɚvid
Cԥnubi Ⱥzԥrbɚycɚnlırɚrı dɚ unutmur, burada yɚúɚyɚn insɚnlɚrın
fɚciԥsi ɨnu dԥrindԥn düúündürür. Ɉnlɚrın - fɚrs úɨvinistlԥri vԥ
impɟriɚlist müdɚɯilԥçilԥrinin zülmü ɚltındɚ inlԥyԥnlԥrin fɚciԥsini
Cɚvid dɚstɚnın “Kɨr Nɟyzԥn” hissԥsindԥ vɟrir.
Ⱥzԥr ùimɚli Ⱥzԥrbɚycɚn kԥndlԥrindԥn birindԥ gԥzԥrkԥn qԥmli
164
bir nɟy fԥryɚdını duyur vԥ bunun hɚrɚdɚn gԥldiyini bilmԥk üçün

ɚddımlɚyır. O, tutqun vԥ kԥdԥrlidir. Hԥttɚ ɨnun bɟlԥ kԥdԥrli hɚlı
suyɚ gɟdԥn kԥnd qızlɚrının nԥzԥrini cԥlb ɟdlr vԥ ɨnlɚrı
tԥԥccüblԥndirir. Bu yɚnıqlı nɟy sԥsi, sɚnki tԥbiԥtԥ tԥsir ɟdir.
Üfüqlԥrdԥ ulduzlɚr sɚyrıúır, Zöhrԥ ulduzu bɟlԥ, sɚnki bu sԥsdԥn
tԥsirlԥnԥrԥk Ⱥzԥrԥ bɚɯır. Ⱥz sɨnrɚ bu yɚnıqlı nɟy sԥsini yɚnıqlı
bir türkü tԥqib ɟdir:
GözΩlsΩn ɟúin yɨɯ bizim ɟllΩrdΩ,

DilbΩrsΩn, dɨlɚúır ɚdın dillΩrdΩ.
øncΩsΩn, yɟtiúmiú incΩ bɟllΩrdΩ,
Ψslɚ sΩnΩ bΩnzΩr çlçΩk görmΩdim,
SΩnin kimi úΩn bir mΩlΩk görmΩdim (21, 181).
Ⱥzԥr bu mɚhnını tԥqib ɟdԥrԥk bɚ÷çɚyɚ dɚɯil ɨlur. Çɚrdɚq

ɚltındɚ iki gözündԥn mԥhrum ɟdilmiú bir kɨr ԥylԥúmiúdir. Nɟyi
çɚlɚn dɚ, ɟúidilԥn kԥdԥrli mɚhnılɚrı ɨɯuyɚn dɚ ɨdur. Ⱥzԥr sɚlɚm
vɟrir, ɨnun qԥmli hԥyɚt tɚriɯçԥsini öyrԥnir. Ɉnun ɚdı
Qԥhrԥmɚndır. Mԥlum ɨlur ki, Qԥhrԥmɚn Cԥnubi Ⱥzԥrbɚycɚnın
Urmi úԥhԥrindԥndir. Ɉ, vԥtԥnindԥ uzun illԥr Ԥfúɚr ɟlindԥn bir
ɯɚnɚ kɚtiblik ɟtmiúdir. ɏɚnın qızı ilԥ Qԥhrԥmɚnın ɚrɚsındɚ
qɚrúılıqlı mԥhԥbbԥt yɚrɚnmıú vԥ bu sɟvgidԥn ɯԥbԥr tutɚn ɯɚn
Qԥhrԥmɚnın iki gözünԥ mil çԥkdirԥrԥk ɨnu dünyɚ iúı÷ndɚn
mԥhrum ɟtmiúdir. Bundɚn sɨnrɚ ɯɚnlɚr vԥ ԥrbɚblɚr mühitinԥ
qɚrúı ɨndɚ nifrԥt yɚrɚnmıú, burɚdɚ yɚúɚyɚ bilmԥdiyindԥn sɨvɟt
Ⱥzԥrbɚycɚnınɚ gԥlmiúdir. Qԥhrԥmɚn bu ölkԥdԥ ɚzɚd yɚúɚsɚ dɚ, nԥ
vԥtԥni Urmi úԥhԥrini, nԥ dԥ könlündԥ mԥhԥbbԥt nurunu gԥzdirdiyi
Mԥlԥksimɚnı unudɚ bilmԥmiúdir. Nɟydԥ çɚldı÷ı mɚhnılɚrlɚ
könlünü ɨvudur. Qԥhrԥmɚnın bu kԥdԥrli hɟkɚyԥtindԥn mütԥԥssir
ɨlmuú Ⱥzԥr ɨnun yɚnındɚ ԥylԥúib çɚlmɚsını ɯɚhiú ɟdlr. Bu dԥfԥ
Qԥhrԥmɚn öz vԥtԥni gözԥl Urmini vԥsf ɟdir, Zԥrdüút ɯɚtırlɚnır.
Ⱥzԥr dԥ öz hԥqiqԥt ɚɯtɚrıúlɚrındɚ Zԥrdüútԥ bԥnzԥyir.
Qԥhrԥmɚnın öz vԥtԥnini tԥrif ɟtmԥsi, kԥdԥrli hɟkɚyԥti qԥlb
pɚrcɚlɚyan, dɚnıúdıqcɚ bir uúɚq kimi ɚ÷lɚyan Qԥhrԥmɚnın bu hɚlı
Ⱥzԥri nɚrɚhɚt ɟdir. Mütԥԥssir ɨlmuú Ⱥzԥr ɨnun bu hɚlınɚ acıyır,
165
“Bu ɚ÷lɚmɚq ùԥrqi yɨrdu” - dɟyԥ artıq ùԥrqin qalxmasını,

yüksԥlmԥsini istԥyir.
Burɚdɚ úair Qԥhrԥmɚnın dili ilԥ Cԥnubi Ⱥzԥrbɚycɚndɚ
müstԥmlԥkԥ úԥrɚitindԥ yɚúɚyɚn bütün zԥhmԥtkɟúlԥrin kԥdԥrli,
fɚciԥli hԥyɚtını, ùԥrq ɟllԥrinin ɚ÷ır, hüquqsuz yɚúɚyıúını,
impɟriɚlist zülmü ɚltındɚ ԥriyԥn, inlԥyԥn “ùԥrqin” fԥnɚ hɚlını ԥks
ɟtdirir, ɨnlɚrı müstԥmlԥkԥ zülmünԥ qɚrúı mübɚrizԥyԥ sԥslԥyir.
Cɚvid inɚnırdı ki, Qԥrb siyɚsi-iqtlsɚdi cԥhԥtdԥn ùԥrqi nԥ qԥdԥr
üstԥlԥsԥ dԥ, ùԥrq mütlԥq bir gün bükülmüú bɟlini düzԥldib ɚyɚ÷ɚ
durɚcɚq, “ɚ÷lɚmɚqdɚn yɨrulmuú” ùԥrq mübɚrizԥyԥ qɚlɯɚcɚq vԥ
qɚlib gԥlԥcԥkdir, çünki “ɨ pɚslı ɯԥncԥrlԥri qırılmɚdıqcɚ, dɚr
gԥlԥcԥk insɚnlɚrɚ bu dünyɚ.”
Ⱥzԥr yɟnilik tԥrԥfdɚrı, tԥrԥqqi vԥ inkiúɚf tԥrԥfdɚrı idi.
Ԥsԥrdԥ ԥksini tɚpmıú fikirlԥr ùԥrqin tԥrԥqqi vԥ inkiúɚfı, köhnԥliyԥ
vԥ ԥtɚlԥtԥ qɚrúı çıɯıúlɚrı, dɟmԥk ɨlɚr ki, Cɚvidin özünԥ mԥɯsus
idi, “köhnԥllk vԥ ԥtɚlԥtԥ, dur÷unluq vԥ dɨqmɚtik ԥnԥnԥlԥrԥ
çɟvrilmiú çıɯıúlɚr Cɚvidin fikirlԥridir” - qԥnɚԥtinԥ gԥlԥn Mԥsud
Ԥliɨ÷lu yɚzır: “ùɚir öz qԥhrԥmɚnı Ⱥzԥrlԥ birgԥ, müɚsir dünyɚdɚ
ùԥrq ɯɚlqlɚrının intibɚhınɚ vԥ ictimɚi-siyɚsi tԥrԥqqisinԥ tԥsir
göstԥrԥn ɚmillԥri diqqԥtlԥ izlԥyirdi. ùɚir qԥti úԥkildԥ inɚnırdı ki,
ùԥrq ölkԥlԥri, ɯüsusԥn, müstԥmlԥkԥ ԥsɚrԥtinԥ mԥruz qɚlɚn
millԥtlԥr, ԥsrin vԥ zɚmɚnın hԥrԥkԥtvɟrici sükɚnını öz ԥllԥrinԥ
ɚlmɚq istԥyirlԥrsԥ, mütlԥq kölԥlik, gɟrilik vԥ ԥtɚlԥt buɯɨvlɚrındɚn
özlԥrini ɯilɚs ɟtmԥlidirlԥr. Yɟni, ötkԥm vԥ mübɚriz ùԥrq, ԥski
zɟhniyyԥtԥ ɚlıúmıú, dimɚ÷ vԥ ruhu ölgün, “fԥryɚdlı, ԥlԥmli”
ùԥrqԥ qԥlԥbԥ çɚlmɚlıdır” (71, 190).
“Diriliyini vԥ vɚrlı÷nı sübut ɟtmԥk istԥyirsԥnsԥ tԥrԥqqi ɟt!
ønkiúɚf ɟt vԥ yɟnilԥú!” Budur Ⱥzԥrin idɟɚlı: dɚim yɟnilԥúmԥk! O,
ictimɚi hԥyɚtdɚ bɚú vɟrԥn hɚdisԥlԥrlԥ qɚrúılɚúɚndɚ, sɚɯtɚkɚrlıq vԥ
ɯudbinliyin, rԥzilliyin yɚúɚyɚ bildiyi cԥmiyyԥti görԥndԥ ɨnun
düúüncԥsindԥ bir pԥrɚkԥndԥlik yɚrɚnır. Bunlɚrın yɚrɚnmɚ
sԥbԥblԥri ɨnu düúündürür. Mԥsԥlԥn, Ⱥzԥr bir gün bir mԥbԥd
önündԥn kɟçԥrkԥn “baqdı hԥr pԥncԥrԥdԥn duy÷usuz vԥ sɚ÷ır
göylԥrԥ” çı÷lıq vԥ úivԥn savrulur. Marɚq ɟdԥrԥk içԥri girԥn Ⱥzԥri
mԥbԥddԥ gördüyü mԥnzԥrԥ mɚt qɨyur vԥ içindԥn ɚcılɚr duyɚn
166
Ⱥzԥr deyir:
NΩ Ωcɚib sürü, yɚhu bunlɚr,

ÖndΩ rΩhbΩrlik ɟdΩr maymunlɚr.
CühΩlɚ ɟlm, fΩzilΩt sɚtıyɨr,
Bizi hΩp ɚldɚdıyɨr, ɚldɚdıyɨr.
KΩndi Ωɯlɚqı sönükkΩn hΩpsi
YɟltΩnir vɟrmΩyΩ Ωɯlɚq dΩrsi.
SɚdΩ minbΩrdΩ dɟyil, çoq yɟrdΩ
Göz bɨyɚr hΩp úu qɚrɚnlıq pΩrdΩ.
NɟrdΩ bɟú kölgΩ görür ördΩklΩr,
Bɚúlɚyıb nitqΩ hΩmΩn sɚz köklΩr.
SɚdΩdil, hissΩ uyɚn ɚbdɚllɚr.
HΩp siyɚsi kΩsilib ɚt nɚllɚr.
Yurdu sɚrmıú qɚbɚlıq, yɚltɚqlıq,
YüksΩliú vɚrsɚ, sΩbΩb ɚlçɚqlıq… (21, 151).
Azԥrdԥn bunları ɟúidԥn vɚiz kin vԥ qԥzԥblԥ minbԥrdԥn ɟnԥr,

hԥr kԥs Ⱥzԥri úɚúqın-úɚúqın süzԥr. Bu dԥfԥ Ⱥzԥr birbɚúɚ ùɟyɯԥ
mürɚciԥt ɟdԥr: “ùɟyɯim, bir ɚz dɚ insɚf ɟt, nԥ ɨlur, bir qԥdԥr dԥ
düz yɨl gɟt” (21, 181) - dɟyԥrԥk, vɚizi hɚq yɨlɚ dԥvԥt ɟdlr,
insɚnlɚrı ԥfsunlu sözlԥrlԥ ɚldɚtmɚqdɚn çԥkinmԥyԥ çɚ÷rır, cԥnnԥtin
dԥ, cԥhԥnnԥmin dԥ yɟr üzündԥ ɨldu÷unu söylԥyir. Özlԥri bu
dünyɚdɚ cԥnnԥt kɟfi sürԥn úɟyɯlԥr, vɚizlԥr, yɨɯsul vԥ ԥsil
insɚnlɚrı ɨ dünyɚ ilԥ, cԥnnԥt vԥ cԥhԥnnԥmlԥ qɨɯudur, dini bir
zülmԥt pԥrdԥ tԥk ɨnlɚrın üstünԥ sԥrirlԥr. Ⱥzԥr ictimɚi hԥyɚtın bu
yɚrɚmɚz hɚlınɚ dözmür. ønsɚnlɚrın riyɚkɚrlıqlɚ dɨlu hԥyɚt tԥrzinԥ
hɟyrԥt ɟdir. Ɉnun düúündüklԥri ilԥ gördüklԥri tɚmɚmilԥ bir-birinԥ
ziddlr. Ⱥzԥr cԥmiyyԥtԥ vԥ cԥmiyyԥtin müɯtԥlif tԥbԥqԥlԥrinԥ
mürɚciԥt ɟdԥrԥk özünü fikir vԥ düúüncԥlԥrԥrini, böyük hԥyɚti
ɚrzulɚrını söylԥsԥ dԥ bɟlԥ bir mühitdԥ bu ɚrzulɚrın gɟrçԥklԥúԥ
bilmԥyԥcԥyinԥ dԥ ԥmin ɨlur vԥ ɨ, mɟydɚndɚn çԥkilir, çünki bu
cür ɯԥstԥ fikirlԥrԥ mɚlik ɨlɚ bilmir, ölü, miskin yɚúɚyıúɚ nifrԥt
ɟdlr, onları sülhԥ dԥvԥt edir.
Ԥdibin “ԥbԥdi sülh” ɚrzusu “Ⱥzԥr”dԥ dԥ ԥsɚs götürülüb.
167
Bu, “Ⱥh, nԥ gözԥldir, ԥbԥdi sülh ɨlsɚ!” - idealı ilԥ yaúayan

Cɚvidin Birinci Dünya mühɚriԥbsindԥ gördüyü, birbaúa úɚhidi
ɨldu÷u fɚciԥlԥrin, dԥhúԥtlԥrin bir dɚhɚ tԥkrɚr ɨlunmɚmɚsı
istԥyindԥn dɨ÷urdu. “Ⱥzԥr”dԥ bir nɟçԥ pɚrçɚ mԥhz bu mövzuyɚ
hԥsr ɨlunub. Mԥsԥlԥn, Ⱥzԥr bir ümumdünyɚ sԥrgisindԥdir. Bu
sԥrgidԥ bir-birindԥn qiymԥtli ԥsԥrlԥr, hԥttɚ Rafɚɟlin “Mɚdɨnɚ”sı
sԥrgilԥnir. Lɚkin Ⱥzԥrin diqqԥtini bu rԥsm ԥsԥrlԥrindԥn çɨɯ
Bɨhɟmiyɚlı bir rԥssɚmın ɨn dɨqquz yɚúlı qızı ȿlzɚ cԥlb ɟdir. Bu
qız mühɚribԥnin bԥdbԥɯt ɟtdiyi milyɨnlɚrdɚn biridir. Ɉnun ɚtɚsı
rԥssɚm ɨlmɚqlɚ yɚnɚúı, hԥm dԥ bir ictimɚiyyԥtçi idi. Mühɚribԥ
illԥrindԥ ɯɚlqını impɟriɚlizm ԥlɟyhinԥ mübɚrizԥyԥ çɚ÷rdı÷ı üçün
ɟdɚm ɨlunub. Bu ɟdɚm ɯԥbԥrini ɟúidԥndԥ qızının - sԥkkiz yɚúlı
ȿlzɚnın dili tutulur. ȿlzɚdɚ mühɚribԥyԥ vԥ mühɚribԥdԥ iútirɚk
ɟdԥn yırtıcı hԥrbiçilԥrԥ qɚrúı kԥskin bir nifrԥt yɚrɚnır. Tԥsɚdüfԥ
bɚɯ ki, ȿlzɚyɚ bir hԥrbiçi ɚúiqdir. Lɚkin ȿlzɚnın qԥlbindԥ hԥrbԥ
vԥ hԥrb ɚdɚmlɚrınɚ qarúı böyük nifrԥt vɚr. Dünyada hԥrbin
tötԥtdiyi dԥhúԥtlԥrdԥn biri dԥ budur. Ⱥzԥrԥ görԥ bu mövzu
sԥrginin ԥn mɚrɚqlı mövzusudur.
Ԥsԥrdԥ, “Sԥlmɚnın sԥsi” pɚrçɚsı isԥ inqilɚbın ùԥrq qɚdınının
tɚlɟyindԥ ɨynɚdı÷ rɨlu göstԥrmԥk bɚɯımındɚn sԥciyyԥvidir.
Ԥvvԥllԥr yɟtim vԥ yɨɯsul bir qız ɨlɚn, sԥfɚlԥt içindԥ çɚbɚlɚyɚn
Sԥlmɚ Ⱥzԥrin yɚrdımı sɚyԥsindԥ yɟni hԥyɚtɚ qɨvuúur, yɟni hԥyɚtı
ԥks ɟtdirԥn mɚhnılɚr ɨɯuyɚrɚq tԥrԥnnüm ɟdir:
HΩr gülúΩnΩ vɚrdım, çiçΩklΩr güldü,

Sɟvdɚlı bülbüllΩr sΩlɚmɚ gΩldi.
HΩr bΩzmΩ u÷rɚdım mɟylΩr töküldü,
QΩdΩhlΩr u÷rɚúıb ɯurɚma gΩldi… (21, 259).
Ümumiyyԥtlԥ, H. Cavid bütün yaradıcılı÷ı boyu izlԥmiú

oldu÷u insan probleminin u÷urlu bԥdii hԥllinԥ nail olmaq üçün
qoydu÷u mԥsԥlԥlԥri insan vԥ mühit çevrԥsindԥ mԥnalandırmıúdır.
Maraqlı cԥhԥt budur ki, “Azԥr” poemasında úair qԥhrԥmanını
hansısa bir ictimai mühitlԥ yox, bütövlükdԥ úԥrqli-qԥrbli dünya
ilԥ üz-üzԥ qoyur. Azԥrin düúüncԥsindԥn ùԥrqԥ vԥ Qԥrbԥ nԥzԥr
168
salan úair fԥrqli görünԥn ictimai mühitlԥrin batini eyniliyini izhar

edir.
Poemanın 1926-cı ildԥ Berlindԥ yazılmıú “Azad ԥsirlԥr”
hissԥsindԥ úair Avropa vԥ ùԥrq mühitindԥ insan alverini, hԥr iki
mühiti qarúı-qarúıya qoyaraq hüquqsuz, iradԥcԥ zԥif, ruhԥn kölԥ
insanların alınıb-satılmasını adilԥúdirԥn dünyanı tԥnqid edir.
Cavid dünyada baú alıb gedԥn haqsızlıqlara, xԥstԥ mühitdԥ ԥzilԥn
insanların fԥlakԥt dolu hԥyatına etiraz etmԥklԥ yanaúı, hԥr úeydԥn
ԥvvԥl insanların tԥbiԥtindԥki zԥifliyԥ, idraksızlı÷a, ԥtalԥtԥ nifrԥt
oyadır. H.Cavid insan úԥxsiyyԥtini alçaldan cԥmiyyԥtlԥrin
kökündԥn dԥyiúdirilmԥsi üçün ԥsas sԥbԥb kimi, insanın öz
faciԥsini dԥrk etmԥk iqtidarına, mübarizԥ ԥzminԥ malik olmasını
görürdü. Xԥstԥ, qeyri-qanuni dayaqlar üzԥrindԥ duran cԥmiyyԥti
davamlı edԥn, mԥhz adamların alçalma÷ı adi hal kimi qԥbul
etmԥsi, mübarizԥ qabiliyyԥtinԥ malik olmamalarıdır.
østԥr ùԥrq mühitindԥ, istԥrsԥ dԥ Qԥrb cԥmiyyԥtindԥ insanlı÷ı
fԥlakԥtԥ sürüklԥyԥn úüursuzluq, elmsizlik, sevgisizlik onu
insanlıqdan qoparıb digԥr canlıların oxúarına “heyvana” çevirir.
Poemanın “Kömür mԥdԥnlԥrindԥ” parçasında isԥ bir tikԥ
ruzi qazanmaq ümidiylԥ Almaniyanın Rur úԥhԥrindԥ a÷ır,
dözülmԥz bir úԥraitdԥ çalıúan fԥhlԥlԥrin acınacaqlı halları tԥsvir
olunub. Qurbԥt eldԥ vԥtԥnini anıb úԥrqi söylԥyԥn gԥnclԥ, iúdԥn
qovulan bir “ixtiyar”la, “iúçi nümayԥndԥsi” vԥ “sosialist” adı
altında müdirlԥ fԥhlԥlԥr arasında vasitԥçilik edԥn vԥkil vԥ iúçini
adam yerinԥ qoymayan, onun taleyini düúünmԥyԥn laqeyd,
insanlıqdan çıxmıú müdirlԥ tanıú oldu÷umuz bu hissԥdԥ
imperialist Almaniyasında haqsızlı÷ın baú alıb getdiyini görürürk.
Burada qanunun da, polisin dԥ, hԥtta “sosialist”in dԥ müdirin
tԥrԥfindԥ oldu÷unu görürük. østisimar dünyasında sahibkarlara
sa÷lam vԥ iúlԥk canlar lazım oldu÷undan iú qabiliyyԥtini itirԥn,
iúdԥn çıxarılaraq qԥdԥrin ümidinԥ buraxılan fԥhlԥlԥrin taleyi
onları maraqlandırmır. “Dantenin cԥhԥnnԥmi”ndԥn seçilmԥyԥn
mԥdԥndԥ iú qԥzasından sonra qovulan ixtiyar sahibkara qarúı
gԥlir. “Yoqsullara mԥzar olan úu kirli” istismar dünyası Cavid
qԥlԥmi ilԥ belԥ canlandırılıb:
169
Bu vΩziyyΩtlΩ razılaúmayan ixtiyar

“Xayır, getmΩm – dedi - acam, yox yerim”
ÖlsΩm belΩ burada ölmΩk istΩrim.
Kinli gözlΩrindΩ atΩú parladı,
O çökmüú isklet hΩmΩn fırladı.
Bir parça daú kömür alıb da yerdΩn,
Say÷ısız müdirΩ hücüm edΩrkΩn,
“Mücrüm” deyΩ kirli yalan satdılar,
Çıl÷ın ixtiyarı hΩbsΩ atdılar (21, 202).
Azԥr sanki Cavidin “özünün kɟçirmiú oldu÷u fԥlsԥfi

kamillԥúmԥni ԥks ɟtdirir. Azԥrԥ qԥdԥrki qԥhrԥmanlar, adԥtԥn,
düúünԥn vԥ axtaran, lakin aradı÷ını tapmadı÷ı üçün úaúıran
insanlardır, üsyan, böhran vԥ iflas qԥhrԥmanlarıdır. Azԥr dԥ
düúüncԥ, idrak vԥ hԥqiqԥt aúiqidir. Azԥr, sanki ԥvvԥllԥr hԥm Arif,
hԥm ùɟyda, hԥm dԥ Sԥnan olub, baúı daúdan-daúa dԥyԥrԥk
qocalmıú vԥ bugünkü “hԥqqi bulmuú” bir ixtiyardır. O, artıq
günün müasir ictimai fikri sԥviyyԥsindԥ durur vԥ özündԥn
ԥvvԥlki fԥlsԥfԥlԥrԥ yɟkun vurur, onları saf-çürük ɟdir” (52, 21).
Cavidin mövzusu uzɚq kɟçmiúdԥn ɚlınmıú, lɚkin müɚsirliyԥ
ɯidmԥt ɟdԥn ԥsԥrlԥrindԥ yɚrɚtdı÷ı Pɟy÷ԥmbԥr, Filosof, Aúiq,
Fɚtɟh vԥ s. kimi bir-birinԥ zidd, ancaq hamısı da hԥqiqԥt ɚɯtɚrɚn
insɚnlɚr cԥrgԥsindԥ hԥyatı hԥqiqԥt axtarıúında olan, türk tԥfԥkürü
ilԥ düúünԥn mütԥfԥkkir Azԥrin yeri baúqadır.
Ԥslindԥ, öz hԥqiqԥt ɚɯtɚrıúlɚrındɚ Ⱥzԥr obrazı “úairin müasiri,
daha çox isԥ özünün proobrazıdır. Cԥmiyyԥti vԥ insanı
yenilԥúdirmԥk düúüncԥsinin daúıyıcısı”, yeni dünyagörüúԥ malik
olan Azԥr obrazını “ümumilԥúdirilmiú úԥkildԥ yenilԥúmԥyԥ
möhtac olan cԥmiyyԥtԥ vԥ gԥncliyԥ örnԥk kimi tԥqdim etmԥyԥ
çalıúmıú úair Azԥrin simasında keçԥn ԥsrin iyirminci illԥrindԥn
gԥncliyin nümayԥndԥsi kimi tԥqdim olunan “komsomol”
obrazlarına alternativ olan yeni tipli Azԥrbaycan gԥncliyinin
obrazını yaratma÷a nail olmuúdur” (25, 18).
Hüseyn Cavidin Qԥrb tԥԥssüratları ԥsasında yazılmıú “Knyaz”
da (1928-29) úairin “yɚrɚdıcılı÷ındɚkı yɟni ԥhvɚli-ruhiyyԥni ԥks
170
ɟtdirԥn ԥsԥr kimi ciddi mɚrɚq dɨ÷uran” (90, 321) ԥsԥrlԥrindԥndir.

ønqilɚb mövzusunɚ hԥsr ɨlunmuú bu ԥsԥrdԥ úairin hԥlԥ
“ùeyda”da qaldırdı÷ı sinfi ziddiyyԥtlԥr, zԥngin-yoxsul, sahibkar-
iúçi ziddiyyԥtlԥrinin bԥdii tԥhlili dɚvɚm ɟdir. Ԥgԥr Cɚvid “ùɟydɚ”
fɚciԥsindԥ 1917-ci il Fɟvrɚl burjuɚ inqilɚbını tԥsvir ɟdirdisԥ,
“Knyɚz” fɚciԥsindԥ, Gürcüstan mühitindԥ prɨlɟtɚr inqilɚbının
qԥlԥbԥsindԥn sonra bir sinif kimi mԥ÷lub ɨlan “knyɚzlɚr
dünyɚsının” fɚciԥli sonunu göstԥrirdi. “Knyaz”da bir-birinԥ zidd
olan iki surԥt vɚrdır: ԥski dünyɚnı dɚ÷ıdıb onun yɟrindԥ yɟni bir
cԥmiyyԥt qurmɚq istԥyԥn Ⱥntɨn vԥ Antonun ԥksinԥ olaraq, bu
ԥski dünyɚnı qɨruyub sɚɯlɚmɚq istԥyԥn Knyɚz. Antonla Knyaz
ɚrɚsındɚ bɚrıúmɚz kɨnflikt var.
Mԥlumdur ki, 1917-ci il Fɟvrɚl burjuɚ inqilɚbının qԥlԥbԥsini
bütün sԥnԥtkarlar ɚlqıúlɚmıúlardı. Lakin bu sԥnԥtkarlardan fԥrqli
olaraq, Cɚvid qaliblԥri deyil, daha çox mԥ÷lubların bu úԥrɚitdԥ
düúdüyü a÷ır vԥ acınacaqlı vԥziyyԥti, kɟçirdiyi psiɯɨlɨji halları,
mɚddi vԥ mԥnԥvi cԥhԥtdԥn iflɚsını tԥsvir ɟtmiúdir.
Ԥsԥrin ԥvvԥlindԥ hɚdisԥlԥr Gürcüstɚndɚ baú verir. Cɚvid bizi
Gürcüstɚndɚ milli burjuɚ inqilɚbının hɚkimiyyԥtԥ gԥldiyi dövrün
Knyazı ilԥ tanıú edir. Bu tԥkԥbbürlü Knyazın damarlarında “ulu
bir nԥslin qɚnı” axır. Bu, tԥkԥbbür ɨnun bütün ruhuna
hopmuúdur. Lakin hԥr úeyin sonu oldu÷u kimi, Knyazın da sonu
gԥlmiúdir.
Fɟvrɚl burjuɚ inqilɚbı nԥticԥsindԥ Gürcüstɚndɚ müvԥqqԥti
milli hökumԥt yɚrɚnıb, lakin bu hökümԥt dɟmɨkrɚtik úüɚrlɚr
sԥslԥndirsԥ dԥ, ԥslindԥ, Knyɚz kimilԥrin ɚ÷ɚlı÷ının mühavizԥsi ilԥ
mԥú÷uldur. Uzun illԥr topladı÷ı sԥrvԥtinԥ vԥ müvԥqqԥti milli
hökumԥtin apardı÷ı “ɚntisɨsiɚlist siyɚsԥtԥ” güvԥnԥn Knyɚz
Rusiyɚnı vԥ bu impɟriyɚ ԥrɚzisindԥ yɚrɚdılmıú yɟni müstԥqil
dövlԥtlԥri içinԥ almaqda olan inqilɚbı düzgün qiymԥtlԥndirԥ
bilmir.
Tiflisdԥ inqilɚbi tԥúkilɚtın yaranması, Ⱥntɨnun bu tԥúkilɚtın
fԥɚl üzvü kimi hԥbs ɟdilmԥsi, “düúmԥn qɨúunlɚrının” (qızıl ɨrdu)
Gürcüstɚn sԥrhԥdlԥrinԥ yɚɯınlɚúmɚsı vԥ sonda qɨvdu÷u iúçilԥr
tԥrԥfindԥn ɟvinin yɚndırılmɚsı kimi hadisԥlԥr vԥ sɟvimli qɚdını
171
Jɚsminin ɯԥyɚnԥti onu sarsıdır. Qısqɚnclıq hisslԥri Knyɚzı

ɨɯudub “Mühԥndis yɚmɚ÷ı” ɟtdiyi Ⱥntɨnu güllԥ ilԥ vurmɚ÷ɚ
vadar ɟdir. Ⱥrtıq ɯԥyɚllɚrdɚn ɚyılan Knyɚz dɨstunu-düúmԥnindԥn
seçir vԥ özü üçün “bɚldırı çılpɚq”larla mübɚrizԥ yɨlunu
müԥyyԥnlԥúdirir, yԥni romantikadan arınan vԥ sarsılan Knyaz
rɟɚlist bir ɨbrɚzɚ çɟvrilir.
Sɨn ümidi inqilɚb ɨrdusuylɚ çɚrpıúɚn milli ɨrduyɚ bɚ÷lı olan
Knyɚz bu ümidini dԥ itirԥndԥ, çarԥni “hökumԥt ԥrkɚnı kimi qɚçıb
ɚrɚdɚn çıɯmɚq”da görür. Lɚkin qaçsa da özünü mԥ÷lub kimi
görmԥyԥn Knyaz öz mübɚrizԥsini mühɚcirԥtdԥ dɚvɚm ɟtdirmԥk
istԥyir. Bu mübarizԥdԥ o, tԥk dɟyil, Sɨlɨmɨn, Jɚsmin, Lɟnɚ vԥ
ùɚkrɨ, ԥn ԥsası da özü ilԥ Ⱥlmɚniyɚyɚ ɚpɚrdı÷ı sԥrvԥtdir. Lakin
bu hal müvԥqqԥtidir, çünki hԥr kԥs bir-bir onu tԥrk edir. Sonda
tԥk qalan Knyazda artıq mԥ÷rurluqdan, möhtԥúԥmlikdԥn ԥsԥr-
ԥlamԥt yoxdur. Dԥhúԥtli idɟyɚ böhrɚnı kɟçirԥn Knyɚz dԥli olur.
ødeyası ilԥ yaúamı üst-üstԥ düúmԥyԥn Knyɚz hԥr kԥs üçün dԥhúԥt
saçan vԥ eyni zamanda da bir o qԥdԥr gülüú do÷uran bir vɚrlı÷ɚ
çɟvrilir.
Nԥ qԥdԥr ideya böhranı keçirsԥ dԥ anlayır ki, o, Sɨlɨmɨn kimi
sԥfil bir yɚúɚyıúı sürdürԥ bilmԥz, çünki o Knyazdır vԥ bu cür
hԥyatı seçԥrsԥ titulunu itirԥ bilԥr. Onun üçünsԥ bu titul hԥr úɟydԥn
ԥzizdir. Sԥfil, sԥrsԥm, tanınmaz bir ɚdlɚ hԥyɚtdɚ yaúamaqdansa,
Knyɚz ɚdını dɚúıyɚrɚq ölmԥyi özü üçün daha úԥrԥfli sayır.
Gerçԥkliklԥr önündԥ mԥ÷lub ɨlɚn Knyɚz sonda: “Yɨɯ ɨnlɚrɚ
tԥslim ɨlɚmɚm mԥn” (23, 133) – dɟyԥrԥk intihɚrı seçir. øntiharı
seçԥn Knyaz anlayır ki, onun dövranı keçmiúdir vԥ bir dԥ geri
dönmԥyԥcԥkdir.
Fikrimizcԥ, burada Cavid inqilabı deyil, ԥksinԥ, ԥsil-
nԥcabԥtinԥ xain çaxmayan, Knyaz adı ilԥ yaúama÷ı sԥrsԥm
hԥyatdan üstün tutan Knyazı tԥrԥnnüm etmiúdir. Hԥtta bir az da
irԥli gedԥrԥk bolúeviklԥrin vԥ onların timsalında Ⱥntɨnun iç
üzünü açıb tökmüúdü. Bԥlkԥ dԥ bu sԥbԥbdԥn “Knyaz” “burjua
ideologiyasının mübariz” xalturası kimi dԥyԥrlԥndirilmiúdir.
Ԥsԥrdԥ Knyɚzın ԥlɟyhinԥ mübɚrizԥyԥ qɚlɯmıú, “Hɚqq
vɟrilmԥz, ɚlınır” – úüɚrı ilԥ hԥrԥkԥt edԥn Ⱥntɨn, sonda Knyazın
172
mԥhԥbbԥtinԥ dԥ göz dikir. Ԥsԥrin ԥvvԥllindԥ “Cümlԥ qɚdınlɚrdɚn

ürküb qɚçɚn, sɨyuq bir insɚn kimi tԥsvir ɨlunan Anton Jɚsminin
öz sԥhvini ɚnlɚdı÷ını, dԥrk ɟtdiyini görԥndԥn sɨnrɚ, ɨnu da özü ilԥ
birlikdԥ yɟni hԥyɚtɚ ɚpɚrır. Belԥliklԥ, oxudub adam etdiyi Ⱥntɨn
Knyɚzın mԥhԥbbԥtinԥ dԥ sahib olur.
Ümumiyyԥtlԥ, “Knyaz” ԥsԥrini yazarkԥn Hüseyn Cavidi ԥn
çox mԥú÷ul edԥn inqilab zamanı istisimarçı siniflԥrin
zԥhmԥtkeúlԥrԥ qarúı apardıqları mübarizԥ vԥ bir sinifin digԥr bir
sinif üzԥrindԥ qԥlԥbԥsinin qaçılmazlı÷ı, bu siniflԥrin qarúıya
qoydu÷u ideologiya idi. Sözsüz ki, qalib olan yerdԥ mԥ÷lub da
olmalıdır vԥ bu qaliblԥrin tԥntԥnԥsi ilԥ yanaúı, mԥ÷lubların da
mԥnԥvi faciԥsi yaúanır. Hakimiyyԥtlԥri ԥlindԥn alınmıú ԥksinqlabi
qüvvԥlԥrin a÷ır vԥ faciԥli mühacirԥt hԥyatı vԥ bu hԥyatın faciԥli
bir sonluqla bitmԥsi kimi hadisԥlԥrin yer aldı÷ı “Knyaz” ԥsԥrindԥ
hԥmçinin Almaniya vԥ onun nümunԥsindԥ bütün kapitalist
ölkԥlԥrindԥ baú alıb gedԥn iqtisadi vԥ mԥnԥvi böhran geniú
úԥkildԥ öz ԥksini tapıb. “Kim güclüdürsԥ, o haqlıdır” – fԥlsԥfԥsinԥ
qarúı çıxan vԥ “kim haqlıdırsa, o güclüdür” – mövqeyinin tԥntԥ-
nԥsinԥ üfüqdԥ bir ideal kimi baxan Hüseyn Cavidin bütün
yaradıcılı÷ı boyu ԥsas ideya kimi keçԥn hԥqiqԥt vԥ güc
qarúıdurması ԥslindԥ hԥm dԥ mԥnԥviyyat vԥ maddiyyatın
qarúılaúdırılmasıdır.
173
IV FԤSøL
HÜSEYN CAVøD SOVET DÖVRÜ ԤDԤBø –øCTøMAø

MÜHøTøNDԤ
Azԥrbaycan ԥdԥbi tԥnqidi vԥ Cavid yaradıcılı÷ı
Hüseyn Cavid ömrünün 20 ilini sovet hakimiyyԥti dövründԥ

yaúayıb. 1920-30-cu illԥrin ԥdԥbi-mԥdԥni vԥ ictimai-siyasi mühiti
onun taleyindԥ dԥrin izlԥr buraxıb. ùair bir tԥrԥfdԥn daimi iú yeri
qazanıb, bԥdii yaradıcılı÷ını vԥ pedoqoji fԥaliyyԥtini davam
etdirib, müalicԥ olunmaq üçün xaricԥ göndԥrilib, ԥsԥrlԥri
tamaúaya qoyulub, ikinci tԥrԥfdԥn yeni quruluúun tԥlԥblԥrinԥ baú
ԥymԥdiyi üçün tԥzyiqlԥrԥ, mԥnԥvi sıxıntılara, ԥzablara mԥruz
qalaraq heç bir günahı ollmadan hԥbs edilib, siyasi repressiya
qurbanı olub.
1920-30-cu illԥrinAzԥrbaycan ԥdԥbi-ictimai mühitindԥ Cavid
hԥmiúԥ diqqԥt mԥrkԥzindԥ dayanıb. Onun tamaúaya qoyulan
ԥsԥrlԥri bir tԥrԥfdԥn böyük maraqla qarúılanır, tԥhlil-müzakirԥ
predmeti olur, ikinci tԥrԥfdԥn vulqarcasına tԥnqid edilir, ԥsassız
olaraq günahlandırılırdı. Hԥr tԥrԥfdԥn daúlar gԥlԥn belԥ mürԥkkԥb
úԥraitdԥ sa÷dan, soldan, öndԥn, arxadan qorunub müstԥqil olmaq,
Cavid kimi yaúamaq çԥtin vԥ ԥzablı idi.
Ⱥzԥrbɚycɚn ԥdԥbiyɚtúünɚslı÷ı vԥ tԥnqidi fikrinin Hüsɟyn
Cɚvidԥ münɚsibԥtini dԥqiqlԥúdirmԥk vԥ dövrlԥúdirmԥk
baxımından ԥsɚs iki mԥrhԥlԥni dԥyԥrlԥndirmԥk lɚzımdır:
1) 20-30-cu illԥr mԥrhԥlԥsi;
2) 50-ci illԥrin ɚɯırlɚrındɚn sɨn dövrԥ qԥdԥr ɨlɚn mԥrhԥlԥ.
Bu iki mԥrhԥlԥni sԥciyyԥlԥndirmԥk vԥ fԥrqlԥndirmԥk lɚzım
gԥlsԥ, birinci mԥrhԥlԥni Hüsɟyn Cɚvid yɚrɚdıcılı÷ınɚ bɚɯıúın
ziddiyyԥtli, bir az da qԥrԥzli tԥnqid dövrü adlandırmaq do÷ru olar.
økinci mԥrhԥlԥ isԥ, úairin daha çox bu ziddiyyԥtlԥrdԥn, qԥrԥzli
tԥnqidlԥrdԥn tԥmizlԥmԥ, arındırma, “bԥrɚԥt” dövrüdür.
1921-ci ildԥ “Ⱥzԥrbɚycɚn füqԥrɚsı” qԥzɟtindԥ gedԥn mԥlum
yazıda deyilir: “H.Cɚvidin “ùɟyɯ Sԥnɚn” pyɟsini tԥnqidԥ cԥsɚrԥt
174
ɟdԥmԥyiz. Çünki Cɚvidi tԥnqid üçün ikinci bir Cɚvid lɚzım gԥlir
ki, ɨ dɚ zԥnnimcԥ bizdԥ yɨɯ kimidir” (163, 117). Mütԥfԥkkir
sԥnԥtkarın yɚrɚdıcılı÷ınɚ “münɚsibԥtin mԥsuliyyԥt mɟyɚrı kimi”
dԥyԥrlԥndirilԥn bu mülɚhizԥni sübhԥsiz ki, dövrün bütün
tԥnqidçilԥri qԥbul ɟtmԥyib. Bu da tԥbii idi. Çünki “dövrün
mürԥkkԥbliyi dɚɯilindԥ bԥdii zövqlԥrin müɯtԥlifliyi dɚhɚ tɟz
mɟydɚnɚ çıɯırdı vԥ rԥngɚrԥngliyini qɨruyub sɚɯlɚyırdı. Lɚkin
yuɯɚrıdɚkı mülɚhizԥnin ԥsɚs ɚpɚrıcı mɚhiyyԥti ɨnun tԥnqidçilԥr
qɚrúısındɚ qɨydu÷u mԥsuliyyԥt yükündԥdir. Yԥni Hüsɟyn Cɚvidԥ
münɚsibԥtdԥ ɟlԥ-bɟlԥ, ötԥri mövqɟ tutmɚq ɨlmɚz” (79, 27-28).
Buna baxmayaraq, cɚvidúünɚslıq tɚriɯindԥ Cɚvid hɚqqındɚ
ɨbyɟktiv mülɚhizԥlԥrlԥ yɚnɚúı, qɟyri-ciddi, qԥrԥzli, yanlıú fikir vԥ
müddԥɚlɚr daha çox irԥli sürülmüúdür. Onun böyük ԥsԥrlԥri
yanlıú dԥyԥrlԥndirilmiú, qԥsdԥn, qԥrԥzli úԥkildԥ kiçildilmԥyԥ,
qaralanma÷a çalıúılmıúdır. Bu sԥbԥbdԥn, bԥzԥn dövrü mԥtbuatda
eyni bir ԥsԥr haqqında müxtԥlif, fԥrqli, bir-birini tԥkzib edԥn
fԥrqli fikirlԥr sԥslԥnmiúdir. Mԥsԥlԥn, Cavidin “øblis”i tɚmɚúɚyɚ
qɨyulɚn zaman tԥnqidçi Xԥlil øbrahim ԥsԥr haqqında
“Kɨmmunist” qԥzɟtindԥ “øblis ölmԥz vԥ dɚimɚ bԥrhԥyɚt ɨlɚn bir
ԥsԥrdir ki, insɚnlɚrın tԥhzibi-ԥɯlɚqınɚ dɚir bundɚn dɚ nɚfɟ bir ԥsԥr
ɨlɚ bilmԥz” (137, 29) yɚzmasına baxmayaraq az sonra
baúqa fikir yürüdürdü: “Kɟçԥn mԥqɚlԥmizdԥ söylԥdiyimiz üzrԥ
“øblis”dԥ müԥllif yɨldɚú “ùɟyɯ Sԥnɚn” qԥdԥr müvԥffԥq
ɨlmɚmıúdır. Birinci sԥbԥbi ԥsԥrdԥki tԥzɚddır. Biz kɟçԥn dԥfԥ dԥ
yɚzmıúdıq ki, “øblis”dԥ tԥzɚd ɨ qԥdԥr kök sɚlmıúdır ki, ԥslɚ
tԥmizlԥmԥk ɨlmɚz” (137, 43-44).
Ümumiyyԥtlԥ, Cavidi tԥnqid edԥnlԥr fikirlԥrindԥ sabit
olmamıú, dövrana uyaraq gah Cavidԥ alqıú demiú, gah da tԥnqid
etmiúlԥr. Eynilԥ C. Cabbarlı, Ԥli Nazim, Xԥlil øbrahim, Ԥkrԥm
Cԥfԥr vԥ b. kimi.
Hüseyn Cavidlԥ tanıúlı÷ı vԥ dostlu÷u 1920-ci ildԥn baúlayan
Ԥkrԥm Cԥfԥr “Hԥqiqԥt úairi” adlı mԥqalԥsindԥ yazır: “1920-ci
ildԥ Bakıya gԥldim, darülmԥllimԥ qԥbul olundum. Böyük úair
Hüseyn Cavidlԥ tanıúlı÷ım da oradan baúladı. Darülmԥllimin
Respublika Ԥlyazmaları Fondunun indiki binasında idi. Tԥdris
175
otaqları vԥ yemԥkxana birinci mԥrtԥbԥdԥ, yataqxana ikinci

mԥrtԥbԥdԥ idi, üçüncü mԥrtԥbԥdԥ isԥ iki mԥnzil vardı. Birindԥ
darülmԥllimin müdiri, digԥrindԥ Hüseyn Cavidin ailԥsi yaúayırdı.
Mԥndԥ Sabir tԥsirilԥ seir yazmaq hԥvԥsi vardı. Cavidin tԥlԥbԥsi
olanda bu vur÷unluq getdikcԥ artdı. Vԥzni, qafiyԥni öyrԥndim.
Hԥr ay, iki aydan bir yazdıqlarımı müԥllimim Cavidԥ verirdim.
Nöqsanlarımı düzԥldirdim. Birinci úeirim 1923 -cü ildԥ hörmԥtli
ԥdibimiz ùԥfiqԥ xanım Ԥfԥndizadԥnin yardımı ilԥ “ùԥrq qadını”
jurnalının birinci nömrԥsindԥ “Bir xatirԥ” adı ilԥ çap olundu. Bu
úeiri mԥn Cavidin “Bakıda” adlı úeirindԥn aldı÷ım misra ilԥ
tamamlayırdım:
Bu misran nΩ qΩdΩr do÷rudur ki, ey úair,

“XΩyal içindΩ bΩúΩr daima sΩadΩt arar” (21, 173).
1924-cü ildԥ “ùԥrq qadını” jurnalının bir illiyi ilԥ çap olunan
yubiley nömrԥsindԥ úeirlԥrimiz vԥ úԥkillԥrimiz nԥúr edilmiúdir.
Bu nömrԥyԥ rԥy yazmıú tԥnqidçi Xԥlil øbrahim Cavidin úeirini
tԥnqid, mԥnim úeirimi isԥ tԥrif etmiúdi” (49, 173).
Bu qԥdԥr yaxın olan iki insanı: Cavid vԥ Ԥkrԥm Cԥfԥri dԥ
dövran zorla bir-birindԥn ayırmıúdır.
Belԥ ki, 1929-cu ildԥ Moskvaya gedԥn, oradan Cavidԥ “Açıq
mԥktub” göndԥrmiú, yollarının ayrıldı÷ını vԥ “Olaca÷am o
dahinin qapısında bir süpürgԥçi, úeirlԥrim-süpürgԥm,
süpürԥcԥyԥm... Budur çarpıúmadan ԥn böyük arzum mԥnim” (49,
89) – úԥklindԥ öz mԥramını bԥyan edԥn Ԥkrԥm Cԥfԥr, Cavidi dԥ
“proletar ԥdԥbiyyatı cԥbhԥsinԥ” sԥslԥmiúdi:
Bu gün
MüzΩffΩr bir döyüú nΩúΩsilΩ
Akınca alınlarının tΩri,
ùeirlΩrimΩ bir úey demir artıq
“Bahar úΩbnΩmlΩri”
Ey pey÷ΩmbΩrlΩr vΩ knyazlar úairi!
MΩn bilirΩm sΩnin xülyaların kimi gözlΩyir.
176
BilirΩm, sΩn ya “adil bir Teymur”dan,

Ya xΩyali bir “Pey÷ΩmbΩr”dΩn umursan,
Hey köhnΩ úair! (49, 88-89).
Cavid sԥnԥtinin vur÷unu olan bir gԥncin, Ԥkrԥm Cԥfԥrin úairԥ,

“Hey köhnԥ úair” -müraciԥti vԥ ondan üz döndԥrmԥsi sifariúli idi.
Maraqlıdır ki, açıqdan-açıq bir úԥkildԥ yazılmıú bu “Açıq
mԥktub”u belԥ o zamanlar kԥsԥrsiz bulanlar vardı. Tԥnqidçi
Mehdi Hüseyn Ԥkrԥmi H. Cavidԥ vԥ Ԥhmԥd Cavada qarúı
mülayim olmaqda suçlayır vԥ onlara qarúı daha amansız olma÷a
ça÷ırırdı. Ԥkrԥmin úeirindԥki bir tԥk bu misralarıyla razılaúan
tԥnqidçi yazır: “Hey köhnԥ úair, Gözlԥrindԥn o köhnԥ gözlüyünü
endir” – müraciԥtinin özünԥ aid olaraq qaldı÷ını gözԥlcԥsinԥ
anlaya bilԥrlԥr” – deyԥ “bunu Ԥkrԥmin yaradıcılı÷ında irԥliyԥ
do÷ru atılmıú bir addım” – kimi dԥyԥrlԥndirir. Çünki o, öz
qԥlԥmilԥ özünü daha çox düzgün tԥsvir edir vԥ öz simasındakı
bütün vԥ hԥr cür maskanı asanlıqla yırtma÷a müvԥffԥq olur. øútԥ
Ԥkrԥmin bu úeirdԥki ԥn böyük “müvԥffԥqiyyԥti”... (49, 98).
ùeirin hansı mԥhrumiyyԥtlԥrlԥ yazıldı÷ı, mԥnԥn mԥcbur
edildiyi açıq-aúkardır.
Ԥslindԥ, Ԥkrԥm Cԥfԥr Cavidlԥ yollarının ayrıldı÷ını bildirsԥ
dԥ, o, ruhԥn Caviddԥn ayrıla bilmԥmiúdi. O dövrdԥ “ønqilab vԥ
mԥdԥniyyԥt” jurnalında “Uy÷unlaúma vԥ xırda burjua
mütԥrԥddidliyi” adlı yazısı ilԥ çıxıú edԥn Mehdi Hüseyn bu
hadisԥni sԥciyyԥlԥndirԥrԥk yazır: “Bu hadisԥ öz-özlüyündԥ
müsbԥt bir hadisԥdir. O, úeirinin baúlarında:
“DünΩn olmuú kimi yadında,

QafiyΩlΩri unudaraq
QafiyΩlΩrlΩ oynadı÷ım günlΩr...” – deyir.
H. Caviddԥn büsbütün ayrıldı÷ını bizԥ isbata çalıúdıqda belԥ,

onun misralarından göz yaúları damcılayır sanki:
“GΩl. VΩ ça÷ır Cavadı da, CΩfΩri dΩ, ùaiqi dΩ.

177
Hi... dΩli dΩ...ki dΩ...

Bir zΩrbΩçi dΩstΩsi kimi verΩk Ωl-ΩlΩ
Hamımız gΩlΩk dilΩ!” (163, 241).
Hԥqiqԥtԥn dԥ, “misralarından göz yaúları damcılayan” Ԥkrԥm

Cԥfԥri Caviddԥn zorla ayırmıúlar.
Bu yalnız Ԥkrԥm Cԥfԥrdԥ belԥ deyildi, “poetik mühitԥ bir
qԥdԥr geç, Moskvada universitet tԥhsilindԥn sonra (1929-1931)
tam inteqrasiya olunan S. Vur÷un qısa bir zamanda özünün
ԥvvԥlki yaradıcılı÷ının davamı olmayan, yeni bir poetik yolun
baúlan÷ıcına qԥdԥm qoyur. ùair yeni poeziyanın
qanunauy÷unluqlarına vԥ sosialist mԥzmununa o qԥdԥr aludԥ olur
ki, “Ölԥn úeirlԥrim”lԥ yeni poetik proqramını elan edir. Zamanın
poetik qatarına qoúulanlardan geridԥ qalmaq istԥmԥyԥn gԥnc S.
Vur÷un “adının tarixԥ bolúevik yazılması” istԥyini bԥyan edirdi.
Vԥ “adının tarixԥ bolúevik yazılması” istԥyԥn úairin “Qızıl ùԥrq”,
“Pambıqçılar”, “Oktyabr günlԥri”, “Hücum” vԥ s. úeirlԥrindԥ
sosialist mԥzmunu, zamanın diktԥsi aparıcı olur vԥ úairin poetik
mԥni dövrün hakim ideologiyasının ruporuna çevrilir” (59, 254).
Aydındır ki, tԥnqid dövrana qulluq göstԥrԥndԥ belԥ dԥ olmalı idi.
Onun istԥdiyini öymԥli, qaldırmalı, istԥmԥdiyini döymԥli, mԥhv
etmԥliydi.
Cavidin tԥnqidindԥn bԥhs edԥrkԥn Ⱥ.ùɚiqin “Cɚvidin “øblis”
nɚm hɚilԥsi hɚqqındɚ duy÷ulɚrım” mԥqɚlԥsini yaddan çıxarmaq
olmaz. Bunun da önԥmli sԥbԥblԥri var. Bu sԥbԥblԥrdԥn biri vԥ
birincisi onun yazıldı÷ı zaman “Mɚɚrif vԥ mԥdԥniyyԥt” jurnɚlının
Ⱥ.ùɚiqin hԥmin mԥqɚlԥsini “nɚdir hɚdisԥ”lԥrdԥn biri hɟsɚb
ɟtmԥsidir. ùɚiqԥ görԥ, “øblis” fɚciԥsindԥki Ⱥrifi inlԥdԥn, ürԥyinin
dԥrinliklԥrindԥ qɨrɯunc yɚrɚlɚr ɚçɚn öz kԥdԥri dɟyildir, cɚhɚn
kԥdԥri, iztirɚblɚrıdır: “Qɚldır mԥni tɚ görmԥyim insɚndɚkı zülmü,
Bɚɯ yɟr üzü inlԥr”-dɟyԥ nԥ ɚcı hɚyqırır vԥ ruhunɚ gömülmüú
sızıyı nԥ ɚcıqlı ɚnlɚdır” (199, 183).
Fikrimizcԥ, tԥnqidçi bu sözlԥri ilԥ “ԥsԥrin ɟstɟtik dԥyԥrini
müԥyyԥnlԥúdirir, rɨmɚntik qԥhrԥmɚnın sɚrsıntılɚrını vԥ ԥmԥllԥrini
dövrün tԥlԥblԥrindԥn dɨ÷ɚn zԥrurԥt kimi tԥqdim ɟdir. Ɉ, ԥsԥrin
178
ictimɚi hԥyɚtlɚ tԥmɚsını diqqԥtԥ çԥkԥrԥk yɚzır: “Ⱥrif X1X vԥ

qismԥn XX ԥsrin yɟtiúdirmiú ɨldu÷u türk ɯɚlqının nümɚyԥndԥsi
vԥ tɚriɯi tipidir” (199, 187).
Mԥqɚlԥdԥ øblis ɨbrɚzı ilԥ ԥlɚqԥdɚr irԥli sürülmüú
mülɚhizԥlԥrԥ dԥ münasibԥt göstԥrԥn tԥnqidçi øblisin tԥhlilini
yalnız onun “zɚhiri kɟyfiyyԥtlԥrinԥ” görԥ ɟtmir, ԥksinԥ, “onun
dɚɯildԥ gizlԥdilmiú gizli hisslԥrinin mԥnɚsını ɚçır, tԥhriklԥrinin
rɟɚl hԥyɚtdɚ ɨlɚn köklԥrini ɚɯtɚrır. øblisin “tikici dɟyil, yɚkıcı vԥ
yıkıcı” ɟhtirɚsının nԥticԥlԥri onu nɚrɚhɚt ɟdir. Buna görԥ dԥ
Ⱥ.ùɚiq “øblis kԥskin ɚ÷lɚ vԥ sɚrsılmɚz irɚdԥyԥ mɚlikdir” -
dɟyԥrkԥn, “ɨnu insɚnlɚr içԥrisindԥ mɨvcud ɨlɚn vɚrlıq kimi
tԥqdim ɟdԥndԥ tɚm hɚqlı görünür” (79, 25-35).
Sovet ԥdԥbiyyatúünaslı÷ında Cavidin bir ԥsԥrinԥ iki, bԥzԥn
daha çox fԥrqli münasibԥti izlԥmԥk mümkündür. Tԥnqidçilԥrdԥn
biri ԥsԥri tԥrbiyԥvi ԥhԥmiyyԥtinԥ görԥ yüksԥk dԥyԥrlԥndirdiyi
halda, bir baúqası “ɨrɚdɚ tԥzɚd ɚɯtɚrmɚ÷ı vԥ tԥzɚd tɚpmɚ÷ı”
qarúısına mühüm vԥzifԥ kimi qoymuú kimi görünür. Sözsüz ki,
bir ԥsԥr haqqında yalnız bir tԥnqidçi yazmalı vԥ yalnız bir tԥnqidi
fikir söylԥnilmԥli fikrinԥ biz dԥ qarúıyıq, lakin tԥnqid qԥrԥzli
deyil, ɨbyɟktiv olanda daha diqqԥtçԥkici olur. Tԥnqiddԥn nԥ
qԥrԥz, nԥ dԥ mԥrԥz qoxusu gԥlmԥmԥlidir.
Cavidin yalnız bir ԥsԥri haqqında müxtԥlif, tԥzadlı fikirlԥr
söylԥnilmԥyib, onun bütün ԥsԥrlԥrindԥ bu faktı izlԥmԥk olur.
Mԥsԥlԥn, ԥdibin “Afԥt” ԥsԥri haqqında da bir-biri ilԥ heç cür
ԥlaqԥsi olmayan, bir-birini tԥkzib edԥn fikirlԥr çoxdur.
“Tamaúaçı” imzası ilԥ yazılan mԥqɚlԥlԥrin birindԥ ԥsԥr hɚqqındɚ
“Ԥsԥr nԥinki ilk dԥfԥ ɨynɚnmɚsı, bԥlkԥ mövzusu, tiplԥri, hԥttɚ
üsuli-tԥhriri (qismԥn) cԥhԥtdԥn sԥhnԥmizdԥ yɟni bir úɟydir” (208,
45)- fikirlԥri yer alırsa, az keçmԥmiú bɚúqɚ bir mԥqalԥdԥ,
“Ⱥfԥt”dԥn öz müԥllifinԥ yɚrɚúmɚyɚn ԥsԥr” (108, 47) kimi bԥhs
edilir. C. Cabbarlının yazdı÷ı mԥqalԥdԥ isԥ “ԥsԥr olmaqdan daha
ziyadԥ bir úaúqınlıq” kimi dԥyԥrlԥndirilir (19, 68).
Belԥ ikili münasibԥti Cavidin digԥr ԥsԥrlԥrinԥ yazılan
tԥnqidlԥrdԥ dԥ görmԥk mümkündür ki, hԥr hɚldɚ bu da “Cɚvid
yɚrɚdıcılı÷ındɚ qüsurlɚr ɚɯtɚrɚn tԥnqidin ԥn zԥif cԥhԥti ɟlmi
179
ԥsɚslɚndırmɚlɚrın ɨlmɚmɚsı idi. Bu isԥ ɟyni vɚɯtdɚ sԥnԥtkɚrın bir

ԥsԥri bɚrԥdԥ hԥm müsbԥt, hԥm dԥ mԥnfi mɟydɚnɚ çıɯmɚsının
bɚzisi ɨlurdu” (79, 29).
Hԥr zaman xɚlqının milli yɚddɚúındɚn vԥ klɚssik söz
ɯԥzinԥsindԥn güc ɚlɚn, vԥtԥninԥ, ɯɚlqınɚ, ümumiyyԥtlԥ, insɚnlı÷ɚ
ɯidmԥt üçün çɚlıúan Hüsɟyn Cɚvid “Sԥnԥt sԥnԥt üçündür”
nԥzԥriyyԥsi ilԥ yazıb-yaratmıú, hԥr zaman sԥnԥtdԥ yɚrɚdıcılıq
ɚzɚdlı÷ı idɟyɚsını müdɚfiԥ ɟtmiú, ԥdԥbiyyɚta mԥnԥvi tԥrbiyԥnin
ԥn ԥlvɟriúli, düzgün vɚsitԥsi kimi bɚɯmıúdır. Cavidin dilini,
üslubunu tԥnqid edԥnlԥr oldu÷u kimi, onu sevԥnlԥr, sԥnԥtini
yüksԥk dԥyԥrlԥndirԥrԥk öyԥnlԥr, hԥtta, úeir hԥsr edԥnlԥr dԥ
olmuúdur. Cavidԥ ilk úeir hԥsr edԥnlԥrdԥn biri Ԥli Nԥzmi idi.
Onun 1914-cü ildԥ “øqbal”da nԥúr olunan “Qardaúım H. Cavid”
sԥrlövhԥli úeirindԥ úairin úöhrԥtli sԥnԥtkarlı÷ı ilԥ yanaúı, nԥcib
insanlı÷ı da diqqԥtԥ çԥkilib:
“Bir çöhrΩ durur piúi-xΩyalımda didΩrgun

Ψrz eylΩyir alqıú o simada tΩbiΩt.
...Bir çöhrΩ ki, sinΩmdΩ onun sevgisi mΩdfun
Bir çöhrΩ ki, vardır ürΩyimdΩ ona úΩfqΩt.
MΩndΩn ona alqıú, ona tΩzim, ona hörmΩt.”
Yazılan úeirdԥn dԥ göründüyü kimi, Bakıya gԥlԥndԥ artıq

tanınan Cavid hԥr kԥsin diqqԥt mԥrkԥzindԥ idi. ùairin ԥsԥrlԥrinԥ
mԥtbuat sԥhifԥlԥrindԥ geniú yer verilmԥklԥ yanaúı, ona úeirlԥr
hԥsr olunur, sԥnԥti vԥ úԥxsiyyԥti qarúısında “tԥzim edԥn”lԥr,
“alqıú deyԥn”lԥr, “hormԥt vԥ etiram” bildirԥnlԥrlԥ yanaúı, tԥnqid
edԥnlԥr dԥ çoxalırdı. Ԥli Nԥzmi Cavidi göylԥrԥ qaldırdı÷ı halda
Sɚnk-Pɟtɟrburqda ùԥrqúünɚslıq institutundɚ ɨɯumuú, Mɨskvɚ
Univɟrsitɟtinin ɚspirɚnturɚsını bitirmiú, 20-30-cu illԥrdԥ
yɚrɚdıcılıqdan çox, tԥnqidçi kimi daha populyar olan Ԥli Nazim
isԥ ԥdibi kԥskin tԥnqid edԥnlԥrdԥn idi. 1925-ci ildԥ úairԥ
“Nɟmɚnın röyɚsı” adlı úɟir hԥsr etmiú Ԥli Nazim Hüsɟyn Cɚvid
yɚrɚdıcılı÷ınɚ birtԥrԥfli yanaúmıú, hԥm úairin yaradıcılı÷ına hԥsr
edilmiú mԥqalԥlԥrindԥ, hԥm dԥ Ⱥzԥrbɚycɚn ԥdԥbiyyɚtından bԥhs
180
edԥn mԥqɚlԥlԥrindԥ ԥdibi hԥr zaman tԥnqid atԥúinԥ tutmuúdur. Ԥli

Nazimԥ görԥ Cavid: “öz sinfinin siyasi-pantürkist planlarının,
onun milli úovinist görüúlԥrinin ifadԥçisi olaraq qaldı÷ından”
onun “içԥrisindԥ sosializm epoxasının tip vԥ xarakterlԥri,
göstԥrilԥn xalis úura dramları hԥlԥ ki yoxdur” (176, 375).
Ԥslindԥ, bu günün prizmasından baxıldıqda onun tԥnqidi
obyektivdir, yԥni tԥnqidçi ԥdibi oldu÷u kimi dԥyԥrlԥndirmiúdir.
Cavid hԥqiqԥtԥn dԥ, milli sԥnԥtkardır vԥ onun “xalis úura dramı”
yoxdur (176, 375). Amma o günün prizmasından yanaúıldıqda bu
deyilԥnlԥr Cavidi mԥhvԥ aparırdı, çünki ԥdibin milliliyi,
turançılı÷ı niúan verilirdi.
Hԥr bir ԥdԥbi-ictimai hadisԥyԥ yalnız hakim ideologiya, yalnız
sinfi mövqedԥn izah vermԥk mԥhdudlu÷u 30-cu illԥr tԥnqidindԥ
bir çox haqsız ittihamlar, zorakı, ԥdalԥtsiz etiraflar, habelԥ nԥzԥri-
estetik vԥ elmi-metodoloji sapıntılar törԥdir, bu isԥ özlüyündԥ
ԥdԥbi-bԥdii inkiúafı tԥbii yolundan döndԥrir, onu ciddi úԥkildԥ
lԥngidirdi.
1930-cu ildԥ Mɨskvɚdɚ çɚp ɨlunmuú “Litɟrɚturnɚyɚ
ɟnsiklɨpɟdiyɚ”dakı “Hüsɟyn Cɚvid” mԥqɚlԥsinin dԥ müԥllifi olan
Ԥli Nazimin “Bu gündԥn dünԥnԥ bir bɚɯıú” (1931-ci il) ɚdlı
mԥqɚlԥsindԥ úɚirin úeiri tԥnqid olunub. Tԥnqidçi bir il sonra,
1934-cü ildԥ “Gԥnc iúçi” qԥzɟtinin 23 ɚprɟl tɚriɯli sɚyındɚ dԥrc
ɨlunmuú baúqa bir mԥqɚlԥsindԥ isԥ, ԥdibin “Sԥyavuú” ԥsԥrinԥ
münasibԥt bildirԥrԥk “Sԥyɚvuú”u “sɚbiq burjuɚ-qɨlçɨmɚq
ԥdԥbiyyɚtının ölümünü ifɚdԥ ɟdԥn bir ԥsԥr” (163, 265) kimi
sԥciyyԥlԥndirib. Mütԥmadi Cavidi tԥnqid edԥn tԥnqidçi 1935-ci
ildԥ “Qızıl úԥfԥq” qԥzɟtinin 28 ɚprɟl tɚriɯli sɚyındɚ gedԥn; “Bu
günkü Ⱥzԥrbɚycɚn ùurɚ ԥdԥbiyyɚtı hɚqqındɚ bԥzi qɟydlԥr” - adlı
mԥqalԥsini isԥ, ümumilikdԥ Cɚvid yɚrɚdıcılı÷ının tԥnqidinԥ hԥsr
etmiú kimidir: “Cɚvid bu pyɟsdԥ (“Sԥyɚvuú”) fɚciԥnin tɚriɯi
tɟmɚtikɚsındɚn ɚsılı ɨlmɚyɚrɚq özünü itirdiyini göstԥrir. “Kimlԥ
ɨlmɚlı, kimԥ ɟtibɚr ɟtmԥli” suɚllɚrınɚ ɨ hԥlԥ öz qԥti cɚvɚbını
vɟrmԥmiúdir” (181, 265). Elԥ hԥmin ildԥ Ԥ. Nazim yazır:
“C.Cabbarlının ölümündԥn sonra, tԥk bircԥ iri dramaturq Hüseyn
Cavid qalmıúdır ki, o da hԥlԥ ideyaca yenidԥn qurulmaq
181
prosesindԥdir” (176, 375).

Görünür ki, tԥnqidin baú alıb getdiyi bir dövrdԥ Cavid deyil
dԥ, bunu yazanlar daha çox “özlԥrini itirmiúdilԥr” (181, 256).
Ԥdibin yaradıcılı÷ına qarúı eyni xԥtti M. K. Ԥlԥkbԥrli dԥ davam
etdirmiúdir. Ⱥzԥrbɚycɚndɚ ilk fԥlsԥfԥ dԥrsliyinin müԥllifi olan
Mԥmmԥd Kɚzım Ԥlԥkbԥrli dԥ filosof úairi dԥrk etmԥmiú, ya da
dԥrk etmԥk istԥmԥmiúdir.
1934-cü il oktyabr ayının 6-da Azԥrbaycan sovet yazıçılarının
plenumunda Yazıçılar øttifaqının sԥdri mԥruzԥsindԥ sԥnԥt
adamlarının qarúısında duran ԥn baúlıca vԥzifԥnin “iqtisadiyyatda
oldu÷u kibi insanların úüurundan da kapitalizm qalıqlarını
süpürüb atmaqdan, proletariat, ümumuyyԥtlԥ, ԥmԥkçilԥr üzԥrinԥ
olan burjua müzür tԥsirini rԥdd etmԥkdԥn, bir sözlԥ, insanların
úüurunu dԥyiúmԥkdԥn ibarԥt” (181, 172) - oldu÷unu bԥyan edԥn
tԥnqidçi M. K. Ԥlԥkbԥrli bu dԥyiúmԥyԥ nail olma÷ın konkret
olaraq nԥzԥri-fԥlsԥfi mԥnbԥyini dԥ göstԥrmiúdir; “Bunun üçün
bizim ԥlimizdԥ ԥn mühüm, ԥn böyük silah vardır. Bu silah isԥ
marksizm-leninizm birliyidir” (181, 173).
Mԥhz bundan sonra “Ԥski insan materialının yenidԥn
qurulması” (M.Hüseyn) yolunda “can” qoyanlar iúԥ baúladı. M.
Ԥlԥkbԥrlinin “ ԥski yazıçılarımızdan úüurlu vԥ úüursuz surԥtdԥ
inad ilԥ yenidԥn qurulması mԥsԥlԥsinԥ soyuq baxan vԥ bu u÷urda
ԥhԥmiyyԥtsiz addımlar atan“ (66, 362) Hüseyn Cavid bu iúԥ
yaramadı. “Rekonstruksiya” edԥ bilmԥyԥnlԥr Vԥli Nԥbio÷lu
demiúkԥn; “Hԥlԥ o vaxt-30-cu illԥrdԥ “perestroyka” edilmiúdi.
Cavidlԥr, Müúfiqlԥr, Salman Mümtazlar, Yüsif Vԥzirlԥr, Hacı
Kԥrim Sanılılar, “ԥski insan materialı” kimi yaramadı÷ından
onları “yenidԥn qurmaq” mümkün olmadı, ona görԥ dԥ çürük qoz
kimi bir kԥnara atıb “sosializmin döyüúԥn övladlarını”
yetiúdirmԥk üçün “gԥnc beyinlԥrdԥn” yapıú”dılar. “Kolxoz
qurun” dedilԥr, qurduq, qolçomaq qırın dedilԥr, qırdıq. Hԥlԥ bu az
idi, çünki tԥnqid bu zaman “bԥdii ԥdԥbiyyatda “sԥnaye vԥ
tԥsԥrrüfatla ԥlaqԥdar mövzu”ların azlı÷ından úikayԥtlԥnir, bunu
deyԥk ki, poeziyanın ԥn zԥif cԥhԥtlԥrindԥn biri hesab edirdi.”
“Tԥnqidin çubu÷u ԥsasında getmԥyԥ mԥcbur olan ԥdԥbiyyat isԥ,
182
tԥbii ki, “bԥúԥr tarixini o baúından bu baúına hayqıran ölmԥz

xarakterlԥr yarada bilmԥzdi” (181, 173). Hԥmin il M.K.Ԥlԥkbԥrli
“Kɨmmunist” qԥzɟtindԥ (1934-cü il 13 iyun) “Bԥdii yɚrɚdıcılıq
qurultɚyı” ɚdlı yɚzısındɚ Cɚvidi “Sԥnԥt sԥnԥt üçündür”
nԥzԥriyyԥsini dԥstԥklԥdiyi üçün vԥ “yɟnidԥnqurmɚ” mԥsԥlԥsinԥ
ɟtinɚsızlıq göstԥrdiyinԥ görԥ yenԥ tԥnqid ɟdir, úairi “düzgün yɨl”a
ça÷ırırdı. Tԥnqiddԥn usanmayan M.K.Ԥlԥkbԥrli Ümumittifɚq
ùurɚ yɚzıçılɚrının 1-ci qurultɚyı münɚsibԥtilԥ yɚzdı÷ı “Ԥdԥbiyyɚt
vԥ tԥnqidimiz hɚqqındɚ ümumi qɟydlԥr” mԥqalԥsindԥ “úairlԥrdԥn
Cɚvidin vԥ Sɚnılının yenidԥn qurulma mԥsԥlԥsinԥ soyuq
baxdıqlarını” (65, 364), qurultɚy tԥrԥfindԥn sɨsiɚlizmi tԥbli÷
ɟtmԥdiklԥri üçün tԥnqid ɨlunduqlɚrını diqqԥtԥ çɚtdırmıú,
mԥsԥlԥyԥ öz münɚsibԥtini bildirmiúdir. Onun “ønqilɚb vԥ
mԥdԥniyyԥt” jurnɚlında dԥrc ɨlunmuú “Ⱥprɟl ԥdԥbiyyɚtı” (1935-
ci il, ʋ 10-12) ɚdlı mԥqɚlԥsindԥ yenԥ Cɚvid tԥnqid edilmiú,
“yɚrɚdıcılı÷ındɚ dönüú yɚrɚtmɚ÷ɚ”, “sɨsiɚlizmin tԥlԥb ɟtdiyi
ԥsԥrlԥr vɟrmԥk u÷rundɚ çɚlıúmɚ÷a” dԥvԥt edilmiú, hԥtta “mütlԥq
bu yɨlu öyrԥnmԥlidir” - úԥklindԥ hökm verilmiúdir.
Cavidi tԥnqid edԥnlԥr yalnız ԥdԥbi müasirlԥri deyildi. O, ölkԥ
baúçısının belԥ tԥnqid hԥdԥfindԥ idi. Azԥrbaycan Yazıçılar
øttifaqının adı keçԥn qurultayında Mir Cԥfԥr Ba÷ırov M. Müúfiq,
Ԥ. Cavad, M. Rzaquluzadԥ vԥ digԥr yazarları úiddԥtli tԥnqid
etmiú, onları Azԥrbaycan K(b)P MK vԥ BK ԥtrafında birlԥúmԥyԥ
dԥvԥt etmiúdi. Tԥnqid olunanların içԥrisindԥ Cavid dԥ vardı.
Cavidԥ qarúı baúladılmıú bu çirkin kampaniyanı hiss edԥn úair
ona qarúı aparılan bu kampaniya barԥdԥ 1936-cı il oktyabr ayının
3-dԥ M. C. Ba÷ırova mԥktub yazır. Onun mԥktubuna cavab
olaraq M. C. Ba÷ırov Cavidi dԥvԥt edԥrԥk onun dinlԥnilmԥsini vԥ
MK Burosuna mԥlumat verilmԥsini H. Rԥhmanov vԥ Ruhulla
Axundova tapúırır. Tԥԥssüf ki, bunların heç bir nԥticԥsi olmur, ԥ
ksinԥ, böhtan kampaniyası daha da qızıúır, qԥzet sԥhifԥlԥrindԥ ona
ünvanlanan çirkin úeirlԥr çap olunur. “Ԥdԥbiyyat” qԥzetinin
1937-ci il 16 may tarixli sayında Cavidԥ unvanlanmıú úeirdԥ
yazılır:
183
Adına millΩtçilΩr dedi: “Böyük sΩnΩtkar”

GΩlin düz araúdıraq, sΩnin sΩnΩtinmi var?
AzΩrbaycan úairi olsa da murdar adın,
Soltanların, úahların sinisini yaladın.
O murdar arzuların torpaqlara gömüldü,
SΩnin yaratdıqların özündΩn ΩvvΩl öldü (236).
Bu úeiri Cavidԥ ünvanlayanlar bir úeyi dԥrk etmirdilԥr ki,

Cavidin yaratdıqları ԥbԥdiyaúar, bԥúԥri mövzulardır, günün hay-
küyünԥ ünvanlanan úeirlԥr deyildir. Stalinԥ, Partiyaya, Leninԥ,
Oktyabra úeirlԥr yazıb vԥsf edԥndԥ filosof úair “sԥnԥtkar
vicdanı”nın sԥsini dinlԥyԥrԥk yazıb yaradırdı. Bu da nԥ ölkԥ
baúçısını, nԥ dԥ tԥnqidi qane etmirdi. Cavidin tԥnqid olunmasına
onun “Sosializmin döyüúԥn övladı” ola bilmԥmԥsi sԥbԥb
olmuúdu. Nԥ bolúeviklԥri, nԥ dԥ onların gԥtirdiklԥri sosializmi
qԥbul etmԥyԥn, tԥpԥdԥn dırna÷a milli olan úairi sosializm
bülbülünԥ çevirԥ bilmԥmiúlԥr. O illԥrin tԥnqidi “sosializmin
döyüúԥn övladlarını”, erkԥk Tükԥzbanların obrazını ԥdԥbiyyatda
“ԥbԥdilԥúdirԥnlԥrԥ” alqıú deyir, mԥdhiyyԥ oxuyurdu.”
Azԥrbaycan teatrının sԥhnԥsindԥ isԥ ԥrlԥ-arvad arasında
“bԥrabԥrlik“ davası gedirdi. Tԥnqid isԥ ԥl çalır, bԥrԥkallah
ya÷dırırdı” (181, 76). “Azԥrbaycan teatrının sԥhnԥsindԥ ԥrlԥ-
arvad arasında gedԥn bԥrabԥrlik davasına ԥl çalıb, bԥrԥkallah
ya÷dıran” tԥnqid Yusif Vԥzirin “Qızlar bula÷ı” kimi bir romanı,
Cavidin yazdı÷ı tarixi faciԥlԥri qԥbul etmirdilԥr; “Bԥzi yazıçılar
hazırkı zamanın böyük sosializm quruculu÷u dövrünün böyük
quruluúumuzda davam edԥn hadisԥlԥrini yazmaqdansa, gedib
köhnԥ tarixi úeylԥrԥ ԥl atırlar” (181, 173).
Daúın kimԥ atıldı÷ı da, daú atanların nԥ istԥdiklԥri dԥ bԥlli idi,
tarixi mövzulara nԥ qԥdԥr yanlıú, sԥhv münasibԥt göstԥrmԥlԥri dԥ.
Yazılan ԥsԥrlԥrin “Erkԥk Tükԥzban”, “firqԥ üzvü Qumru”,
“bolúevik Tovuz”, “sԥsi alınmıú Qulamԥli”, “qolçomaq”,
“qolçomaq quyru÷u”, “bandit” yarlıqlı sözlԥrlԥ dolduruldu÷u bir
zamanda, Pey÷ԥmbԥr, Xԥyyam, Ԥmir Teymur, Sԥyavüú obrazları
yaradan Cavid øblisԥ uyanlara görԥ guya, “yaradıcılı÷ında bir sıra
184
çozuntular”a yol verirdi.

Çox qԥribԥdir; ԥdԥbiyyatımızın “sal daúı”na, “iri”
dramaturquna ilk daúı atanlar onun qԥlԥmdaúları” olmuúdur (102,
65).
Bu belԥ dԥ olmalı idi. Ondan tԥlԥb olunan vԥzifԥlԥri yerinԥ
yetirmԥk yerinԥ, bolúevizmin hökm-fԥrma oldu÷u bir dönԥmdԥ
ԥdԥbiyyata “Pey÷ԥmbԥr”, “Topal Teymur”, “Xԥyyam”,
“Sԥyavüú” kimi ԥsԥrlԥr bԥxú etmԥsi, sözsüz ki, tԥnqidi mԥúqul
etmԥli idi.
Ԥdibin “Pɟy÷ԥmbԥr”i hɚqqındɚ ԥn ԥdalԥtli sözü Hԥnԥfi
Zɟynɚllı; “Cɚvidin ”Pɟy÷ԥmbԥri” hɚqqındɚ mülɚhizԥlԥrim”
mԥqɚlԥsindԥ dilԥ gԥtirirdi: “Cɚvid dԥɯi öz ԥsԥrinin, öz mühitinin
gizlin bir surԥtdԥ tԥlԥb ɟtdiyi cԥhԥti mɟydɚnɚ qɨyur, bu gözlüklԥ
Pɟy÷ԥmbԥrԥ bɚɯır, ɨnu ɚdi bir bԥúԥr hɚlınɚ ɟndirir” (227, 233).
O dövrdԥ bu fikrin söylԥnmԥsi, ɚdi fikir dɟyildi. Çünki ԥsԥrin
yazıldı÷ı dövrdԥ tԥnqid ɨrɚdɚ ancaq “dini tԥbli÷in bɚúlɚn÷ıc
tɟllԥrini ɚɯtɚrırdı. Tԥnqidçilԥr ԥsԥrԥ Pey÷ԥmbԥrin “bԥúԥr hɚlındɚ”
vɟrilmԥsi, “dini bɚɯımdɚn müԥyyԥn limfɚlɚrın ԥzilmԥsi”
aspektindԥn yanaúırdılar. Lɚkin bu cür düúünülmüú etibarsız
dɚyɚqlɚr elԥ dԥ uzun müddԥt davam edԥ bilmԥzdi. Tԥnqidçilԥrin
fikrincԥ, “Cɚvid öz ԥdԥbi icɚdı üçün köhnԥ mövzulɚr ɚɯtɚrır vԥ öz
yɚrɚdıcılı÷ı üçün “øblis”, “Pɟy÷ԥmbԥr”, “ùɟyɯ Sԥnɚn”, “Kɟçmiú
günlԥr” kimi köhnԥ mövzulɚrı intiɯɚb ɟdir. Ⱥmmɚ Hüsɟyn Cɚvid
kimi böyük tɚlɚnt sɚhibi úɚirԥ biɯüsus “Uçurum”ɚ dɨ÷ru gɟtmԥk,
bizcԥ, hɟç mԥslԥhԥt dɟyildir” (203, 332 ). Tԥnqidçi Cavidin
“Pɟy÷ԥmbԥr” kimi mövzulɚrdan yazmasını belԥ “ɨnun öz ԥsԥrinԥ
istinɚdԥn “uçurum” kimi mԥnɚlɚndırırdı. Tԥbii ki, H.Cɚvidin bu
kimi ԥsԥrlԥr yɚzmɚsı dövrün ümumi qɚydɚlɚrınɚ uy÷un deyildi vԥ
ola da bilmԥzdi.
Ԥdԥbi tԥnqidin 20-30-cu illԥrdԥ H. Cɚvid yɚrɚdıcılı÷ınɚ
göstԥrdiyi mɚrɚ÷ın ԥsl sԥbԥblԥrini ɚydınlɚúdırmɚq üçün hԥmin
dövrdԥ fԥɚliyyԥt göstԥrԥn tɚnınmıú tԥnqidçilԥrdԥn biri dԥ Mustafa
Quliyev idi (Mustɚfɚ Quliyɟvin filosof úairԥ münɚsibԥtini
ɚyrılıqdɚ öyrԥnmԥk daha fɚydɚlı ɨlɚrdı). M. Quliyɟv 1930-cu ildԥ
çɚp ɟtdirdiyi “Ɉktyɚbr vԥ türk ԥdԥbiyɚtı” adlı kitɚbındɚ yɚzır:
185
“Cɚvid yɚrɚdıcılı÷ının yüksԥliúindԥ ԥn ciddi ԥsԥr “øblis”dir. Bu

ԥsԥr Hüsɟyn Cɚviddԥ Gɟtɟ, Lɟrmɨntɨv, Bɚyrɨnun tԥsirilԥ
yɚrɚnmıúdır. Ԥsԥrin bɚú qԥhrԥmɚnı øblis – Mɟfistɨfɟlin vɚrlı÷ındɚ
ɨnlɚrın tԥsiri görünmԥkdԥdir. Hüsɟyn Cɚvid söz sԥnԥtinin böyük
rԥssɚmıdır” (43, 7).
O, “söz sԥnԥtinin böyük rԥssɚmı” kimi gördüyü Cɚvid
yɚrɚdıcılı÷ının “müsbԥt kɟyfiyyԥtlԥrini vԥ tԥqdirԥlɚyiq cԥhԥtlԥrini
qɟyd ɟtmԥklԥ yanaúı, “Tɨpɚl Tɟymur”, “ùɟyɯ Sԥnɚn”, “øblis”
ԥsԥrlԥrindԥn söz açarkԥn dԥ ԥdibin yaradıcılı÷ı hɚqqındɚ
birtԥrԥfli mülɚhizԥlԥr yürütmür; ԥksinԥ, ԥdibin “kɟçdiyi
yɚrɚdıcılıq yɨlunun mürԥkkԥbliyini nԥzԥrdԥ tutɚrɚq ɨnun
qɚrúısındɚ yɟni tԥlԥblԥr qɨyurdu” (43, 7).
M. Quliyevin fikrincԥ, Cavidin “Tɨpɚl Tɟymur”u ɟstɟtik
idɟyɚsız bir ԥsԥrdir… Hüsɟyn Cɚvidin ԥsԥrindԥ mɟúúɚn
mԥfkurԥsindԥn bɚúqɚ nԥ bir fikir vɚr, nԥ idɟyɚ, nԥ dԥ müɚsir
mԥsԥlԥlԥrin hԥlli” (157) mԥsԥlԥsi yoxdur.
Cavidin ԥsԥrlԥrindԥ yalnız görmԥk istԥdiklԥrini axtaran
tԥnqidçilԥr kimi, Mustafa Quliyevdԥ dԥ ԥdibin sԥnԥtinԥ ikili;
bԥzԥn rԥ÷bԥt, bԥzԥn dԥ qԥrԥzli münasibԥt görülür. O yazır: “…
Bu il bizim türk tɟɚtrı yɟni bir ԥdԥbi ԥsԥrlԥ, Hüsɟyn Cɚvidin
“Tɨpɚl Tɟymur”u ilԥ zԥnginlԥúmiúdir. Ⱥzԥrbɚycɚn inqilɚbının
ɚltıncı ilindԥ H.Cɚvid tɚriɯi bir pyɟs yɚzmıú vԥ bu ԥsԥrdԥ fԥthlԥr
yɚpɚrkԥn insɚn qɚfɚlɚrındɚn ɟhrɚmlɚr tikԥn Tɟymurlԥng kimi bir
tipi idɟɚlizԥ ɟtmiúdir” (158). (Bir türk-azԥrbaycanlı ԥdibin Ԥmir
Teymurdan yazması niyԥ qԥbahԥt sayılmalı ki).
Ԥdib “Topal Teymur”u 1926-cı ildԥ, ziddiyyԥtli bir zamanda
yazıb. Tԥdqiqatçı Aú Turanının fikrincԥ, “ԥsԥrin yazılma tarixinԥ
baxılırsa, bu tarix türk birliyinin rus müdaxilԥsi hesabına zavala
gԥldiyi bir dövr”lԥ üst-üstԥ düúür vԥ “bu müdaxilԥ dövlԥt siyasԥti
sԥviyyԥsindԥ olunurdu. Qarúı tԥrԥfin isԥ müqavimԥti Topal
Teymurun güc fԥlsԥfԥsinԥ söykԥnir, Milli siyasԥt Topal
Teymurun dili ilԥ söylԥnilirdi. Belԥ ki, ùԥrqdԥn Qԥrbԥ barbarlıq,
mԥdԥniyyԥtsizlik aparıldı÷ını iddia edԥn ideoloji dal÷anın
qarúısına Bakıda Hüseyn Cavid “Topal Teymur”la çıxmıúdı”
(211, 41).
186
Maraqlıdır ki, maarif komissarı Mustafa Quliyev üzdԥ Cavidi

tԥnqid edԥnlԥrin, dırnaqarası “düz yola” dԥvԥt edԥnlԥrin sırasında
olsa da, “Topal Teymur”da ifadԥ edilԥnlԥrlԥ razılaúırdı. Düzdür,
onun üzdԥ söylԥdiklԥri ilԥ ba÷lı qapılar arxasında söylԥdiklԥri
arasında zԥmin asiman qԥdԥr fԥrq vardı. Aparılan siyasԥtin arxa
tԥrԥfini dԥ görԥn M. Quliyev türk alimi øsmayıl Hikmԥtԥ hԥlԥ o
zaman belԥ deyib: “Ruslar bizԥ ԥn böyük zԥrbԥni dil mԥsԥlԥsindԥ
endirԥcԥklԥr. Rus dilinin vԥ rusların ԥsarԥti altına düúԥcԥyik”
(250, 31).
Bu mԥnada, o dövrdԥ Cavidi tԥnqid edԥnlԥrin bԥzilԥrinin belԥ
bu ԥsԥrԥ dԥyԥr vermԥlԥri diqqԥtԥ dԥyԥrdir.
“Topal Teymur” Cavidin ԥn fԥɚl tԥnqidçilԥrindԥn olan Ԥli
Nɚzimin dԥ diqqԥt mԥrkԥzindԥ idi. O, mülɚhizԥlԥrindԥn birindԥ
yazırdı: “ùübhԥsiz ki, mԥmlԥkԥtin sɨn hɚdisԥlԥrindԥn ɚz
mütԥԥssir ɨlɚn bu ԥdԥbiyyɚt zümrԥsi, tԥԥssüflԥ dɟmԥliyԥm ki,
kԥndisini bitԥrԥf bir cԥbhԥyԥ dɨ÷ru çԥkir. ølhɚmını yɚ ԥski Turɚn
istilɚlɚrındɚn (“Tɨpɚl Tɟymur” - Hüsɟyn Cɚvid), yɚ ԥski
ԥrԥbistɚn çöllԥrindԥn (“Pɟy÷ԥmbԥr” - Hüsɟyn Cɚvid) ɚlɚr, yɚɯud
dɚ “Qız qɚlɚlɚrındɚn” (Cԥfԥr Cɚbbɚrzɚdԥ) vԥ yɚ “Göy gölün”
füsunkɚr vԥ simfɨnik mԥnzԥrԥlԥrindԥn ruhlɚnır” (177, 299),
“mԥmlԥkԥtdԥ nԥ yɚpıldı÷ı, yıɯılɚn vԥ qurulɚn iúlԥri, yɚrɚdılɚn
yɟniliklԥri guyɚ görmԥk istԥmirlԥr” (176, 375).
Ԥli Nazim vԥ bir çoxları kimi, Xalq úairi Sԥmԥd Vur÷un da
eyni ittihamla Cavidi suçlayırdı: “Nԥdԥn úeirimizin baú
qԥhrԥmanı, gah ørandan gԥlir, gah da Turandan?”
Bԥzi yazıçıların üzԥrindԥki töhmԥti götürmԥk vԥ ya zԥiflԥtmԥk
mԥqsԥdi ilԥ professor B. Ԥhmԥdov mԥsԥlԥyԥ baúqa bir aspektdԥn
yanaúır: “Bir çox tԥdqiqatçılar repressiya olunmuúlar haqqında
araúdırmalar apararkԥn bu mԥqalԥlԥrԥ istinad etmԥk vԥ onu
sonrakı istintaq materialları ilԥ ԥlaqԥlԥndirmԥk tendensiyasına
daha çox üstünlük verirlԥr. Mԥsԥlԥn, Cavidin repressiyasının
izlԥrini sԥnԥtkar yoldaúlarında axtarır vԥ bu zaman S. Vur÷unun:
NΩdΩn úeirimizin baú qΩhrΩmanı.

Gah ørandan gΩlir, gah da Turandan
187
BΩs mΩnim ölkΩmin varlı÷ı hanı

Böyük bir úairin yazdı÷ı dastan
Gah Turandan gΩlir, gah da ørandan – sԥtirlԥrinԥ diqqԥt
yönԥldirlԥr. Lakin unudurlar ki, bu sԥtirlԥr repressiyadan bir neçԥ
il ԥvvԥl yazılmıú vԥ sırf yaradıcılıq baxıúlarını sԥnԥt vԥ sԥnԥtkar,
sԥnԥt vԥ mövzu kateqoriyalarını özündԥ ehtiva edir. Hԥtta bu
misraların özündԥ belԥ gԥnc Vur÷unun Cavidԥ olan sonsuz
saygısını görmԥmԥk olmur (“Böyük bir úairin...”). Bu cür
yanaúmalar o dövrün mԥtbuat sԥhifԥlԥrindԥ çoxdur, sadԥcԥ olaraq
H. Cavid repressiya olundu÷undan bu sԥtirlԥr dԥ siyasi mahiyyԥt
kԥsb edir” (59, 326).
“Böyük bir úair...” Demԥzlԥrmi; “Bԥy dediyin nԥdir,
bԥyԥnmԥdiyin nԥdir?”
Do÷rudur, bu sԥtirlԥr repressiyadan bir neçԥ il ԥvvԥl, ancaq
repressiyaya hazırlıqlar dönԥmindԥ yazılıb. Repressiya olunan
yazıçıların bir qısminin taleyi mԥhz Azԥrbaycan Yazıçılar
øttifaqının 1-ci qurultayında hԥll olunub. “Cavidin
repressiyasından üç il ԥvvԥl Azԥrbaycan Yazıçılar øttifaqının 1-ci
qurultayında (1934) C. Cabbarlı tԥrԥfindԥn edilmiú çıxıú” (59,
327).
Hԥr kԥsin “böyük qardaúımız”dan, Stalindԥn, partiyadan,
pambıqdan, kolxozdan, traktordan yazdı÷ı bir zamanda Cavidin
tamamilԥ bu kimi mövzulara yanaúmaması dövrün tԥbil
çalanlarına qԥribԥ vԥ “yersiz inad” kimi görünürdü. Cɚvidin
tarixԥ müraciԥtini yanlıú anlayan tԥnqidçilԥr, qԥlԥm qardaúları
bԥzԥn onu “ԥski mövzulɚr”ɚ mürɚciԥt ɟtdiyi üçün: “Bazı yazıçılar
hazırkı zamanın böyük sosializm quruculu÷u dövrünün böyük
köhnԥ tarixi úeylԥrԥ ԥl atırlar” - deyԥ suçlamıú, onun
yaradıcılı÷ındakı türklük, türkçülük elementlԥrinԥ mԥnfi don
geyindirmiúlԥr. Cɚvidin ԥn ԥdɚlԥtli tԥnqidcilԥrindԥn olan Hԥnԥfi
Zɟynɚllı ԥdibin sԥnԥtini, yaradıcılıq meyllԥrini xarakterizԥ edԥrԥk
yazırdı: “Cɚvid bir “ùɟyx Sԥnɚn” yɚzɚr, bir “Uçurum” ɚçɚr, bir
“Ⱥfԥt” dɨ÷urɚr, bir “øblis” rԥqs ɟtdirԥr, bir “Pɟy÷ԥmbԥr”
yɚrɚtmɚ÷ɚ qayrԥt ɟdԥr, bԥlkԥ dԥ úimdi bir Çingiz, yɚrın bir
188
øsgԥndԥr, ɟrtesi gün dԥ bir Lɟnin diriltmԥyԥ cɚn ɚtɚcɚqdır” (226,

34).
Ԥslindԥ, Hԥnԥfi Zeynallı Çavidi do÷ru kԥúf etmiúdi.
Mütԥfԥkkir Cavidin mövzularını seçdiyi mԥkan da, co÷rafiya da
bԥlli idi, mara÷ında oldu÷u mövzular da. Cavid vԥtԥn deyԥndԥ bir
tԥk do÷uldu÷u regionu deyil dԥ, ümumilikdԥ, ùԥrqi, Böyük
Türküstanı - Turanı nԥzԥrdԥ tuturdu.
Cavid Pey÷ԥmbԥrdԥn yazarkԥn “panislamist”, Turandan
yazarkԥn “pantürkist” olmuúdur. Bu mԥsԥlԥdԥ onlara kömԥk edԥn
mԥsԥlԥ isԥ Pɟy÷ԥmbԥrin dini rԥhbԥr, Ԥmir Tɟymurun isԥ fɚtɟh
ɨlmɚsı idi.
Pɟy÷ԥmbԥr vԥ Tɨpɚl Tɟymurun sԥnԥtkɚr tԥrԥfindԥn
idɟɚllɚúdırılmɚsı fikrini bir çɨɯ tԥdqiqɚtçılɚr qondarma dԥlil-
sübutlarla millԥtin beyninԥ yeritmԥyԥ çalıúmıúlar. Halbuki,
Cavidin dininin müsԥlman, milliyyԥtinin türk olmasını nԥzԥrԥ
alsaq, onun bu úԥxsiyyԥtlԥrdԥn yazması suç deyildi, ԥksinԥ tԥbii
vԥ yerindԥ idi.
Fikrimizcԥ, suç bir úairin millԥtinin kimliyini unutması, onun
taleyini düúünmԥmԥsi, tarixinԥ biganԥ qalmasıdır.
Görünür, tԥnqidçilԥr Cavidin kimliyini unutdu÷u kimi, hԥr iki
tɚriɯi úԥɯsiyyԥtin; Pey÷ԥmbԥrin vԥ Ԥmir Teymurun da tɚriɯdԥki
rɨlunu da unutmuúlar. Buna görԥ dԥ, 20-30-cu illԥrdԥ tԥnqidçilԥr
ԥdibin yazıdı÷ı ԥsԥrlԥrԥ obyektiv münasibԥt göstԥrmԥkdԥnsԥ, onu
“gözdԥn sɚlmɚ÷a” xidmԥt etmiúlԥrdi. Qızıl qԥlԥm imzalı
tԥnqidçinin fikrincԥ: “Ԥsԥrin Ⱥdı özünԥ çɨɯ uy÷undur. Ԥsԥr
sԥnԥtcԥ tɨpɚldır” (27, 259).
Düzdür, tԥnqid “Tɨpɚl Tɟymur” ԥsԥrindԥ “bir çɨɯ müsbԥt
ɯüsusiyyԥtlԥr vԥ kɟyfiyyԥtlԥr: “Ԥsgԥrlԥrin söhbԥtlԥrindԥki ɟtirɚz
nɨtlɚrı, ùɚir Kirmɚninin nɚrɚzı mövqɟyi” vԥ s. görmüúdülԥr.
“Bԥzi tԥnqidçilԥr isԥ bu mԥsԥlԥlԥri ԥsԥrin qɚbɚqcıl mövqɟyi,
qɚbɚqcıl dünyɚgörüúü ɟhtivɚ ɟtmԥk kimi mԥnimsԥmiúlԥr. Lɚkin
bütün bunlɚrɚ bɚɯmɚyɚrɚq, ԥksԥr hɚlɚrdɚ vԥ sɨn dövrlԥrԥ qԥdԥr
Tɨpɚl Tɟymur ɨbrɚzı zԥrԥrli bir ɨbrɚz kimi tԥnqid ɨlunmuúdur”
(79, 26)
Bu ԥsԥrԥ “sԥnԥtcԥ tɨpɚldır” demԥk sԥnԥt anlayıúından
189
anlamamaq demԥkdir.
Aydındır ki, bu qԥdԥr tԥnqidԥ vԥ bu qԥdԥr tԥnqidçiyԥ stimul
verԥn bir úey, bir sԥbԥb olmalıydı. Bu sԥbԥb isԥ, XVI qurultayda
irԥli sürülԥn, xüsusi bir qԥddarlıqla bütün sahԥlԥrdԥ hԥyata keçiri-
lԥn “Sosializmin bütün cԥbhԥ boyu geniú hücumu!” - úüarı idi. Bu
úüarla hԥrԥkԥt etmԥk, bu úüara sԥs vermԥk lazım idi. Cavidsԥ, bu
cԥbhԥdԥ vuruúanlardan deyildi, bu úüara sԥs vermԥyԥnlԥrdԥn idi.
Mԥlum oldu÷u kimi, ÜK (b) P-nin XVI qurultayının
qԥrarlarndan sonra milli mԥsԥlԥyԥ meylԥ qarúı mübarizԥ daha da
güclԥnmiúdı. “Bu sahԥdԥ baúlıca tԥhlükԥ fövqԥl-dövlԥtçi úovi-
nizm olaraq qalırdı. Sosializmin bütün cԥbhԥ boyu hücumunun
baúlanması ilԥ ԥlaqԥdar partiyanın bԥzi üzvlԥri belԥ hesab edirdi-
lԥr ki, vahid beynԥlmilԥl dil tԥtbiq etmԥyin vaxtı çatıb, siyasi, tԥ-
sԥrrüfat vԥ administrativ rԥhbԥrliyi mԥrkԥzlԥúdirmԥk tԥlԥb olunur-
du, az qala respublikaları lԥ÷v etmԥk tԥklif edilirdi (260).
Digԥr bir keçԥrli sԥbԥb isԥ, ùԥrqlԥ, xüsusilԥ, Türkiyԥ ilԥ ba÷lı-
lıq mԥsԥlԥsi idi. ùԥrqlԥ, ԥn önԥmlisi dԥ Türkiyԥ ilԥ ba÷lılıq
deyildiyi an Cavid ilk yada düúԥnlԥrdԥn idi (Maraqlıdır, o zaman
sovet dövlԥtinin Türkiyԥ ilԥ mehriban münasibԥtlԥri olmasa da,
rԥsmi münasibԥtlԥri vardı, 1923-cü ildԥ Moskvada Tofiq Fikrԥtin
kitabının çap olunması da bunu söylԥmԥyԥ imkan verir).
Belԥliklԥ, partiyanın mԥlum qurultayından sonra, qurultayda
qaldırılan mԥsԥlԥlԥrԥ münasibԥt bildirmԥk üçün daha da fԥallaúıb
yarıúan tԥnqidçilԥr üçün geniú meydan lazımdı vԥ bu meydan
“Ԥdԥbiyyat cԥbhԥsindԥ” qԥzetinin “dövrün ruhuna uy÷un olaraq
iki hԥftԥdԥ bir çıxan “Hücum” jurnalına çevrilmԥsi ilԥ onlara
sunulur vԥ tԥnqidçilԥr ԥdԥbiyyat cԥbhԥsindԥ dԥrhal opportunizmԥ
qarúı hücuma keçir. “Hücum” jurnalının 1931-ci il, 9-10
sayındada Azԥrbaycan proletar yazıçıları cԥmiyyԥtinin
gԥnclԥrindԥn biri yazdı÷ı mԥqalԥdԥ kommunist tԥnqidinin vԥzifԥ-
lԥrinin “sinfi düúmԥnin proletar inqilabı ԥleyhinԥ hansı yollarla
çıxdı÷ını, nԥ kimi vasitԥlԥrlԥ ona qarúı durdu÷unu öyrԥnԥrԥk, bü-
tün yabançı sinfi tԥmayüllԥrin köklԥrini arayaraq tapmaqla, onları
úiddԥtli bolúevik atԥúinԥ tutaraq ԥzmԥkdԥn ibarԥt” oldu÷unu
göstԥrirdi.
190
Bu sԥbԥbdԥn dԥ, “kommunist tԥnqidinin vԥzifԥlԥrinԥ

uymayan” Cavidin ԥsԥrlԥri tԥnqid çubu÷unun önündԥ idi.
Görünԥn o ki, kimsԥni “bolúevik atԥúinԥ tutaraq ԥzmԥyԥn” vԥ
bölúeviklԥrԥ etina etmԥyԥn Cavid bu ԥrԥfԥdԥ tԥnqidi, hԥm dԥ
nɚsir, drɚmɚturq, tԥnqidçi Mehdi Hüseyni çox mԥúqul etmiúdi.
M. Hüsɟyn nüfuzlu, sözükeçԥn tԥnqidçilԥrdԥn idi. O, 40 illik
yɚrɚdıcılı÷ı dövründԥ ԥdԥbi prɨsɟsԥ, ԥdԥbiyyɚtın bu vԥ yɚ digԥr
mԥsԥlԥlԥri, úɟir, nԥsr drɚmɚturgiyɚ ilԥ bɚ÷lı çoxlu mԥqɚlԥ yɚzıb
dԥrc ɟtdirmiú Mehdi Hüseyn 1934-cü ildԥ “Hüsɟyn Cɚvid
hɚqqındɚ bir-iki söz” ɚdlı mԥqɚlԥsi ilԥ Cavid yaradıcılı÷ına
münasibԥt bildirmiúdir. 30-cu illԥrdԥn ԥn çɨɯ tԥnqidi mԥúqul edԥn
yɚzıçılɚrındɚn olan Hüsɟyn Cɚvid hɚqqındɚ yazdı÷ı bu
mԥqɚlԥsindԥ “böyük sԥnԥtkɚrın yɚrɚdıcılı÷ınɚ dövrün yɚnlıú
bɚɯıúlɚrı kɨnfliktindԥn yɚnɚúmıú” tԥnqidçi daha çox yanlıúlar
bulma÷a qayԥt etmiúdir. “Sԥyɚvuú” ԥsԥrinԥ nԥzԥrԥn yɚzılmıú bu
mԥqɚlԥdԥ Mehdi Hüsɟynin Cɚvidԥ ümumi ԥdԥbiyyɚt qɚnunlɚrı,
gɟrçԥk ԥdԥbiyyɚt prinsipindԥn dɟyil, dar çԥrçivԥdԥn, “yɚlnız
mԥhdud siyɚsi bɚɯıúlɚr, bԥdii sözԥ dɚɯil ɨlmɚyɚn irɚd vԥ tԥlԥblԥr
çԥrçivԥsindԥn” yɚnɚúıldı÷ı görülmԥkdԥdir.
Fikrimizcԥ, “Mürtԥcɟ sԥnԥtkɚrlɚr” ifɚdԥsilԥ bɚúlɚyan bu
mԥqɚlԥnin niyԥ yazıldı÷ı vԥ hansı niyyԥtԥ xidmԥt etmԥsinin
izahına lüzum yoxdur. Çünki mԥqalԥ bir qɚydɚ ɨlɚrɚq, 20-30-cu
illԥrin “mürtԥcɟ bɚɯıúlɚrının stilindԥ” yɚzılmıúdır. Tԥnqidçiyԥ
görԥ, guyɚ hԥmin “Mürtԥcɟ úɚirlԥr”, “fԥhlԥ sinfini cɨú÷un musiqi,
gözԥllik úɟriyyԥt vԥ sԥnԥtkɚrlıq düúmԥni hɟsɚb ɟdirlԥr”, guyɚ
fԥhlԥ sinifinin “özünü vԥ özünԥ yɚɯın gɟniú ԥmԥkçi kütlԥlԥrini
böyük gԥlԥcԥk u÷rundɚ mübɚrizԥyԥ çɚ÷ırɚn úɟiri vɚrdır” vԥ guyɚ
“öz úüuru ilԥ müɚsir burjuɚziyɚdɚn ɚyrılɚrɚq sɨsiɚlist inqilɚbı
cԥbhԥsinԥ kɟçԥn görkԥmli sԥnԥtkɚrlɚr bu hԥqiqԥti gözԥlcԥsinԥ
ɚnlɚmıúlɚr” (79, 29).
Ԥslindԥ isԥ, mԥqalԥdԥ “mürtԥce sԥnԥtkarlardan” çox “mürtԥce
tԥnqidçi” fikri baú alıb getmԥkdԥdir.
Belԥ ki, mԥqalԥdԥ tԥnqidçi “mürtԥce sԥnԥtkarlardan” saydı÷ı
Cavidi “öz úüuru ilԥ müɚsir burjuɚziyɚdɚn ɚyırɚrɚq sɨsiɚlist
inqilɚbı cԥbhԥsinԥ kɟçԥ bilmԥyԥn, bu hԥqiqԥti ɚnlɚmayan”ların
191
sırasına daxil etmԥsi fikri mürtԥce tԥnqidçinin Cɚvid sԥnԥtinԥ,

Cavid úԥxsiyyԥtinԥ “ɨnun böyüklüyü dԥrԥcԥsindԥn dɟyil,
lüzumsuz vԥ idɟɨlɨji bɚɯımdɚn zԥrԥrli” aspektԥn yɚnɚúmasıdır.
Yazılan tԥnqidi yazılardan da göründüyü kimi, “dövrün ictimɚi-
siyɚsi tԥɯribɚtı Cɚvidԥ qɚrúı ԥn sԥrt ittihɚmlɚrdɚn yɚnɚúmıú, ɨnɚ
qɨndɚrmɚ mɟylllԥr vԥ idɟyɚlɚr yɚpıúdırmɚq üçün hԥr cür yɚlɚnçı
vԥ bɚyɚ÷ı yɚzmɚlɚrdɚn istifɚdԥ ɟtmiú”, “ԥsԥrlԥrindԥ böyük bԥúԥri
prɨblɟmlԥri qɚbɚrdɚn Cɚvidԥ qɚrúı ɯırdɚ vԥ dԥyԥrsiz miqyɚslɚr
vɟrmԥk tԥzɚhürlԥri siyɚsi tԥbli÷ɚtlɚrın gündԥlik qɚyԥsinԥ
çevrilmiúdir.”
M.Hüsɟynin ԥdibi tԥnqid etmԥsi, bԥzԥn dԥ, “ɨnun siyɚsi
tԥɯribɚt vԥ hücumlɚrdɚn yɚyındırmɚ÷a: Cɚviddԥ “gԥnclԥúmԥ”,
“prɨqrɟssԥ dɨ÷ru ɚddım ɚtmɚ” hɚllɚrı önԥ çıɯıb” - deyԥ xidmԥt
etmiúdi.
Do÷rudur, bu, “H. Cɚvid yɚrɚdıcılı÷ını ɯɚrɚktɟrizԥ ɟdԥn bir
ԥlɚmԥt” olmasa da, sԥnԥtkarı tԥnqid ɟtmԥk mɟyllԥrinin güclԥndiyi
bir vaxtda ɨnun yɚrɚdıcılıq idɟyɚlɚrınɚ rԥ÷bԥtli yɚnɚúmɚ
sԥciyyԥsi dɚúıyırdı: “Ԥvvԥllԥr ԥski bԥdii yɚrɚdıcılıq yɨlunun izi
ilԥ gɟdԥn vԥ öz tɚlɚntındɚ dԥrin bir dur÷unluq hiss ɟdԥn Hüsɟyn
Cɚvid kimi yɚzıçılɚr ɚz-çɨɯ inqilɚbi idɟyɚlɚrlɚ tԥnԥffüs ɟtmԥlԥri
sɚyԥsindԥ birdԥn-birԥ gԥnclԥúmԥyԥ, dünԥn özünün bԥdii ԥsԥr
yɚrɚtmɚq üçün ɟnɟrjisi qɚlmɚdı÷ındɚn bԥhs ɟdԥrkԥn bu gün
birdԥn-birԥ cürԥtlԥnԥrԥk (cɚnlı ԥfsɚnԥlԥri tԥrԥnnüm vɚsitԥsilԥ ɨlsɚ
dɚ) irԥliyԥ, prɨqrɟssԥ dɨ÷ru ɚddım ɚtmɚ÷ɚ bɚúlɚmıúlɚr” (106,
139), hԥtta Cɚvid guyɚ bu ԥsԥri ilԥ “kɟçmiú ԥsԥrlԥrindԥ bԥdii
úԥkildԥ sistɟmlԥúdirdiyi idɟyɚlɚrının çɨɯusunɚ ɚ÷ır vԥ sɚrsıdıcı
zԥrbԥ ɟndirmiúdir” (106, 139).
Görünԥn budur ki, Cavid yaradıcılı÷ına “bɨlúɟvik
münɚsibԥtinin nԥzԥrini yumúɚltmɚq”, úɚirԥ qarúı güclԥnԥn sԥrt
ittihɚmlɚrın qɚrúısına çԥpԥr çԥkmԥk üçün “ yɟni yɚnɚúmɚ tԥrzi”
tԥlԥb ɟdԥn müԥllif, bir az da irԥli gedԥrԥk Cavidԥ úura
ԥdԥbiyyatına çatmaq üçün “Bir qԥdԥr dԥ Marks, Engels, Leninin
úah ԥsԥrini oxumaq vԥ hԥyata açıq gözlԥ baxmaq” (107, 362)
tövsiyԥsindԥ bulunur.
“Sԥyɚvuú” ԥsԥrini ԥdibin yɚrɚdıcılı÷ının dönüú nöqtԥsi hɟsɚb
192
ɟdԥn tԥnqidçinin fikrincԥ, “Sԥyɚvuú” ԥsԥri istismɚrçılɚrın “müɚsir

kɚpitɚlist cԥmiyyԥtindԥ kök sɚlmıú qɚlıqlɚrınɚ ölüm zԥrbԥsi”
ɟndirmԥkdԥ ɯüsusi “kömԥk” ɟdԥcԥkdir. Yԥni tԥnqidçiyԥ görԥ
“dünԥnki Hüsɟyn Cɚvid bu yɨllɚ gɟtmԥmiú”, “insɚn tɚriɯinin
sԥhifԥlԥrini lԥkԥlԥmiú Tɨpɚl Tɟymurlɚrɚ qɚrúı çɨɯ mülɚyim vԥ
mɟhribɚn bir ԥlɚqԥ bԥslԥyԥrԥk ɨnu ԥdɚlԥt simvɨlunɚ çɟvirmiú”
(79, 31), “Uçurum”dɚ Sultɚn Ԥbdülhԥmid Türkiyԥsinԥ qɚrúı
ɚmɚnsız mübɚrizԥ ɟdԥn inqilɚbçılɚrı göstԥrmԥkdԥn imtina
etmiúdir.
Görünԥn da÷ bԥlԥdçi istԥmԥdiyi kimi, tԥnqidçinin dԥ fikirlԥri
göz qaba÷ındadır. Tԥnqidçinin fikirlԥrinin acımasız dövrün
tԥlԥblԥrinin, istԥklԥrinin ifɚdԥsi oldu÷u açıq-aúkardır; “Bԥúԥri
humɚnizmindԥ fɚciԥnin vԥ fԥlɚkԥtlԥrin dԥrin mԥzmunu, Böyük
ԥɯlɚq, Böyük millԥt vԥ Böyük Turɚn idɟɚlizԥsi yɚúɚyan” (bax bu
do÷rudur!) Cɚvid yaradıcılı÷ı üçün “bɨlúɟvizm, prɨlɟtɚr dikturɚsı
idɟɚlizdԥn kԥnɚr vԥ ɨnɚ yɚbɚnçıdır. Çünki bɨlúɟvik qɚfɚsı dɚr
mԥntiq içԥrisindԥ qɚpɚnıb qɚlmıúdır. Mɟhdi Hüsɟynin dԥ Cɚvidԥ
(vԥ yɚ hԥr hɚnsı bir klɚssizmԥ) bu dɚr vԥ ölü mԥntiq
sɯɟmɚtizmindԥn yɚnɚúmasından dolayı Cɚvidin bԥúԥri
böyüklüyünü, Böyük ԥdԥbiyyɚtın böyük dɚhisi ɨldu÷unu ԥdԥbi-
ɟlmi ictimɚiyyԥtԥ ɚçıqlɚyɚ bilmԥmiúdir. Çünki Cɚvidi yɚlɚnçı
tԥlԥblԥr vԥ düúüncԥlԥrlԥ qɚvrɚmɚq mümkün dɟyildir” (79, 35).
Cɚvidin yɚrɚdıcılı÷ınɚ dar bir çԥrçivԥdԥn yɚnɚúan tԥnqidçi bir
onun fԥrqinԥ vɚrmırdı ki, Hüseyn Cavid qԥlԥmi Böyük ԥdԥbiyyat
yaratmaqla mԥú÷uldur. Böyük ԥdԥbiyyɚt yaratma÷ın da öz
tԥlԥblԥri, qanunları var. Sözsüz ki, Böyük ԥdԥbiyyat “inqilɚbi
üsyɚnı ԥks ɟtdirmԥk, yɚɯud inqilɚb, üsyɚn hɚzırlɚmɚq
funksiyɚsını yɟrinԥ yɟtirmir” vԥ yetirԥ dԥ bilmԥz, “bɨlúɟvik
tԥcɚvüzkɚrlı÷ının gɟrçԥk sözü, ԥdԥbiyyɚtı üstԥlԥdiyi tԥnqid
obyektiv ola bilmԥzdi vԥ deyildi dԥ, çünki “bɟlԥ bir yɚnɚúmɚ tԥrzi
Böyük ԥdԥbiyyɚt, Böyük humɚnizm, ԥdɚlԥt tԥlԥblԥrindԥn kԥnɚr
ɨlɚn qüvvԥlԥrin ittihɚmçılɚr mövqɟyinin irɚdԥlԥrini diktԥ ɟdirdi”,
o isԥ ԥdԥbi tԥnqid bu deyildi. Ԥdԥbi tԥnqid bԥdii yɚrɚdıcılı÷ɚ
ԥdԥbiyyɚtúünɚslıq ɟlminin tԥlԥblԥrindԥn yɚnɚúmɚlı, fikir
yürütmԥlidir.
193
Mehdi Hüseyn nԥinki Cavidi tԥnqid etmԥklԥ qalmırdı, hԥtta

tԥnqidin Cɚvidԥ münɚsibԥtinԥ “Tԥnqidimiz müɚsir sɨsiɚlizm
quruluúu úԥrɚitindԥ köhnԥ Cɚvid yɨlunun ɨnu bir sԥnԥtkɚr kimi
uçurumɚ dɨ÷ru ɚpɚrdı÷ını göstԥrԥrkԥn, úübhԥsiz ki, hɚqlı idi.
Hԥmin tԥnqid bugünkü Cɚvidin fikri tԥkɚmülündԥ ɚz rɨl
ɨynɚmɚdı” –úԥklindԥ hɚqq qɚzɚndırırdı. Mehdi Hüseynin bԥhs
etdiyi sifariúli, hԥqiqԥtԥ heç bir yaxınlı÷ı olmayan tԥnqidin kimԥ
vԥ nԥyԥ xidmԥt etdiyi bԥlli idi.
20-30-cu illԥr sɨvɟt tԥnqidi bu tԥlԥblԥrdԥn uzaqdı vԥ sɨvɟt
tԥnqidi ԥdԥbi irsi belԥ burjuɚziyɚ irsi kimi rԥdd ɟdirdi: “Biz
dünԥnki Cɚvidin bԥdii yɚrɚdıcılı÷ını diqqԥtlԥ nԥzԥrdԥn kɟçirԥrkԥn
Ⱥzԥrbɚycɚn burjuɚziyɚsının bütün mԥfkurԥ yɨɯsullu÷unu,
fɟɨdɚlizm quruluúu ԥlɟyhinԥ mübɚrizԥdԥ ɚciz qɚlıb miskin bir
bɚrıúdırıcılıq yɨlu gɟtdiyini ɚnlɚyır vԥ dԥrindԥn düúünԥrkԥn öz-
özümüzԥ dɟyirik: “Ⱥɯ, bu burjuɚziyɚ nԥ qԥdԥr ɚlçɚq bir sinifdir!”
Bɟlԥcԥ, dövrün siyɚsi qɚfɚsındɚ, ԥdԥbi simɚsızlı÷ındɚ
“Burjuɚziyɚ” dɟmԥk olan, “Azԥrbaycanın yavrusu” ola bilmԥyԥn
Cɚvid M. Hüsɟynԥ görԥ “Prɨlɟtɚr inqilɚbı rɨmɚntikɚsındɚn
uzɚq”, “úura varlı÷ını, bütün dünyanı mԥú÷ul edԥn sösializm
ölkԥsini, onun mahiyyԥtini düúünüb, heç olmazsa tarixi
ԥsԥrlԥrindԥ bu varlıq nöqteyi-nԥzԥrindԥn hԥll etmԥk istԥdiyi
problemlԥrԥ yanaúma÷ı bacarmayan”, bԥlkԥ dԥ bunu “istԥmԥyԥn
yan bir sԥnԥtkɚr”, “milli mԥhdudlu÷un, turɚnçılıq
mԥfkurԥçiliyinin bir mümԥssili (tԥmsilçisi) idi” (108, 381).
Burada Mehdi Hüseynԥ irad tutma÷a heç bir ԥsas yoxdur,
çünki Cavid hԥqiqԥtԥn dԥ, bolúevizmdԥn uzaqdı, “úura varlı÷ını,
bütün dünyanı mԥú÷ul edԥn sösializm ölkԥsini, onun mahiyyԥtini
düúünüb, heç olmazsa tarixi ԥsԥrlԥrindԥ bu varlıq nöqteyi-
nԥzԥrindԥn hԥll etmԥk istԥdiyi problemlԥrԥ yanaúma÷ı
bacarmayan” deyil dԥ, bunu “istԥmԥyԥn bir sԥnԥtkɚr”, “milli
mԥhdudlu÷un, turɚnçılıq mԥfkurԥçiliyin bir mümԥssili (tԥmsilçisi)
idi. Ԥdibin 30-cu illԥr yaradıcılı÷ında “yɚlɚnçı idɟyɚlɚr”ın
olmasını ittiham edԥn tԥnqidçi yazır: “Prɨlɟtɚr inqilɚbı dövründԥ
yürüdülԥn yɚlɚnçı idɟyɚlɚr, böyük sԥnԥtkɚrı bɟlԥ bir sԥnԥtkɚr
ɨlɚrɚq ölümԥ dɨ÷ru ɚpɚrɚ bilԥr vԥ ɚpɚrır dɚ” (108, 381).
194
Göründüyü kimi, 30-cu illԥrdԥ böyük sԥnԥtkar H.Cɚvidԥ

yɚnɚúmɚ qeyri- obyektiv, qeyri-sԥmimiydi, bu tԥnqiddԥ Cavid
sanki müttԥhim, tԥnqidçilԥrsԥ ittihɚmçı – prokuror ԥdasındaydılar.
Cavidin ittiham olunmasına ԥn böyük sԥbԥbsԥ, milli sԥnԥtkar
olması, bolúevizmi qԥbul etmԥmԥsi, kimsԥyԥ mԥdhiyyԥ
yazmaması, Stalini, partiyanı öymԥmԥsi idi.
Aydındır ki, “dövrün ittihɚm vԥ tԥzyiqlԥri hԥr hɚnsı bir
böyüklüyünün qɚrúısındɚ dözümsüz idi. M.Hüsɟynin dԥ çıɯıúı ɨ
dövrün siyɚsi tɨtɚlitɚrizminin dözümsüz vԥ ԥsԥbi “qɚnunlɚrına”
dayanırdı.
Mütԥfԥkkir sԥnԥtkar “hԥr hɚnsı bir qrup pɚrtiyɚ, mövqɟ üçün
yɚzmırdı: hԥr hɚnsı bir rɟgiɨn, ɟtnik-mԥhԥlli, milli tԥԥssübkɟúlik
idɟyɚsındɚn çıɯıú ɟtmirdi; Ԥdɚlԥt, Ⱥzɚdlıq, øttihad idɟɚlizԥ ɟdirdi.
Cɚvidԥ irɚd kimi söylԥnԥn ɚúɚ÷ıdɚkı fikirlԥrin dԥ bilɚvɚsitԥ
Cɚvidin bir sԥnԥtkɚr kimi ɯɚrɚktɟrik ɯüsusiyyԥtlԥrini dilԥ gԥtirmiú
ɨlurdu: “Böyük sԥnԥtkɚrın ɨɯucusu yɚlnız özü ɨlɚrsɚ, ɨnun
ԥsԥrlԥri bir qrup ԥksinqilɚbçı burjuɚziyɚnın mɚlı ɨlɚrsɚ, bu ɚrtıq
sԥnԥtkɚrın mԥnԥvi yɨɯsullu÷unɚ dԥlɚlԥt ɟdir...
H. Cɚvid mԥsԥlԥnin bu cԥhԥtini düúünmԥyԥ bilmԥzdi. Çünki ɨ,
kiçik sԥnԥtkɚr dɟyildi. Ɉ, öz sinfi mԥrɚmlɚrınɚ ɯidmԥt ɟdԥn
ɚlɨvlu sԥnԥtinin, cɨú÷un musiqiyԥ mɚlik rɨmɚntik úɟirinin hԥqiqi
vԥ yüksԥk pɚfɨsdɚn mԥhrum ɨlmɚ÷ɚ bɚúlɚdı÷ını vԥ hԥttɚ üslub
gözԥlliynin bɟlԥ itirdiyini duymɚyɚ bilmԥz” (79, 27).
Tԥnqidçinin fikrinԥ görԥ, “guyɚ indiki hɚldɚ Cɚvidin ɨɯucusu
yɨɯmuú” vԥ ɨnun ԥsԥrlԥri bir qrup burjuɚziyɚnın mɚlıymıú. Vaxtı
ilԥ S. Vur÷un da “Sԥadԥt günԥúi” úeirindԥ eyni ittihamda
bulunmuúdu úairԥ qarúı: “adına millԥtçilԥr dedi, böyük sԥnԥtkar”,
“Gԥlin düz araúdıraq, sԥnin sԥnԥtinmi var? ùahların , sultanların
sinisini yaladın...” vԥ s. Bütün bunlɚrsa Cavidin deyil dԥ,
ittihamçıların “mԥnԥvi yɨɯsullu÷unun” göstԥricԥsi kimidir.
Maraqlıdır ki, mütԥfԥkkir sԥnԥtkarı nԥ qԥdԥr ittiham etsԥlԥr dԥ,
bu tԥnqidlԥr içindԥ itib-batan Cɚvidin “böyük sԥnԥtkɚr”lı÷ını
görmԥyԥ bilmirdilԥr, yԥni, tԥnqidçinin yɚnɚúmɚsındɚ úairi tԥnqidԥ
cürԥtlԥ yanaúı, “tԥԥssübkɟúliyi” dԥ vɚrdır. Mɟhdi Hüsɟynnin
Cavidlԥ ba÷lı ard-arda sıralanan sɨnrɚkı fikirlԥrindԥ úairin “kiçik
195
sԥnԥtkɚr” ɨlmɚdı÷ını vur÷ulayaraq ɨnun “ɚlɨvlu sԥnԥtinin

cɨú÷un musiqiyԥ mɚlik rɨmɚntik úɟirinin”, “üslub gözԥlliyinin”
(106, 171) ɟtirɚfçısı kimi dԥyԥrlԥndirir.
Ԥslindԥ, Hüsɟyn Cɚvid böyüklüyü bu dar, mԥhdud
düúüncԥlԥrin müstԥvisinԥ sı÷mırdı. Cavid mԥhz “kiçik sԥnԥtkɚr”
deyil, “böyük sԥnԥtkar” oldu÷una görԥ “cԥmiyyԥtԥ sı÷ıúmırdı”,
çünki, kiçik cԥmiyyԥt dԥ ɨnu ɚnlɚyɚ bilmԥzdi. Hüseyn Cɚvidi
ɚnlɚmɚyɚn, qԥbul ɟtmԥyԥnlԥr Mɟhdi Hüsɟynin bԥdii irsinin
özԥlliklԥrini qԥbul ɟdԥ bilmԥzdilԥr” (79, 28).
Sözsüz ki, bir gün tԥnqid edԥnlԥr dԥ tԥnqid hԥdԥfinԥ çevrilir vԥ
bԥzԥn ittiham etdiklԥri kimi ittiham da olunurlar. Bu “qԥrԥzli
münɚsibԥt vԥ yɚnɚúmɚlɚr” sonralar M.Hüsɟynin özünԥ qɚrúı dɚ
ittihɚmlɚrɚ çɟvrilib, 30 il boyunca bu cür yɚnɚúmɚlar, tԥnqidlԥr,
yɟrsiz vԥ qԥrԥzli münɚsibԥtlԥr sonda onun da hԥyɚtını sɨnɚ
yɟtirib, amma Cavid kimi, bir milli mücadilԥ qԥhrԥmanı kimi
sürgündԥ deyil, elԥcԥ öz iú ota÷ında.
20-30-cu illԥr cavidúünaslı÷ında Hüseyn Cɚvid sԥnԥtinԥ
birmԥnɚlı münɚsibԥti bԥslԥmԥyԥn tԥnqidçilԥrdԥn biri dԥ
mԥtbuɚtdɚ ”Mimrɟ”, “M.R.”, “R.Mikɚyıl”, “M.Rzɚquluzɚdԥ”
imzɚlɚrı ilԥ tɚnınɚn yɚzıçı vԥ tԥrcümԥçi Mikɚyıl Mɚnɚf ɨ÷lu
Rzɚquluzɚdԥ idi. Ɉnun da Cɚvid yɚrɚdıcılı÷ı ilԥ ԥlaqԥli yazıları
tez-tez dövrü mԥtbuat sԥhifԥlԥrindԥ öz ԥksini tɚpırdı.
Belԥ ki, filosof úairin “Quzum, yɚvrum ɚdın nԥdir - Gülbɚhɚr”
úɟirinin uúaq ԥdԥbiyyɚtı vԥ qirɚԥt kitɚblɚrınɚ düúmԥsi Mikɚyıl
Rzɚquluzɚdԥni rahatsız etmiú, “Mɚɚrif iúçisi”, ʋ10-dɚ yazdı÷ı
“Cocuq ԥdԥbiyyatı vԥ qiraԥt kitablarında üsul” adlı mԥqalԥsindԥ
Cavidin úeirinin dԥrs kitɚbındɚn çıɯɚrılmɚsı hɚqqındɚ mԥsԥlԥ
qɚldırmaq üçün yɚzırdı: “… fԥqԥt dɨ÷rudɚn dɚ cɨcuqlɚr üçün
yɚzılmıú ɨlɚn mԥsԥlԥn: - Bu dünyɚdɚ sԥnin ԥn çɨɯ sɟvdiyin
kimdir, quzum, bilirmisԥn? – vԥ i.ɚ. kimi gԥlincԥ bu ɯüsusdɚ
úübhԥsiz ki, mühԥrririn söylԥdiyi fikirlԥrԥ tԥmɚmilԥ úԥrik ɨlmɚq
lɚzım. Bu kimi yɚzılɚr cɨcuqlɚr üçün yɚzılɚn kitɚblɚrdɚn
çıɯɚrılmɚlı, ԥvԥzinԥ bu günün zɟhniyyԥtinԥ görԥ ԥsԥrlԥr
qɨymɚlıdır.” Ogünkü günün zehniyyԥti isԥ bԥlliydi; “bԥúԥrin
vicdanı, eúqi, ürԥyi, fikri, düúüncԥsi partiyamızdır” vԥ s.
196
Ԥndiúԥli tԥnqidçi istԥr sevԥr, istԥr döyԥrԥm, fikri ilԥ bu dԥfԥ;

“ønqlab vԥ mԥdԥniyyԥt” toplusunun 6-7-ci sayında “øndiki
ԥdԥbiyyatda dil mԥsԥlԥsi” adlı mԥqalԥsindԥ Cavidin dilinԥ
münasibԥt göstԥrԥrԥk, “... Cavid heç úübhԥ yoxdur ki, ԥn populyar
sԥnԥtkar, ԥdԥbiyyatımızda müԥyyԥn yüksԥk mövqeyi olan
yazıçılarımızdan biridir. Gԥnc yazıçılarımız ondan çox úey öyrԥnԥ
bilԥrlԥr vԥ öyrԥnmԥlidirlԥr...” – qԥnaԥtinԥ gԥlir. Artıq hansına
inanacayıqsa...
Göründüyü kimi, o dövrdԥ Cavid haqqında müsbԥt vԥ ya
mԥnfi söz demԥyԥn elԥ bir tԥnqidçi, yazıçı, úair qalmayıb. Hԥtta
hamımızın uúaqlıqda sevԥ-sevԥ oxudu÷umuz “Buda÷ın xatirԥlԥri”
kitabının müԥllifi Ԥli Vԥliyɟv belԥ, 1930 ildԥ yɚzdı÷ı “Nԥsrԥ
fikir vɟrilmԥyir” ɚdlı tԥnqidi mԥqɚlԥsindԥ Hüsɟyn Cɚvid
yaradaıcılı÷ına daú atmıú, úairin, ԥsasԥn, úɟir yɚrɚdıcılı÷ını tԥnqid
ɟtmiú, onun ԥdԥbi tԥsir qüvvԥsindԥn dɚnıúmıú” vԥ digԥrlԥri kimi,
“sonda drɚmɚturqun sԥnԥtkɚrlı÷ını dɚ ɟtirɚf ɟtmiúdir” (163, 264).
Onu da unutmamaq lazım ki, Cavidԥ ԥn möhtԥúԥm abidԥni
qoyanlardan biri olan Mԥsud Ԥlio÷lu Ԥli Vԥliyevin o÷lu idi.
Mԥtbuɚtdɚ çıɯmıú 50-dԥn ɚrtıq mԥqɚlԥnin müԥllif Cɚbbɚr
Ԥfԥndizɚdԥ 1930-cu ildԥ “Yɟni yɨl” qԥzɟtindԥ dԥrc ɨlunɚn
“Ⱥzԥrbɚycɚnın ɨn illik ԥdԥbiyyɚtınɚ bir nԥzԥr”, “ønqilɚb vԥ
mԥdԥniyyԥt” jurnɚlındɚ “Ⱥprɟl vԥ ԥdԥbiyyɚt” mԥqɚlԥlԥrindԥ
Cɚviddԥn Ⱥzԥrbɚycɚndɚ “úԥkil vԥ lisɚncɚ ԥn irԥli gɟdԥn bir úɚir”
(163, 232) kimi bԥhs etmiú, Cɚvid yɚrɚdıcıl÷ının aparıcı ɯԥttini
isԥ ɟstɟtizm ɨldu÷unu vur÷ulɚmıúdır.
1923-cü ildԥn Hüsɟyn Cɚvidin dԥ üzvü ɨldu÷u Nԥriman
Nԥrimɚnɨv ɚdına klubun nԥzdindԥ gԥnc ԥdԥbi qüvvԥlԥri
birlԥúdirԥn “Ԥdԥbiyyɚt” dԥrnԥyinin ԥsɚs tԥúkilɚtçılɚrındɚn ɨlmuú
yɚzıçı, publisist Böyükɚ÷ɚ Tɚlıblı “Cɚvidin Pɟy÷ԥmbԥr”i vԥ
yɚɯud “Pɟy÷ԥmbԥrin qɚdını” (ùԥrq qɚdını jurnɚlı, 1924-cü il,
ʋ8) ɚdlı mԥqɚlԥsindԥ Cɚvidin bu ԥsԥri hɚqqındɚ dԥyԥrli fikirlԥr
söylԥmiú, idɟyɚ - sԥnԥtkɚrlıq ɯüsusiyyԥtlԥrini yüksԥk
qiymԥtlԥndirmiúdir. Cavid sԥnԥtinԥ yüksԥk dԥyԥr verԥn Byüka÷a
Tɚlıblı 1927-ci ildԥ Mustɚfɚ Quliyɟvin “Hɚzırki türk ԥdԥbiyyɚtı
hɚqqındɚ” mԥqɚlԥsindԥ Cɚvidin “Tɨpɚl Tɟymur” ԥsԥrinin hɚqsız
197
tԥnqid olunmasına isԥ aúa÷ıdakı úԥkildԥ ɟtirɚzını bildirmiúdir:

“Bu mԥqɚlԥni ɨɯuyɚn úԥɯs suɚl ɟdԥ bilԥr ki, ԥgԥr pyɟs pis idi, nԥ
üçün “tԥb (nԥúr) ɟtdirdik” (163, 201).
“øqbal”ın yazdı÷ına görԥ isԥ, H. Cavid Qafqazın ԥn füsünkar
mühԥrrir vԥ úairlԥrindԥn biri idi.
Görünԥn bu ki, Cavid üçün söylԥnmiú hԥr tԥrifinin yanında bir
dԥ tԥnqidi fikir, mülahizԥ yürüdülüb.
Bԥzi tԥdqiqɚtçılɚrın fikrincԥ, guyɚ “tԥnqiçi úɚirin ɯɚlq hԥyɚtı
vԥ gɟrçԥkliyini öz yɚrɚdıcılı÷ının mövzusunɚ çɟvrilmԥsinԥ iúɚrԥ
ɟtmiú ɨlurdu” (144, 21), “lɚkin mԥsԥlԥyԥ gɟniú vԥ hԥrtԥrԥfli
yɚnɚúmɚ göstԥrir ki, hԥr hɚnsı yɟni dövrün, yɟni ɟpɨɯɚnın
tԥúԥkkülԥ bɚúlɚmıú ԥdԥbi hԥrԥkɚtı üçün tɚriɯdԥn, tɚriɯi
úԥɯsiyyԥtlԥrdԥn bԥhs ɟdԥn, hԥm dԥ sԥnԥtkɚrlıq cԥhԥtdԥn qüvvԥtli
ɨlɚn ԥsԥrlԥr mɚnɟԥ ɨlɚ bilmԥz. Yԥni “yɟni” ɚdlɚndırılɚn ԥdԥbi
prɨssɟs üçün klɚssik ɟtɚlɨnɚ uy÷un gԥlԥn bԥdii nümunԥ hɟç vɚɯt
ԥngԥl dɟyildir” (79, 29).
Ԥslindԥ, Cavidin keçmiúԥ, tarixi mövzulara vԥ tarixi
úԥxsiyyԥtlԥrԥ olan mara÷ı danılmazdır. Onun hԥlԥ 1913-cü ildԥ
nԥúr edilԥn kitabını mԥhz “Kɟçmiú günlԥr” ɚdlandırması
diqqԥtçԥkicidir; “Cɚvid üçün kɟçmiú günlԥr tɚriɯi yɚddɚúdır, yԥni
uzɚq gԥlԥcԥklԥ qɚrúılɚúɚn, hԥm dԥ uzɚq gԥlԥcԥyin ԥsɚsı ɨlɚn
yɚddɚúdır” vԥ ԥsl sԥnԥtkɚr üçün isԥ yɚúɚnılɚn günlԥrin,
hɚdisԥlԥrin nԥ dԥrԥcԥdԥ ԥhԥmiyyԥtli ɨldu÷unu nԥzԥrԥ ɚlsɚq, ɨ
zaman Cɚvidin sԥnԥt mԥsuliyyԥti bɚrԥdԥ hԥqiqԥti müԥyyԥn ɟtmiú
ɨlɚrıq” (79, 30).
Cɚvid ԥsԥrlԥrindԥ bütün çılpɚqlı÷ı ilԥ boy göstԥrԥn cɨ÷rɚfi
gɟniúlik dԥ ԥdԥbi tԥnqidin hԥdԥflԥrindԥ idi. Bԥkir Çɨbɚnzɚdԥnin
“Ⱥzԥri ԥdԥbiyyɚtının yɟni dövrü” mԥqɚlԥsindԥ H. Cɚvidin “Uzɚq
mühitlԥr vԥ mövzulɚr ԥtrɚfındɚ dɨlɚúmɚsı”ndɚn ԥndiúԥ ɟtmԥsi dԥ
bu sԥbԥbdԥn idi. Çobanzadԥnin bu fikrinԥ sԥs verԥnlԥrdԥn biri dԥ
tԥnqidçi S. ùɚmilɨv idi. O, mԥhz H. Cɚvid yɚrɚdıcılı÷ının bu
cԥhԥtini nԥzԥrdԥ tutɚraq yɚzırdı: “Cɚvid Ⱥzԥrbɚycɚn úɚiridir.
Lɚkin Ⱥzԥrbɚycɚn hԥyɚtındɚn çɨɯ ɚz yɚzır” (163, 290).
Ümumiyyԥtlԥ, bir çox sԥnԥtkarda oldu÷u kimi, H. Cɚvid
yaradıcılı÷ında da, “zɚmɚn mԥhdudiyyԥti ɨlmɚdı÷ı kimi mԥkɚn
198
mԥhdudiyԥti dԥ yɨɯdur.
Bu baxımdan, Cɚvidi ”uzɚq mühitlԥrdԥn” yɚzdı÷ı üçün ittihɚm
ɟtmԥk nԥ qԥdԥr dɨ÷ru sayıla bilԥr ki...?
Bir tԥrԥfdԥn, Cavidin “Mԥn fԥqԥt, hüsnü xuda úairiyԥm, yerԥ
enmԥm dԥ, sԥma úairiyԥm” – misraları da istinad nöqtԥsi kimi
tutunmuú tԥnqidçilԥrԥ úairi geninԥ-boluna tԥnqid etmԥlԥrinԥ
“úԥrɚit yɚrɚtmıú” olubsa, digԥr tԥrԥfdԥn dԥ, sevindirici haldır ki,
20-30-cu illԥrdԥ ԥdibin yazdı÷ı bütün ԥsԥrlԥr ԥdԥbi tԥnqidin
diqqԥt mԥrkԥzindԥ olub, bu ԥsԥrlԥri “müsbԥt vԥ rɟɚl mövqɟdԥn
mԥnɚlɚndırɚn, tԥhlil ɟdԥn mԥqɚlԥlԥr” yazılıb.
Yaradıcılı÷ı dövründԥ Cavid ancaq tԥnqid olunmamıú, ԥksinԥ,
bu qԥdԥr tԥnqid bollu÷unda yazıçı úöhrԥtini yaúaya bilmiúdir. O,
ԥn gözԥl tԥriflԥri dԥ, ԥn acımasız tԥnqidlԥri dԥ sa÷lı÷ında
eúitmiúdi. Onu tԥqdir edԥnlԥr, bԥyԥnԥnlԥr vԥ sevԥnlԥr daha çox
idi. ùairin yükúԥlisini seyr etmԥyԥ o illԥrin ԥdԥbi tԥnqidinԥ aid
olan bu sözlԥrԥ nԥzԥr yetirmԥk kifayyԥtdir: “Düz ɨn il bundɚn
qɚbɚq “Ⱥnɚ” mɟydɚnɚ çıɯır. Ɉ zɚmɚn Hüsɟyn Cɚvid ɚncɚq
yüksԥlԥn ulduz idi. øndi isԥ ɚɯtɚrıúlɚrının dԥrinliyi, úɟirinin
gözԥlliyi vԥ hisslԥrinin incԥliyi ɟtibɚrilԥ türk ԥdԥbiyyɚtındɚ özünԥ
bԥrɚbԥr qüvvԥ bilmԥyԥn pɚrlɚq günԥúdir” (163, 141).
Göründüyü kimi, “Ⱥnɚ” ilԥ mɟydɚnɚ “yüksԥlԥn ulduz” kimi
çıɯan” Cavidin “ɚɯtɚrıúlɚrının dԥrinliyi, úɟirinin gözԥlliyi vԥ
hisslԥrinin incԥliyi ɟtibɚrilԥ türk ԥdԥbiyyɚtındɚ özünԥ bԥrɚbԥr
qüvvԥ bilmԥyԥn pɚrlɚq günԥúԥ dönüúünü” dԥ tԥnqid görürdü vԥ
layiqincԥ dԥyԥrlԥndirirdi. Bütün bunlɚr isԥ onu göstԥrir ki,
20-40-cı illԥrdԥ ԥdibin yɚrɚdıcılı÷ınɚ ԥdԥbi tԥnqidin münɚsibԥti
mürԥkkԥb vԥ ziddiyyԥtli ɨlsɚ dɚ, tԥnqidçilԥr tԥrԥfindԥn Cɚvid
sԥnԥti hԥr zaman diqqԥt mԥrkԥzindԥ olmuú, u÷ur vԥ dırnaqarası
qüsurlarından söz açmıú, fikir vԥ mülahizԥlԥr söylԥmiúlԥr.
Ԥdԥbiyyatúünaslıqda Cavidԥ maraq bir dԥ úairin bԥraԥtindԥn
sonra güclԥnmiúdir.
199
Hüseyn Cavid vԥ ԥdԥbi mԥhkԥmԥlԥr (Cԥfԥr Cabbarl)
Kamil Vԥli Nԥrimano÷lu “Sovet ԥdԥbiyyatı”: gerçԥkliklԥr,

hԥqiqԥtlԥr, ziddiyyԥtlԥr” adlı mԥqalԥsindԥ yazır: “Allahım, mԥni
ba÷ıúla vԥ biz bԥdbԥxtlԥri baúa düúmԥyԥ çalıú. Tanrım, niyԥ bizi
bu a÷ır, mԥúԥqqԥtli zamanda dünyaya gԥtirib ԥlimizԥ qԥlԥm
verdin? Bizdԥn rԥhmini ԥsirgԥmԥ, Tanrım” (Sovet yazıçısının bu
dünyada son, o dünyada ilk duası)” (220).
Böyük mԥntiq daúıyan bu sözlԥrԥ dayanaraq sovet dramaturqu
Cԥfԥr Cabbalıya yanaúsaq, a÷ır, mԥúԥqqԥtli zamanda dünyaya
gԥlib ԥlinԥ qԥlԥm alan, ԥdԥbi mԥhkԥmԥlԥrdԥ çox zaman prokuror
kimi ittiham edԥn Cԥfԥr Cabbarlını da anlama÷a çalıúmalıyıq. Nԥ
idi ԥdԥbi mԥhkԥmԥ vԥ ya ԥdԥbi mԥhkԥmԥlԥrԥ lüzum var idimi?
Ԥgԥr dövrün tԥlԥblԥri baxımından bu sualı cavablandırmalı olsaq,
demԥliyik ki, bԥli, var idi, çünki siyasi sistem bunu tԥlԥb edirdi.
Ԥslindԥ, “Ԥdԥbi mԥhkԥmԥlԥr, repressiyalar, sürgünlԥr, hԥbslԥr,
tԥcridetmԥlԥr, iúsizliyԥ mԥhkumetmԥlԥr, nԥzarԥt vԥ idarԥetmԥnin
mürԥkkԥb strukturunun tԥrkib hissԥsini” (Kamil Vԥli) tԥúkil
edirdi. Onun ԥsas mԥqsԥdi “ümumproletar iúinin tԥrkib hissԥsi,
tԥkԥrciyi, vintciyi olmayan ԥdԥbiyyatı” etmԥk, pislԥmԥk idi. Bu
prosesdԥ ittihamçı da, müttԥhim dԥ yazıçılar özlԥri olurdular.
Sovet dramaturqu Cԥfԥr Cabbarlı bu iúdԥ heç bir sԥriútԥsi
olmayan Cavidi ittiham edirdi. Hԥr ikisi azԥrbaycanlı görkԥmli
dramaturq vԥ hԥr qüdrԥtli sԥnԥtkar idi.
Cԥfԥr Cabbarlı 1915-ci ildԥ M.Ԥ.Rԥsulzadԥnin tԥsis etdiyi,
türkçülük vԥ müsavatçılıq fikirlԥrini tԥbli÷ edԥn “Açıq söz”
qԥzetinin ԥtrafına toplaúanların ԥn fԥallarından idi. “Trablis
müharibԥsi”, “Ԥdirnԥ fԥthi” kimi pyeslԥr dԥ bu ideyalara
rԥ÷bԥtindԥn yaranmıúdı. Milli hökumԥt zamanı Cabbarlı
parlamentdԥ stenoqraf iúlԥmiúdi. “Sevdiyim”, “Azԥrbaycan
bayra÷ına” úeirlԥrindԥ milli dövlԥtimizi tԥrԥnnüm etmiúdi.
Tԥԥssüf ki, 1920-ci il aprelin 27-dԥ Milli hökumԥtin suqutu bir
çoxları kimi, onun taleyindԥ dԥ mühüm rol oynayıb. Milli
hökumԥt tԥhvil verilԥn günün axúamı milli hԥrԥkatın fԥalları,
Mirzԥ Bala Mԥmmԥdzadԥ vԥ Cԥfԥr Cabbarlı baúda olmaqla,
200
Mԥmmԥd Ԥmin Rԥsulzadԥnin evinԥ yı÷ıúaraq “Gԥnc

musavatçılar” hԥrԥkatını yaratmıúdılar. Bu tԥúkilatın sԥdri Mirzԥ
Bala Mԥmmԥdzadԥ, katibi isԥ Cԥfԥr Cabbarlı seçilmıúdi. Bu
sԥbԥbdԥndir ki, Cԥfԥr Cabbarlı dramaturgiyası üçün “1920-ci illԥr
dԥrin sarsıntılar, iztirablı axtarıúlar, varlı÷a estetik münasibԥtdԥki
eniú-yoxuúlar mԥrhԥlԥsi olub. Azԥrbaycan Demokratik
Cumhuriyyԥti dövründԥ (1918-1920) bir çox yazıçılar kimi, gԥnc
Cabbarlının da dԥrindԥn çul÷alamıú milli problematika, milli
iftixar, qürur vԥ vԥtԥnpԥrvԥrlik ruhu ilԥ yazılmıú “Ulduz vԥ ya
Trablis müharibԥsi” (1917), “Ԥdirnԥ fԥthi” (1917) pyeslԥri tԥnqid
tԥrԥfindԥn “Ziyanlı sԥnԥt”, “Zԥrԥrli tԥmayül” kimi qarúılanıb”
(157).
1923-cü ildԥ hԥbs edilԥn “Gԥnc müsavatçılar”ın içԥrisindԥ
Cԥfԥr Cabbarlı da olub. O, azaldı÷a müԥyyԥn úԥrtlԥ buraxılıb.
Bundan sonra müsavatçı Cԥfԥr Cabbarlı sovetlԥrin ideoloquna
çevrilib. Sözsüz ki, bunlar Cԥfԥr Cabbarlının mԥfkurԥsini
dԥyiúdirdiyi kimi, yaradıcılı÷ına da sirayԥt edib. Yaradıcılı÷ının
birinci dövründԥ onun ԥsԥrlԥri türkçülük mԥfkurԥsi ilԥ yazılıb.
Mԥsԥlԥn: “Dan ulduzu” úeiri. Türk ԥdԥbiyyatının sevilԥn úairi
Ԥbdülhaq Hamidin eyni adlı ԥsԥrinin tԥsiri ilԥ yazılsa da,
Hamiddԥn fԥrqli olaraq Cabbarlının úeiri siyasi mԥzmun daúıyır.
Bura qԥdԥr o, mütԥfԥkkir Cavidlԥ hԥmfikirdir, o da türkçülük
ideyaları ilԥ yazıb – yaradır. Onun da “Ey dan ulduzu” – deyԥ
xitab etdiyi, güvԥndiyi ölkԥ Türkiyԥdir:
Qaranlıq gecΩdΩ sΩni gözlΩyib

Durmaqdan yoruldum, ey dan ulduzu.
Uzaq üfüqlΩrΩ göz gΩzdirmΩkdΩn
Az qala kor oldum, ey dan ulduzu.
Öksüz taleyim tΩk gecikdin nΩdΩn,

Karvanqıran do÷du, görünmΩdin sΩn,
Oxúatdım, yanıldım, könül verdim mΩn,
BilmΩdΩn vuruldum, ey dan ulduzu! (17, 74).
201
C. Cabbarlının “Karvanqıran do÷du” – dediyi isԥ, úimaldan

gԥlԥn ça÷rılmamıú qonaqlar, Azԥrbaycanı iú÷al etmiú bolúeviklԥr
idi. Bu kimi duy÷ularla yazan sԥnԥtkar hԥbsdԥn azad edildikdԥn
sonra, yenidԥn qurulub. Musavata, müsavatçı ideyalara üz
çevirib, bir sovet gԥnci kimi yaratdı÷ı ԥsԥrlԥrlԥ sovet
dramaturgiyasını zԥnginlԥúdirib, yeni ideologiyaynın ԥliba÷lı
quluna çevrilib.
Cabbarlı ilԥ Cavid arasında úԥxsi hԥyatda heç bir narazılıq
olmadı÷ı halda, Cabbarlının tԥnqidi yazıları mԥtbuatı bԥzԥyib.
Tԥcrübԥli jurnalist – alim, “canlı salnamԥ” Qulam Mԥmmԥdli
yazır: “Respublika Ԥlyazmalar fondunda C. Cabbarlının
arxivindԥn bir dԥftԥrçԥnin 22-49-cu cu sԥhifԥlԥri, “ùeyx
Sԥnan”ın mühakimԥsi konspekti saxlanılır. Xԥtt Cԥfԥrindir.
Materiallar arasında Cavidԥ aid qeydlԥr vardır” (163, 183).
Cԥfԥr Cabbarlı ԥvvԥllԥr Cavid sԥnԥtindԥn yaradıcı úԥkildԥ
bԥhrԥlԥnmiú, uzun müddԥt onun ԥdԥbi tԥsirindԥn çıɯɚ
bilmԥmiúdir. Cavidin “Yaúıl yarpaqlar”da yayınlanan vԥ úairin
yaradıcılıq konsepsiyasını ortaya qoyan, “Mԥnim tanrım
gözԥllikdir, sevgidir” – úeirinԥ alternativ olaraq Cԥfԥr Cabbarlı
“Kommunist” qԥzetindԥ çap olunan úeirindԥ özünü tamamilԥ
baúqa bir düúüncԥ ilԥ ifadԥ edib:
MΩn bir zaman öz-özümdΩn uzaqdım

Dün bir iúıq buldum, könlümΩ taxdım.
Bütün Ωski tanrıları buraxdım,
øndi artıq bir tanrım var – GözΩllik!
Bütün Ωski tanrılara darıldım,

HΩp mΩcazi sevgilΩrdΩn yoruldum.
Bir hΩqiqΩt buldum, ona vuruldum,
Dünyada bir úüarım var – GözΩllik!
Oxúa mΩni, yeni tanrım sevindir!

Artıq fikrim, ruhum, duy÷um sΩnindir.
Çıx könlümdΩn, Ωski dünya, sonundur,
202
Çünki yeni bir yarım var – GözΩllik! (17, 71).

Ԥdibin yaradıcılı÷ına olan rԥ÷bԥtinԥ baxmayaraq, Cavidi ԥn
çox tԥnqid edԥnlԥrdԥn biri “könlündԥn, ԥski dünyanı çıxaran” vԥ
“yeni Tanrısını” – sosializmdԥ “bulub” ona sԥdaqԥtlԥ sitayiú edԥn
Cԥfԥr Cabbarlı olub. Azԥrbaycanda sovet hakimiyyԥti
qurulduqdan sonra bir müddԥt dram yaradıcılı÷ına fasilԥ verԥn
yazıçı 1927-ci ildԥ “Sevil”i, “Almaz”, 1931-ci ildԥ “1905-ci
ildԥ”, 1932-ci ildԥ “Dönüú”ü yazaraq Azԥrbaycan sovet
ramaturgiyasının baúlan÷ıcını qoyub.
Cabbarlıdan fԥrqli olaraq nԥ ԥqidԥsinԥ, nԥ üslubuna, nԥ dԥ
qԥlԥminԥ xԥyanԥt etmԥyԥn, Hüseyn Cavidin nԥ ideologiyasında,
nԥ yaradıcılı÷ında, nԥ dԥ hԥyata baxıúında heç dԥyiúmԥyib.
Bu sԥnԥtkarların ԥsԥrlԥrinin yazılma tarixinԥ diqqԥt yetirԥndԥ
mԥlum olur ki, Cavid ԥfԥndi “Pey÷ԥmbԥr”i yazanda, yoldaú Cԥfԥr
“Oqtay Elo÷lu”, “Topal Teymur”u yazanda, “Sevil”, “Azԥr”i
yazanda “Od gԥlini”, “Sԥyavüú”ü yazanda “Yaúar”, “Dönüú”
yazıb. Ümumiyyԥtlԥ, keçԥn ԥsrin 20-ci illԥrindԥ Azԥrbaycanda
dram ԥsԥrlԥri ilԥ boy göstԥrԥn iki böyük dramaturq vardı.
Bunlardan biri Hüseyn Cavid i, digԥri Cԥfԥr Cabbarlı idi. Amma
nԥdԥnsԥ ԥdԥbi mԥhkԥmԥlԥrdԥ yoldaú Cԥfԥr prokuror, Cavid isԥ
sor÷ulanan tԥrԥf idi.
Qulam Mԥmmԥdli ùԥrq qazetinԥ (9 iyun 1991-ci il) verdiyi
müsahibԥlԥrindԥn birindԥ Cԥfԥrin Cavidԥ münasibԥtini
xarakterizԥ edԥrԥk deyib: “Cԥfԥr Cabbarlı öz yazılarında çalıúırdı
ki, Cavidi sԥhnԥdԥ, ԥdԥbiyyatda qiymԥtdԥn salsın, özü keçsin
qaba÷a. Paxıllıq elԥyirdi. “ùeyx Sԥnan”ın qaba÷ında “Od gԥlini”,
“Dönüú” yazıldı Q.Mԥmmԥdlinin fikrincԥ, bu baúdan-aya÷a
Cavidi gözdԥn salmaq... “sԥn köhnԥlmisԥn, dala qalmısan, sԥn
bizim müasir hԥyatın adamı deyilsԥn” - demԥkdir. Eyni fikri
Mԥmmԥd Arif bir baúqa úԥkildԥ ifadԥ edԥrԥk yazır: “Hüseyn
Cavid vԥ Cԥfԥr Cabbarlı. Cavid öz tarixi-romantik qԥhrԥmanları
ilԥ çoxdan tamaúaçılara tanıú idi. Cԥfԥr isԥ gԥnc idi. C. Cabbarlı
Cavid yaradıcılı÷ının bԥzi mԥhdud cԥhԥtlԥrini, xüsusԥn
Azԥrbaycan hԥyatından az yazmasını, milli qԥhrԥmanlar
yaratma÷a az ԥhԥmiyyԥt vermԥsini hiss etsԥ dԥ, hԥr halda onun
203
dramaturji tԥsirindԥn uzaqlaúa bilmԥmiúdi. Cavidin ùeydası ilԥ

Cԥfԥrin Aydını arasında qohumluq vardı vԥ bunu görmԥk o qԥdԥr
dԥ çԥtin deyildi. Amma Cavidin Cԥfԥrԥ tԥsiri belԥ müstԥqim
tԥsirdԥn daha artıq, ԥks istiqamԥtdԥ olmuúdur. Bu cԥhԥti biz hԥtta
Cavidin “Pey÷ԥmbԥr”i ilԥ Cabbarlının “Od gԥlini” arasında
ԥlaqԥdԥ axtara bilԥrik. Ԥgԥr Cavid pey÷ԥmbԥr surԥtindԥ
Mԥhԥmmԥdi müsbԥt planda, bir humanist vԥ islahatçı kimi
vermiúdisԥ, Cԥfԥr Ԥbü-Ubeyd surԥtindԥ Mԥhԥmmԥdi mԥnfi
planda, bir qԥssab vԥ mürtԥce úԥxsiyyԥt kimi vermԥyԥ çalıúmıúdı,
yԥni Cavidin ԥksinԥ hԥrԥkԥt etmiúdir, onu bir növ tԥshih etmԥk
istԥmiúdi. Cavidin ԥksinԥ olaraq, Cabbarlı daha çox
Azԥrbaycandan vԥ hԥm dԥ müasir hԥyatdan yazırdı. Cabbarlı
Caviddԥn öyrԥnirdi, amma onu nԥinki tԥkrar etmirdi, hԥtta sovet
ԥdԥbiyyatının qarúısında duran mԥsԥlԥlԥri hԥll etmԥk iúindԥ onu
qabaqlayırdı...” (161, 31-32).
Belԥliklԥ, ideoloji cԥhԥtdԥn yenidԥn qurulan Cԥfԥr Cabbarlı
“Cim” imzası ilԥ dövri mԥtbuatda Hüseyn Cavidԥ qarúı tԥnqidlԥr
yazırdı. 1921-ci il 15 noyabrda Cabbarlı “Kommunist” qԥzetindԥ
Hüseyn Cɚvidin “ùɟyɯ-Sԥnɚn” ԥsԥri hɚqqındɚ ɟyniɚdlı tԥnqidi
mԥqɚlԥ yɚzıb. Mԥqalԥdԥ “ԥsԥrin bir qaç nüqtԥsinԥ úairimizin
diqqԥtini cԥlb etmԥk istԥyԥn” müԥllif yazır: “Cümԥ günü,
noyabırın 11-dԥ möhtԥrԥm úairimiz Hüseyn Cavidin “ùɟyɯ-
Sԥnɚn” adlı faciԥsi oynandı. Möhtԥrԥm müԥllif guya, “øblis”dԥ
buraxdı÷ı bütün xԥtaların intiqamını “ùɟyɯ-Sԥnɚn”dan almıú kimi
ԥsԥrin hԥr bir cԥhԥtinԥ son dԥrԥcԥ diqqԥt etmiúdir. Nԥ qԥdԥr
“øblis” bir-birindԥn, bir o qԥdԥr dԥ rabitԥsi olmayan ayrı-ayrı
vaqiԥlԥrdԥn ibarԥt olsa da, o qԥdԥr “ùɟyɯ-Sԥnɚn”ın bütün
vaqiԥlԥri arasında sıxı bir irtibat vardır. Hԥm dԥ ԥsԥrdԥ gözԥl
tiplԥr vԥ bir çox hԥyacani- bԥdii sԥbԥbiyyԥt verici mԥnzԥrԥlԥr
vardır ki, bunun üzԥrinԥ möhtԥrԥm ԥdibimizi bu müvԥffԥqiyyԥti
üçün sԥmimi qԥlbdԥn alqıúlamaqla bԥrabԥr, ԥsԥrin bir qaç
nüqtԥsinԥ úairimizin diqqԥtini cԥlb etmԥk istԥrdik...” Cim-Cԥfԥr
Cabbarlı (50, 414 s.).
Cԥfԥr Cabbarlının ԥsas mԥqsԥdi bu tԥrifdԥn, bԥrbԥzԥkli
sözlԥrdԥn sonra yazılanlarda daha baúqa bir úԥkildԥ hiss olunur.
204
“Cim” “möhtԥrԥm úairimiz” adlandırdı÷ı Cavidi tԥnqid atԥúinԥ

tutur. “Cavid yaradıcılı÷ı ilԥ ilk ԥdԥbi mübahisԥ dԥ Cԥfԥr
Cabbarlının adı ilԥ ba÷lıdır” (11, 34).
1921-ci ildԥ “Kommunist” qԥzetinin tԥúԥbbüsü ilԥ ԥdԥbi
ԥsԥrlԥr vԥ ictimai tiplԥr üzԥrindԥ mühakimԥlԥr qurulması qԥrara
alınır vԥ qԥzetdԥ bu yaxınlarda “ùeyx Sԥnan” üzԥrindԥ
mühakimԥ qurulaca÷ı xԥbԥri verilir. Bir il sonra isԥ, 1922-ci il 19
iyunda, “Zԥhmԥt” qԥzetindԥ belԥ bir mԥlumat verilir: “Cim”
imzalı müԥllifin “Ԥdԥbi mübahisԥlԥr” baúlıqlı mԥqalԥsi çap
edilmԥyԥ baúlayır. Hüseyn Cavidin yaradıcılı÷ı vԥ ԥsԥrlԥrinin
tԥhlilinԥ hԥsr edilmiú bu mԥqalԥlԥlԥr ԥsas etibarı ilԥ tԥnqidi
xarakterdԥdir vԥ bir-birinin ardınca “Zԥhmԥt” qԥzetinin 20, 23,
24, 27 vԥ 28 iyun tarixli nömrԥlԥrindԥ verilib.
“Zԥhmԥt” qԥzɟtindԥ nԥúr ɟtdirdiyi yazılarında Cɚvidin
úɟiriyyԥtini guya yüksԥk qiymԥtlԥndirԥn “Cim”, ԥslindԥ, Cavidi
dramaturq kimi qԥbul etmԥyir, hԥtta böyük sԥnԥtkara yalnız
úairliklԥ mԥú÷ul olma÷ı tövsiyԥ edir: “Zɚtԥn Cɚvidin Qɚfqɚsiyɚdɚ
sɟvimli vԥ hörmԥtli úɚir ɨldu÷unu inkɚr ɟtmԥyiriz. Fԥqԥt bunu dɚ
gizlԥtmԥyԥlim ki, Hüsɟyn Cɚvidin gԥrԥksԥ “øblis”, gԥrԥksԥ
“Ⱥfԥt”i vԥ yɚɯud “Uçurum”u, “ùɟyɯ Sԥnɚn”ın ɯԥllɚqına (burada
yazarına-red) yɚrɚúɚr bir ԥsԥr ɨlmɚyırlɚr. Bu ԥsԥrlԥrin bu qԥdԥr
zԥif vԥ sԥhnԥ üçün nɚtԥmɚm ɨlmɚqlɚrı Hüsɟyn Cɚvidԥ yɚlnız úɚir
ɨlmɚ÷ını tövsiyԥ ɟtmԥzmi? Ԥlbԥt ki, ɟdԥrsԥ, bԥlkԥ dԥ türk
ԥdԥbiyyɚtındɚ pɚrlɚq bir mövqɟ tutmɚsı üçün fԥqԥt bir úɚir ɨlub
qɚlmɚsını ԥvvԥldԥn tԥlԥb ɟdir” (19, 74).
Tԥnqidԥ tԥriflԥ baúlayan vԥ “Cɚvidin Qɚfqɚsiyɚdɚ sɟvimli vԥ
hörmԥtli úɚir ɨldu÷unu” vur÷ulayan “Cim” ԥdibin “øblis”,
“Ⱥfԥt”, “Uçurum”, “ùɟyɯ Sԥnɚn” pyeslԥrini ԥsԥrlԥrini Cavidin
sԥnԥtkar qüdrԥtindԥn aúa÷ı - “ɯԥllɚqına yɚrɚúɚn bir ԥsԥr ɨlmɚdı÷ı,
“zԥif vԥ sԥhnԥ üçün nɚtԥmɚm ԥsԥrlԥr sayan Cԥfԥr Cabbarlıya görԥ
úairin “türk ԥdԥbiyyɚtındɚ pɚrlɚq bir mövqɟ tutmɚsı üçün fԥqԥt
bir úɚir ɨlub qɚlmɚsı” lazımmıú.
1924-cü ilin dekabr ayında Ԥli Bayramov adına klubda Hԥbib
Cԥbiyevin sԥdrliyi ilԥ aparılan “ùeyx Sԥnan”ın ԥdԥbi-ictimai
mühakimԥdԥ prokuror sifԥti ilԥ çıxıú edԥn Cԥfԥr Cabbarlı Cavidi,
205
onun sԥnԥtini qԥddarcasına mühakimԥ edir. Maraqlananların hԥm

teatra, hԥm dԥ mühakimԥyԥ gԥlmԥsi tövsiyԥ olunur. Bir aydan
çox çԥkԥn bu ԥdԥbi-ictimai mühakimԥnin qԥbul etdiyi qԥrara
görԥ, “ùeyx Sԥnan” hazırkı ictimai tԥrbiyԥ nöqteyi - nԥzԥrincԥ
cԥmiyyԥt üçün zԥrԥrli bulunmuúdur. Mühakimԥdԥ prokuror kimi
çıxıú edԥn C.Cabbarlı uzun bir mԥruzԥ ilԥ çıxıú etmiúdir. Onun
fikrincԥ, “Cavid sırf romantik bir yazıçı deyildir. O gah romantik,
gah idealist, gah realist kimi sentimentalistdir. Fԥqԥt Cavid kim
olursa olsun, hanki mԥktԥbԥ mԥnsub bulunursa, hԥmin mԥktԥblԥr
üsulu ilԥ yazdıqlarına müvԥffԥq olmuúsa-olmamıúsa, fԥrq etmԥz.
ùimdi Cavid var. Yazıyor” (19, 74).
“Ԥdԥbi mübahisԥlԥr” mԥqɚlԥsindԥ Cɚvidin yaradıcılı÷ının
prɨblɟmɚtikɚsını, sԥnԥt tԥmɚyülünü dԥ tԥnqid ɟdԥn C. Cɚbbɚrlı
“ùɟyɯ Sԥnɚn”, “Uçurum”, “Ⱥfԥt” vԥ “øblis” ԥsԥrlԥrindԥn bԥhs
ɟdԥrkԥn drɚmɚturqun guyɚ dövrlԥ ɚyɚqlɚúɚ bilmԥdiyini
ԥsɚslɚndırmɚ÷ɚ çɚlıúmıúdır. “Kɨmmunist” qԥzɟtinin 1925-ci il 12
ɚprɟl tɚriɯli 82-ci nömrԥsindԥ dԥrc ɨlunɚn “øblis”in sɨn quruluúu”
ɚdlı mԥqɚlԥsindԥ C.Cɚbbɚrlı pyɟsin sԥhnԥ tԥrtibɚtındɚkı nöqsɚn
vԥ çɚtıúmɚzlıqlɚrı diqqԥtԥ çԥkmiúdir (50,74).
Bu fikirlԥrindԥn sonra, Cavidin “tԥqdim edilԥcԥk müsbԥt
cԥhԥtlԥri dԥ yox deyildir ki, bunları qeyd etmԥmԥklԥ hԥm
yazdıqlarımız birtԥrԥfli olur, hԥm dԥ Cavidin haqqını inkar etmiú
oluruq” - fikrinԥ gԥlԥn tԥnqidçi yazır: “Caviddԥ su kimi duru,
almas kimi saf, parlaq vԥ oynaq bir lisan vardır ki, bu islahına
çalıúan lisanımızın tԥkamül özülü ola bilԥcԥkdir, zԥnnindԥyik.
Zatԥn bir millԥt üçün lisanı onun úairlԥri, ԥdiblԥri yaradırlar ki,
Cavid dԥ bu cԥhԥtdԥn qiymԥtlidir. Bizcԥ, Cavidin ortaq bir yol
götürmüú lisanı Azԥrbaycanda tԥtbiq edilԥcԥyi kimi, ԥrԥblԥúmiú
Fikrԥt vԥ Hamid lisanlarını da meydandan sıxıb çıxaracaqdır”;
“Caviddԥ hԥr kԥsi mԥftun vԥ ԥsir edԥcԥk bir qüvvԥyi - úeiriyyԥ
vardır. Zatԥn ԥsԥrlԥrinin ԥn böyük gözԥlliyi vԥ qüvvԥti dԥ
burasındadır. Bizcԥ, “Afԥt”in bir qԥdԥr zԥifliyi nԥúr olunmasıdır.
Tamaúaçılar, adԥtԥn sԥhnԥyi unudur, Cavidin úeirlԥrindԥki
gözԥlliklԥ ԥylԥnirlԥr. Biz bu úeir vԥ lisanı ümumtürk alԥmi-
ԥdԥbiyyat sԥhnԥsinԥ xüsusi malımız kimi çıxara bilԥrik”;
206
“Caviddԥ bir dԥ fԥlsԥfԥ vardır ki, bu, ԥdԥbiyyatda bir ԥsas olmasa
da, hԥr halda bir mԥziyyԥt kimi götürülԥrsԥ, ԥsԥrlԥrinin
qüvvԥtlԥnmԥsinԥ yardım edir. Bu fԥlsԥfԥlԥrin hԥpsi yeni olmasa
da, hԥr halda yeni vԥ gözԥl bir úԥkillԥ meydana çıxarılır ki, bu da
bir fԥzilԥt vԥ mԥziyyԥtdir”; “Hԥr halda bu fԥlsԥfԥlԥr müxtԥlif
ԥsԥrlԥrdԥ bir-birinԥ tԥzad tԥúkil etsԥlԥr dԥ, Cavidin ԥsԥrlԥri fikir
vԥ fԥlsԥfԥ cԥhԥtincԥ bir-birinin mütԥmmimi (bir-birini
tamamlayan-red) olsalar da, olmasalar da, bizcԥ, Cavid üçün bir
nöqsan olmazlar” (50, 76). “Cavidi hal-hazırda ԥdԥbiyyatımızın
yoqsullu÷u içindԥ böyük bir mövqe tutur” – qԥnaԥtinԥ gԥlԥn C.
Cabbarlının sonda “Caviddԥ müsbԥt cԥhԥtlԥr” kimi göstԥrdiyi bu
mԥziyyԥtlԥr heç úübhԥsiz ki, mԥqalԥdԥki tԥnqidi fikirlԥri
sı÷ortalamaqdan baúqa bir úey deyildir” (11, 37).
Do÷rudur, Cabbarlının mütԥfԥkkir sԥnԥtkara tutdu÷u iradlar
sonralar çoxları tԥrԥfindԥn dԥ söylԥnԥcԥkdi, onun mԥnsub oldu÷u
xalqın mübarizԥsindԥn, hԥyatından xԥbԥrsiz oldu÷unu
isbatlama÷a çalıúacaqdılar, niyԥ yeni quruluúu tԥrԥnnüm
etmԥdiyinin sԥbԥblԥri üzԥrindԥ baú sındıracaqdılar,
yaradıcılı÷ında qeyri-milli, Azԥrbaycan ԥdԥbiyyatına yad notlar
axtaracaqdılar, hԥtta bulacaqdılar. Amma üzԥrindԥn uzun illԥr
keçmԥsinԥ baxmayaraq, hԥlԥ dԥ qԥlblԥri a÷rıdan odur ki, böyük
sԥnԥtkara qarúı bu münasibԥtin ԥsasını mԥhz Cԥfԥr Cabbarlıya
qoydurmuúdular.
Sözsüz ki, Cabbarlının bu tԥnqidi fikirlԥri hԥlԥ o zaman,
yazıldı÷ı dövrdԥ ԥdԥbi tԥnqiddԥ birmԥnalı qarúılanmamıú vԥ ona
tutarlı cavablar verilmiúdir. Cabbarlıya Cavidin ԥsԥrlԥri haqqında
yazdı÷ı tԥnqidi yazılara ԥn çox cavab verԥnlԥrdԥn biri Hüsɟyn
Cɚvidin yɚrɚdıcılı÷ınɚ xüsusi diqqԥt göstԥrԥn, jurnɚlist, publisist,
tԥnqidçi ɏԥlil øbrɚhim olmuúdu. C.Cɚbbɚrlının Azԥrbaycan
tԥnqidi mühitindԥ pɨpulyɚr ɨlɚn “Cim” imzɚsının ԥksinԥ ɨlɚrɚq,
ɏԥlil øbrɚhim “Ԥks-cim” imzɚsı ilԥ yazdı÷ı mԥqalԥlԥrindԥ
C.Cabbarlının fikirlԥrinԥ kԥskin münasibԥt bildirmiú, onun “ùɟyɯ
Sԥnɚn” hɚqqındɚ tԥnqidi fikirlԥrinԥ cɚvɚb vɟrԥrkԥn hԥm dԥ
Cavidԥ qarúı ɨbyɟktiv vԥ ԥdɚlԥtli ɨlmɚ÷ı tövsiyԥ ɟtmiúdi:
“Ԥzizim! Tԥnqid dɟyԥ yürütdüyünüz müɯɚvizԥni hԥr kԥs kimi
207
mԥn dԥ ɨɯudum. Ⱥrizu buyrulɚn nüqtԥlԥrin cɚvɚbını kԥndisilԥ

bԥrɚbԥr ɨturdu÷un müԥllifdԥn sɨrsɚydın, ɨɯuculɚrın vɚxtını nɚfilԥ
(red: nahaq yerԥ) ɚlmɚzdınız…” (163, 116).
“Ԥdԥbiyyɚt úԥrɚrԥlԥri” ɚdlı tԥnqidi mԥqɚlԥsindԥ “Cim”in
ԥksinԥ olaraq Hüsɟyn Cɚvidin “ùɟyɯ Sԥnɚn” vԥ “øblis” fɚciԥlԥrini
idɟyɚ-sԥnԥtkɚrlıq nöqtɟyi-nԥzԥrindԥn müqɚyisԥ ɟdԥn Xԥlil
øbrahim “ùɟyɯ Sԥnɚn”ı yüksԥk dԥyԥrlԥndirmiúdi. O yazır: “ùeyx
Sԥnan” vԥ “øblis” sԥhnԥmizin birԥr zinԥtidir. Bu ԥsԥrdԥ mühim bir
mԥsԥlԥdԥ sԥbat var, mԥntiq var vԥ ԥsԥr baúdan aya÷a o ruhla
ruhlanmıúdır” (163, 119).
Xԥlil øbrahim Cԥfԥr Cabbarlının “Zԥhmԥt” vԥ “Kommunist”
qԥzetlԥrindԥ Hüseyn Cavidin “Uçurum” pyesi ilԥ ԥlaqԥli dԥrc
edilԥn tԥnqidi yazılarına da münasibԥt bildirir, “Cim”i mԥzԥmmԥt
edir: “Hüseyn Cavidin “Uçurum” dramı barԥdԥ “Zԥhmԥt” vԥ
“Kommunist” qԥzetlԥri sԥhifԥlԥrindԥ bԥzi mübahisԥlԥr mövcud
oldu vԥ mԥqalԥ sahiblԥrinin hԥr biri mԥqalԥyԥ bir cür yanaúaraq
tühafdır ki, guya “Uçurum” ԥdԥbi bir ԥsԥrmidir? Yaxud bir
dramadır?-sualını vermiú kimi oldular. C.C. hԥtta ԥsԥrԥ ötԥri bir
nԥzԥrlԥ baxaraq yalnız úeir yazma÷ı tövsiyԥ etdi.
Hüseyn Kazımo÷lu isԥ, “Uçurum”u yalnız birinci mühԥrrirԥ
qarúı müdafiԥyԥ qalxıúaraq, onun tԥnqid etdiyi cԥhԥtlԥrԥ yanaúdı
vԥ ancaq bununla iqtifa etdi.
Bunların hԥr ikisinin yazısında mԥncԥ baúlıca bir yanlıúlıq
var. O da bir ԥsԥrԥ hԥr ikisinin pԥk darısqal bir nԥzԥrlԥ baxması
vԥ mԥsԥlԥni bir qԥdԥr qarıúdırmasıdır” – deyԥ fikirlԥrini
yekunlaúdırır (163, 129).
Yenԥ “Zԥhmԥt” qԥzetindԥ yayınlanan mԥqalԥnin ikinci
hissԥsindԥ Xԥlil øbrahim: “Azԥrbaycanda mövcud ԥdԥbi ԥsԥrlԥrԥ
baxdıqda, hԥr úeydԥn ԥvvԥl, böyük bir qüsür gözԥ çarpır...
Yazıçının müԥyyԥn dili, müԥyyԥn úivԥsi, müԥyyԥn üslubu vԥ
dolayısı ilԥ ԥsԥrin ahԥngi yoxdur. Xüsusԥn, son zamanlarda
yazılan ԥsԥrlԥrԥ baxdıqda, bir sԥhifԥnin baúında tam mԥnasilԥ
qaba, provinsial bir úivԥ, aya÷ında isԥ østanbul üdԥbası
dairԥlԥrinin incԥ ԥdԥbi dili, hԥtta deyil bir sԥhifԥdԥ, bԥlkԥ, bir
cümlԥdԥ belԥ bu kimi tԥzada tԥsadüf etmԥk olur. Halbuki
208
“Uçurum”da vԥ ümumiyyԥtlԥ, Hüseyn Cavidin bütün ԥsԥrlԥrindԥ

müԥyyԥn bir dil, müԥyyԥn bir üslub, úivԥ, sԥlasԥt, ahԥng
görülmԥkdԥdir” (163, 131) – deyԥ münasibԥt bildirir.
Lakin göründüyü kimi, ɏԥlil øbrɚhim dԥ hԥr zaman Hüsɟyn
Cɚvidԥ münasibԥtdԥ tam obyektivlik göstԥrmԥmiú, bԥzԥn
subyɟktiv mülɚhizԥlԥr dԥ yürütmüúdür. Hüseyn Cavidin
ԥsԥrlԥrinin tɟndɟnsiyɚlɚrını düzgün qɚvrɚmɚyan ɏԥlil øbrɚhim
yazır: “Ԥsԥrԥ diqqԥt ɟdildikdԥ, bɚúdɚn-ɚyɚ÷ɚ ԥksԥriyyԥt, silɚh vԥ
kɚpitɚl ԥlɟyhinԥ tԥbli÷ɚt ɚpɚrıldı÷ı görünür. øblis qiyɚfԥsindԥ rɨl
ɨynɚyɚn krɚllɚr, úɚhlɚr, siyɚsilԥr, mɨllɚlɚr, qızıl ilԥ silɚhı tԥqdis
ɟdԥrԥk:
Bunlɚr ɟdΩcΩk iútΩ nΩhɚyΩt úiri mΩsud,

Ⱥl, iútΩ bu ɚtΩú, bu dɚ Ωn sɟvgili mΩbud…
… Ԥvvԥlɚ, Hüsɟyn Cɚvidin ümdԥ fikri, øblis yɨɯdur vԥ bu

iúlԥrin hɟç birisindԥn øblisin ɯԥbԥri yɨɯdur – dɟmԥk ikԥn, nԥdԥnsԥ
ikinci pԥrdԥdԥ ɯidmԥtçi ԥrԥb qiyɚfԥsindԥ øblis çıɯır, yɚɯud
üçüncü pԥrdԥdԥ ɚbid sifԥtindԥ yɟnԥ øblisi sԥhnԥyԥ çıɯɚrır. Vԥ
bununlɚ dɚ ԥsɚs fikrin ɯilɚfınɚ ɨlɚrɚq isbɚt ɟtmiú ɨlur ki, ɨ
cinɚyԥtlԥrin hԥpsi øblisdԥndirsԥ, insɚn nԥ yɚpsɚ dɚ øblisin
pԥncԥsindԥn qurtulmɚz…bu kimi tԥzadlar nԥticԥsindԥ úairin øblisԥ
münasibԥti vԥ ümumiyyԥtlԥ, ԥsas fikrini, ideyasını anlamaq
olmur.”
Görünԥn bu ki, ɏ.øbrɚhim ԥsԥrin sɨnundɚ Hüsɟyn Cɚvidin
gԥldiyi “øblis nԥdir? – Cümlԥ ɯԥyɚnԥtlԥrԥ bɚis…Yɚ hԥr kԥsԥ ɯɚin
ɨlɚn insɚn nԥdir? - øblis!...” (23, 117 ) – qԥnɚԥtinԥ yetԥrincԥ
diqqԥt yetirmԥmiúdir.
Xԥlil øbrahimin tԥnqidinԥ münasibԥt bildirԥn Zinԥt Nuúirԥvan
yazır: “øblis”ԥ tԥnqid yazan Xԥlil øbrahim yoldaú Hüseyn Cavidin
bu ԥsԥrinin ԥsas qüsurundan qafil qalmıúdır ki, o da ümumiyyԥtlԥ
bu ԥsԥrlԥrin hԥpsinin ԥn qarıúıq bir idealizm kaúası süfԥtinԥ malik
olmasıdır. Tԥnqid yazan øbrahim Xԥlil yoldaú isԥ tԥnqidin
baúlan÷ıcında özü idealizm toruna (tuza÷ına) düúmԥkdԥdir...”
Qeyd edԥk ki, Hüsɟyn Cɚvidin ԥsԥrlԥri ilԥ ԥlɚqԥdɚr kɟçirilԥn
209
“Ԥdԥbi mԥhkԥmԥlԥr”dԥ çox zaman ittihamçı kimi ԥgԥr Cԥfԥr

Cabbarlı çıxıú edibsԥ, bunun ԥksinԥ olaraq, ɏԥlil øbrahim
müdɚfiԥçi qismindԥ iútirɚk ɟdib. O, Cɚvid sԥnԥtinԥ hԥr zaman
obyektiv yanaúmıú, onun “mԥncԥ ԥdԥbiyyɚt bɚúqɚ, siyɚsԥt vԥ
tԥbli÷ɚt dɚhɚ bɚúqɚdır!” – fikirlԥrini yüksԥk qiymԥtlԥndirmiúdir
(137, 114).
Do÷rudur, “hԥr hansı bir ԥsԥrԥ vԥ orada qaldırılan
problemlԥrԥ görԥ müԥllifin ittihamı dünya praktikasında
mövcuddur. Sovetlԥúmԥyԥ qԥdԥr Azԥrbaycanda da belԥ hallar
olmuúdur. Dԥrisi soyulan Nԥsimi, o÷lu ilԥ birlikdԥ baúı kԥsilԥn
Molla Pԥnah Vaqif, sovet hakimiyyԥti illԥrindԥ sürgün edilԥn,
qԥtlԥ yetirilԥn Ԥlabbas Müznib, Hüseyn Cavid, Ԥhmԥd Cavad,
Mikayıl Müúviq, Ԥmin Abid, Ԥli Razi ùamçızadԥ, Seyid Hüseyn,
Hacı Kԥrim Sanılı, Hԥnԥfi Zeynallı, Qantemir, Ta÷ı ùahbazi vԥ
baúqaları ideyalarına görԥ tԥqib olunmuúlar. Lakin müԥllifi zalda
oturdub onun ԥsԥrlԥrindԥki hԥr hansı bir obrazı mühakimԥ etmԥk
yeni hadisԥ, daha do÷rusu, yeni siyasi aksiya idi. Belԥ siyasi
aksiyalar keçirmԥklԥ Azԥrbaycan ԥdԥbiyyatının yönünü
dԥyiúdirmԥk, onu zԥngin tarixi ԥnԥnԥlԥrindԥn ayrı salmaq, yeni
ԥdԥbiyyat – sovet ԥdԥbiyyatı yaratmaq vԥ formalaúdırmaq
istԥyirdilԥr” (151, 31).
Bu mԥqsԥdԥ xidmԥt edԥn ԥdԥbi mԥhkԥmԥlԥrin mԥramı vԥ
mԥqsԥdi, yaratdıqları obrazlar vasitԥsi ilԥ, sԥnԥtkarı ittaham
etmԥyԥ yönԥlmiúdi. Ԥslindԥ, “siyasi aksiya” olan “Ԥdԥbi
mԥhkԥmԥlԥrin yekunu kimi demԥk olar ki, bütün bu mühakimԥlԥr
düúünülmüú úԥkildԥ hԥyata keçirilԥn siyasi repressiyanın milli
mԥnԥvi dԥyԥrlԥrԥ qarúı yönԥlmiú ԥsas formalarından biri idi”
(151, 43) vԥ bu “siyasi aksiyaya” böyük sԥdaqԥtlԥ xidmԥt edԥn
Azԥrbaycan ùura yazıçılarının birinci qurultayı (1934) da bu
ideologiyanı ԥsas tutmuúdu. “Gԥnc iúçi” qԥzeti hԥmin
qurultaydakı ԥsas çıxıúların stenoqramını çap edib. Bu gün bu
vԥsilԥ ilԥ öyrԥnirik ki, qurultayın 16 iyun tarixli iclasında ideoloji
cԥhԥtdԥn yenidԥn qurulan Cԥfԥr Cabbarlı Hüseyn Cavidin
yaradıcılı÷ını yenԥ qız÷ın tԥnqid atԥúinԥ tutub: “Mԥn bir neçԥ
kԥlmԥ Cavid yoldaú haqqında demԥk istԥyirԥm. Qurultayımız
210
Hüseyn Cavidԥ böylԥ bir sual vermԥyԥ haqlıdır: – “Siz, Cavid

yoldaú! 14-15 il içԥrisindԥ yaranan hԥyatı, onun böyüklüyünü
görmԥk istԥyirsinizmi? Cavid yoldaúdan yeni ԥsԥrlԥr tԥlԥb
edԥnlԥr, ԥlbԥttԥ, haqlıdırlar. Cavidin verdiyi ԥsԥrlԥr, bu günün
tԥlԥbini ödԥyԥ bilmԥyir. Cavidin “Pey÷ԥmbԥr”indԥ qadına olan
baxıú tamamilԥ köhnԥdir. Hԥr bir iúçi qadın imdi bundan çox-çox
ilԥri getmiúdir. Cavid yeni “Pey÷ԥmbԥr”, yeni ԥsԥr yaratmalıdır.
Onun “Pey÷ԥmbԥr”i bu günԥ yaramır. Bu günün tԥlԥbi baúqadır.
Yaxud “ùeyx Sԥnan”ı alalım. Cavid “ùeyx Sԥnan”ın yeni
quruluúda oynanılmasına tԥԥccüb edir. Ԥlbԥttԥ, o, ԥski quruluúda
oynanıla bilmԥzdi. Ona görԥ oynanıla bilmԥzdi ki, ondakı ideya,
Sԥnanın panislamizmi bu günԥ yaramır. Sԥnanın sözlԥrini bu gün
Lökbatanda oxuyacaq olsanız, sizԥ gülԥrlԥr. Bizim úura
yazıçılarımız bu coúqun hԥyatın sürԥtini addım-addım tԥqib
etmԥli, onun inkiúafına yardım etmԥlidirlԥr. ùura yazıçısının
nԥbzi böyük quruluúun hԥrԥkԥti ilԥ bԥrabԥr döyünmԥlidir. Mԥn öz
sosialist vԥtԥnimin sԥadԥti üçün bugünki böyük quruluúun, bu
coúqun hԥyatın tԥlԥblԥrini tԥmin edԥcԥk ԥsԥrlԥr yazıram vԥ
yazaca÷am.” Özünü úura yazıçısı kimi tԥqdim edԥn vԥ “sosialist
vԥtԥnimin sԥadԥti üçün bugünki böyük quruluúun, bu coúqun
hԥyatın tԥlԥblԥrini tԥmin edԥcԥk ԥsԥrlԥr yazıram vԥ yazaca÷am” –
deyԥ öz mԥfkurԥsini bԥyan edԥn Cԥfԥr Cabbarlının Hüseyn
Cavidԥ tԥnqidi yanaúması da ideoloji mԥzmun daúıyır.
“Mԥn dԥ vaxtı ilԥ görԥ bilmԥyirdim, hiss edԥ bilmԥyirdim.
Lakin indi görmԥyԥ, hiss etmԥyԥ çalıúıram, mԥn dԥ görürԥm. ùura
yazıçısı öz yaradıcılı÷ını, hԥrԥkԥt tԥmayülünü indiki hԥyatdan
almalıdır. Mԥn sosializm vԥtԥnimin ԥmԥkçi xalqının gԥlԥcԥk
sԥadԥtini tԥminedici ԥsԥrlԥr yaza bilԥrԥm, yazaca÷am da, lakin
bununla bԥrabԥr, yenidԥn qurulmaya, yenidԥn yetiúmԥyԥ can atan,
lakin hԥyatın dԥrinliyini tezliklԥ qavraya bilmԥyԥn bԥzi yazıçılar
da vardır” – deyԥ Hüseyn Cavidԥ münasibԥt bildirԥn C.
Cabbarlının hԥqiqԥtԥn dԥ, yenidԥn quruldu÷unu, musavatdan úura
hökümԥtinԥ adladı÷ını vԥ yaúadı÷ı quruluúa cani könüldԥn xidmԥt
etdiyini görürük.
Yenidԥn qurulan vԥ sovet tԥrbiyԥsi ilԥ yazıb, yaradan Cԥfԥr
211
Cabbarlıya vԥ onun kimi bir çox mԥslԥkdaúlarına görԥ Hüseyn

Cavid “Tԥrbiyԥ” olunmaz idi... F. Yunisli yazır: “Altmıú yaúda
tԥzԥ úԥyird kimi” (Dԥdԥ Ԥlԥsgԥrԥ Naxçıvanda deyilmiúdi)
quruluúun “yaradıcılıq institutu”na zorԥn ça÷ırılması vԥ onun
mԥzun olmaq istԥmԥmԥsi Cavidi “tԥrbiyԥ” olunmaz kimi mԥúhur
etmiúdi. Bir ata deyimindԥki “gördün, hamı gözüqıpıq, sԥn dԥ ol
gözüqıpıq” - hökmünü úair vԥ yazıçıların “boynuna qoyan”, üzdԥ
ԥdԥbiyyat “mayakları” Cavid ԥfԥndiyԥ dԥ “göy ԥski”
hazırlayırdılar. Necԥ ki qondarılmıú “ԥdԥbi mԥhkԥmԥlԥr” qara
siyahıya aid sԥnԥdlԥrin “kötüyü” idi. Ԥstԥ÷fürullah, Cavidi-biçarԥ
o “mԥktԥb”in yetirmԥsi olsaydı, ԥsrlԥr sonra belԥ xalqının üzünԥ
necԥ “baxardı?!” Yoxsa onun da irsinin üzü gün iúı÷ına hԥsrԥt
qalardı...” (221).
Cԥfԥr Cabbarlı vԥ Hüseyn Cavidi müqayisԥ edԥn Sԥlahԥddin
Xԥlilova görԥ “hԥr iki dahi eyni bir yolu qԥt edir. Biri sԥmadan
enir, o biri sԥmaya yüksԥlir. Biri hԥyatın ali mԥna zirvԥsindԥn
hԥyatın dibinԥ iúıq salır, o biri hԥyatın dibindԥn onun ali
mԥnasına do÷ru insanlarla birlikdԥ çox çԥtin bir yüksԥliú yolu
keçmԥyԥ çalıúır. Yollar eyni olsa da, sԥmtlԥr bir-birinin ԥksinԥdir.
Ԥvvԥlcԥ özü nura çatıb, insanlara nurdan pay vermԥklԥ, insanlarla
birlikdԥ nura do÷ru yürüú etmԥk fԥrqli hadisԥlԥrdir. Lakin
istiqamԥtlԥr fԥrqli olsa da, mԥqsԥdlԥr, mԥramlar eynidir” vԥ “hԥr
iki ԥdib hԥm böyük mütԥfԥkkir, filosof, hԥm dԥ gözԥl
sԥnԥtkardır.”
Cavid sԥnԥtkar olmaqla yanaúı, hԥm dԥ filosofdur, “lakin kim
ԥvvԥlcԥ filosofdur, kim ԥvvԥlcԥ sԥnԥtkar? Bax, ԥsas fԥrq dԥ
burada üzԥ çıxır. Cavid isԥ ԥvvԥlcԥdԥn filosof idi. O, yüksԥk
tԥhsil görmüú, bir sıra fԥlsԥfi tԥlimlԥrdԥn xԥbԥrdar olan vԥ öz
fԥlsԥfi konsepsiyası, ideyaları olan vԥ bu ideyaları bԥdii yolla,
sԥnԥt vasitԥsilԥ çatdırmaq istԥyԥn bir sԥnԥtkar idi. Cavid birbaúa
yüksԥk mԥrtԥbԥdԥn baúlayır. ødeyalardan baúlayıb hԥyatın özünԥ
do÷ru gԥlir” (123, 14).
Caviddԥn fԥrqli olaraq, “Cabbarlı bir tԥbiԥtúünas alim,
eksperimentator sԥyi, entuziazmı ilԥ yaúadı÷ı maddi dünyanın iç
üzünü axtarır; qırır, da÷ıdır, sökür, yenidԥn qurur, yenidԥn sökür,
212
bütün daxili qatları alt-üst edir, açıb bizԥ göstԥrir, lakin yenԥ ԥsl
mahiyyԥt deyil, yeni bir pԥrdԥ, yeni bir illüziya, yeni bir riya,
yeni bir saxtakarlıq, haqsızlıq üzԥ çıxır... Bԥs haradadır hԥqiqԥt?
Bԥs mahiyyԥtԥ necԥ çatmaq olar? Bax, bu suallar bütün aydınlı÷ı
ilԥ gözlԥrimiz önündԥ canlanır, lakin elԥ bil ki, cavab tapılmır.
“Sevil”dԥ çadranın atılması vԥ guya mahiyyԥtin, hԥqiqԥtin üzԥ
çıxarılması, “Oqtay Elo÷lu”nda pԥrdԥnin sökülmԥsi, divarların iç
üzünün göstԥrilmԥsi, “Od gԥlini”ndԥ, hԥtta paltardan da xilas
olmaq, adԥt-ԥnԥnԥnin dԥ buxovlarından azad olmaq, islamın da
ehkamlarına qarúı çıxmaq cԥhdlԥri - mütlԥq azadlıq axtarıúları...
Bütün bunlar, tԥbii ki, u÷urla nԥticԥlԥnmir. Onda nԥdir bu
axtarıúların mԥnası? Mԥna elԥ axtarıúın u÷ursuzlu÷undadır. Mԥnfi
cavab da bir cavabdır” (123, 14), yԥni “yanlıú da bir naxıúdır.”
Cavid isԥ, lap ԥvvԥldԥn “mahiyyԥt qatında ԥylԥúib bizim bu
fani (maddi) dünyada kölgԥlԥrin oyununu izlԥyir” vԥ onun “ԥsas
mԥqsԥdi ideyanı çatdırmaqdır. Bԥdii üsul vԥ tԥhkiyԥ, ola bilsin ki,
hԥtta tԥsadüfi seçilmiú vasitԥlԥrdir. Yԥni ԥsas inkiúaf xԥtti ideya
ilԥ ba÷lı oldu÷undan, hadisԥlԥr sonradan seçilir vԥ bu ideyanın
tԥkamülünԥ uy÷unlaúdırılır. Cavid irԥlicԥdԥn qoydu÷u bir fԥlsԥfi
ideyanın bԥdii yolla açılıúına çalıúarkԥn cari, gerçԥk hadisԥlԥrdԥn
daha çox tarixi mövzulara vԥ rԥvayԥtlԥrԥ müraciԥt edir. Bu
mövzular ümumbԥúԥri mövzulardır. Konkret zaman vԥ mԥkanla
ba÷lı deyildir. Hԥtta tarixdԥ hԥqiqԥtԥn mԥlum olan hadisԥlԥr dԥ
konkret zaman-mԥkan müԥyyԥnliyindԥn, dövrün spesifik
xüsusiyyԥtlԥrindԥn, milli etnoqrafik mündԥricԥdԥn azad olunur,
bütün bunlar ancaq rԥmzlԥrlԥ tԥqdim edilir vԥ tԥhkiyԥ ancaq
ideyanın açılıúına xidmԥt edir. Sanki bԥdii xarakter dԥ, milli
kolorit dԥ arxa plana keçir vԥ ideyanın inkiúaf yolunu kölgԥdԥ
qoymamaq üçün bir fon rolunu oynamaqla kifayԥtlԥnir. Yԥni
Caviddԥ hadisԥlԥr ikinci plandadır, fokusdan kԥnardadır vԥ
burada hԥr hansı detalın elԥ bir ԥhԥmiyyԥti yoxdur. Mԥhz ona
görԥdir ki, maddi realizm müstԥvisindԥ, konkretlik prizmasında
Cavid yaradıcılı÷ı tԥnqidԥ tab gԥtirmir” (123, 14).
Ümumiyyԥtlԥ, o qorxunc illԥrdԥ ԥlinԥ qԥlԥm almaq,
namԥrdlԥrin meydan suladı÷ı meydanda söz demԥk, dԥyiúmԥdԥn,
213
heç bir ideologiyaya xidmԥt etmԥdԥn, ölümün gözünԥ dik baxa-

baxa mübarizԥ aparmaq, qԥlԥmԥ sԥdaqԥt hԥr kiúinin hünԥri
deyildi. “Sovet ԥdԥbiyyati”: gerçԥkliklԥr, hԥqiqԥtlԥr, ziddiyyԥtlԥr”
adlı mԥqalԥsindԥ “K.Marksın gözԥl bir sözü var” - deyԥ sitat
gԥtirԥn Kamil Vԥli Nԥrimano÷lu yazır: “Bԥúԥriyyԥt öz keçmiúin-
dԥn gülԥ-gülԥ ayrılır.” Amma, bu gözԥl sözün bir dԥ astar üzü
var: “Bԥúԥriyyԥt keçmiúindԥn a÷laya-a÷laya ayrılır.” Sovet xalq-
ları vԥ ԥlbԥttԥ ki, sovet ԥdԥbiyyatı öz keçmiúindԥn hԥm gülԥ-gülԥ,
hԥm dԥ a÷laya-a÷laya ayrılır” (220, 69).
Bu gün bizlԥr dԥ yaxın keçmiúimizԥ ekuskurs edԥndԥ, Cavidin
“dramaturgiyamızın parlaq ulduzu” adlandırdı÷ı Cabbarlının
dԥyiúimini, müsavatdan üz çevirԥrԥk sovet dramaturqu olmasını,
“Cim” imzası ilԥ “Ԥdԥbi mübahisԥlԥri”ni, bir prokuror ԥdası ilԥ
mühakimԥlԥrdԥki fikirlԥrini oxuyanda ürԥyimiz a÷rıyır, hԥm
tԥԥssüflԥnirik, hԥm dԥ a÷layırıq. Daha çox a÷layırıq. Amma
unutmayaq ki, “Bu göz yaúları da, gülüú yaúları da” bu yenidԥn
qurularaq sosializmin düdükçüsinԥ çevrilԥnlԥr dԥ, yenidԥn qurula
bilmԥyib xalq düúmԥni kimi Sibirdԥ mԥhv edilԥnlԥr dԥ bizimdir.
Bizim taleyimizdir” (220, 69). Bu mԥnada, repressiya
qurbanlarının taleyi tԥkcԥ özlԥrinin taleyi – faciԥsi deyil,
bütövlükdԥ Azԥrbaycanın faciԥsidir. Bu “YAD-ın YADDAù
üzԥrindԥ hökmran oldu÷u” “anti-insani, antibԥúԥri proses olan
repressiyanın” yaúatdı÷ı faciԥdir.
Repressiya yad tԥfԥkkürün, ԥcnԥbi ԥɯlaqın vԥ onu ehtiva edԥn
totalitar ideologiyanın millԥtin genefonduna qarúı yönԥldilmiú
siyasi qԥsddir. Bu mԥnada, Azԥrbaycan sovet dramaturqu
C.Cabbarlı da romantik úair H.Cavid dԥ bu “siyasi qԥsdin”
qurbanı idi vԥ onların faciԥsi Azԥrbaycan xalqının faciԥsi idi.
214
Repressiya qurbanı
Hԥr zaman xɚlqının milli yɚddɚúındɚn vԥ klɚssik söz

ɯԥzinԥsindԥn güc ɚlɚn, vԥtԥninԥ, ɯɚlqınɚ, ümumiyyԥtlԥ, insɚnlı÷ɚ
ɯidmԥt üçün çɚlıúan Hüsɟyn Cɚvid; “Sԥnԥt sԥnԥt üçündür” –
nԥzԥriyyԥsi ilԥ yazıb-yaratmıú, hԥmiúԥ sԥnԥtdԥ yɚrɚdıcılıq
ɚzɚdlı÷ı idɟyɚsını müdɚfiԥ ɟtmiú, ԥdԥbiyyɚta mԥnԥvi tԥrbiyԥnin
ԥn ԥlvɟriúli, düzgün vɚsitԥsi kimi bɚɯmıúdır.
Mԥlumdur ki, Azԥrbaycan ԥdԥbiyyatını sanballı dram ԥsԥrlԥri
ilԥ zԥnginlԥúdirԥn Cavidin u÷urları keçԥn ԥsrin ԥvvԥllԥrinԥ
tԥsadüf edir vԥ “Azԥrbaycan ԥdԥbiyyatı dövründԥ ideoloji
sarpıntılar dövrü kimi xarakterizԥ oluna bilԥn” bu dövr cox a÷ır
vԥ tԥzadlıdır.
1920-ci illԥrdԥ Azԥrbaycanda “hakimiyyԥti ԥlԥ alan
bölúeviklԥr partiyası tԥkcԥ ictimai-siyasi hԥyatda deyil, ideoloji
sahԥdԥ, elm, incԥsԥnԥt vԥ ԥdԥbiyyatda da öz hegemon rolunu
oynama÷a baúladı. Sinfi mübarizԥ úüarı tezliklԥ bԥdii ԥdԥbiyyata
da sirayԥt etdi vԥ bu da özünü çox yubatmadı: ԥdԥbiyyata yeni
gԥlԥn gԥnclԥr vԥ onlara dԥstԥk olan ideoloji rԥhbԥrlԥr böyük bir
canfԥúanlıqla partiyalı ԥdԥbiyyat u÷runda mübarizԥyԥ baúladılar”
(11, 14). Hԥr kԥsin “böyük bir cԥnfԥúanlıqla partiyalı ԥdԥbiyyat
u÷runda mübarizԥyԥ baúladı÷ı” bir zamanda Cavid isԥ partiyalı
olmadı, nԥ dԥ onlarla bir cԥbhԥdԥ olmaq istԥmԥdi, onlarla bir
qatara oturmadı. Öz yolundan sarpmadı. Bölúeviklԥrin,
ça÷rılmamıú qonaqların Azԥrbaycana gԥliúindԥn öncԥ hansı
inamla, hansı üslubda yazırdısa, elԥcԥ dԥ davam etdi. Vԥ bir çox
u÷urlar qazandı.Bu illԥrԥ qԥdԥr bir çox u÷urlara imza atan Cavid
yaradıcılı÷ına davam etdiyi kimi, bir çox u÷urlar da qazandı. Bir
çoxlarının bölúeviklԥrin cԥbhԥsinԥ adladı÷ı, onların mԥddahına
çevrildiyi bu illԥrdԥ dԥ, yԥni 20-ci illԥrdԥ dԥ Cavid u÷urla
yaradıcılı÷ını davam etdirir, hԥtta yazılma tarixinԥ görԥ sonuncu
ԥsԥri sayılan “øblisin intiqamı” ԥsԥrindԥ belԥ “ԥnԥnԥsinԥ sadiq
qalaraq mԥhԥlli mövzularda deyil, bԥúԥriyyԥti narahat edԥn fikir
vԥ ideyaları özündԥ ehtiva edԥn mԥzmuna üstünlük verir” (59,
304).
215
Mütԥfԥkkir sԥnԥtkarın ԥsԥrlԥri Azԥrbaycan teatr sԥhnԥlԥrindԥ

u÷urla tamaúaya qoyulur, tamaúalar haqqında resensiyalar yazılır,
Cavid böyük sԥnԥtkar kimi qԥbul olunurdu. Bu illԥrdԥ onun
“ùeyda”sı, “øblis”i Aúqabad teatrında tamaúaya qoyulmuúdur,
yԥni Cavid artıq bir tԥk Azԥrbaycanda deyil, Orta Asiyada vԥ
Tiflisdԥ dԥ tanınır vԥ sevilirdi. Onun “ùeyx Sԥnan”, “Afԥt”,
“Uçurum”, Topal Teymur” dramları tamaúaya qoyulmuú, “ùeyx
Sԥnan”ı böyük bir u÷ura imza atmıúdı. “Tiflis teatrı 1925-ci il
mövsümünü H. Cavidin “Seyx Sԥnan”ı ilԥ açmıúdı.” Hԥtta
Cavidin ԥsԥrlԥri Tԥbriz teatırında belԥ u÷urla sԥhnԥlԥúdirilmiúdi.
Tamaúa böyük u÷ur qazanmıú vԥ “ԥsԥr 1928-ci ilin payızında,
teatr mövsümünün açılıú günündԥ böyük müvԥffԥqiyyԥtlԥ
tamaúaya qoyulmuúdur. Tamaúanı isdedadlı aktyor Mirzԥ Ba÷ır
Hacızadԥ hazırlamıú, özü dԥ ùeyx Sԥnan rolunu ifa etmiúdi.
Sonralar o, özünԥ ùeyx Sԥnan lԥqԥbini götürdü. Tԥbrizlilԥrin
xahiúi vԥ tԥkidilԥ tamaúa altı ay sonra yenidԥn oynanıldı.”
Sԥhnԥdԥ böyük u÷ur qazanan bu ԥsԥr “úair Yusif Ziya
tԥrԥfindԥn fars dilinԥ tԥrcümԥ edilmiú” vԥ “fars dilindԥ ԥvvԥlcԥ
Tԥbrizdԥ, iki-üç il sonra Tehranda oynanmıúdı” (217, 186-87).
Bu faktlar Cavidin hԥlԥ yaradıcılı÷ının ilk baúlarından
Azԥrbaycanla yanaúı, Orta Asiyada vԥ øranda da mԥúhur
oldu÷unu tԥsdiq edir.
Azԥrbaycanda türkçülüyün atası Ԥli bԥy Hüseynzadԥ “Yeni
yol” qԥzetindԥ çap etdirdiyi “Ԥdԥbiyatımızda Cavid” adlı
maqalԥsindԥ Cavidin ԥdԥbiyyatımızdakı yeri vԥ rolunu çox aydın
bir úԥkildԥ sԥciyyԥlԥndirԥrԥk yazırdı: “Ԥcaba, bizim
ԥdԥbiyyatımızda Cavid nԥ yapdı? Bu suala cavab vermԥk üçün
az-çox tԥfsilata gԥrԥk vardır. Cavidԥ qԥdԥr Azԥrbaycan
ԥdԥbiyyatında úair yox deyildi. Vardı. Lakin bunlar Cavid kimi,
yeni “Cavid”in lisanındakı muvԥffԥqiyyԥti ԥldԥ edԥ bilmԥdilԥr...”
(117, 132).
Ԥlibԥy Hüseynzadԥnin vur÷uladı÷ı kimi, Cavid böyük úairdir
vԥ onun sԥnԥtinin böyüklüyündԥn hԥlԥ sa÷lı÷ında xeyli bԥhs
edilmiúdir. Çox zaman, “Cavid keçmiúi ideallaúdırmaqda
suçlanıb. Qԥdim Babilistan sütunlarındakı yazılardan vԥ Homerin
216
poemalarından üzü bԥri bütün böyük sԥnԥt ԥsԥrlԥrindԥ dünyanın

vԥ bԥúԥriyyԥtin keçib getmiú günlԥrinin hԥsrԥti var. Biz tԥmizliyi,
mԥrdliyi qԥdimdԥ axtardı÷ımız kimi, qԥdimdԥkilԥr dԥ gözlԥrini öz
keçmiúlԥrinԥ dikirdilԥr. Bununla yanaúı, Cavidin fikri hԥmiúԥ
gԥlԥcԥkdԥ, sabahımızda olmuú, o, ԥn xoú ümidlԥrini gԥlԥcԥyԥ
ba÷lamıúdır” (189, 146).
Tԥԥssüf ki, “Ԥn xoú ümidlԥrini gԥlԥcԥyԥ ba÷lamıú”, keçmiúi
bilmԥdԥn, keçmiúi öyrԥnmԥdԥn gԥlԥcԥyԥ getmԥyin dԥ
mümkünsüzlüyünü dԥrk edԥn úairin “Topal Teymur”,
“Pey÷ԥmbԥr” kimi mövzulara münasibԥti do÷ru anlaúılmamıúdı.
Onun “Topal Teymur”u tamaúaya qoyulduqdan sonra qԥzet
sԥhifԥlԥrindԥ bir-birini tԥkzib edԥn fikirlԥr baú alıb getmiú,
müԥllif Teymuru ideallaúdırmaqda suçlanmıú, “öncԥ
oynanılmasına icazԥ verilԥn “Topal Teymur” tamaúaçıları
hԥyԥcana gԥtirsԥ dԥ sonradan “bolúeviklԥr pyesin göstԥrilmԥsini
qada÷an edirlԥr” (187, 62).
Göründüyü kimi, Cavid yaradıcılı÷ına qԥrԥzli fikirlԥrin,
iftiraların söylԥnmԥsi adi hal vԥziyyԥtindԥdir. “ønqilɚb vԥ
mԥdԥniyyԥt”dԥ gedԥn ( ʋ 4-5) “Mubɚhizԥ dɚvɚm ɟdir” baúlıqlı
bir mԥqalԥdԥ yenԥ Cavid sԥnԥti, Cavid yaradıcılı÷ı diqqԥtԥ
çԥkilir. Mԥqalԥ müԥllifinԥ görԥ, “Cɚvidin ɚdı çԥkildikdԥ
müúɚvirԥnin gözü qɚrúısındɚn bir sırɚ ölmԥz tiplԥr, ɨbrɚzlɚr,
sԥhnԥlԥr gԥlib-kɟçir. Budur, bütün ùԥr qüvvԥlԥrinin tԥmsili ɨlɚn
øblis qırmızı ԥbɚsınɚ büründüyü hɚldɚ sürԥkli qԥhqԥhԥlԥrlԥ gülür;
öz hԥkimɚnԥ fԥlsԥfԥlԥri, úԥriԥti hiylԥgԥrliyi ilԥ “Ⱥrif”lԥri ԥlindԥ
ɨyuncɚq ɟdԥrԥk ɨynɚdır… Budur Ԥrԥbistɚn ɟlindԥn øslɚm dinini
yɚymɚq üçün gԥlmiú ùɟyɯ Sԥnɚn gürcü gözԥlinԥ vurulub, dini
ɚtmıú vԥ mԥsum sɟvgilisi ɏumɚrı ɚ÷uúunɚ bɚsɚrɚq uçurumun
kԥnɚrındɚ dɚyɚnmıúdır. øndicԥ hԥr ikisi ɚtılɚcɚq vԥ mԥhv
ɨlɚcɚq… Budur, öz cɚhɚngir fikirlԥrindԥ dünyɚyɚ sı÷mɚyɚn
Tɨpɚl Tɟymur vԥ Yıldırım Bԥyɚzidin mԥ÷rur bɚúlɚrı… Hԥm ørɚn,
hԥm Turɚn sԥltԥnԥtinԥ nifrԥt bԥslԥyԥn, çıl÷ın bir ɟhtirɚsın, sɚrɚy
intriqɚlɚrının qurbɚnı, qɚnlɚr içԥrisindԥ cɚn vɟrԥn Sԥyɚvuú…
Budur, Pɟygԥmbԥr, Ⱥfԥt, Mɚrɚl, ùɟydɚ… Bunlɚr bir-birini tԥqib
ɟdԥrԥk kɟçir. Hɚmısının ɚrdıncɚ dɚ ɚ÷ır ɚddımlɚrlɚ qɨcɚmɚn
217
filɨsɨf ɏԥyyɚm gԥlir. Bunlɚr, bütün bu sԥhnԥlԥr, bu ɨbrɚzlɚr,

Cɚvidi ölmԥz sԥnԥtkɚrlɚr sırɚsınɚ qɨyur, ɨnun qɨlundɚn yɚpıúɚrɚq
sԥnԥt silsilԥsinin ucɚ zirvԥlԥrindԥn birinԥ çıɯɚrır. Cɚvid böyük
sԥnԥtkɚrdır, bunu kimsԥ inkɚr ɟdԥ bilmԥz vԥ ɟtmԥyir...” (163,
286-87).
Üzԥrindԥn uzun bir zaman keçmԥsinԥ baxmayaraq, bu sözlԥr
yenԥ dԥ öz qüvvԥsindԥ, kԥsԥrindԥ qalır. Düúünԥn vԥ düúündürԥn
H. Cavid böyük sԥnԥtkardır vԥ böyük sԥnԥtkarlı÷ı ilԥ yanaúı, hԥm
dԥ böyük úԥxsiyyԥt, ԥrdԥmlik örnԥyidir. Cavid oxunmalı,
sevilmԥli, öyülmԥli sԥnԥtkardır, amma tԥԥssüf ki, Cavidi
öyԥnlԥrlԥ yanaúı, sözün mԥcazi mԥnasında döyԥnlԥr dԥ, “Kiçik
burjua úairi” kimi görԥnlԥr dԥ çox olub, çünki “ԥsԥrlԥrindԥ türk
ruhu, türk düúüncԥ tԥrzi, ictimai dԥyԥrlԥri olduqca güclü olan”
Hüseyn Cavidin “yaradıcılı÷ında qaldırdı÷ı ideyalar sovet
rejminin qԥda÷an etdiyi mövzular idi. Cavid ԥsԥrlԥrindԥ gözԥllik
mԥlԥyi ilԥ, úԥri, iblisi yan-yana vԥ üz-üzԥ qoyur”, “iblisi
göylԥrdԥn endirir” (150, 15) vԥ onun, “hԥr cümlԥ xԥyanԥtlԥrԥ bais
insan oldu÷unu” - cümlԥ alԥmԥ bԥyan edirdi. Ԥslindԥ baúqa cür
dԥ ola bilmԥzdi. Cavid iblisin hökmranlıq etdiyi ԥn qorxunc
dövrdԥ, bütün Azԥrbaycanın iblis xofu ilԥ çalxalandı÷ı, çoxlarının
qԥlbini iblisԥ satdı÷ı bir dövrdԥ yaúayırdı. Buna görԥ dԥ, Cavid
“iblisi tԥkcԥ tanımırdı, hԥm dԥ tanıdırdı” (151, 16).
HΩr kΩs bΩni dinlΩr, fΩqΩt eylΩr yenΩ nifrΩt,

HΩr kΩs bana aciz qul ikΩn, bΩslΩr ΩdavΩt (23, 27).
Tԥnqidçi M.K.Ԥlԥkbԥrli Azԥrbaycan sovet yazıçılarının

plenumundakı (1934, 6 oktyabr) mԥruzԥsindԥ sԥnԥt adamlarının
qarúısında duran ԥn baúlıca vԥzifԥni: “iqtisadiyyatda oldu÷u kibi
insanlar úüurundan da kapitalizm qalıqlarını süpürüb atmaqda,
proletariat, ümumuyyԥtlԥ, ԥmԥkçilԥr üzԥrinԥ olan burjua müzür
tԥsirini rԥdd etmԥkdԥ, bir sözlԥ, insanların úüurunu dԥyiúmԥkdԥ”
görür (181, 172), hԥtta “dԥyiúmԥyԥ nail olma÷ın nԥzԥri-fԥlsԥfi
mԥnbԥyini dԥ konkret olaraq göstԥrirdi: “Bunun üçün bizim
ԥlimizdԥ ԥn mühüm, ԥn böyük silah vardır. Bu silah isԥ
218
marksizm-leninizm birliyidir” (181, 173).

Bundan sonra “Ԥski insan materialının yenidԥn qurulması”
(M.Hüseyn) yolunda “can” qoyanlar iúԥ baúladı. Cavid bu iúԥ
yaramadı. “Rekonstruksiya” edԥ bilmԥyԥnlԥri Vԥli Nԥbio÷lu
demiúkԥn; “Hԥlԥ o vaxt-30-cu illԥrdԥ “perestroyka” etdik.
Cavidlԥr, Müúfiqlԥr, Salman Mümtazlar,Yüsif Vԥzirlԥr, Hacı
Kԥrim Sanılılar, “ԥski insan materialı” kimi yaramadı÷ından
onları “yenidԥn qurmaq” mümkün olmadı, ona görԥ dԥ çürük qoz
kimi bir kԥnara atıb “sosializmin döyüúԥn övladlarını”
yetiúdirmԥk üçün “gԥnc beyinlԥrdԥn” yapıúdıq” (181, 173).
“Sosializmin döyüúԥn övladlarını yetiúdirmԥk üçün”
yapıúdıqları “gԥnc beyinlԥr”, “ittifaq üzvlԥri bir-birinԥ qarúı
qaldırılır, iclas vԥ plenumlarda yaradıcılıq iúindԥn daha çox siyasi
mövqe ortaya qoyulurdu.
Azԥrbaycan ԥdԥbi mühitindԥ repressiya hԥrarԥti 1937-ci ilin
ԥvvԥlindԥn yüksԥlir. Yazıçılar øttifaqının iclası (28 yanvar)
özünün siyasi fonunun kԥskinliyi ilԥ ԥvvԥlkilԥrdԥn fԥrqlԥnir.
Yazıçılar “antisovet trotskiçi, ziyançı, diversiyaçı, casus” vԥ s.
haqqında danıúaraq bu cür hadisԥlԥrԥ nifrԥt hisslԥrini bildirirlԥr.
Eyni zamanda, Azԥrbaycanda onların havadarları olan
müsavatçılara, elԥcԥ dԥ “gԥnc yazıçıları sovet hökumԥtindԥn
iyrԥndirmԥyԥ çalıúan xain” R.Axundova qarúı kԥskin çıxıúda
bulunurlar. øclasın axırında qԥrar qԥbul edilir. Qԥrarda deyilirdi:
“Biz insan ruhunun mühԥndislԥri (bu ifadԥ ø.V.Stalinԥ mԥxsus
edilirdi) olan yazıçılar Stalin adı ilԥ nԥfԥs alır, Stalin epoxası ilԥ
qidalanırız. Biz Stalinizmi canımızdan artıq seviriz, ona qarúı
qalxan xain, murdar vԥ çirkin ԥllԥrin kԥsilmԥsini, onun hԥyatına
terror hazırlayan zԥhԥrli ilanların baúının kԥsilmԥsini tԥlԥb ediriz.
Biz yazıçılar gԥlԥcԥk ԥsԥrlԥrimizdԥ sinfi düúmԥnlԥrin bu hԥyasız
metodlarını bԥdii obrazlarla ifadԥ edԥrԥk onların bütün qalıqlarını
ifúaya qalxıúaca÷ız” (AMDøA, f.340, s.1, iú 4, vԥr.51).
Hԥmin ilin martında Yazıçılar øttifaqında keçirilmiú vԥ üç
gün davam etmiú plenumda dörd mԥsԥlԥ müzakirԥyԥ
qoyulmuúdu. 1. H.Cavid mԥsԥlԥsi. 2. M.Müúfiq mԥsԥlԥsi. 3.
219
Ԥ.Cavad mԥsԥlԥsi. 4. Y.Vԥzir mԥsԥlԥsi (AMDøA, f.340, s.1, iú 4,

vԥr.51).
Plenumda bütün yazıçı vԥ úairlԥr özünütԥnqid ruhunda
çıxıú etmiúlԥr. ùübhԥsiz, ԥsas tԥnqid hԥdԥflԥri Mikayıl Müúfiq,
Ԥhmԥd Cavad, Yusif Vԥzir vԥ Hüseyn Cavid olmuúdur. Böyük
dramturq haqqında sԥslԥnԥn tԥnqidi fikir belԥ idi: “Yazıçılar
içԥrisindԥ Azԥrbaycanın hԥyatı ilԥ daha az maraqlanan vԥ
Azԥrbaycan ԥmԥkçilԥrinin mübarizԥsinԥ yad olan ԥsԥrlԥr
yazmaqdan ԥl çԥkmԥyԥn Hüseyn Caviddir. Biz bilirik ki, Hüseyn
Cavid burjua romantizminin mԥktԥbindԥ yetiúmiúdir. Bununla
bԥrabԥr o, Azԥrbaycan sovet vԥ partiya tԥúkilatlarının onun üçün
yaratdı÷ı imkanlara vԥ hԥtta ԥsԥrinԥ verdiyi mükafatlara
baxmayaraq, yenԥ Azԥrbaycan ԥmԥkçilԥrinin mübarizԥsinԥ dair
bir úey yazmamıúdır” (AMDøA, f.340, s.1, iú 4, vԥr.51)
Diqqԥtçԥkԥn mԥsԥlԥlԥrdԥn biri dԥ budur ki, ԥsasԥn tԥnqidi
notlar üzԥrindԥ edilԥn çıxıúlarla yanaúı, sԥnԥtkarlar haqqında
müsbԥt fikirlԥr dԥ sԥslԥnmiúdi: “Bununla belԥ Cavidin ikinci
ԥhԥmiyyԥtini qeyd etmԥk lazımdır. O, bizim kinoya gԥlib qeyd
etmiú ki, o, “Koro÷lu” teması (burada H.Cavidin yazmaq istԥdiyi
“Koro÷lu” nԥzԥrdԥ tutulur-red) üzԥrindԥ iúlԥmԥk istԥyir. Söz
ustası Cavid kino üçün müԥyyԥn iskeleti olan inqilabi nöqteyi-
nԥzԥrlԥ bizim xalqın inqilab mübarizԥsini göstԥrԥn bԥdii ԥsԥrin
üzԥrindԥ danıúmaq istԥyirԥm...” (AMDøA, f.340, s.1, iú 4,
vԥr.51).
Göründüyü kimi, tԥnqid daha çox “erkԥk Tükԥzbanların
obrazını ԥdԥbiyyatda “ԥbԥdilԥúdirԥnlԥrԥ” alqıú deyir, mԥdhiyyԥ
oxuyurdu. Azԥrbaycan teatrının sԥhnԥsindԥ ԥrlԥ-arvad arasında
gedԥn “bԥrabԥrlik“ davasına ԥl çalıb, bԥrԥkllah ya÷dıran tԥnqid
“Yusif Vԥzirin “Qızlar bula÷ı” romanını, Cavidin tarixi
faciԥlԥrini nԥzԥrdԥ tutaraq yazırdı: “Bԥzi yazıçılar hazırkı
zamanın böyük sosializm quruculu÷u dövrünün böyük
köhnԥ tarixi úeylԥrԥ ԥl atırlar” (181, 173).
Bu zaman tԥnqiddԥ “erkԥk Tükԥzban”, “firqԥ üzvü Qumru”,
“bolúevik Tovuz”, “sԥsi alınmıú Qulamԥli”, “qolçomaq”,
220
“qolçomaq quyru÷u”, “bandit” yarlıklı sözlԥrlԥ dolduruldu÷u bir

zamanda øblisԥ uyanlara görԥ Cavid, “feodal keçmiúi
ideallaúdırır”, “dini mistikaya qapılır”, “islam dinini türk
sözlԥriylԥ zibillԥmԥyԥ çalıúır”, “yaradıcılı÷ında bir sıra
pozuntulara yol verirdi” (102, 65).
“Daha nԥ qaldı?! Cox qԥribԥdir; Cavidԥ ilk daúı atanlar onun
qԥlԥmdaúlar idi. Vԥ bütün bunlar Azԥrbaycan Yazıçılar øttifaqı
Rԥyasԥt Heyԥtinin 8 fevral, 1956-cı ildԥ Cavidin barԥsindԥ
Dövlԥt Tԥhlükԥsizlik Komitԥsinԥ göndԥrdiyi mԥktubda yazılıb.
Vaxtı ilԥ bir yerdԥ çalıúdıqları, inandı÷ı adamlar,
qԥlԥmdaúları, Cavidԥ arxa çevirԥn üzüdönüklԥr Azԥrbaycan
Yazıçılar øttifaqı Rԥyasԥt Heyԥtinin Dövlԥt Tԥhlükԥsizlik
Komitԥsinԥ göndԥrdiklԥri mԥktubda yazırdılar: “Cavid inqilaba
qԥdԥr vԥ Sovet hakimiyyԥtinin ilk illԥrindԥ yazdı÷ı ԥsԥrlԥrin bir
hissԥsindԥ (“Ana”, ”Maral”, “ùeyx Sԥnan”, “ùeyda”, “Uçurum”,
“øblis”, vԥ b.) mücԥrrԥd úԥkildԥ olsa da, burjua cԥmiyyԥtinԥ vԥ
milli müstԥmlԥkԥçiliyԥ qarúı etiraz ifadԥ etmiúdir. Ancaq úair bu
ԥsԥrlԥrindԥ cԥmiyyԥtin inkiúaf qanunlarını düzgün dԥrk etmԥkdԥn
xeyli uzaq idi. Bԥúԥr hԥyatında Cavid yalnız iki qüvvԥni ayıra
bilirdi: güclü vԥ gücsüz. Güclülԥr deyԥndԥ Cavid hakim sinifin
nümayԥndԥlԥrini, hakim millԥtlԥri, müstԥmlԥkԥçi, imperialist
dövlԥtlԥri nԥzԥrdԥ tuturdu. Gücsüzlԥr - onun ԥsԥrlԥrindԥ
zԥhmԥtkeúlԥr, yoxsullar kölԥ halına salınmıú millԥtlԥr idi. Bu
illԥrdԥ úair gücsüzlԥrin güclülԥr üzԥrindԥ qԥlԥbԥsinԥ inanmır vԥ
ԥzilԥnlԥrin a÷ır vԥziyyԥtini göstԥrmԥklԥ kifayԥtlԥnirdi.
Cavid burjua kapitalist münasibԥtlԥrinin ԥleyhinԥ çıxanda da
feoadl keçmiúi ideallaúdırır, dini mistikaya qapılır vԥ çalıúırdı ki,
islam dinini moderinlԥúdirsin.
Cavidin poetik dilinin türk sözlԥri ilԥ zibillԥnmԥsini dԥ qeyd
etmԥk lazımdır.
Burjua udeolgiyasının, eklektizmin tԥsirini ifadԥ edԥn
yaradıcılı÷ında bir sıra pozuntulara vԥ sԥhvlԥrԥ,
dünyagörüúündԥki ziddiyyԥtlԥrԥ baxmayaraq, Hüseyn Cavid
Rasizadԥ Azԥrbaycan ԥdԥbiyyatı yarixindԥ müԥyyԥn yer tutan
úairdir.
221
Azԥrbaycan Yazıçılar øttifaqı Rԥyasԥt Heyԥti

8 fevral 1956-cı il” (102, 67).
Xalq úairi Nԥriman Hԥsԥnzadԥ yazır: “Mԥktubun müԥlliflԥri
unudurlar ki, tarıxın dԥrslԥri baúqa úey deyir. “Ԥsrin a÷lı” /Platon/
olan Sokrata ölüm cԥzası kԥsildi, lakin sonra o yaúadı, indinin
özündԥ dԥ qԥdim yunan fikrindԥn danıúanda, Sokratsız keçinmԥk
olmur. øntibah dövrünün böyük filosofu Cordano Brunonu
Romada odda yandırdılar. Sonrakı ԥsrlԥr onun “Kainatın vԥ
dünyanın sonsuzlu÷u” barԥdԥ fikirlԥrini tԥsdiq etdi.Tԥbiԥtin,
dünyanın varlı÷ını subut etdiyinԥ görԥ böyük holland filosofu
B.Spinozanı qaraguruh daúa basıb lԥnԥtlԥdi, cԥmiyyԥtdԥn qovdu,
lakin onun adı, fԥlsԥfi fikirlԥri dünya xalqaırının
ensiklopediyasında hörmԥtlԥ çԥkildi vԥ s.
Cavid belԥ úԥxsiyyԥtlԥrdԥndir. Cavid dԥ Zamanla, mövcud
quruluúla üz-üzԥ dayanan filosof úair idi. O getmԥliydi vԥ sonra,
öz Zamanında qayıtmalıydı. Qayıtdı da” (102, 65).
Lakin hԥlԥ onun Qayıdıúına vardı. Hԥlԥ onun adını çԥkmԥk
yasaqdı.
Hԥqiqԥtԥn dԥ, 1937-ci ildԥn 1956-ci ilԥdԥk Cavidin adını
çԥkmԥk yasaq olmuúdur.
Dövlԥt Tԥhlükԥsizlik ødarԥsinin 3 iyun 1937-ci il tarixli 509
saylı, orderi ilԥ NKVD-nin 4-cü úöbԥsi, Pavlov, Federenko vԥ
Sarkisyanın iútirak etdiyi üçlük tԥrԥfindԥn 1937-ci ilin iyun ayının
3-dԥn 4-nԥ keçԥn gecԥ Cavidin evindԥ axtarıú aparılaraq hԥbs
edilir. ùairin evindԥ aparılmıú axtarıú zamanı 1 sԥbԥt ԥlyazma, 1
kisԥ - türk, ԥrԥb vԥ fars dillԥrindԥ 115 nüsxԥ nadir kitab vԥ 23
ԥdԥd fotoúԥkil, ona mԥxsus 549349 ʋ-li pasport vԥ 5 ԥdԥd
dԥrftԥrçԥ müsadirԥ edilmiúdir ki, hԥmin dԥftԥrçԥlԥrdԥ Cavidin
yazma÷a hazırladı÷ı ԥsԥrlԥr haqda xeyli qeydlԥr var idi.
ùairin hԥyat yoldaúı Miúkinaz Cavid xatirԥlԥrindԥ Cavidin
evdԥn götürülԥn ԥlyazmalarının adını 1939-cu ilin 3 iyulunda
Keúlԥ hԥbsxanasındakı son görüúlԥri zamanı çԥkdiyini qeyd edir:
“Atilla”, “Çingiz”, “Telli saz”.
Sonralar úairin qızı Turan Cavid bu siyahıya “øblisin ilhamı”
faciԥsini dԥ ԥlavԥ etmiúdir. Cinayԥt Mԥcԥllԥsinin 68, 72 vԥ 73-cü
222
maddԥsi ilԥ ittiham olunan Hüseyn Cavidin iúindԥki anket belԥ

tԥrtib olunmuúdur: Hüseyn Cavid. 1882-ci ildԥ Naxçıvan
úԥhԥrindԥ anadan olub. Ünvan: Bakı úԥhԥri, Kommunist küçԥsi,
ev ʋ 8, ixtisası vԥ peúԥsi: úair. øúlԥmir. Tԥqaüdçüdür. Kԥndli
ailԥsindԥn çıxmıúdır. Tԥhsili - ali. Bitԥrԥf. Milliyԥti -
azԥrbaycanlı. Orduda xidmԥt etmԥyib. Hԥbsdԥ olmayıb. Arvadı -
Miúkinaz 36 yaúında, o÷lu Ԥrto÷rul 16, qızı - Turan 13 yaúında. 4
iyun 1937-ci ildԥ “NKVD” tԥrԥfindԥn hԥbs edilmiúdir. østintaq
prosesi iki il bir ay çԥkmiú vԥ 1939-cu il iyun ayının 9-da
keçirilmiú xüsusi müúavirԥdԥ Hüseyn Cavid heç bir dԥlil-sübut
olmadan “antisovet tԥúkilatında iútirakına vԥ tԥbli÷atına”,
müsavatçı pantürkist, ԥksinqilabi tԥúkilatın üzvü, ԥksinqilabi
fԥaliyyԥtinԥ, ԥdԥbiyyat vԥ dramaturgiya sahԥsindԥ gԥnclԥrin
millԥtçi ԥksinqilabi ruhda tԥrbiyԥ olunması istiqamԥtindԥ gördüyü
iúlԥrԥ, pantürkist ideyaların yayılmasına xidmԥt etdiyinԥ görԥ 8 il
müddԥtinԥ azadlıqdan mԥrhum edilmiú vԥ islah-ԥmԥk düúԥrgԥsinԥ
göndԥrilmԥsi qԥrara alınmıúdır.
Elԥ hԥmin müúavirԥdԥ digԥr bir qԥrarla úair 1939-cu il iyulun
4-dԥ uzaq Sibirԥ göndԥrilmiúdir. Sonralar xԥstԥliyi ilԥ ԥlaqԥdar
Maqadandan ørkutska ԥlillԥr zonasına göndԥrilԥn Cavid 1941-ci il
5 dekabrda ailԥsindԥn çox-çox uzaqlarda Sibirdԥ, Tayúet
rayonunun ùevçenko kԥndindԥ, ԥlillԥr xԥstԥxanasında 59 yaúında
hԥbsdԥ ikԥn vԥfat etmiúdir.
“Sovet dövrü ictimai-siyasi prosesinin ԥn böyük hadisԥsi, heç
úübhԥsiz, Azԥrbaycan ԥdԥbi mühitindԥn dԥ yan keçmԥyԥn kütlԥvi
repressiyadır. Özlüyündԥ siyasi hadisԥ olan repressiya bir çox
sahԥlԥr kimi, ԥdԥbi prosesi dԥ a÷uúuna almıú vԥ tarixdԥ ilk dԥfԥ
yazıçı, úair, tԥnqidçi, elm vԥ maarif adamlarının kütlԥvi (!) hԥbsi
vԥ mԥhvi ilԥ nԥticԥlԥnmiúdir. Bununla da, siyasi iradԥ, qԥrar vԥ
qԥtnamԥlԥrlԥ idarԥ olunan ԥdԥbi prosesԥ ölüm xofu, hԥbs qorxusu
çökmüúdü. Avtoritar rejimin vԥ ona rԥhbԥrlik edԥn diktatorlar ø.
V. Stalin vԥ L. Beriyanın repressiya “sunamisi” bütün sovetlԥr
birliyindԥ, elԥcԥ dԥ Azԥrbaycanda yüzlԥrlԥ mütԥfԥkkiri, alimi,
úair vԥ yazıçını, folklorúünası, tԥnqidçini, heykԥltaraúı, aktyoru
hԥyatdan vaxtsız apardı: yalnız onların deyil, ailԥlԥrinin dԥ
223
faciԥsinԥ sԥbԥb oldu” (59, 316).

Repressiya qurbanı olan Cavidin ailԥsi dԥ ԥn böyük faciԥlԥrlԥ
üzlԥúdi. Ailԥsi yaúadı÷ı evdԥn bayıra atıldı, o zamanlar gԥnc qız
olan Turan xanımın gԥlԥcԥk haqqında bütün xԥyalları alt-üst
edildi, Gürcüstanda cԥrimԥ batalyonunda xidmԥtԥ göndԥrlԥn o÷lu
Ԥrto÷rolsa, a÷ır xԥstԥlikdԥn sonra 1943-cü il 14 oktyabrda
Naxçıvanda dünyasını dԥyiúdi.
1956-ci ildԥ “Xalq düúmԥni”, “burjua úairi”, “pantürkist”,
“panislamist ittihamları ilԥ dam÷alanan digԥr repressiya
qurbanları kimi Cavidin dԥ iúindԥ cinayԥt tԥrkibi olmadı÷ına görԥ
saxta ittiham lԥ÷v edilmiú, ona ölümündԥn sonra bԥraԥt
verilmiúdir.
Ԥdԥbi tԥnqidin Cɚvidԥ münɚsibԥtini ɟlmi úԥkildԥ
ümumlԥúdirԥn ɚkɚd. Mԥmmԥd Cԥfԥrin fikirlԥri çɨɯ sԥciyyԥvidir:
“Mustɚfɚ Quliyɟv kimi Mɟhdi Hüsɟyn dԥ Cɚvidi kԥskin tԥnqid
ɟdԥn, úɚirin mԥfkurԥ sԥhvlԥrinԥ güzԥútԥ gɟtmԥyԥn tԥnqidçilԥrdԥn
idi. Bԥzi mԥhdud “sɨlçuluq” “mɟyillԥrinԥ bɚɯmɚyɚrɚq, bu tԥnqid,
ԥsɚsԥn, ɯɟyirɯɚh tԥnqid idi. Cɚvid yɚrɚdıcılı÷ınɚ qɚy÷ıkɟú
münɚsibԥt Mɟhdi Hüsɟynin 1959-cu ildԥ nԥúr ɟtdirdiyi
“Ԥdԥbiyyɚt vԥ müɚsirlik” mԥqɚlԥsindԥ özünü göstԥrirdi. Hüsɟyn
Cɚvid kimi nɚdir ԥdԥbi bir simɚnın mԥdԥni tɚriɯimizdԥn silib
ɚtmɚq, ԥn ɚzı ԥdɚlԥtsizlikdir vԥ bԥlkԥ dԥ cinɚyԥt ɨlɚrdı. Biz ”ùɟyɯ
Sԥnɚn”, “øblis” vԥ “Sԥyɚvuú” ԥsԥrlԥrinin hɟç bir vɚɯt vԥ hɟç bir
vԥchlԥ düúmԥnlԥrimizԥ vɟrԥ bilmԥrik. Hüsɟyn Cɚvid Ⱥzԥrbɚycɚn
ɯɚlqının ɨ÷ludur” (106, 15).
Hԥqiqԥtԥn dԥ, Hüseyn Cavid irsi Ⱥzԥrbɚycɚn ɯɚlqının nɚdir
incilԥrindԥndir. Nɚdir incilԥrԥ isԥ qiymԥt qɨymɚq, dԥyԥr vɟrmԥk
ɨ qԥdԥr dԥ ɚsɚn iú dɟyil. Cɚvidin yɚrɚtdı÷ı bu nɚdir sԥnԥt
incilԥrinԥ düzgün qiymԥt vɟrmԥk bizim bɨrcumuzdur. Vԥ ɨnlɚrɚ
ɟlԥ qiymԥt vɟrilmԥlidir ki, vɚɯtilԥ sınɚ÷ɚ çԥkilԥn, mühɚkimԥ
ɨlunɚn, lɚkin hɟç kimin qɚrúısındɚ öz mԥ÷rur bɚúını ԥymԥyԥn
Cɚvid tɚriɯin sԥhifԥlԥrindԥn bizԥ bɨylɚnɚrɚq bizi mühɚkimԥ
ɟtmԥsin.
224
Hüseyn Cavid irsi bԥraԥt mühitindԥ
Fɚciԥlԥr yɚzmɚqdɚ ustɚd sԥnԥtkɚr zirvԥsinԥ qɚlɯmıú úɚir-

drɚmɚturq Hüsɟyn Cɚvidin öz hԥyɚtı yɚrɚtdı÷ı fɚciԥlԥrdԥn dԥ
fɚciԥli ɨldu. Tɚnrının yɚrɚtdı÷ı Cɚvidi dövrɚn mԥhv ɟtdi. Cɚvidi
vԥtԥninԥ vԥ ɯɚlqınɚ qɚytɚrɚn, ɨnun uyudu÷u mԥzɚrı üstündԥ
mԥqbԥrԥ ucɚldɚn, bu mԥqbԥrԥni ziyɚrԥtgɚhɚ çɟvirԥn dɚhi
úԥɯsiyyԥt, Ⱥzԥrbɚycɚn ɯɚlqının Ümummilli lidɟri Hɟydԥr Ԥliyɟv
ɨldu.
Ԥslindԥ, digԥr rɟprɟssiyɚ qurbɚnlɚrı kimi, Hüseyn Cɚvid dԥ
1956-cı ildԥ bԥrɚԥt ɚlıb. Lakin büyük sԥnԥtkara ԥsl bԥraԥti 1981-
ci ildԥ ulu öndԥr, xalqımızın qeyrԥtli o÷lu Heydԥr Ԥliyev
Azԥrbaycana rԥhbԥrlik etdiyi birinci hakimiyyԥti dövründԥ dahi
úair-dramaturq Hüseyn Cavidin anadan olmasının 100 illiyinin
yüksԥk sԥviyyԥdԥ keçirilmԥsi haqqında qԥrar qԥbul etmԥsi ilԥ
verdi. Turɚn ɯɚnım ɯɚtirԥlԥrindԥ yɚzır: “Ⱥtɚmɚ ԥsl bԥrɚԥti 1981-
ci ilin iyun ɚyındɚ Hɟydԥr Ԥliyɟvin imzɚlɚdı÷ı qԥrɚrdɚn sɨnrɚ
hɟsɚb ɟdirԥm. Bu ԥdɚlԥtin zԥfԥr çɚlmɚsı idi vԥ mԥn bunun üçün
ilk növbԥdԥ Ⱥzԥrbɚycɚn ɯɚlqının böyük ɨ÷lu Hɟydԥr Ԥliyɟvԥ
minnԥtdɚrɚm” (21, 3).
Mԥhz bu qԥrardɚn sɨnrɚ Cɚvidin bԥnzԥrsiz irsinin ԥsl
qiymԥtini vɟrmԥk, ɨnu ɯɚlqınɚ qɚytɚrmɚq üçün bir sırɚ iúlԥr
görüldü. Bɚkıdɚ vԥ Nɚɯçıvɚndɚ ɟv muzɟylԥri yɚrɚdıldı. Bɚkı
úԥhԥrindԥ mɨnimɟntɚl hɟykԥli ucɚldıldı, ԥsԥrlԥri dörd cilddԥ çɚp
ɨlundu, pyɟslԥri üzԥrindԥn qɚdɚ÷ɚlɚr götürüldü, tɟɚtr
sԥhnԥlԥrindԥ tɚmɚúɚlɚrı qɨyuldu.
Stɚlin rɟprɟssiyɚsının milyɨnlɚrlɚ qurbɚnı ɨlmuúdur. Xԥlil Rza
Ulutürkün ifadԥ etdiyi kimi, “Xeyir cildi geyԥn úԥr”lԥrin, “Yüz
minlԥri qanunsuz vԥ mԥhkԥmԥsiz güllԥbaran edԥnlԥrin sayԥsindԥ;
XΩyanΩtΩ qurban getdi tΩr bΩnövúΩ, bahar Müúfiq,

HΩlΩ dΩ bu cinayΩtΩ zirvΩlΩrdΩn baxar Müúfiq.
XΩyanΩtΩ qurban getdi neçΩ igid,
Pensnelli, zΩr Ωsalı, nur heykΩli ulu Cavid.
Qurban getdi da÷ bülluru Yusif VΩzir,
225
Yalçın qaya – ΨhmΩd Cavad,

Qoç Koro÷lu – Sanı o÷lu Hacı KΩrim,
Ulduzları salxım kimi göydΩn dΩrΩn
ÇobanzadΩ BΩkirimiz,
GüllΩlΩndi tΩpΩrimiz, kΩsΩrimiz, hünΩrimiz (191, 34).
Hԥqiqԥtԥn dԥ, “Tԥpԥrimiz”in, “kԥsԥrimiz”in, “hünԥrimiz”in

güllԥlԥndiyi 37-nin rɟprɟssiyɚ mɚúınındɚ milyɨnlɚrlɚ günɚhsız
insɚn hԥbs edilԥrԥk mԥhv ɟdildi. Lakin unutmayaq ki, bu illԥrdԥ
“Ziyalıların hamısı hԥbs edilmiúdi. Fԥrq onda idi ki, kimin özünü
(H. Cavid, Ԥ. Cavad, M, Müúviq, S. Mümtaz), kiminin isԥ fikir
vԥ düúüncԥlԥrini (S. Vur÷un, S. Rüstԥm, M. Rahim kimi) hԥbs
etmiúdilԥr” (51, 19).
Bu milyɨnlɚrdɚn yɚlnız birinin mԥzɚrı tɚpılıb öz vԥtԥninԥ
qɚytɚrıldı ki, bunun dɚ tԥúԥbüskɚrı, hԥlԥ kɨmmunist rɟjiminin
tü÷yɚn ɟtdiyi vɚɯtdɚ Hɟydԥr Ԥliyɟv oldu. Hüseyn Cavidin
nԥúinin uzaq Sibirdԥn Vԥtԥnԥ gԥtirilmԥsi haqqında imzalanan
qԥrarın yerinԥ yetirilmԥsi üçün cԥsarԥtli, qeyrԥtli, o÷ullar lazım
idi. Bu missiyanı yerinԥ yetirmԥk üçün 1982-ci il oktyabrın 14-
dԥ üç naxçıvanlı qԥhrԥman: Babԥk rayonundakı daú üzlük
kombinatının fԥhlԥsi, SSRø (keçmiú) Ali Sovetinin deputatı Zakir
Nԥsirov vԥ Naxçıvan MR daxili iúlԥr nazirinin müavini Telman
Ԥliyev Hԥmid Cԥfԥrovun rԥhbԥriyi ilԥ Moskvaya uçaraq oradan
Uzaq Sibirԥ - Tayúetԥ yola düúdülԥr. Eyni zamanda Tayúet
rayonunun ùevçenko kԥndindԥ vaxtilԥ Cavidin “sakini” oldu÷u
21 nömrԥli koloniyanı vԥ úairin dԥfn olundu÷u qԥbiristanlı÷ı
tanıya bilԥcԥk adamların müԥyyԥn edilmԥsi üçün göstԥriúlԥr
verildi. O günlԥri bu gün kimi xatırlayan Hԥmid Cԥfԥrov deyir:
1982-ci ildԥ oktyabrın 2-dԥ Azԥrbaycan KP MK-nın birinci
katibi Heydԥr Ԥliyevin Naxçıvana sԥfԥri zamanı görkԥmli
Azԥrbaycan úairi Hüseyn Cavidin cԥnazԥsinin qalıqlarının
Sibirdԥn Vԥtԥnԥ gԥtirilmԥsi ilԥ ba÷lı mԥsԥlԥ müzakirԥ olundu.
Heydԥr Ԥliyev bu nԥcib iúԥ xeyir-dua verdi. Fԥxr edirԥm ki, o, bu
mԥsuliyyԥtli iúi mԥnԥ hԥvalԥ etdi” (255).
Hԥmin il oktyabrın 19-da Sov.øKP ørkutsk Vilayԥt
226
Komitԥsindԥ Hԥmid Cԥfԥrovun rԥhbԥrlik etdiyi Azԥrbaycan

nümayԥndԥ heyԥti hԥrarԥtlԥ qԥbul edildi. Hԥmid müԥllim yazır:
“Bizԥ yalnız o mԥlum idi ki, Hüseyn Cavid Mikayıl Müúfiq vԥ
Ԥhmԥd Cavadla bir gecԥdԥ hԥbs edilib. M.Müúfiqlԥ Ԥ.Cavad
güllԥlԥndikdԥn sonra Cavid iki il Bakıda, DTK-nın zirzԥmisindԥ
vԥ Bayıl hԥbsxanasında saxlanılıb. 1939-cu ildԥ isԥ onu
Maqadana göndԥriblԥr vԥ 1941-ci ilԥdԥk orada yaúayıb. Bundan
baúqa Cavid haqqında demԥk olar ki, mԥlumatımız yox idi. Elԥ
buna görԥ dԥ Maqadana sor÷u göndԥrdik. Maqadan Vilayԥt
Partiya Komitԥsindԥn alınan cavab belԥ idi: “...1939-cu il aprelin
1-dԥ Maqadana gԥtirilmiú milliyyԥtcԥ azԥrbaycanlı, Naxçıvan
úԥhԥrindԥ do÷ulmuú, Bakı úԥhԥrinin sakini, mԥhbus Hüseyn
Cavid (Rasizadԥ) 1941-ci il sentyabrın 8-dԥ ørkutsk vilayԥtinin
Tayúet úԥhԥrindԥki islah-ԥmԥk düúԥrgԥsinԥ göndԥrilib... H.
Cavidlԥ ba÷lı hԥr hansı digԥr sԥnԥdlԥrԥ malik deyilik. Sov.øKP
Maqadan Vilayԥt Komitԥsinin katibi Q.Kiselyov ” (255).
Oktyabrın 20-dԥ Tayúetԥ çatan nümayԥndԥ heyԥti burada
úԥhԥrin rԥhbԥr iúçilԥri tԥrԥfindԥn qԥbul edilib. Cavidlԥ ba÷lı arxiv
sԥnԥdlԥri öyrԥnilib vԥ sonda axtarıúlar bԥhrԥsini verib, “ørkutsk
vilayԥtinin Tayúet ùԥhԥr Partiya Komitԥsilԥ ԥlaqԥ saxladıqda
mԥlum olub ki, “ayaqları iflic vԥziyyԥtinԥ düúmüú, gözlԥri
zԥiflԥmiú H.Cavid 1941-ci il noyabrın 17-dԥ Tayúet úԥhԥrinin
ùevçenko kԥndindԥ yerlԥúԥn ԥlillԥr evinԥ göndԥrilib. Dekabrın 5-
dԥ tԥrtib edilmiú 59 saylı aktda göstԥrilir ki, H.Cavid 1941-ci il
dekabrın 5-dԥ saat 10.30-da 59 yaúında vԥfat edib. Cavidin 59 (!)
nömrԥli mԥzarda dԥfn edildiyi dԥ mԥlum oldu” (255). øki gün
sonra isԥ Tayúet rayonunun ùevçenko kԥndindԥki qԥbiristanlıqda
dԥfn olundu÷u müԥyyԥnlԥúdirilir. Ertԥsi gün - oktyabrın 21-dԥ
Tayúet Rayon øcraiyyԥ Komitԥsinin 141 nömrԥli müvafiq qԥrarı
ilԥ nümayԥndԥ heyԥti iúԥ baúlayır. H. Cԥfԥrov yazır: “ùevçenko
kԥndindԥki meúԥyԥ çatandan sonra qarın altında olan qԥbirlԥrin
baú a÷aclarına vurulmuú nömrԥlԥri axtarma÷a baúladıq. Nԥhayԥt
çürümüú taxta parçası üzԥrindԥ aydın oxunan 59 rԥqԥmini
tapdıq... Qԥbirin önündԥ diz üstԥ çöküb a÷layaraq, xeyli müddԥt
kövrԥk anlar yaúadıq... Qԥbri üçümüz dԥ birgԥ qazdıq. Mԥn ilk
227
növbԥdԥ Cavidin baú sümüyünü tԥmizlԥdim, öpdüm vԥ geniú

alnına diqqԥt yetirdim. Ona görԥ ki, o vaxt Cavidin güllԥ ilԥ
vurulması barԥdԥ söz-söhbԥtlԥr gԥzirdi. Alnında güllԥ izi yox idi.
Onun sol aya÷ında yun corab izlԥrinin oldu÷u aúkarlananda
hamımız heyrԥtlԥndik. Hԥmin yun corabları úairin hԥyat yoldaúı
Miúkinaz xanım toxumuúdu” (207).
Belԥliklԥ, Cavidin cԥnazԥsinin qalıqları oktyabrın 23-dԥ xüsusi
vaqonla Tayúetdԥn ørkutska, ørkutskdan Moskvaya, Moskvadan
Bakıya gԥtirilir.
1982-ci il oktyabrın 26-da Cavid onu gԥtԥrԥn nümayԥndԥ
heyԥti ilԥ Vԥtԥnԥ qayıdır. Gediúi hüzünlü olsa da, dönüúü
möhtԥúԥm olur mütԥfԥkkir Cavidin. Hԥmin gün Heydԥr Ԥliyevin
tԥúԥbbüsü ilԥ Cavidin cԥnazԥsi ùirvanúahlar sarayının Taxt-tac
salonuna gԥtirilir. Oktyabrın 27-dԥ Azԥrbaycan Elmlԥr
Akademiyasının Rԥyasԥt Heyԥtindԥ Hüseyn Cavidin harada dԥfn
olunması mԥsԥlԥsi müzakirԥ olunur vԥ geniú yı÷ıncaqda úairin
do÷ma vԥtԥni Naxçıvanda torpa÷a tapúırılması qԥrara alınır.
Noyabrın 2-dԥ Ԥlyazmalar ønstitutunda vida görüúündԥn sonra
noyabrın 2-dԥ úairin cԥnazԥsinin qalıqları Bakıdan Naxçıvana
gԥtirilir. ùairin qızı Turan Cavid dԥ onu müúayiԥt edԥn sԥnԥt
adamları vԥ ictimaiyyԥtin nümayԥndԥlԥri arasında idi. Muxtar
respublikanın görkԥmli adamları, ictimaiyyԥtin nümayԥndԥlԥri
tԥrԥfindԥn qarúılanan cԥnazԥ hԥmin gün vaxtı ilԥ onun yaúadı÷ı,
hazırda ev-muzeyinԥ çevrilmiú binaya gԥtirilir. 1918-ci ildԥ
Naxçıvandan ayrılan Cavid uzun sürԥn ayrılıqdan sonra bir gün
dԥ olsa, gecԥni Naxçıvandakı evindԥ, Rasizadԥlԥrin ruhunun
yaúadı÷ı ocaqda keçirir.
1982-ci il noyabrın 3-dԥ Naxçıvan Dram Teatrında vida
görüúündԥn sonra saat 15.00-da Hüseyn Cavid do÷uldu÷u
Naxçıvan úԥhԥrindԥ, Cavid ba÷ında torpa÷a verilir.
ùairin hԥyat yoldaúı Miúkinaz xanımın vԥ o÷lu Ԥrto÷rulun da
cԥnazԥlԥrini sonra hԥmin türbԥyԥ köçürülür. 2004-cü ildԥ Cavidin
qızı Turan Cavid vԥfat edir vԥ o da ԥzizlԥrinin yanında “Cavid
mԥqbԥrԥsi”ndԥ dԥfn olunur.
Analoqu olmayan bu hɚdisԥ 1992-ci ildԥ ȺBù-dɚ
228
“Ⱥzԥrbɚycɚn türklԥri” ɚdlı zԥngin qɚynɚqlɚrɚ ԥsɚslɚnɚn

fundɚmɟntɚl mɨqɨqrɚfiyɚ çɚp ɟtdirmiú tɚriɯçi ɚlim Ɉdri
Ⱥldstɚdtԥn kitɚbının “Ⱥzԥrbɚycɚndɚ Hɟydԥr Ԥliyɟv ɟrɚsı” ɚdlı
fԥslindԥ “Ölkԥdԥki müstԥqillik ɚrzulɚrının vԥ milli-ɚzɚdlıq
hԥrԥkɚtının bɚúlɚn÷ıc nöqtԥsi kimi sԥciyyԥlԥndirir” (68, 98).
Dɨ÷rudɚn dɚ, mütԥfԥkkir Cɚvidin Uzɚq Sibirdԥn vԥtԥnԥ
gԥtirilmԥsi bԥnzԥrsiz bir hɚdisԥ idi. Eyni zamanda, bu ümummilli
lider Hɟydԥr Ԥliyɟvin vԥtԥndɚúlıq cԥsɚrԥti vԥ qɟyrԥti,
mԥdԥniyyԥtimizԥ vԥ böyük sԥnԥtkara böyük ɟhtirɚmı idi. Qeyd
edԥk ki, Cavidi Sibirԥ sürgün etmԥk nԥ qԥdԥr asan idisԥ, onun
nԥúini Sibirdԥn gԥtirmԥk bir o qԥdԥr çԥtin, mümkünsüz idi.
Ümummilli lider Heydԥr Ԥliyev mԥhz bu mümkünsüzü mümkün
etdi.
Ümummilli lider öz çıxıúlarından birindԥ haqlı olaraq bu iúin
nԥ qԥdԥr çԥtin vԥ mԥsuliyyԥtli oldu÷unu bildirԥrԥk deyirdi:
“…1982-ci ildԥ H.Cavidin cԥnazԥsini uzaq Sibirdԥn Azԥrbaycana
gԥtirmԥk asan iú deyildi. Bu böyük iradԥ, cԥsarԥt tԥlԥb edirdi.
Ancaq xalqımıza, millԥtimizԥ, tariximizԥ, mԥdԥniyyԥtimizԥ,
ԥdԥbiyyatımıza olan sԥdaqԥt mԥnԥ belԥ bir cԥsarԥt göstԥrmԥyԥ
imkan verdi”.
Öz gücünü, cԥsarԥtini milli dԥyԥrlԥrimizԥ sԥdaqԥtdԥn alan Ulu
öndԥr Heydԥr Ԥliyev 59 yaúında Sibirԥ sürgün edilԥn Cavidi -
“Türkçülԥrin ԥn dahisini, ԥn dühasını” 41 il sonra 100 yaúında
böyük siyasi ustalıqla vԥtԥnԥ gԥtirmԥsi vԥtԥnԥ gԥtirmԥsi böyük bir
iú olmaqla yanaúı, hԥm dԥ bir tԥk Cavidin vԥtԥnԥ qayıdıúı demԥk
deyildi. Bu “milli hissԥ vԥ duy÷uya malik olan úԥxsiyyԥtlԥrin
hamısının cԥnazԥsinin, ruhunun, öz do÷ma vԥtԥnlԥrinԥ -
Azԥrbaycana qaytarılmasıydı” (111, 11).
Mütԥfԥkkir sԥnԥtkarın mԥzarının uzaq Sibirdԥn vԥtԥninԥ
gԥtirilmԥsi analoqu olmayan hadisԥ olmaqla yanaúı, hԥm dԥ Ulu
öndԥrin böyük Cavidԥ verdiyi yüksԥk dԥyԥr, onun irsinԥ
göstԥrdiyi mԥhԥbbԥt, ümumilikdԥ milli dԥyԥrlԥrԥ hörmԥt vԥ
sԥdaqԥtdir ki, bunun da möhkԥm qaynaqları var. Ԥgԥr bu
qaynaqlardan biri Hüseyn Cavidlԥ Heydԥr Ԥliyevi birlԥúdirԥn
co÷rafi mԥkandırsa, digԥri onların baxıúlar sistemindԥki milliliyԥ,
229
türkçülüyԥ, milli yaddaúa, millԥtԥ vԥ xalqa, vԥtԥnԥ olan sԥdaqԥt

hisslԥridir.
H. Cɚvidin mԥzɚrı önündԥ Hɟydԥr Ԥliyɟvin tԥúԥbbüsü ilԥ
möhtԥúԥm ɚbidԥ-mԥqbԥrԥnin ucɚlması da bu sevginin, bu
sԥdaqԥtin vԥ ehtiramın göstԥrcԥsidir. 1996-cı ildԥ minlԥrcԥ
insɚnın, Türkiyԥdԥn, ørɚndɚn, Bɚkıdɚn gԥlԥn qɨnɚqlɚrın vԥ ԥn
bɚúlıcɚsı isԥ, Cɚvidi Ⱥzԥrbɚycɚn ɯɚlqınɚ qɚytɚrɚn Hɟydԥr
Ԥliyɟvin iútirɚkı ilԥ bu möhtԥúԥm abidԥnin ɚçılıúı ɨlur. Mԥrɚsimi
Nɚɯçıvɚn Muɯtɚr Rɟspublikɚsı Ⱥli Mԥclisinin sԥdri Vɚsif
Tɚlıbɨv ɚçır: “Biz bu gün böyük bir tɚriɯi hɚdisԥnin úɚhidlԥri vԥ
iútirɚkçılɚrıyıq. Hörmԥtli prɟzidɟntimiz Hɟydԥr Ԥliyɟv
cԥnɚblɚrının úԥɯsi tԥúԥbbüsü vԥ himɚyԥsi ilԥ qԥdim ɟlm vԥ
mԥdԥniyyԥt bɟúiyi Nɚɯçıvɚndɚ Ⱥzԥrbɚycɚnın böyük drɚmɚturqu
vԥ úɚiri Hüsɟyn Cɚvidin ɯɚtirԥsinԥ ucɚldılmıú mԥqbԥrԥ-türbԥnin
ɚçılıú mԥrɚsimini kɟçiririk. Hüsɟyn Cɚvidin yɚrɚdıcılı÷ı øslɚm
ɚlԥmindԥ vԥ türk dünyɚsı ԥdԥbiyyɚtındɚ özünün dԥrin fԥlsԥfi
mԥzmununɚ, bԥúԥri idɟyɚlɚrınɚ, milli ɯüsusiyyԥtlԥrinԥ görԥ
mühüm ԥhԥmiyyԥtԥ mɚlik ɨlɚn ölmԥz sԥnԥt nümunԥsidir.
Gԥncliyindԥ bir nɟçԥ il ørɚndɚ-Tԥbrizdԥ, Urmiyɚdɚ yɚúɚyıb
ɨɯuyɚn, sɨnrɚ Türkiyԥdԥ østɚnbul Univɟrsitɟtinin ԥdԥbiyyɚt
fɚkültԥsindԥ ɚli tԥhsil ɚlɚn Hüsɟyn Rɚsizɚdԥ özünün dɚhiyɚnԥ
ԥsԥrlԥri ilԥ “ԥbԥdiyyԥt” mԥnɚsını bildirԥn “Cɚvid” tԥɯԥllüsünün
qɚnuni sɚhibi ɨldu÷unu sübutɚ yɟtirdi. Bununlɚ bԥrɚbԥr Hüsɟyn
Cɚvid nɚkɚm úɚirdir, fɚciԥli tɚriɯi tɚlɟyԥ mɚlikdir. Ɉ, sɨvɟt
dövründԥ siyɚsi rɟprɟssiyɚnın qurbɚnlɚrındɚn biridir. Ԥllinci
illԥrin sɨnundɚ Hüsɟyn Cɚvid bԥrɚԥt qɚzɚnsɚ dɚ, ԥslindԥ ɨnun
irsi sɨnrɚlɚr dɚ gɟniú tԥbli÷ ɟdilmԥmiúdir.
Nԥhɚyԥt, möhtԥrԥm prɟzidɟntimiz Hɟydԥr Ԥliyɟvin
Ⱥzԥrbɚycɚnɚ rԥhbԥrlik ɟtdiyi dövrdԥ-1981-ci ildԥ, Hüsɟyn
Cɚvidin ɚnɚdɚn ɨlmɚsının 100 illik yubilɟyini kɟçirmԥk hɚqqındɚ
qԥbul ɟtdiyi qԥrɚr vԥ ԥdibin cԥnɚzԥsinin Sibirdԥn Ⱥzԥrbɚycɚnɚ
gԥtirilmԥsi, sözün hԥqiqi mԥnɚsındɚ ԥsl siyɚsi bԥrɚԥtin ifɚdԥsinԥ
çɟvrildi (68, 40).
Tԥdbirdԥ iútirɚk ɟdԥnlԥr Cɚvid sԥnԥtinԥ hörmԥt vԥ mԥhԥbbԥt
hissi ilԥ yɚnɚúı, bu ɚbidԥnin mɟmɚrına, Hɟydԥr Ԥliyɟvԥ dԥ öz
230
minnԥtdɚrlıqlɚrını ifɚdԥ ɟdiblԥr. Prɨfɟssɨr Yɚúɚr Qɚrɚyɟv

çıɯıúındɚ dɟmiúdir: “ùԥrqdԥ türbԥlԥri, mԥqbԥrԥlԥri iki cür
tikmiúlԥr. ùɚirlԥr sözdԥn mԥqbԥrԥ tikirmiúlԥr. Dövlԥt rԥhbԥrlԥri,
siyɚsԥt ԥrlԥri hԥmin mԥqbԥrԥlԥri sɨnrɚlɚr qrɚnitdԥn, qɚyɚ
pɚrçɚsındɚn tikmiúlԥr. ùԥrqdԥ mԥdԥniyyԥt ɨ zɚmɚn çiçԥklԥnib,
ԥdԥbiyyɚt, sԥnԥt, ɨ zɚmɚn pԥrvɚz tɚpıb ki, dövlԥt ԥrlԥri ilԥ,
öndԥrlԥri ɚrɚsındɚ münɚsibԥt bu mԥcrɚdɚ inkiúɚf ɟdib. Kɚmillik,
bütövlük bɟlԥ bir vԥhdԥtdԥn yɚrɚnır. Bu gün mԥn bu mԥbԥdԥ
bɚɯırɚm. Bir mԥbԥd yɨɯ, iki mԥbԥd görürԥm bir mɟmɚr yɨɯ, iki
mɟmɚr-böyük mԥnԥvi bir mԥnɚdɚ görürԥm” (68, 49).
Hɟydԥr Ԥliyɟv ɚbidԥnin ɚçılıúındɚkı çıxıúında bir daha Cɚvid
irsinԥ, Cɚvid sԥnԥtinԥ mԥhԥbbԥtini ifɚdԥ ɟdԥrԥk demiúdir:
“Hüsɟyn Cɚvid ɏɏ ԥsrdԥ Ⱥzԥrbɚycɚn ԥdԥbiyyɚtının,
mԥdԥniyyԥtinin inkiúɚf ɟtmԥsindԥ misilsiz ɯidmԥtlԥr
göstԥrmiúdir. Hüsɟyn Cɚvid Ⱥzԥrbɚycɚn ɯɚlqını, mԥdԥniyyԥtini,
ԥdԥbiyyɚtını, ɟlmini yüksԥklԥrԥ qɚldırɚn böyük úԥɯsiyyԥtlԥrdԥn
biridir. Hüsɟyn Cɚvidin yɚrɚtdı÷ı ԥsԥrlԥr Ⱥzԥrbɚycɚn ɯɚlqının
milli sԥrvԥtidir. Ɉnlɚr bu gün üçün, gԥlԥcԥk nԥsillԥr üçün dԥrslik
kitɚbıdır!
Hüsɟyn Cɚvidin bütün yɚrɚdıcılı÷ı, bütün fԥɚliyyԥti
Ⱥzԥrbɚycɚn ɯɚlqının mԥdԥniyyԥtini yüksԥklԥrԥ qɚldırmɚqdɚn,
ɯɚlqımızı ɚzɚd, müstԥqil ɯɚlq ɟtmԥkdԥn ibɚrԥt ɨlmuúdur. Ɉnun
bütün yɚrɚdıcılı÷ı Ⱥzԥrbɚycɚn ɯɚlqını milli ɚzɚdlı÷ɚ,
müstԥqilliyԥ çɚ÷ırıbdır. Ɉ, hԥmiúԥ öz irɚdԥsi ilԥ yɚúɚyıb, öz
irɚdԥsinԥ, mllԥtinԥ sɚdiq ɨlmuúdur, millԥtini, ɯɚlqını hԥddindԥn
ɚrtıq sɟvmiú vԥ millԥtinԥ hԥddindԥn ɚrtıq ɯidmԥt ɟdԥn bir insɚn
ɨlmuúdur” (68, 49).
Vɚɯt vɚr idi ki, Ⱥzԥrbɚycɚn Kɨmmunist Pɚrtiyɚsının ɏIII
qurultɚyındɚ KP-nın rԥhbԥri Mir Cԥfԥr Bɚ÷ırɨv hɟsɚbɚt mԥruzԥsi
ilԥ çıɯıú ɟdԥrkԥn dɟdiyi; “Bir bɚɯın, Yɚzıçılɚr øttifɚqındɚ kimlԥr
ԥylԥúmiúdir. Hɚzırdɚ ifúɚ ɟdilmiú Hüsɟyn Cɚvid, Ԥhmԥd Cɚvɚd,
Mikɚyıl Muúfiq, Ԥli Nɚzim, B.Tɚlıblı, Tɚ÷ı ùɚhbɚzi, Ԥ.Triniçi
kimilԥri…” sözlԥrinԥ sanki cɚvɚb ɨlɚrɚq ԥdԥbiyyɚtımızın vԥ
mԥdԥniyyԥtimizin himɚyԥdɚrı ɨlɚn umummilli lidɟr Hɟydԥr
Ԥliyɟv dɟyirdi: “Vɚɯt vɚr idi ki, Hüsɟyn Cɚvidi hԥbs ɟtdilԥr vԥ
231
ɨnun bütün ԥsԥrlԥrini qɚdɚ÷ɚn ɟtdilԥr. Hüsɟyn Cɚvid hԥbs

ɨlunɚndɚn sɨnrɚ ɨnu millԥtçi, pɚntürkist, pɚnislɚmist,
ɚntisɨvɟt ɚdɚm ɚdlɚndırırdılɚr. Ⱥmmɚ, Hüsɟyn Cɚvidin ԥsԥrlԥri
yɚúɚdı” (68, 37).
Bu gün latın adlı bir millԥt yer üzündԥ yoxdur, amma latın dili
bu millԥti yaúadır. Bu mԥnada, mütԥfԥkkir sԥnԥtkarın yaratdı÷ı
ԥsԥrlԥr ona ԥbԥdiyyԥn yaúamaq hüququ verir, yԥni dövrɚnın mԥhv
ɟtdiyi Cɚvidi yɚrɚtdı÷ı sԥnԥt incilԥri yɚúɚdır.
Belԥliklԥ, Cɚvidԥ iki ɚbidԥ ucɚldılıb. Biri Cɚvidin özünün
ԥsԥrlԥri ilԥ yɚrɚtdı÷ı söz ɚbidԥsi, digԥri isԥ, Hɟydԥr Ԥliyɟvin
tԥúԥbbüskɚlrı÷ı vԥ mɟmɚrlı÷ı ilԥ ucɚldılɚn ”Hüsɟyn Cɚvid” abidԥ-
türbԥsi.
Ulu öndԥr Heydԥr Ԥliyevin úԥxsi qay÷ısı, böyük cԥsarԥti,
vԥtԥndaúlıq qeyrԥti ilԥ hԥyata keçirilmiú bu hadisԥ ԥdԥbiyyat vԥ
mԥdԥniyyԥtimizԥ böyük töhfԥ, cavidsevԥrlԥr üçün ԥvԥzsiz bir
hԥdiyԥ olur, elm vԥ sԥnԥt adamlarına sevinc bԥxú edir. Bu
sevincdԥn pay alan vԥ qürurlanan Xalq úairi Mirvarid Dilbazi
ümummilli liderԥ olan hԥzin vԥ kövrԥk hisslԥrini ifadԥ edԥrԥk
yazırdı:
Sa÷ ol xalqımızın igidi, mΩrdi!

Bu bir úücaΩtdi, bu bir hünΩrdi.
Getdi sinΩmizdΩn Cavidin dΩrdi,
Unutmaz bu haqqı millΩtin sΩnin...
Tanrının yaratdı÷ı, dövran mԥhv etdiyi Cavidԥ Heydԥr Ԥliyev

qԥbul etdiyi mԥlum qԥrarla ikinci ömür ba÷ıúladı.Atalarımız nԥ
gözԥl demiú: ” Haq nazilԥr, üzülmԥz”!!!
Ustad sԥnԥtkar zirvԥsinԥ qalxmıú úair-dramaturq Hüseyn
Cavidin hԥyatı kԥúmԥkԥúli vԥ faciԥli olub.
Ԥdԥbiyyatımıza faciԥlԥr ustası kimi daxil olan Cavid bu
faciԥlԥrdԥ (Facıԥ isԥ ancaq mԥni, ruhu olanların vԥ bu ruh
u÷runda mübarizԥ aparanların qismԥtidir!) sanki öz faciԥlԥrini dԥ
bizlԥrԥ anladıb. Böyük bir “ruha vԥ mԥnԥ” sahib olan Cavid öz
baúına gԥlԥnlԥri qabaqcadan pey÷ԥmbԥrcԥsinԥ bir uzaqgörԥnliklԥ
232
duymuú vԥ ԥsԥrlԥrinԥ daúımıúdı sankı. Onun “Topal Teymur” da:

“Çal bԥxtiyar çoban, çal! Nԥ Sivas kimi úԥhrin ԥldԥn getmıú, nԥ
Ԥrto÷rul kimi o÷lun”! (23, 347) –misralarını oxuyarkԥn istԥr-
istԥmԥz düúünmԥli olursan, Cavid 1943-cü ildԥ babası Caviddԥn,
anası Miúkinazdan, bacısı Turandan uzaqda, Naxçıvanda a÷ır
xԥstԥliyin pԥncԥsindԥ son nԥfԥsini tapúıran o÷lu Ԥrto÷rulun
faciԥli taleyini hԥlԥ illԥr öncԥ duymuúmuydu? Vԥ ya Sevdanın
qԥbri üstündԥ Xԥyyamın gözünԥ görünԥn Sevdanın teyfindԥn
ürkdüyü sԥhnԥdԥki: “Sԥni hürkütdümü halım, keçmiúdԥ hayır,
böylԥ deyildim” (25, 158) - misraları daha çox úairin öz taleyi ilԥ
sԥslԥúmirmi?
Sanki bu sözlԥr Cavidin yad torpaqda uyudu÷u mԥzarından
sümüklԥrini yı÷an Zakir Nԥsirova, Telman Ԥliyevԥ, “kԥllԥ
sümüyünü ԥlinԥ alıb torpa÷ını silib “günahsız-subutsuz qԥrib
torpaqda çürüyԥn alnından” öpԥn vԥ öpԥrkԥn dԥ “kԥllԥ
sümüyündԥ güllԥ yeri axtaran” Hԥmid Cԥfԥrova illԥr sonra
Cavidin ruhu tԥrԥfindԥn pıçıldanacaqdı: “Sԥni ürkütdümü halım,
keçmiúdԥ hayır, böylԥ deyildim” (25, 158).
Hԥmid müԥllimin dԥ dediyi kimi; “günahsızdı qԥrib torpaqda
çürüyԥn” Cavid. Yox ԥgԥr günahkar idisԥ, günahı vԥtԥnini,
xalqını canından çox sevmԥkdi. Millԥtinԥ, xalqına, dininԥ-
imanına sadiqliyi idi, “sԥnԥtkar vicdanına xԥyanԥt etmԥmԥsi” idi,
hԥqiqԥt, ԥdalԥt arayıúında olması idi.
NΩdir bu xilqΩti bimΩrhΩmΩt, úu pΩrdΩli hikmΩt,

Bu zulmΩ qarúı nolur da bir ΩdalΩt olaydı.
TükΩndi taqΩtü sΩbrim, ΩdalΩt! Ah ΩdalΩt!
NΩ öncΩ öylΩ sΩadΩt, nΩ böylΩ zillΩt olaydı (22, 158).
Daima ԥdalԥt arzusunda olan, ԥdalԥt prinsipini özünԥ mԥram

seçԥn, “bütün yaradıcılı÷ı ilԥ ԥdalԥt dramının mücahid yazıçısı”
Hüseyn Cavıd hԥr zaman ԥdalԥtin var oldu÷una vԥ qԥlԥbԥsinԥ
inanmıúdı. Onun Vԥtԥnԥ möhtԥúԥm qayıdıúı da ԥdalԥtin varlı÷ı,
bԥrqԥrar olması idi.
233
Hԥr zaman öz gücünü xalqının milli yaddaúından vԥ klassık

söz xԥzinԥsindԥn alan böyük sԥnԥtkar möhtԥúԥm yaradıcılı÷ı ilԥ
dԥ hԥr zaman xalqına, vԥtԥninԥ, bütövlükdԥ, bԥúԥriyyԥtԥ xidmԥt
etmiúdir. øliyinԥ qԥdԥr milli, milli oldu÷u qԥdԥr dԥ bԥúԥri olan
filosof úair-dramaturq ùԥrqin ԥn böyük ԥdibi kimi tanınmıú,
toxundu÷u mövzu vԥ problemlԥrԥ görԥ dünya ԥdԥbiyyatının
korifeylԥri sırasında özünԥ layiqli yer tutumuúdur. “Hԥqiqԥt
istԥrԥm, yɚlnız hԥqiqԥt” dɟyԥn Türk ɨ÷lu Türk bu millԥtԥ hԥqiqԥti
dɚmızdırmɚq, hԥqiqԥti ɚnlɚtmɚq yɨlundɚ yɚzmıúdır” (Mɟhribɚn
Ԥlԥkbԥrzɚdԥ).
“Elԥ adlar vardır ki, onları eúidԥndԥ tԥqdim vԥ tԥrif gԥrԥk
olmur. Onlar nԥ ԥlavԥ izahata, nԥ kömԥkçi bir ԥlamԥtԥ, nԥ dԥ fԥxri
ada, niúana, tԥmtԥraqlı ünvana möhtac görünmürlԥr. Rütbԥlԥr,
vԥzifԥlԥr, mԥnsԥblԥr dԥ onları bԥlirtmir, bԥzԥmir. Ԥksinԥ, bԥlkԥ
onlar tutduqları yeri, mԥnsԥbi, daúıdıqları rütbԥni bԥzԥyir,
ucaldırlar. Belԥ adların, bu cür adamların úöhrԥti tԥbii, hörmԥti
qanuni olur. Belԥ úԥxsiyyԥtlԥrin qazandıqları mԥhԥbbԥt sonsuz,
etimad isԥ misilsizdir. Onlara qarúı xalqın rԥ÷bԥti az qala pԥrԥstiú
rԥsminԥ çevrilir” (172, 6).
Cavid dԥ belԥ sԥnԥtkarlardandır. “Hԥyata vԥ dünyaya müstԥqil
baxıúı olan vԥ bu baxıúı ilԥ öz müasirlԥrindԥn, hԥm dԥ
sԥlԥflԥrindԥn ciddi úԥkildԥ fԥrqlԥnԥn H. Cavid – böyük
sԥnԥtkardır (tarix göstԥrdi ki, Azԥrbaycan ԥdԥbiyyatında
Caviddԥn sonra Cavid sԥviyyԥsinԥ yüksԥlԥn dԥ olmadı!) (79, 7).
Hüseyn Cavid dԥ “tԥqdim vԥ tԥrifԥ ehtiyacı olmayan” böyük
sԥnԥtkarlardandır. Aydındır ki, tarixi úԥxsiyyԥtlԥr yaradır,
tarixçilԥr yazır. Hüseyn Cavid dԥ tarix yaradan vԥ yazan
sԥnԥtkarlardandır. Tarix bu tarix yaradan úԥxsiyyԥtlԥrԥ nԥinki
qalib gԥlԥ bilmir, ԥksinԥ, bԥzԥn onlara – “tarixԥ iz salanlara - o,
bu iftixara layiq imzaların – H. Cavidin, M. Müúfiqin, Ԥ. Cava-
dın, S. Hüseynin, S. Mümtazın, Ԥ. Nazimin, Ԥ. Abidin, B. Ço-
banzadԥnin, M. Quliyevin, H. Zeynallının… 1937-ci ildԥ aman-
sızcasına güllԥlԥnԥnlԥrin vԥ tutulanların ԥmԥllԥrinin tԥsdiqinԥ xid-
mԥt edir. Onlar az idi, fԥqԥt saf vԥ qüdrԥtli ԥmԥllԥri ilԥ tarixԥ iz
saldılar. Tarix hԥlԥ onlara çox xidmԥtlԥr göstԥrԥcԥk, çünki onlar
234
tarixi yaradanlar idi” (206). Bu mԥqamda, “Tarixԥ iz salan”

Cavid zirvԥsinԥ dԥ “yalnız Azԥrbaycan ԥdԥbiyyatının min beú yüz
illik tarixindԥki nԥhԥnglԥrlԥ yanaúı baxmaq lazımdır. Cavidin
sԥnԥtkar taleyi-dünyanın mԥhԥbbԥtlԥ düzԥlԥcԥyinԥ sadԥlövh
inamdan, utopik sosializm quruluúunadԥk yol keçmiú Nizaminin
taleyinԥ necԥ dԥ bԥnzԥyir” (189, 145).
XII ԥsrdԥ Nizami Gԥncԥvi Azԥrbaycan ԥdԥbiyyatında hansı
sırada dayanırsa, Hüseyn Cavid dԥ XX ԥsrdԥ hԥmin möhtԥúԥm
yerdԥ qԥrar tutub. Bu gün “Cavid iúı÷ında ԥdԥbiyyatımızın
tarixinԥ vԥ tükԥnmԥz sԥrvԥtlԥrimizԥ baxanda bir daha sevinc vԥ
iftixarla dԥrk edirik ki, böyük Azԥrbaycan ԥdԥbiyyatının bütün
inkiúaf yolu insan vԥ insanlıq u÷runda milli mԥhdudiyyԥt
bilmԥyԥn, açıq, yüksԥk vԥ qԥhrԥmancasına mübarizԥ tarixidir!”
(189, 146).
Müasir dövr vԥ Cavidin ԥdԥbi estetik idealları
Azԥrbaycan ԥdԥbiyyatında yeni bir hadisԥ olan, idealı gözԥllik

vԥ mԥhԥbbԥtin hakim oldu÷u bir sԥltԥnԥtdԥn yaranan Hüseyn
Cavid sԥnԥti böyük idealları vԥ yüksԥk sԥnԥt keyfiyyԥtlԥri ilԥ
ԥbԥdilik qazanmıúdır. Dünyanın bugünkü inkiúafı fonunda
“Mԥnim tanrım gözԥllikdir, sevgidir” -deyԥ öz yaradıcılıq
kredosunu ortaya qoyan Cavidin sԥnԥti dünԥn oldu÷u kimi, bu
gün dԥ tԥravԥtlidir, sabah da tԥravԥtli olacaq. Mԥkana sı÷madı÷ı
kimi, zamana da sı÷mayan Cavid sԥnԥti hԥr zaman aktualdır.
Cavidin sԥnԥtindԥ yüksԥk poetik ifadԥsini tapmıú “fikir
silsilԥlԥrini” qavramaq, dԥrk etmԥk üçün, hԥmin fikirlԥrin
fövqünԥ qalxmaq zԥruridir, “ԥks tԥqdirdԥ, Cavid dԥrkedilmԥzdir”
(73, 17), yԥni mütԥfԥkkir Cavidi dԥrk etmԥyin yolu onun tԥbli÷
etdiyi ideyaların mahiyyԥtini dԥrk etmԥkdԥn keçir. “Bԥdii idrakın
ülviyyԥtinԥ çata bilԥn insanı kamil, bitkin vԥ ruhԥn sarsılmaz
hesab edԥn”, “varlı÷a, ictimai hԥyatın saysız-hesabsız
tԥzahürlԥrinԥ, insanın ԥmԥlinԥ vԥ ԥqlinԥ, qԥlbin tükԥnmԥz
istԥklԥrinԥ, tԥbiԥtin gözԥlliklԥrinԥ tԥmkinli vԥ nikbin bir
mütԥfԥkkirin nԥzԥri ilԥ diqqԥt yetirԥn úair, iman gԥtirdiyi
235
hԥqiqԥtlԥrԥ, tԥrԥnnüm etdiyi mԥsԥlԥlԥrdԥ daim sԥmimidir vԥ

sԥmimi oldu÷u qԥdԥr dԥ güclü vԥ yenilmԥzdir” (73, 21)
Hԥlԥ ilk qԥlԥm tԥcrübԥlԥrindԥn yüksԥk ԥxlaqi fikirlԥr, tԥmiz
insani keyfiyyԥtlԥr tԥrԥnnüm edԥn úairin tԥbli÷ etdiyi qayԥlԥr,
ԥxlaqi dԥyԥrlԥr bunlardır: “insan mԥrdanԥlik üçün yaranmıúdır”,
“hԥyat-pisliklԥrԥ qarúı mübarizԥ demԥkdir”, dünyanı gözԥllik vԥ
sevgi ilԥ dԥrk etmԥk olar vԥ “gözԥl vԥ xeyirxah olan bir úey varsa,
o da yalnız yaxúı ԥmԥllԥr ardınca getmԥkdir” (73, 23).
Vԥtԥnini, mıllԥtini sevԥn, soykökünԥ bɚ÷lı ɨlan sԥnԥtkɚrın ilk
qԥlԥm tԥcrübԥlԥrindԥn olan “Hübuti Ⱥdԥm” úeirindԥ “Ⱥdԥmlԥ
Hԥvvɚ” rԥvɚyԥtinԥ mürɚciԥt etmԥsındԥ mԥqsԥd rԥvɚyԥti nԥql
ɟtmԥɤ deyil, ԥksınԥ, dini vԥ ԥfsanԥvi qԥhrԥmɚnlɚrın ɨbrɚzlɚrı ilԥ
bütövlükdԥ, insɚnlɚrɚ münɚsibԥtinin tԥsviridir:
SΩn ΩvvΩl ɯɟyrü – úΩrdΩn biɯΩbΩrdin,

Cɨcuq ruhilΩ bipΩrvɚ gΩzΩrdın.
NΩ buldun qürbı – hΩqdΩn böylΩ ɫɚpdın?
Düúün! Nɚqis bΩúΩr, bir bɚɯ nΩ yɚpdın!?
Bu gün qüdsiyyΩtli olmaqla bΩrhΩm ,
Yazıq! Ⱥldɚndın, ɟy biçɚrΩ ȺdΩm (21, 24).
Sözsüz ki, bir ruh adamını, “idrak vԥ ürfan ԥhlini” “sönük vԥ

tԥsirsiz hԥvԥslԥr”, kiçik, cılız mԥqsԥdlԥr cԥzb edԥ bilmԥz vԥ “ali
niyyԥtlԥrdԥn” yararlanmaq üçün hԥr zaman “ötԥri hisslԥrdԥn”
uzaq olmaq lazımdır. Filosof úair “kamala çatmıú insan”
düúüncԥsindԥ ԥsas iki cԥhԥt üzԥrindԥ dururdu; insanın xislԥtindԥ,
ԥxlaqında, mԥnԥvi hԥyatında mövcud olan ruhi gözԥllik vԥ
“idrakda parlayan ԥqli rövnԥqlԥndirԥn vԥ düúüncԥyԥ zinԥt verԥn
mԥrifԥt nuru” (73, 27).
Bütün qԥlbi ilԥ insandakı ülviyyԥtԥ inanan, insan úԥrԥfinԥ,
lԥyaqԥtinԥ, xeyirxah ԥmԥllԥrinԥ böyük sevgi bԥslԥyԥn úair
yaradıcılı÷ı boyu “iúıqlı vԥ nԥcib” ehtirasların “iyrԥnc vԥ miskin
duy÷ulara” üstün gԥlԥcԥyi qԥnaԥtindԥdir. Dünya dövlԥtlԥrinin bir-
biri ilԥ savaúa girdiyi, didiúdiyi bir vaxtda sülh vԥ barıú problemi
nԥ qԥdԥr aktuallıq tԥlԥb edirsԥ, Cavid yaradıcılı÷ının da ehtiva
236
etdiyi “gözԥllik vԥ sevgi”, “insanlara sülh vԥ barıú” ça÷rıúı bir o

qԥdԥr ԥhԥmiyyԥt kԥsb edir. Müharibԥlԥrԥ, hԥr cür fԥlakԥt vԥ
bԥdbԥxtlik gԥtirԥn missiyalara nifrԥt bԥslԥyԥn Cavid bԥúԥriyyԥtԥ
xoúbԥxtlik vԥ sülh, sevgi vԥ mԥhԥbbԥt arzulayır, ԥn ԥsası da
insanları özünüdԥrkԥ sԥslԥyir. Ԥdibin elԥ bir ԥsԥri yoxdur ki,
orada bu mԥsԥlԥlԥr öz ԥksini tapmasın. Mԥsԥlԥn, mütԥfԥkkir
sԥnԥtkarın “Seyx Sԥnan”ındakı misralar dünyanın bugünkü
mԥnzԥrԥsinin tԥsviri kimidir:
NΩyi görmΩk dilΩrsiniz, bilmΩm,

Yanıyor zülm içindΩ hΩp alΩm (23, 42).
Göründüyü kimi, bütün idealı, hԥyatı, amalı, qay÷ısı sevgidԥn

yo÷urulmuú olan Cɚvid dünyanın hansı bir nöqtԥsindԥ insan
tԥlԥfatı, insan faciԥsi olubsa, münasibԥt göstԥrir, bütün qüdrԥti ilԥ
bu insan ovçularına nifrԥtini bildirirdi. Müxtԥlif zamanlarda
yazılmıú olsalar da, bu gün dԥ “Hԥrb vԥ fԥlakԥt”, “Mԥzlumlar
üçün”, “Hԥrb Allahı qarúısında” kimi úeirlԥri dünԥnin vԥ bu
günün nԥbzini tutur. Hԥrb meydanına çevrilmiú dünyada
“qalstuklu iblislԥrin” verdiklԥri qԥrarlar insanları mԥhv edԥ-edԥ
bԥúԥriyyԥtin axırına çıxır. Ölkԥlԥrin, xalqların hԥrԥsinԥ bir ad
qoyub qan tökԥnlԥrԥ, nԥdԥn “sülh” ba÷ıran böyük xalqlar “dur!”
demirlԥr?! Bԥs onların dünyaya “dԥrs verԥn”, bütün bԥúԥriyyԥti
tԥrbiyԥlԥndirmԥyԥ yetԥn “yüksԥk” ԥxlaqi-mԥnԥvi dԥyԥrlԥri, bԥúԥri
sevgisi harada qalıb?
ÖnümdΩ dal÷alanır teyflΩr, qızıl qanlar,

Baúımda partlayır atΩúli, sisli vulkanlar.
TΩcΩssüm etmΩdΩ qarúımda bir cihani-ΩlΩm,
Dönüb dΩ tΩrsinΩ guya yanar bütün alΩm.
Qucaq-qucaq edilΩn tatlı vΩdlΩr pΩk çoq.
Saqın inanma! Yalan! Yoq zΩif için haq yoq!
Cihanda haq da, hΩqiqΩt dΩ hΩpsi qüvvΩtdir (23, 77).
237
Dünԥn oldu÷u kimi, bu gün dԥ üçüncü dünya müharibԥsinin

astanasına dayanan dünyamızda dԥyiúԥn heç nԥ yoxdur, sanki
mütԥfԥkkir Cavid bu mԥnzԥrԥni seyr edԥ-edԥ bu günümüz üçün
illԥr öncԥsindԥ yazıb: ”Tühaf úey!...Haraya getsԥn, haraya baxsan,
bir sarsıntı, bir pԥriúanlıq hökmfԥrma...Bütün könüllԥr iztırabda,
bütün ruhlar hԥyacanada, bütün gözlԥr intizarda... Zatԥn bu
müharibԥ, bir müharibԥ deyil dԥ, misri bir bԥladır, bir taundur,
alԥm - úümul bir fԥlakԥtdir...(25, 232).
“Yalnız hԥqiqԥt” – arzusunda olan humanist sԥnԥtkarın bu
istԥyi bütün dünyanın, bütün insanların “cinsi-bԥúԥrin mԥsud
olması” üçündir. Qԥlbi bütün insanlara qarúı sevgi ilԥ dolu olan
filosof úairin bütün ԥsԥrlԥri hԥyata, dünyaya, insana olan
baxıúlarının ԥsas konsepsiyası, insan talelԥrinin, ümumilikdԥ,
bԥúԥr hԥyatının tarixi salnamԥsidir.
Cavid bütün bunları göstԥrmԥklԥ qalmır, hԥm dԥ nicat yolunu
müԥyyԥnlԥúdirmԥk istԥyirdi ki, bu da onun sԥnԥtkar böyüklüyündԥn,
sԥnԥtkar mükԥmmԥlliyindԥn irԥli gԥlirdi. Mԥnsub oldu÷u xalqın
mԥnԥvi-ԥxlaqi dԥyԥrlԥri, mԥdԥniyyԥti, hԥyata, dünyaya baxıúları onu
bir úԥxsiyyԥt olaraq yetiúdirib, formalaúdırmıúdı. Cavidi dilԥ gԥtirԥn,
sԥnԥtdԥ ucaldan ɨnun xalqla da birgԥliyi, bԥúԥri arzusu vԥ ideallarla
yaúaması idi.
“Mԥzlumlar üçün” úeirindԥ ideallar úairi Cavid zamanın,
insanlı÷ın elԥ bir zirvԥsindԥ durub ki, sanki ürԥyindԥn qara qanlar
axa-axa müxtԥlif zamanlarda baú verԥn Xocalı faciԥsinԥ, Qars vԥ
Oltu ԥtrafında baú verԥn, zülmün özünü belԥ dԥhúԥtԥ gԥtirԥ
bilԥcԥk ùԥrqdԥki insan qır÷ınlarına baxır. “Qars vԥ Oltu ԥtrafında
sԥbԥbsiz olaraq alçaqcasına qԥtl vԥ ya÷ma edilmiú mԥzlumlar
üçün” úeirindԥ bԥdii sözün qüdrԥti ilԥ bu dԥhúԥtli sԥhnԥlԥri “rԥsm
edib” dünyanın “humanizm muzeylԥri”nԥ yadigar qoyur úair:
O titrΩúib mΩlΩyΩn yavrular niçin çabalar?

Niçin yanar Ωli qoynunda müztΩrib analar?
...Deyil cΩnazΩ... birΩr xΩndΩdir, hΩyata gülΩr.
GülΩr ΩdalΩtΩ, insafa, haqqa, vicdanΩ,
GülΩr hΩqayiqi-øncilΩ, hökmi- QuranΩ... (23, 92).
238
Böyük sԥnԥtkar öz humanist ideallarını, bütün yaradıcılıq

qayԥsini insanlara xoúbԥxtlik gԥtirԥcԥk sevgiyԥ, gözԥlliyԥ,
mԥhԥbbԥtԥ ünvanlayır. Dünyanın xilasını mԥhԥbbԥtdԥ görԥn
Cavid sԥnԥtindԥ gözԥllik vԥ sevgi sözü özünün bütün geniú
anlamında, bütün semantik gücü, estetik tԥsiri ilԥ ԥks olunur.
Sevgini böyük qüvvԥ hesab edԥn úair yalnız mԥhԥbbԥtin dünyaya
sülh gԥtirԥcԥyinԥ inanır. Yalnız sevgi, bütün nemԥtlԥrdԥn,
qiymԥtli varlıqlardan, gücdԥn, qüvvԥtdԥn ucada dayanır. Yanlız
sevgi insanları alçaltmır, lԥyaqԥtini tapdamır, yalnız “Mԥhԥbbԥtin
nԥfԥsi dünya xaosunu nizama salır, disharmoniyanı harmoniyaya
çevirir” (M.Giriúveld). Höte boúuna “Sevgi müntԥxabatını bütün
kitabların müntԥxabatı” adlandırmırdı. Bu mԥnada, Cavidin bütün
yaratdıqları birlikdԥ “sevgi müntԥxԥbatı”dır, Tanrı üçün gözԥllik
vԥ sevgi iúı÷ında söylԥnmiú dualardı. Vԥ bu “sevgi
müntԥxԥbatı”nın, gözԥllik vԥ mԥhԥbbԥt u÷runda söylԥnmiú
duaların gücü ilԥ dünya xaosunu nizama salmaq mümkündür.
Gözԥllik vԥ sevgini özünԥ Tanrı sayan Cavid gözԥllik deyԥndԥ
uca eúqi, eúq deyԥndԥ gözԥlliyi düúünürdü. ùairin, “gözԥlliyin
estetik anlayıúına dair mülahizԥlԥri vԥ tԥsԥvvürü, cismani-fԥrdi
gözԥllik mԥnasından çox-çox yüksԥkdԥ dayanırdı. Gözԥllik vԥ
mԥhԥbbԥti vԥhdԥtdԥ götürmüú úair üçün gözԥllik vԥ sevgi biri
digԥrini tamamlayan ayrılmaz keyfiyyԥtlԥrdir vԥ úairin ԥksԥr
qԥhrԥmanlarının “gözԥllik nԥdir?”, “mԥhԥbbԥt hԥr úeyin
ԥsasıdır!”, “ruhi tԥmizlik, insanın zinԥtidir”, “ԥxlaqi saflıq hԥr
úeydԥn üstündür” kimi fikirlԥri söylԥmԥlԥri tԥsadüfi deyil.
Gözԥllik vԥ Sevgi Cavidin sԥnԥt kredosu idi. O, dünyanın
pozulmuú qaydalarını sԥhmana sala bilԥcԥk, insanı insan edib
kamillԥúdirԥn qüvvԥnin Gözԥllik vԥ Sevgi oldu÷una inananırdı.
“Sevmԥk yüksԥlmԥkdir, sevԥn insan dahidir vԥ sevԥn insan
sevԥrԥk Allahlaúır” (Losev) - fikrinԥ dayanan inamından do÷an
ideallar insanları sevgi vԥ gözԥllik iúı÷ında saflaúma÷a,
kamillԥúmԥyԥ, hԥqiqԥtԥ ça÷ırırdı. Hԥqiqԥtԥ gedԥn bu yolda
insanın tutana÷ı, tapınaca÷ı bir úey varsa, o da gözԥllik vԥ
gözԥlliklԥrdԥn do÷an eúq vԥ mԥhԥbbԥtdir. Yetԥr ki, insanlar
239
dünyadakı, kainatdakı, tԥbiԥtdԥki vԥ insandakı gözԥlliyi

duysunlar, gözԥlliklԥrdԥn zövq alaraq böyük eúqlԥ sevmԥyi
bacarsınlar, yԥni kamillԥúsinlԥr, bu sevgidԥn kԥnar qalmasınlar,
gözԥllik vԥ sevgini uca tutsunlar. Bu ucalı÷a çatmaq üçün saflaúa-
saflaúa, odlar, alovlar ayaqlaya-ayaqlaya, mԥnԥvi cԥhԥtdԥn
durula-durula sevԥrԥk kamillԥúsinlԥr. Gözԥllik vԥ sevgini hԥqiqԥt
kimi dԥrk etsinlԥr. Dünyada ԥn saf úey sudursa, o da torpa÷ın
altından, daúların dibindԥn saflaúa-saflaúa, durula-durula üzԥ
çıxır. Mütԥfԥkkir sԥnԥtkar bu sԥbԥbdԥn “Bütün kainatı eúq olan
bir cahan” arzusunda idi.
H.Cavid yaradıcılı÷ı üçün “sԥciyyԥvi olan vԥ konsepsiya tԥúkil
edԥn bir ideya: mԥhԥbbԥt vԥ gözԥllik onun bir çox ԥsԥrlԥrindԥ
oldu÷u kimi, “Topal Teymur” ԥsԥrindԥ “sԥmimi vԥ coú÷un bir
ahԥnglԥ” bu úԥkildԥ dilԥ gԥtirilir: “Mԥhԥbbԥt! Mԥhԥbbԥt!... ԥvԥt
bütün bԥúԥriyyԥti xilas edԥcԥk mԥhԥbbԥtdir” (23, 65).
Deyirlԥr ki, “sevgi üfüq kimidir, hԥr an sԥni ԥl eylԥyib ça÷ırır,
sԥn yaxınlaúdıqca o uzaqlaúır.” Caviddԥ dԥ sevgi Tanrı
sԥviyyԥsindԥdir. Sevgiyԥ, hԥqiqԥtԥ çatmaq üçün ucalmalı,
yüksԥlmԥlisԥn. ønsan yüksԥldikcԥ kamillԥúir, kamillԥúdikcԥ
sevgini dԥrk edir. Ԥ÷ԥr sevgi insanın özünü dԥrk etmԥsinԥ kömԥk
edirsԥ, gözԥllik oxu üfüqdԥn ԥl edԥn sevgiyԥ “sԥn catdın” -
dedikcԥ uzaqlaúan “üfüqԥ” - sevgiyԥ ucalı÷a, ülviyyԥtԥ, hԥqiqԥtԥ
çatmaq üçün göstԥrilԥn cilvԥdir. “Mԥni hԥr kim sevirsԥ,
yüksԥlsin!” - deyԥn vԥ varlı÷ın mahiyyԥtini gözԥllik vԥ eúqdԥn
keçԥn mԥhԥbbԥtdԥ görԥn Cavid sԥnԥti insanları sevgiyԥ vԥ
mԥhԥbbԥtԥ, özünüdԥrkԥ sԥslԥyir.
240
NԤTøCԤ
Hԥyɚtı vԥ yɚrɚdıcılı÷ı, ԥsԥrlԥrinin sԥhnԥ tɚlɟyi öz dövründԥn

ɚrɚúdırılılan Hüseyn Cavidin avtobioqrafiyası vԥ sԥnԥti dɚim ɟlm
vԥ sԥnԥt ɚdɚmlɚrının diqqԥt mԥrkԥzindԥ olmuú, bu istiqɚmԥtdԥ
ɯɟyli tԥdqiqɚt ԥsԥrlԥri yazılmıúdır. Sԥnԥtkarın sɚ÷lı÷ındɚ
yɚrɚnmɚ÷ɚ bɚúlɚyɚn cɚvidúünɚslıq özünԥmԥɯsus bir tɚriɯi inkiúɚf
yɨlu kɟçmiú, ɚpɚrılan tԥdqiqɚtlɚr böyük mɚrɚq dɨ÷urmuú, Cɚvid
úԥɯsiyyԥtinin böyüklüyü, ülviliyi yɟni ɚrɯiv mɚtɟriɚllɚrı ԥsɚsındɚ
tԥqdim olunmuúdur. Keúmԥkeúli hԥyatı vԥ zԥngin sԥnԥti olan
úairin ԥsԥrlԥrindԥki türkçülük, turançılıq ideyaları vԥ zamana
tarixi yanaúmalar günümüzdԥ dԥ ԥdԥbiyyatúünaslara yeni-yeni
fikir vԥ qԥnaԥtlԥrԥ gԥlmԥk üçün ԥsas verir.
Azԥrbaycan ԥdԥbiyyatúünaslı÷ının çoxillik ԥnԥnԥlԥri vԥ son
illԥrin elmi-ԥdԥbi tԥcrübԥsi göstԥrir ki, hԥr hansı bir sԥnԥtkarı
formalaúdıran, yaradıcılı÷ına hԥyati vԥ aktual mövzular bԥxú
edԥn mühitini, “müasirlԥri ilԥ ԥlaqԥlԥrinin yerini vԥ mövqeyini
dԥqiq müԥyyԥn etmԥdԥn, onun formalaúma vԥ inkiúaf prosesini
do÷ru-düzgün, mԥnalandırmaq cox çԥtindir.” Bu baxımdan,
Hüseyn Cavidin formalaúma vԥ inkiúaf prosesindԥ ideya-mԥnԥvi
tԥkamülünԥ tԥsir edԥn do÷ulub, böyüdüyü mühitin sԥciyyԥsini,
baúlıca meyllԥrini, mövqeyini vԥ rolunu araúdırmaq zԥruridir.
Bununla yanaúı, úairin dünyagörüúünün formalaúmasında ailԥ vԥ
tԥhsil mühitinin rolunu, müasirlԥri ilԥ ԥlaqԥlԥrini, bu ԥlaqԥlԥrin
úairin hԥyat vԥ yaradıcılı÷ına tԥsirini öyrԥnmԥk - repressiyaya
mԥruz qalmıú úairin taleyi vԥ sԥnԥtinin ԥtraflı tԥdqiqi aktuallıq
kԥsb edir.
Hüsɟyn Cɚvidin zԥngin ԥdԥbi fԥaliyyԥtinԥ Azԥrbaycan ԥdԥbi
mühitindԥ nԥzԥr yetirmԥk, publisistikasını, epistolyar irsini
dԥyԥrlԥndirmԥk, ԥdԥbi tԥnqidi fikirdԥ ԥdibin úԥxsiyyԥtinԥ vԥ
yaradıcılı÷ına münasibԥtlԥri müԥyyԥnlԥúdirmԥk, dünyagörüúünün
vԥ yaradıcılıq prinsiplԥrinin formalaúmasında tԥhsil aldı÷ı
Naxçıvan, Tԥbriz vԥ østanbul mühitlԥrinin yerini müԥyyԥn etmԥk
241
vԥ aparılan araúdırmaların elmi úԥrhini vermԥk tԥdqiqɚtın ԥsɚs

mԥqsԥdini tԥúkil edir.
XIX ԥsrin sonlarında Naxçıvanda (1882) do÷ulmuú H. Cavid
Tԥbrizdԥ oxumuú, østanbulda tԥhsilini davam etdirmiú, Tiflisdԥ,
Gԥncԥdԥ yaúamıú vԥ sonda Bakıda mԥskunlamıúdı. Böyük bir
co÷rafiyanı ԥhatԥ edԥn Naxçıvan, Tԥbriz, østanbul, Gԥncԥ, Tiflis,
Bakı kimi úԥhԥrlԥrin hԥr birinin úairin hԥyatında vԥ
yaradıcılı÷ında müstԥsna yeri olmuúdur. Bu úԥhԥrlԥrin hԥr biri
Cavid üçün “yeni dünyanın baúlan÷ıcı” olmuú, sԥnԥtkara yeni
ԥsԥrlԥrin yaranması üçün mövzu vԥ stimul vermiúdir. O, “Ana”
vԥ “øblis”i Naxçıvanda, bir çox úeirlԥrini østanbulda, “Maral”ı
Gԥncԥdԥ, “ùeyx Sԥnan”ı Tiflisdԥ, “Pey÷ԥmbԥr”, “Topal
Teymur”, Sԥyavüú”, “Xԥyyam”ı Bakıda yazmıúdır. Milli
ԥdԥbiyyatımızın mürԥkkԥb, çԥtin bir dövrünün mütԥfԥkkir
sԥnԥtkarı olan Cavidin mԥfkurԥvi mԥsԥlԥlԥrdԥ dürüst nԥticԥlԥrԥ
gԥlmԥsindԥ onun ailԥ vԥ tԥhsil mühitlԥrinin müstԥsna ԥhԥmiyyԥti
var. ùairin do÷ulub, böyüdüyü Naxçıvan mühiti vԥ ibrԥtamiz bir
hԥyat yolu Hüseyn Cavidin sԥnԥtkar úԥxsiyyԥtinin bütövlüyünü
nümayiú etdirir.
9 yaúından mollaxanaya verilԥn Cavid 14 yaúınadԥk orada
oxuyub. Uúaqlıq dövrünün ԥn hԥssas, hԥmçinin, ԥtraf mühitԥ
qarúı daha güclü maraq göstԥrԥn ça÷larını mollaxanada keçirԥn
Hüseyn kimi dԥrin düúüncԥli vԥ istedadlı bir uúa÷a bu tԥhsil illԥri
tԥsirsiz ötüúmԥyib; ömrünün beú ilini mollaxanada keçirԥn
Hüseyn yazıb-oxuma÷ı öyrԥnmiú, Sԥdi, Hafiz vԥ baúqa úairlԥrin
ԥsԥrlԥri ilԥ tanıú olmuú, Racinin tԥsiri altında bir neçԥ úeir
(mԥrsiyԥ) yazmıúdır. M.T.Sidqinin “Tԥrbiyԥ” mԥktԥbinԥ gedԥndԥ
Cavid artıq mollaxanada ԥrԥb vԥ fars dillԥrini, yazı vԥrdiúlԥrini,
“Quran”ı, ùԥrq ԥdԥbiyyatını kifayԥt qԥdԥr öyrԥnmiú, müԥyyԥn
dünyagörüúԥ yiyԥlԥnmiúdi. O, molla olmaqdan imtina etsԥ dԥ,
mollaxanada müsԥlman ziyalısına lazım olan bir sıra vacib
mԥsԥlԥlԥri öyrԥnmiúdi.
“Mԥktԥbi-tԥrbiyԥ”dԥki tԥhsil illԥrinin (1894-1898) Cavidin
xarakterinin, dünyagörüúünün formalaúmasında böyük rolu
olmuúdur. Sidqi Cavid üçün mükԥmmԥl bir müԥllim olmaqla
242
yanaúı, ona atalıq qay÷ısı göstԥrmiú, bԥdii yaradıcılıqla mԥú÷ul

olan Cavidԥ bu yolda da düzgün yol göstԥrmiúdir. “Talibiyyԥ”dԥ
(Tԥbriz) oxuyarkԥn o, ùԥrq ԥdԥbiyyatını öyrԥnmiú, ԥrԥb vԥ fars
dillԥrini mükԥmmԥllԥúdirmiúdir.
Cԥnubi Azԥrbaycanda yaúayarkԥn Tiflisdԥ çıxan “ùԥrqi-Rus”
qԥzetinԥ úeir vԥ mԥktub göndԥrԥn Cavid bԥdii yaradıcılıqla da
mԥú÷ul olmuúdur. 1904-cü ilin yay aylarında Naxçıvana qayıtmıú,
sonra østanbula getmiúdi (1905).
Onun türkçü, turançı kimi formalaúmasında østanbul mühitinin
çox böyük tԥsiri olmuúdur. Gԥncliyinin beú ilini (1905-1910)
Osmanlıda keçirԥn úairin østanbuldan Naxçıvana dostu Qurbanԥli
ùԥrifzadԥyԥ yazdı÷ı sԥkkiz mԥktubdan mԥlum olur ki, østanbula
ticarԥt üçün gԥlԥn Cavid burada mükԥmmԥl tԥhsil almaq fikrinԥ
düúmüú vԥ mԥqsԥdinԥ çatmıúdır. Cavid universitetԥ girmԥzdԥn
ԥvvԥl Türkiyԥnin mԥúhur filosofu Rza Tövfiqlԥ tanıú olması
hԥyatında ԥlamԥtdar olmuú, Bölükbaúı onu universitetԥ girmԥk
üçün hazırlamıúdır. Hԥtta østanbul universitetinԥ onun tԥqdimatı
ilԥ qԥbul olunmuúdur.
østanbul Universitetindԥ ԥdԥbiyyat fakültԥsindԥ tԥhsil alan H.
Cavid tԥhsil mԥsԥlԥsinԥ çox önԥm vermiú, birinci sinifdԥ oxudu÷u
halda, hԥm dԥ ikinci sinifin dԥrslԥri ilԥ ciddi úԥkildԥ mԥú÷ul
olmuú, Osmanlı ԥdԥbiyyatı, fars ԥdԥbiyyatı, fԥlsԥfԥ, ümumi
ԥdԥbiyyat tarixi, co÷rafiya, mԥntiq vԥ tarixi böyük bir hԥvԥslԥ
öyrԥnmiúdi. Univɟrsitɟtdԥ Rzɚ Tevfiq Bölükbaúıdan, østiqlal úairi
Mԥhmԥd Akifdԥn, Xalid Ziya Uúaqlıgil vԥ Cԥnab ùԥhabԥddindԥn
ɚldı÷ı dԥrslԥr, ùԥrq vԥ Qԥrb filɨsɨflɚrının – Ⱥristɨtɟl, Zԥrdüút,
øbn Sinɚ, Dɟkɚrt, Spinɨzɚ, Nitsúɟ vԥ bɚúqɚlɚrının fԥlsԥfi
ԥsԥrlԥrindԥn qɚzɚndı÷ı biliklԥr Hüseyn Cavidin dünyɚgörüúünün
inkiúɚfındɚ mühüm rɨl ɨynɚyıb.
østanbul universitetindԥ oxuyarkԥn Mԥhmԥt Akifin baú yazar
oldu÷u “Sırat-ül-müstԥqim” jurnalında Cavidin üç úeiri: “Yadi-
mazi”, “Elmi- bԥúԥr”, “Son baharda” úeirlԥri nԥúr olunmuúdur ki,
bu da onun yaradıcılıqla yanaúı, hԥm dԥ “hԥyat vԥ cԥmiyyԥt
mԥsԥlԥlԥri” haqqında düúündüyünü göstԥrir. Hüseyn Cavid
østanbulda oldu÷u beú il müddԥtindԥ bir çox úeir yazmıúdı ki,
243
bunu úairin “Bahar úԥbnԥmlԥri” kitabındakı bԥzi úeirlԥrin altına

yazılan qeydlԥr: østanbul, Böyükdԥrԥ, Ka÷ıthanԥ, Böyükada vԥ s.
yer adları tԥsdiq edir. 1913-cü ilin 14 yanvarında Abdullah
Cevdԥtin “øctihad” mԥcmuԥsindԥ úairin “Kiçik sԥrsԥri” baúlıqlı
úeiri “Qafqazyalı Hüseyn Cavid” imzasıyla, “Ԥdԥbiyyat-i
Umumiyye”dԥ sevdiyi müԥllimlԥri ilԥ bir sırada “Pԥnbԥ çarúaf”,
“Nԥcm-i Geysudar”, “Küçük sԥrsԥri”, “Çԥkinmԥ, gül”, úeirlԥri
nԥúr edilib. 1910-cu ilin ԥvvԥllԥrinfԥ Türkiyԥdԥn Naxçıvana
qayıtmasına baxmayaraq, 1905-1923-illԥr arasında Osmanlı
mԥtbuatında H. Cavid haqqında bilgilԥr verilib, úeirlԥri dԥrc
olunub. Cavid mԥktubunda Naxçıvana dönmԥk istԥmԥdiyini,
Tiflis vԥ ya ørԥvanda iúlԥmԥk arzusunda oldu÷unu bildirsԥ dԥ,
Naxçıvana qayıdıb vԥ bir müddԥt burada “Rüúdiyyԥ” mԥktԥbindԥ
dԥrs deyib. Naxçıvanda müԥllimliklԥ mԥúqul olarkԥn
yaradıcılı÷ını davam etdirԥn ԥdib burada Azԥrbaycan
ԥdԥbiyyatında ilk mԥnzum dram olan “Ana” (1910) pyesini yazıb.
Türkiyԥdԥn vԥtԥnԥ dönԥn vԥ ԥvvԥl Naxçıvanda iúlԥyԥn úairin
az sonra sora÷ının Bakıdan, Tiflisdԥn, Gԥncԥdԥn gԥlmԥsi onu
göstԥrir ki, özünԥ iú axtaran Cavid bir sԥyyah kimi Azԥrbaycanı
gԥzib dolaúıb. 1910-cu ilin ortalarından 1911-ci ilin sonlarınadԥk
Bakıda olan Cavid burada iranlılar üçün øran sԥfirliyi tԥrԥfindԥn
yaradılmıú “øttihad” mԥktԥbindԥ il yarım çalıúıb, sonra Gԥncԥyԥ
gԥlib vԥ dostu Abdulla Surun vasitԥsiylԥ Gԥncԥdԥ “Mԥdrԥseyi-
ruhaniyyԥ”yԥ müԥllimliyԥ düzԥlib. Bu mԥktԥbdԥ dԥrs demԥsi
Cavidin ürԥyindԥn idi. Dostu Abdulla Surla birlikdԥ olması,
Mirzԥ Abbas Abbaszadԥ, ødris Axundzadԥ, Rza Zԥki, Hԥmid bԥy
Yusifbԥyzadԥ, øsmayıl Faiq, Akif Sԥfvԥt kimi dövrün qabaqcıl
müԥllimlԥri ilԥ çiyin-çiyinԥ çalıúması onu mԥmnun edirdı.
Tԥԥssüf ki, Cavidin dostu Abdulla Surla birlikdԥ iúlԥmԥk sԥadԥti
çox az sürüb. 1912-ci il mayın 8-dԥ, Abdulla Surun çox gԥnc
yaúında xԥstԥlikdԥn vԥfat etmԥsi seminariyanın müԥllim vԥ
tԥlԥbԥlԥri kimi Cavidi dԥ dԥrindԥn sarsıdır. Bu vaxtsız dost
itkisindԥn kԥdԥrlԥnԥn Cavid tԥsirli bir yazı yazıb “øqbal”da dԥrc
etdirir.
Abdulla Surun ölümündԥn sonra cahil mollaların fitnԥkarlı÷ı
244
ilԥ mԥdrԥsԥyԥ tԥzyiqlԥr daha da güclԥndirilmiú, “Mԥktԥbu-

ruhaniyyԥn”nin ԥhԥmiyyԥtini dԥrk edԥn çarizm bu milli tԥhsil
oca÷ını ba÷lamıúdır. Mԥdrԥsԥ ba÷landıqdan sonra iúsiz qalan
müԥllimlԥr Bakıya vԥ ya úԥhԥrdԥki müxtԥlif mԥktԥblԥrԥ getmԥk
mԥcburiyyԥtindԥ qalıblar. Cavid dԥ bu iúsiz qalmıú müԥllimlԥrdԥn
biri olub. Mԥktԥb tԥtildԥ oldu÷u üçün Cavid Tiflisdԥ idi vԥ
mԥktԥbin ba÷lanma xԥbԥrini dԥ burada almıú yenidԥn iú axtarmaq
mԥcburiyyԥtindԥ qalmıúdı. O, Qori semnariyasında tԥhsil alan Ԥli
Sԥbri Qasımovdan bir ricada bulunmuúdu: “Firidun bԥyԥ de ki,
mԥn Tiflisԥ gԥlmiúԥm, iúsizԥm!” Firidun bԥy Tiflisԥ gԥlmiú vԥ
Cavidi “Aliyev uçeniye” mԥktԥbinԥ müԥllimliyԥ düzԥlmiúdi.
Lakin bu mԥktԥb dԥ ba÷lanır vԥ úair yenidԥn iúsiz qalır.
1914-cü ilin oktyabr ayında Türkiyԥ ilԥ Rusiya arasında
müharibԥnin baúlanması sԥbԥbindԥn Türkiyԥ sԥrhԥdindԥ olan
Zaqafqaziya úԥhԥrlԥrindԥ, hԥmçinin, Tiflisdԥ böyük hԥyacanlar
yaúandı÷ından Hüseyn Cavid Kaxetiyaya gedib. Bu zaman o,
burada dԥmir yolu iúçilԥrinin qeydiyyatını aparıb, yԥni tabelçi
kimi çalıúma÷a baúlayıb. 1914-ci ilin sonlarında Tiflisdԥn
birdԥfԥlik Bakıya köçüb. “Sԥadԥt” cԥmiyyԥtinin mԥdrԥsԥsindԥ
müԥllimliyԥ baúlayıb, hԥmçinin Mԥmmԥd Ԥmin Rԥsulzadԥnin
redaktorlu÷u ilԥ nԥsrԥ baúlayan “Açıq söz” qԥzeti ilԥ ԥmԥkdaúlıq
edib. 1915-ci ildԥ ԥdibin “Mühɚribԥ vԥ ԥdԥbiyyɚt” mԥqɚlԥsi çɚp
ɟdilib.
1916-cı ildԥ Xeyriyyԥ cԥmiyyԥtindԥ “Qardaú kömԥyi” adlı
mԥcmuԥ nԥúr olunmasına razılıq verildiyi zaman Cavid dԥ
mԥcmuԥnin redaksiya heyԥtinin tԥrkibinԥ daxil edilib, 1917-ci
ildԥ o, “Mühԥrrirlԥr vԥ Ԥdiblԥr Cԥmiyyԥti”nin üzvü seçılıb.
1918-ci ildԥ, daúnakların törԥtdiklԥri Mart qır÷ınları zamanı
Cavid yenԥ Bakıda idi vԥ “Tԥbriz” mehmanxanasındakı 21 ʋ li
otaqda yaúayırmıú. Buradan ԥsir götürülüb, möcüzԥ nԥticԥsindԥ
sa÷ qalan úair Ԥnzԥliyԥ, oradan da Tԥbrizԥ gedib. Mart qır÷ınının
ԥn acınacaqlı hadisԥlԥrindԥn biri dԥ ”Kaspi” mԥtbԥԥsinin
ermԥnilԥr tԥrԥfindԥn yandırılmasıdır. Bu yan÷ında Cavidin bir
neçԥ kitabları: “Bahar úԥbnԥmlԥri”, “Maral”, “ùeyx Sԥnan”,
“ùeyda”, “Ana”, “Keçmiú günlԥr”, bir sözlԥ, sԥkkiz min nüxsԥ
245
kitab yanıb, kül olub.

Bu hadisԥlԥrdԥn sonra Ԥnzԥliyԥ, oradan isԥ Tԥbrizԥ gedԥn úair
Tԥbrizdԥ Hacı Molla Abdullanın yaxın dostu Hacı Mԥhԥmmԥd
Naxçıvani vԥ ùeyx Mԥhԥmmԥd Xiyabani ilԥ görüúüb, Hacı
Mԥhԥmmԥd Naxçıvaninin evindԥ qalıb. Oradan Naxçıvana gԥlԥn
Cavid 1918-19-cu illԥrdԥ “Rüúdiyyԥ” mԥktԥbindԥ dԥrs deyib. 36
yaúlı Cavid Miúkinaz xanımla ailԥ qurub. øblislԥúmiú insanlar
tԥrԥfindԥn ԥsir götürülmԥsi vԥ tԥsadüfԥn xilas olması, ɚ÷ır mԥnԥvi
hɚllɚr kɟçirԥn úairԥ güclü tԥsir ɟdib. 1918-ci ildԥ Naxçıvanda
Ⱥzԥrbɚycɚn sԥhnԥsinin úɚh ԥsԥrlԥrindԥn ɨlɚn “øblis” fɚciԥsini bu
ɚcı tԥsirlԥr ɚltındɚ yɚzıb (ԥdibin “øblis”i 1918-ci ildԥ qurulan Xalq
Cumhuriyyԥti dövründԥ yazdı÷ı yeganԥ ԥsԥrdir).
1919-cu ildԥ siyasi missiya ilԥ Bakıya gԥlԥn Cavid
repressiyayadԥk burada yaúayıb. Bu illԥrdԥ bir neçԥ dԥrnԥyԥ
(“Yaúıl qԥlԥm”, “Türk ԥdib vԥ úairlԥr dԥrnԥyi”) üzv seçilib.
Mԥtbuat sԥhifԥlԥrindԥ tez-tez çıxıú edib.
1926-cı ildԥ Bakıda keçirilԥn Birinçi Türkoloji qurultayda
Cavid dԥ iútirak etmiúdir.1926-çı ildԥ tԥqaüdԥ çıxan úair bundan
sonra yalnız Teatr Texnikumunda dԥrs deyib. Azԥrbaycan Xalq
Komissarlar ùurası Cavidԥ ayda 120 manat tԥqaüd müԥyyԥn edib.
1926-cı ildԥ Hüseyn Cavid dövlԥt hesabına Xalq Maarif
Komissarlı÷ının qԥrarı ilԥ müasir Avropa ԥdԥbiyyatını öyrԥnmԥk
vԥ gözlԥrini müalicԥ etdirmԥk üçün Almaniyaya mԥzuniyyԥtԥ
göndԥrilib. Bu sԥyahԥtin Hüseyn Cavidԥ çox böyük tԥsiri olub.
Ԥdib “Azԥr”in bir çox parçalarında (“Qԥrbԥ sԥyahԥt”, “Azad
ԥsirlԥr”, “Mühacirlԥr yuvası”, “Nil yavrusu”) avropalaúma÷a
münasibԥt bildirib.
1928-ci ildԥ ԥdibin “ùeyx Sԥnan” ԥsԥri Tԥbriz teatrında
mövsümün açılıúı münasibԥtilԥ sԥhnԥlԥúdirilir” (217, 19). Hԥmin
ilin 21 iyulunda Bakı Sovetinin fԥxri üzvü seçılԥn Cavid 1929-cu
ildԥ Azԥrbaycan yazıçılarının Gürcüstana vԥ Ermԥnistana gedԥn
nümayԥndԥ heyԥtinin tԥrkibindԥ olub, Zaqafqaziya ùura
Yazıçıları vԥ øncԥsԥnԥt Xadimlԥri Birliyinin üzvü seçılib (iyun).
1930-cu ildԥ Tiflisdԥ Zaqafqaziya yazıçılarının plenumu
keçirilԥndԥ bu plenuma Bakıdan da bir çox yazıçı qatılıb ki,
246
onların içԥrisindԥ Hüseyn Cavid dԥ vardı. Bu illԥrdԥ Cavidi

tԥnqid edԥn mԥqalԥlԥr mԥtbuat sԥhifԥlԥrindԥ yer alıb. Hԥtta ԥn
yaxın dostu Ԥziz ùԥrif dԥ ona qarúı gԥlib. Belԥ ki, tԥnqidin
çubu÷u önünԥ atılan úair dostundan “a÷ıllı, inandırıcı, obyektiv,
dԥrin, dostanԥ tԥnqid, rԥy, mԥslԥhԥt gözlԥyԥrkԥn” ondan
”ԥdԥbiyyat sahԥsindԥ hakimiyyԥt iddiasında olan rԥsmi
tԥnqidçilԥrin boú vԥ haqsız iradlarını” duyması, “aralarındakı
dostluq, mԥhrԥmlik, sirdaúlıq úԥrtini pozmuúdu.”
1930-32-ci illԥrdԥ “Xalq Maarif Komissarlı÷ı 30 sentyabrda
Firdövsinin tԥrcümԥ ԥsԥrlԥri mԥcmuԥsinin úԥrh vԥ lü÷ԥtlԥ redaktԥ
iúini dekabrin birinԥdԥk bitirib, komissarlı÷ın elmi bölmԥsinԥ
tԥqdim etmԥk barԥdԥ Hüseyn Cavid vԥ Bԥkir Çobanzadԥ ilԥ
müqavilԥ ba÷lamıú,, 1932-ci il, 1 oktyabr tarixindԥ 23 ʋli ԥmrlԥ
ayda 350 manat maaúla institutun birinci dԥrԥcԥli elmi ԥmԥkdaúı
vԥ mԥslԥhԥtçisi tԥyin edilib. Müqavilԥ ilԥ Akademiyaya iúԥ
götürülüb. Ԥmrdԥ yazılır: “ Hüseyn Cavid 1932-ci il oktyabrın
birindԥn etibarԥn ayda 350 manat maaúla institutun birinci
dԥrԥcԥli elmi ԥmԥkdaúı vԥ mԥslԥhԥtçisi tԥyin edilsin.” Elԥ hԥmin
ayda “Azԥrbaycan dil, ԥdԥbiyyat vԥ sԥnԥt institutunun direktoru
Vԥli Xuluflu xalq maarif komissarlı÷ına verdiyi mԥlumatda
görülmüú iúlԥrdԥn bԥhs edԥrkԥn “Sԥyavuú vԥ Südabԥ” adlı orijinal
ԥsԥr yazmaq üçün Hüseyn Cavidlԥ müqavilԥ ba÷landı÷ını xԥbԥr
verir.”
1932-ci il oktyabr ayında Azԥrbaycan dil, ԥdԥbiyyat vԥ sԥnԥt
institutunun úöbԥ müdiri Ԥli Nazimin direktor Vԥli Xulufluya 19
oktyabr 1932-ci il tarixli mԥktubuna yazdı÷ı cavabdan öyrԥnirik
ki, “úöbԥnin ԥdԥbi redaktoru Hüseyn Cavid Ԥ. Firdövsinin úöbԥyԥ
daxil olmuú tԥrcümԥsini redaktԥ ilԥ mԥú÷ulmuú.”
Cavid Cԥnubi azԥrbaycanlıların azadlıq u÷runda
mübarizԥsindԥn bԥhs edԥn “Telli saz” dramını da 1930-cu
ildԥ yazmıúdı.
Göründüyü kimi, bu illԥrdԥ Cavidi tԥnqid edԥn mԥqalԥlԥrin
sayı artsa da, u÷urları da artmıúdır. 1933-cü ilin yanvar ayında
Azԥrbaycan Yazıçılar Cԥmiyyԥtinin birinci plenumunda iútirak
edib, hԥmin ilin aprel ayında Yazıçılar øttifaqına qԥbul
247
komissiyasının üzvü seçılib, bir il sonra, 1934-cü il 15 iyunda

Azԥrbaycan ùura Yazıçılarının birinci qurultayında çıxıú edib.
1936-cı ildԥ ùeir dekadasının iútirakçısı olan úair Bakıya gԥlmiú
özbԥk úairi Qafur Qulamla görüúüb, ԥn ԥsası isԥ, úairin “Xԥyyam”
dramı ԥdԥbi müsabiqԥdԥ üçüncü mükafata layiq görülüb.
Ümumiyyԥtlԥ, 1920-1937-ci illԥr Cavid yaradıcılı÷ının
ԥn mԥhsuldar dövrü olub. O, bir-birinin ardınca
“Pey÷ԥnbԥr” (1922), “Topal Teymur” (1925), “Azԥr”
(1928), “Knyaz” (1928), “Sԥyavuú” (1933), “ùԥhla” (1934),
“Xԥyyam” (1935), “øblisin intiqamı” (1936) kimi ԥsԥrlԥrini
yaradıb. U÷urları artdıqca onu istԥmԥyԥnlԥrin, gözü
götürmԥyԥnlԥrin dԥ sayı artıb, ԥdibi “burjua yazıçısı” kimi tԥnqid
edԥn mԥqalԥlԥr çoxalıb.
1937-ci il martın 28-dԥ Azԥrbaycan Sovet Yazıçıları
øttifaqının Plenumunda Cavidin yaradıcılı÷ının “müasir hԥyatı
ԥks etdirmԥdiyi” ciddi úԥkildԥ tԥnqid olunub. Qurultayda daha da
coúan Mir Cԥfԥr Ba÷ırov sözünԥ davam edԥrԥk deyib: “Bir baxın,
Yazıçılar øttifaqında kimlԥr ԥylԥúmiúdi. Hazırda ifúa olunmuú
Hüseyn Cavid, Ԥhmԥd Cavad, Mikayıl Müúfiq, Ԥli Nazim,
Böyüka÷a Talıblı, Ta÷ı ùahbazi, Ԥhmԥd Trinci kimilԥri...” (173,
5). Mir Cԥfԥr Ba÷ırovun “hazırda ifúa olunmuú” – dediyi Hüseyn
Cavid, Ԥhmԥd Cavad, Mikayıl Müúfiq, Ԥli Nazim, Böyüka÷a
Talıblı, Ta÷ı ùahbazi, Ԥhmԥd Trinci kimilԥri bir-bir mԥhv edilib.
Hԥr zaman ùԥrԥ qarúı olan, insanları sülhԥ, humanizmԥ,
gözԥlliyԥ vԥ mԥhԥbbԥtԥ sԥslԥyԥn, sonda ùԥrin qurbanı olan Cavid
4 iyun gecԥsindԥ hԥbs edilib. 1910-cu ildԥn 1937-ci ilԥ qԥdԥr
müntԥzԥm úԥkildԥ bԥdii yaradıcılıqla mԥú÷ul olmuú vԥ tutulana
qԥdԥr Bakıda yaúamıú Hüseyn Cavid günahsız ikԥn günahkar,
xalqı canından çox sevԥrkԥn “xalq düúmԥni” adlanıb.
Belԥliklԥ, milli úair, milli dramaturq olan Hüseyn Cavidin Bakı
dövrü 1937-ci ildԥ (Cavid iki il dԥ Bayıl hԥbsxanasında
saxlanılıb) sona yetib. Bu gediú nԥ qԥdԥr qorxunc olubsa, dönüúü
dԥ bir o qԥdԥr möhtԥúԥm olub. Ümummilli lider Heydԥr Ԥliyevin
ikinci bԥraԥtindԥn sonra nԥúi Uzaq Sibirdԥn vԥtԥninԥ gԥtirilib.
248
“ùԥxsiyyԥti vԥ yaratdıqları ilԥ mühiti vԥ mԥdԥniyyԥti

formalaúdıran simalardan olan” (111, 816) Hüseyn Cavid milli
úair, milli dramaturq olmaqla yanaúı, hԥm dԥ milli ideoloq olub.
“Ömrü boyu dolanıúıq xԥtrinԥ çox peúԥlԥrin qulpundan yapıúsa,
ԥn a÷ır zԥhmԥtԥ qatlaúma÷a belԥ hԥmiúԥ hazır olsa da, onun ԥsas
iúi müԥllimlik olub, hԥyatı boyu özü oxuma÷a, öyrԥnmԥyԥ can
atdı÷ı kimi, bildiklԥrini dԥ sԥxavԥtlԥ paylama÷a çalıúıb.
Naxçıvanda, Tԥbrizdԥ, østanbulda, Tiflisdԥ, Gԥncԥdԥ, Bakıda tԥk-
tԥk adamlara da dԥrs deyib, müxtԥlif mԥktԥblԥrdԥ dԥ iúlԥyib.
Lakin tarix onu yalnız ayrı-ayrı adamlara bilik vermԥk, çeúidli
mԥktԥblԥrdԥ dԥrs demԥk üçün yox, bütöv millԥtin Müԥllimi
olmaqdan ötrü dünyaya gԥtirmiúdi” (111, 3).
Sɨn olaraq qԥtiyyԥtlԥ demԥk olar ki, “bütöv bir millԥtin
müԥllimi olmaq” kimi bir missiya ilԥ dünyaya gԥlԥn, Ⱥzԥrbɚycɚn,
ɟlԥcԥ dԥ dünyɚ ԥdԥbiyyɚtının zԥnginlԥúmԥsindԥ mühüm rɨl
ɨynɚyɚn rɨmɚntizmin banisi, Cɚvidin yɚrɚdıcılı÷ı fikir, idɟyɚ,
mԥzmun, vԥzn, fԥlsԥfԥ, söz, xüsusԥn dԥ úԥxsiyyԥti vԥ mԥfkurԥsi
rɨmɚntizm ɚrɚúdırıcılɚrı üçün daima tԥdqiqɚt ɨbyɟkti ɨlɚrɚq
qɚlɚcɚqdır. Filosof úair-dramaturq Hüseyn Cavidin hԥyat vԥ
yaradıcılı÷ının öyrԥnilmԥsinԥ baxmayaraq, onun sԥnԥti yeni-yeni
rakurslardan tԥhlil olunacaq, yeni monoqrafiyalar yazılacaqdır.
“Qapanın sԥcdԥyԥ hörmԥtlԥ bütün, O böyük eúqlԥ yalnız
öyünün!!!” - deyԥ bütün insanları Hԥqiqԥtԥ sԥslԥyԥn mütԥfԥkkir
Cavidin yaradıcılı÷ı dünԥn oldu÷u kimi, bu gün dԥ, bu gün
oldu÷u kimi sabah da aktual olacaq. Çünki Cavid sԥnԥti qiymԥti
biçilԥ bilmԥyԥn almaz kimidir. Almaz çılalandıqca, bԥrraqlaúdı÷ı
kimi, Cavid sԥnԥti dԥ oxunduqca, araúdırıldıqca daha da
bԥrraqlaúır, cilalanır. Bu mԥnada, yazılan monoqrafiyalar, kitablar
vԥ mԥqalԥlԥr bu almaza dԥyԥr vermԥk üçün edilԥn cԥhdlԥrdir-
desԥk yanlıú olmaz.
Müqԥddԥs kitabmızda bizlԥrԥ buyrulur: “Siz “Hԥzrԥti
insan”sınız. Özünüzü tanıyın. Hԥr úey sizdԥ baúlayır. Mԥxluqatın
onur÷a sütunu oldu÷unuzu unutmayın. ønsan hԥm yoldur, hԥm
yolçu. Yolçu yolu tanımaq istԥyirsԥ, özünü tanımalıdır.
249
Mԥziyyԥtlԥrini, üstünlüklԥrini, alıúqanlıqlarını, mԥsuliyyԥtlԥrini,

hüquqlarını...” (88, 3).
Bu mԥnada, ԥxlaq dԥrsliyi olan Cavid yaradıcılı÷ı uzun
illԥrdir “hԥm yol, hԥm yolçu olan insana özünü tanımaqda”,
“mԥziyyԥtlԥrini, üstünlüklԥrini, alıúqanlıqlarını, mԥsuliyyԥtlԥrini,
hüquqlarını...”, “mԥxluqatın onur÷a sütunu oldu÷unu öyrԥtmԥkdԥ,
bir sözlԥ, “yolu tanımaq istԥyԥn yolçuya” özünüdԥrkdԥ bԥlԥdçilik
etmԥkdԥdir vԥ dunya durduqca da bu missiyaya xidmԥt
edԥcԥkdir.
250
øSTøFADԤ OLUNMUù ԤDԤBøYYAT
1. A÷ayev Ԥ. Hüseyn Cavid ideyalarının pedoqoji çalarları /

Tԥhsil vԥ zaman.15 dekabr 2007.
2. Anar. Ön söz: “Vaxt vԥ baxt haqqında düúüncԥlԥr //
R.Hüseynov. Vaxtdan uca. Bakı: øúıq, 1982.
3. Aslanova R.Yeni zaman vԥ humanitar düúüncԥ mԥdԥniyyԥti
// Fԥlsԥfԥ vԥ sosial-siyasi elmlԥr. Elmi-nԥzԥri jurnal. Bakı,
2009. ʋ3 (27)
4. Aslan K. XX ԥsrdԥ repressiyalara mԥruz qalanlar. Bakı:
Azԥrnԥúr, 2011.
5. Azԥrbaycan Sovet Ensiklopediyası. 10 cilddԥ. IX c., Bakı:
Az.Sovet Ensikl.-nın baú redak.,1986, 624 s.
6. Ⱥzԥrbɚycɚn kitɚbı. Bibliɨqrɚfiyɚ, 3 cilddԥ, 1 c., Bɚkı:
Yɚzıçı, 1982
7. Ⱥtɚkiúiyɟv Ⱥ. Bɚkı Dövlԥt Univɟrsitɟinin tɚriɯi. 2 cilddԥ, I
c., Bɚkı Univɟrsitɟtinin nԥúriyyɚtı, 1991.
8. Atilla. Hüseyn Cavidin mԥnzum dramları. Üçüncü hissԥ,
Bakı: Adilo÷lu, 2011.
9. Atilla. Hüseyn Cavidin mԥnzum dramları. Üçüncü hissԥ,
Bakı: Adilo÷lu, 2011.
10. Babayev S. “Kitabi-Dԥdԥ Qorqud” dastanlarında Naxçıvan
toponimlԥri. Bakı: Yeni nԥúrlԥr evi,1998.
11. Babaxanlı G. Azԥrbaycan ԥdԥbi fikri vԥ Hüseyn Cavid. Bakı:
Çaúıo÷lu, 2010.
12. Babaxanlı G. Unudulmaz alimin cavidúünaslıq fԥaliyyԥti.
“Azԥrbaycan” qԥz., 2011, 9 oktyabr.
13. Babaxanlı G. Cavidúünaslı÷ın unikal qolu / Cavidúünaslıq.
Araúdırmalar toplusu. 10 cilddԥ, V c., Bakı: Poliqlot-Qrup
QSC, 2009.
14. Ba÷ırov ø. Haxçıvan tarixinin sԥhifԥlԥri. Bakı: ADPU, 1996.
15. Ba÷ırov F. Tarixin yaddaúı. Bakı: AZ TU, 2009.
16. Bayramo÷lu A. Bԥnzԥrԥm bir qocaman da÷a ki... Bakı: Elm,
2010.
251
17. Cɚbbɚrlı C. Ԥsԥrlԥri 4 cilddԥ, I c., Bakı: “ùԥrq-Qԥrb”, 2005.

18. Cabbarlı C. Sԥnԥt vԥ ԥdԥbiyyɚt. “Zԥhmԥt” qԥz., 5 iyun 1922.
19. Cabbarlı. C. Ԥdԥbi mübahisԥlԥr / Cavidúünaslıq.
Araúdırmalar toplusu 10 cilddԥ, II-III c., Bakı: Elm, 2007.
20. Cabbarlı C. Böyük vԥzifԥlԥr u÷runa / Cavidúünaslıq. 10
cilddԥ, II-III c. Bakı: Elm, 2007. 414 s.
21. Cavid H. Ԥsԥrlԥri. 5 cilddԥ, I c., Bakı: Elm, 2007.
22. Cavid H. Ԥsԥrlԥri. 5 cilddԥ II c., Bakı: Elm, 2007.
23. Cavid H. Ԥsԥrlԥri. 5 cilddԥ, III c., Bakı: Elm, 2007.
24. Cavid H. Ԥsԥrlԥri. 5 cilddԥ, IV c., Bakı: Elm, 2007.
25. Cavid H. Ԥsԥrlԥri. 5 cilddԥ, V c., Bakı: Elm, 2007.
26. Cavidúünaslıq. Araúdırmalar toplusu. 10 cilddԥ, I c., Bakı:
Elm, 2007.
27. Cavidúünaslıq. Araúdırmalar toplusu. 10 cilddԥ, II- III c.,
Bakı: Elm, 2007.
28. Cavidúünaslıq. Araúdırmalar toplusu. 10 cilddԥ, IV c., Bakı:
Elm, 2009.
29. Cavidúünaslıq. Araúdırmalar toplusu. 10 cilddԥ, V c., Bakı:
Proqres, 2012.
30. Cavidi xatirlarkԥn: Hüseyn Cavidԥ hԥsr olunmuú mԥqalԥlԥr
vԥ xatirԥlԥr. Bakı: Gԥnclik. 1982.
31. Cavid M. Cavid haqqında xatirimdԥ qalanlar. Bakı:Vektor,
2005.
32. Cavid T. Bir neçԥ söz: Müԥllifin Hüseyn Cavid haqqında
fikirlԥri // Cavid H. Ԥsԥrlԥri. 5 cilddԥ. 1c., Bakı: Lider, 2005.
s. 4 - 6.
33. Cavid H. “øblis” // Füqԥra fuyuzatı (iki hԥftԥlik jurnal).
1920, 1 nɨyɚbr ʋ 2, s. 9-16
34. Cavid H. Hɚli-ԥsԥfiútimɚlimi tԥsvirdԥ bir ɚhi-mԥzlumɚnԥ //
Fuyuzat. Bakı: 1907, ʋ 15
35. Cavid H. ùaiq A. Ԥdԥbiyyat dԥrslԥri. Bakı: Çaúıo÷lu, 2010.
208 s.
36. Cavid H. (1882-1941): Hԥyatı vԥ yaradıcılı÷ı haqqında
mԥlumat // Azԥrbaycan Xalq Cümhuriyyԥti Ensiklopediyası.
2 cilddԥ. I c., Bakı: Lider, 2004. s. 433 - 436.
252
37. Cavid H. Hԥyatı haqqında // Azԥrbaycan Sovet

Ensiklopediyası. 10 ɫilddԥ. 10 c., Bakı: Azԥrbaycan Sovet
Ensiklopediyasının Baú Redaksiyası, 1987. s. 281 – 282.
38. Cavid H. Hԥyat vԥ yaradıcılı÷ı haqqında // Azԥrbaycan sovet
ԥdԥbiyyatı. Bakı: Maarif, 1988. s. 53 - 75.
39. Cavid H. Hԥyatı haqqında // Azԥrbaycan sovet yazıçıları.
Bakı: Yazıçı, 1987. s. 622-624.
40. Cavid H. “Ölülԥr” haqqında tԥԥssürat // Tuti. 1916, ʋ1, s,1.
41. Cɚhɚngirɨv ø. Ⱥzԥrbɚycɚn Dövlԥt Bԥdɚye Teɚtrɨsu. Bakı:
Azԥrnԥúr, 1932. .
42. Cԥfԥr M. Böyük úair, mütԥfԥkkir: Hüseyn Cavidin
romantikası // Cavid H. Ԥsԥrlԥri. 4 cilddԥ. 1 c., Bakı: Yazıçı,
1982. s. 5-20.
43. Cԥfԥrov M. Hüseyn Cavid. Bakı: Azԥrnԥúr. 1960.
44. Cԥfԥrɨv C. Ԥsԥrlԥri. 2 cilddԥ, II c., Bɚkı: Ⱥzԥrnԥúr, 1968.
45. Cԥfԥrɨv M. Füzüli düúünür / Ԥdԥbi tԥnqidi mԥqɚlԥlԥri. Bɚkı:
Qızıl ùԥrq, 1959.
46. Cԥfԥrov M. Xatirԥlԥr. Bakı: Çaúıo÷lu, 2010.
47. Cԥfԥr Ԥ. Ԥruzun nԥzԥri ԥsasları vԥ Azԥrbaycan ԥruzu. Bakı:
Elm, 1977.
48. Cԥmilzadԥ H. Bizi geri qaytaracaqlar. Bakı: Bayatı. 1993.
49. Cԥfԥr Ԥ. Hԥqiqԥt úairi / Cavidúünaslıq. Araúdırmalar toplusu.
10 cilddԥ, I c., Bakı: Elm, 2007.
50. Cim”. Ԥdԥbi mübahisԥlԥr / Cavidúünaslıq. 10 cilddԥ, II-III c.
Bakı:Elm, 2007.
51. Daúdԥmirli Ԥ. Fԥxr edirԥm ki, Heydԥr Ԥliyev bu
mԥsuliyyԥtli iúi mԥhz mԥnԥ hԥvalԥ etdi. “Azԥrbaycan
müԥllimi” qԥz., 2011. 8 aprel. s. 8.
52. Elçin. Klassiklԥr vԥ müasirlԥr. Bakı: Yazıçı, 1987.
53. Elçin. Böyük ԥdib Hüseyn Cavid // “Azԥrbaycan” qԥz, 2007,
28 dekabr.
54. Elçin. “Sübh úԥfԥqi”nin iúı÷ı: Hüseyn Cavid yaradıcılı÷ı vԥ
Avropa intibahı. “Ԥdԥbiyyat vԥ incԥsԥnԥt” qԥz, 1982, 17
sentyabr. s.7.
55. Engelqardt N. A. Naxçıvan úԥhԥrinin tԥsviri. “Kafkaz” qԥz.,
253
11 may, 1851, ʋ 36.

56. Ԥdԥbiyyɚtúünɚslıq tɟrminlԥri lü÷ԥti. Bɚkı: Mɚɚrif. 1978.
57. Ԥfԥndiyɟv T. H. Cɚvidin idɟyɚlɚr ɚlԥmi. Bɚkı: Yazıçı, 1985.
58. Ԥfԥndiyev T. Tarixi hԥqiqԥtԥ sadiqlik: H. Cavidin ԥsԥrlԥri
haqqında // Ulduz. 1985. ʋ 8. s. 53-56
59. Ԥhmԥdov B. XX yüzil Azԥrbaycan ԥdԥbiyyatı. Mԥrhԥlԥlԥr,
østiqamԥtlԥr, problemlԥr. Bakı: Elm vԥ tԥhsil, 2015.
60. Ԥhmԥdov M. Azԥrbaycan dramaturgiyası: ideallıqla reallı÷ın
vԥhdԥti. Bakı: Elm, 2009.
61. Ԥkbԥrɨv Z. “Hüsɟyn Cɚvidin “ùɟyɯ Sԥnɚn” fɚciԥsi. Bɚkı:
ȿlm, 1977.
62. Ԥlimirzԥyɟv ɏ. Drɚmɚturgiyɚmızdɚ idɟɚl vԥ qԥhrԥmɚn.
Bɚkı, 1995.
63. Ԥlimirzԥyɟv ɏ.Ⱥzԥrbɚycɚn Dövlԥt Univɟrsitɟti 50 ildԥ.
Tɚriɯi ɨçɟrk. Bɚkı, 1969.
64. Ԥlimirzԥyɟv ɏ. Bԥdii hԥqiqԥt u÷rundɚ. Bɚkı: Yɚzıçı 1984.
65. Ԥlԥkbԥrli M. Ԥdԥbiyyat vԥ tԥnqidimiz haqqında ümumi
qeydlԥr / Cavidúünaslıq. Araúdırmlar toplusu. 10 cilddԥ, II-
III c.
66. Ԥlԥkbԥrli M.K. Bԥdii yaradıcılıq qurultayı / Cavidúünaslıq.
Araúdırmlar toplusu. 10 cilddԥ, II-III c.
67. Ԥlԥkbԥrzɚdԥ M. Milli düúüncԥ ԥfԥndisi. ”Yɟni Ⱥzԥrbɚycɚn”
qԥz., Bakı, 2005, 8 sɟntiyɚbr, ʋ 173.
68. Ԥliyɟv H. Hüsɟyn Cɚvidin ɚdı vԥ irsi yɚúɚyɚcɚqdır /
Ԥdԥbiyyɚtın yüksԥk bɨrcu vԥ ɚmɚlı. (Nitqlԥr, mԥruzԥlԥr,
çıɯıúlɚr). Bɚkı: Ɉzɚn, 1999.
69. Ԥliyev K. Cavid hԥqiqԥti. “Azԥrbaycan müԥllimi” qԥz, 1982.
10 sentyabr.
70. Ԥlizadԥ Z. Ön söz. Var millԥtimin xԥtti bu imzalar içindԥ! /
Tahirzadԥ Ԥ. Manaflı H. Unutdurulmuú azman – Ԥliabbas
Qԥdirov. Bakı: Apostrof, 2012.
71. Ԥliɨ÷lu M. Hüsɟyn Cɚvidin rɨmɚntizmi. Bɚkı: Ⱥzԥrnԥúr,
1975.
72. Ԥlio÷lu M. Mԥslԥk qardaúları. Bakı: Azԥrnԥúr, 1966.
73. Ԥlio÷lu M. Darıxan adamlar. Monoqrafiya. 2 cilddԥ. II c.,
254
Bakı: Tԥhsil, 2009.

74. Ԥlio÷lu M. Tԥnqidçinin düúüncԥlԥri. Bakı: Azԥrnԥúr, 1968.
75. Ԥlio÷lu M. Ԥdԥbi fraqmentlԥr. Bakı: Gԥnclik, 1974.
76. Ԥliyev K. Hüseyn Cavid: Hԥyatı vԥ yaradıcılı÷ı. Bakı: Elm,
2008.
77. Ԥliyev K. Cavidin úԥxsiyyԥti vԥ poetikası. Bakı: Yazıçı,
1977.
78. Ԥliyɟv K. ɏɏ ԥsr Ⱥzԥrbɚycɚn rɨmɚntiklԥrinin ԥdԥbi -nԥzԥri
görüúlԥri. Bɚkı: ȿlm, 1985.
79. Ԥliyɟv K. Cavid vԥ ԥdԥbi tԥnqid // Elmi axtarıúlar. Bakı,
2009, ʋ 5. s, 25-35.
80. Ԥliyev K. Ölüm var ki, hԥyat qԥdԥr dԥyԥrli // A÷ lԥkԥlԥr
silinir. Bakı: Azԥrnıúr, 1991.
81. Ԥliyeva (Kԥngԥrli) A. Azԥrbaycan romantiklԥrinin
yaradıcılı÷ında türkçülük. Bakı: Elm, 2002.
82. Ԥsgԥrli Z. Azԥrbaycan faciԥsinin poetikası. Doktorluq
dissertasiyası, Bakı, 1992, sԥh.162
83. Ԥsgԥrli Z. “ùeyx Sԥnan” faciԥsinin yazılma tarixi.
“Azԥrbaycan müԥllimi” qԥz, 2000, 13-19 aprel, ʋ15.
84. Ԥsgԥrli Z. Ԥsrin romantik úairi. “Ԥdԥbiyyat” qԥz, 2012, 15
iyun. ʋ222.
85. Gԥncԥli M. Hüseyin Cavidin østanbul Mԥktubları vԥ Osmanlı
Mԥtbuatında “Cavid” imzası / Türk kültürü incԥlԥmԥlԥri
jurn, ʋ 31, østanbul 2014, s, 239-264
86. Gԥncԥli M. Osmanlı mԥtbuatında Hüseyn Cavid imzası //
Hüseyn Cavid yaradıcılı÷ı ça÷daú tԥfԥkkür iúi÷ında.
Beynԥlxalq elmi konfransın materialları. Bakı: Proqress,
2012.
87. Göyalp Z. Türkçülüyün ԥsasları. Bakı, 1991.
88. øslamo÷lu M. Tövsiyԥlԥr-1. Bakı, 2010.
89. Hԥbibbԥyli ø. C.Mԥmmԥdquluzadԥ. Mühüti vԥ müasirlԥri.
Bakı: Azԥrnԥúr. 1997.
90. Hԥbibbԥyli ø. Ԥdԥbi-tarixi yaddaú vԥ müasirlik. Bakı:
Nurlan. 2007.
91. Hԥbibbԥyli ø. Hüseyn Cavid sԥnԥti / Taleyi vԥ sԥnԥti (tԥrtib
255
edԥn vԥ toplayan: ø. Hԥbibbԥyli). Bakı: 2007.

92. Hԥbibbԥyli ø. Ön söz. Mԥhԥmmԥd Ta÷ı Sidqinin hԥyatı vԥ
ԥdԥbi-pedaqoji fԥaliyyԥti / M.T.Sidqi. Ԥsԥrlԥri. Bakı:
Çaúıo÷lu. 2004.
93. Hԥbibbԥyli ø. Ön söz. Mԥnԥviyyatca böyük ölkԥ /
Mahmudzadԥ M. Dünyanın bԥzԥyi-Naxçıvan. Bakı: Nicat,
1998.
94. Hԥbibbԥyli ø. Naxçıvanda ԥdԥbiyyat, ԥdԥbiyyatda Naxçıvan
// NDU-nun Elmi ԥsԥrlԥri. 2005, ʋ 16.
95. Hԥbibbԥyli ø. Maarifçi mühitdԥ a÷saqqallıq missiyası. ”ùԥrq
qapısı”qԥz., 2004, 10 sentyabr.
96. Hԥbibbԥyli ø. Naxçıvanda elm vԥ mԥdԥniyyԥt / Azԥrbaycan
tarixindԥ Naxçıvan: Bakı, 1996.
97. Hԥbibov ø. Ԥdԥbi yüksԥliú. Bakı: Yazıçı, 1985.
98. Hԥbibbԥyli ø. XX ԥsrin ԥvvԥllԥri Azԥrbaycan yazıçıları. Bakı:
Nurlan, 2004, 160 s.
99. Hԥúimli H. Türk xalqlarının ԥdԥbiyyat iliúkilԥrinԥ dair
araúdırmalar. Ankara. 2009.
100. Hԥúimli H. Hüseyn Cavidin lirikası vԥ Avropa poetik
ԥnԥnԥlԥri. Bakı: Elm vԥ Tԥhsil, 2012.
101. Hԥúimli H. Naxçıvanda farmasonluq: Tarixdԥ vԥ
ԥdԥbiyyatda / Uluslararası qaynaqlarda Naxçıvan.
Simpozyum materialları. Naxçıvan tarixinin sԥhifԥlԥri.
Bakı: 1996. s, 122-125
102. Hԥsԥnzadԥ N. Tariximiz, taleyimiz. Bakı, 2002.
103. Hԥsԥno÷lu A. Ürfan iúı÷ında. Bakı: Azԥrbaycan, 2002.
104.Hԥsԥnɨv Ɉ. Tɚriɯilik vԥ müɚsirlik. Bɚkı, 1985.
105.Hԥsԥnli C. A÷ lԥkԥlԥrin qara kölgԥsi. Bakı: Gԥnclik, 1991.
106.Hüseyn M. Ԥsԥrlԥri. On cilddԥ. Iɏ c., Bɚkı: Yɚzıçı, 1979.
107.Hüsɟyn M. Bizdԥ futurizm cԥrԥyɚnı // “Dɚn yıldızı”. 1926.
ʋ7.
108.Hüseyn M. Sԥnԥt vԥ ԥdԥbiyyat / Cavidúünaslıq. Araúdırmalar
toplusu. 10 cilddԥ, I c., Bakı: Elm, 2007.
109.Hüseyn Cavidin cԥnazԥsinin Azԥrbaycana gԥtirilmԥsi
haqqında. “Yeni Azԥrbaycan” qԥz., Bakı, 1999, 26
256
oktyabr. s. 8.
110. Hüseyn Cavidin cԥnazԥsi Azԥrbaycana necԥ gԥtirilib? Tarixi
missiyanı hԥyata keçirԥnlԥr tԥfԥrrüatları danıúır.
“Mԥdԥniyyԥt” qԥz., 2008. 12 iyul. s.3.
111.Hüseynov R. Ԥbԥdi Cavid. Bakı: Nurlan, 2007.
112.Hüseynov R. Vaxtdan uca. Bakı: øúıq, 1988.
113. Hüseynzadԥ Ԥ. Siayasԥti-fürusԥt. Bakı: Elm, 1994.
114. Hüseynzadԥ Ԥ. Qırmızı qaranlıqlar içindԥ yaúıl iúıqlar.
Bakı: Azԥrnԥúr, 1996.
115. Hüseynzadԥ Ԥ. Türklԥr kimdir vԥ kimlԥrdԥn ibarԥtdir.
Bakı: Mütԥrcim, 1997.
116. Hüseynzadԥ Ԥ. Qԥrbin iki dastanında türk. Bakı: A÷rıda÷,
1998.
117.Hüseynzadԥ Ԥ. Ԥdԥbiyatımızda Cavid. “Yeni yol” qԥz., 1925
12 yanvar.
118. Hüseynzadԥ L. Araz úahiddir. Bakı, 2001.
119.Hüseyn M. Tarixi qԥrardan sonra / Araúdırmalar toplusu. 10
cilddԥ, II- III c., Bakı: Elm, 2007.
120. Hüseynli T. Hüseyn Cavid vԥ Azԥrbaycan mühacirԥt
ԥdԥbiyyatúünaslı÷ı. Bakı: Yazıçı, 2004.
121.Pioner mԥdԥni inqilab u÷runda // Pioner iúçisi. 1931, ʋ 9-10,
s. 8-10.
122. Xԥlilov S. Aida ømanquliyevanın yaradıcılı÷ında ùԥrq vԥ
Qԥrb düúüncԥ tԥrzlԥrinin vԥhdԥti ideyası // Fԥlsԥfԥ vԥ
sosial-siyasi elmlԥr. Elmi-nԥzԥri jurnal. Bakı: 2009. 3 (27)
s, 108
123. Xԥlilov S. Cɚvid fԥlsԥfԥsi. I kitɚb. “øblis”dԥ fԥlsԥfi
motivlԥr. Bɚkı: Qɚnun, 1996.
124. Xԥlilov F. Naxçıvanı öyrԥnԥn elmi cԥmiyyԥt. Bakı: Nurlan,
1995. 196 s.
125.Xԥlilov S. Mԥsud Ԥlio÷lunun yaradıcılı÷ında fԥlsԥfi meyl
haqqında // 525-ci qԥz., 2009. 3 mart. s.7.
126.Xԥlilov F. Cԥnubi Azԥrbaycan úairi Mirzԥ Ԥli Möcüz. Bakı:
Elm vԥ tԥhsil. 2010.
127.Xԥlilov F. Hüseyn Cavid Cԥnubi Azԥrbaycanda //
257
Nԥqúicahan. 2003, ʋ4.

128. ɏԥndɚn C. ɏɏ ԥsr Ⱥzԥrbɚycɚn ԥdԥbiyyɚtı. ADU
nԥúriyyatı, 1955.
129.Xԥndan R. Z. Cavid sԥnԥti. Bakı: Bilik,1981.
130.øbɚdo÷lu Ԥ. H.Cɚvidin “øblis”fɚciԥsi. Bɚkı: Ⱥzԥrnԥúr, 1969.
131.ømanov ø. ùahtaxtı kԥndinin mԥdԥni hԥyatı. “Azad
Azԥrbaycan” qԥz., 2007 16 may, ʋ 68.
132.øsmayılova S. Azԥrbaycan dünyanın gözü ilԥ // Azԥrbaycan,
2008, ʋ 11.
133.øsmayılov M. Azԥrbaycan tarixi. Bakı: Azԥrnԥúr. 1992.
134.øsmayılov Ԥ. Dünya romantizm ԥnԥnԥlԥri vԥ Hüseyn Cavid.
Bɚkı: Ⱥzԥrnԥúr, 1969.
135. øsmayıl M. Mԥhbus ʋ 1113: Hüseyn Cavid // Gԥnclik.
1988. ʋ 8 . s. 6 - 13.
136.øsrafilov H. Azԥrbaycan dramaturgiyasının inkiúaf
problemlԥri. Bakı: Elm, 1991.
137.øbrahim X. øblis / Cavidúünaslıq. Araútırmalar toplusu. 10
cilddԥ, II-III c., Bakı: Elm, 2007.
138.øbrɚhim ɏ. Ԥdԥbiyyɚt úԥrɚrԥlԥri / Cavidúünaslıq. Araútırmlar
toplusu. 10 cilddԥ, II-III c., Bakı: Elm, 2007.
139.Kԥrimli T. Vahiddԥn böyük zahid // 525-ci qԥz., 28 fevral,
ʋ035 (3591)
140.Qarayev Y. Fɚciԥ vԥ qԥhrԥmɚn. Bɚkı: Ⱥzԥrnԥúr, 1965.
141.Qarayev Y. Ԥdԥbi üfüqlԥr. Bakı: Gԥnclik, 1985.
142. Qarayev Y. Realizm, sԥnԥt vԥ hԥqiqԥt. Bakı: Elm, 1980.
143. Qɚrɚyɟv Ⱥ.I., S.M.Kirɨv ɚdınɚ Ⱥzԥrbɚycɚn Dövlԥt
Univɟrsitɟti. Bɚkı, 1945.
144. Qarayev Y. Ön söz. Hüseyn Cavidin yaradıcılı÷ı / Cavid
H. Ԥsԥrlԥri. Bakı: Lider, 2005. s. 7 - 24.
145. Qɚrɚyɟv Y. Tɚrix: yɚxındɚn vԥ uzɚqdɚn. Bɚkı: Sɚbɚh,
1996.
146. Qarayev Y. Ön söz. Cavid-ömrü boyu, yaxud Cavid
oldu÷u kimi / Mԥmmԥdli Q.“Cavid-ömrü boyu: hԥyat vԥ
yaradıcılıq salnamԥsi” Bakı: Yazıçı, 1982.
147. Qarayev Y. Cavid: sԥnԥtkar vԥ tarix // Azԥrbaycan. 1982.
258
ʋ 8, s. 180 - 188.
148. Qarao÷lu H. øúı÷a do÷ru: Hüseyn Cavidin cԥnazԥsinin
Sibirdԥn Azԥrbaycana gԥtirilmԥsi haqqında // Ulduz. 1987.
ʋ 8, s. 29 - 33.
149. Qɚsımɨv C. Repressiyadan deportasiyaya do÷ru.
Bakı:Mütԥrcim, 1994.
150.Qasımov C. Cavidi mԥhbԥsԥ aparan yol. Bakı: Elm, 2007.
151.Qasımov C. Mԥhbus tԥrcümeyi-halı. Bakı: Sԥda, 2003.
152.Qԥdirzadԥ H. Q. Hԥzrԥt-i insan. Bakı, 2005.
153.Qԥdimov Ԥ. Qurbanԥli ùԥrifzadԥnin hԥyat vԥ yaradıcılıq yolu.
Bakı: Elm vԥ Tԥhsil, 2009.
154.Qԥhrԥmanlı N. Azԥrbaycanda ԥdԥbi cԥmiyyԥtlԥr: 1920-1930-
cu illԥr. Bakı: Elm, 2006.
155.Qurbɚnɨv R. Nԥbi ɨ÷lu. Hüsɟyn Cɚvidin ɟstɟtik idɟɚlı. Nɚm.
Dissɟrt. Bɚkı, 1991. s, 53
156.Quliyɟv Ԥ. Hüseyn Cavidin dili haqqında / Taleyi vԥ sԥnԥti
(tԥrt edԥn vԥ toplayan ø. Hԥbibbԥyli). Bakı: 2007.
157. Quliyɟv M. Hɚzırkı türk ԥdԥbiyyɚtı hɚqqındɚ /
“Kɨmmunist” qԥz., 1926, 7 dɟkɚbr
158.Quliyɟv M. H. Cɚvidin “Tɨpɚl Tɟymur”u hɚqqındɚ // “Mɚɚrif
vԥ mԥdԥniyyԥt”, 1926, ʋ 10-11
159. Quliyɟv C. Univɟrsitɟtimizin tɚriɯindԥn sԥhifԥlԥr.
“Bɚkinski rɚbɨçi” qԥz.,1969 9 fɟvrɚl.
160. Quliyɟv H. Ⱥzԥrbɚycɚndɚ mԥtbuɚtın vԥ pɨliqrɚfiyɚnın
inkiúɚfınɚ dɚir. Bɚkı, 1962.
161.Mԥmmԥd Arif. Cԥfԥr Cabbarlı haqqında xatirԥlԥr. Azԥrbaycan
Dövlԥt Nԥúriyyatı, Bakı, 1969,
162.Mԥmmԥd T. XXԥsr Azԥrbaycan ԥdԥbiyyatı (I hissԥ). Bakı:
Apostrof, 2010
163.Mԥmmԥdli Q. Cavid - ömrü boyu: hԥyat vԥ yaradıcılıq
salnamԥsi. Bakı: Yazıçı, 1982.
164. Mԥmmԥdli Q. Azԥrbaycan teatrının salnamԥsi (I hissԥ).
Bakı: Mɚɚrif, 1975.
165.Mԥmmԥdli C. Hüseyn Cavid vԥ XX ԥsr Qԥrb fԥlsԥfi
düúüncԥsi. Bakı: Mütԥrcim, 2014.
259
166. Mԥmmԥdli Q. Ԥliyeva A. ømzalar. Bakı: Litterpress, 2015.

167. Mԥmmԥd Cԥfԥr Cԥfԥrov: taleyi vԥ sԥnԥti (tԥrtib edԥn vԥ
toplayan Hԥbibbԥyli ø.). Bakı: Elm, 2009.
168.Mԥmmԥdquluzadԥ C. Ԥsԥrlԥri. 4 cilddԥ, III c., Bakı: Öndԥr,
2004.
169.Mԥmmԥdquluzadԥ C. Ԥsԥrlԥri. 4 cilddԥ, VI c., Bakı: Öndԥr,
1985. s, 64
170.Mԥmmԥdquluzadԥ C. Ԥsԥrlԥri. 4 cilddԥ, IV c., Bakı: Öndԥr,
2004, 583 s.
171. Mԥmmԥd T. XX ԥsr Ⱥzԥrbɚycɚn drɚmɚturgiyɚsının
ԥsɚslɚrı. Bɚkı: ȿlm, 1999.
172.Mԥmmԥdov M. Acı fԥryadlar, úirin arzular. Bakı: Gԥnclik,
1983.
173.Mirzԥyev O. A÷ lԥkԥlԥr silinir. Bakı: Azԥrnԥúr, 1991.
174.Mirԥhmԥdɨv Ԥ. Hԥsԥnɨv H. Sɨvɟt Ⱥzԥrbɚycɚnının kitɚb
mԥdԥniyyԥti. Bɚkı: Azԥrnԥúr, 1975.
175. Mirԥhmԥdɨv Ԥ.Ԥdԥbiyyatúünaslıq. Ensiklopedik lü÷ԥt.
Bakı: Maarif, 1998.
176.Nazim Ԥ. Bugünkü Azԥrbaycan ùura ԥdԥbiyyatı haqqında
bԥzi qeydlԥr / Cavidúünaslıq. 10 cilddԥ, II-III c., Bakı:
Elm, 2007.
177. Nazim Ԥ. Seçilmiú ԥsԥrlԥri. Bakı: Yazıçı, 1979. s. 33 – 35.
178.Nɚɯçıvɚn ensklopediyası. Naxçıvan: 2002.
179.Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Mԥclisi Sԥdrinin
Sԥrԥncamı. Nuh pey÷ԥmbԥrin Naxçıvan úԥhԥrindԥki
mԥzarüstü türbԥsinin bԥrpa edilmԥsi haqqında. Naxçıvan
úԥhԥri,28 iyun, 2006-cı il, ʋ37-03
180.Naxçıvan, 2007, ʋ16, s, 14.
181.Nԥbio÷lu V. Yalanlar, hԥqiqԥtlԥr // Azԥrbaycan jur., 1991 ʋ3,
1992, ʋ 5-6, 112-127.
182.Osmanlı V. Azԥrbaycan romantizmi. 2 cilddԥ, I c., Bakı: Elm,
2010.
183.Ɉsmanlı Vԥli. Ⱥzԥrbɚycɚn rɨmɚntiklԥri. Bakı:Yazıçı, 1985.
184.Ömԥrov V. Azԥrbaycan-Türkiyԥ mԥdԥni inteqrasiyasında yeni
mԥrhԥlԥ. “Sԥs” qԥz., 2012 19 iyun.
260
185.Professor Abdussalam. “Zaman” qԥz., 1994, 24 sentyabr.

186.Rasizadԥ H. ùɟyɯ Mԥhԥmmԥd Rasizadԥ vԥ ya atam haqqında
xatirimdԥ qalanlar. “øki sɚhil” qԥz., 1997, 3 iyul.
187.Rԥsulzadԥ M. Ԥ. Ԥsrimizin Sԥyavuúu. Ça÷daú Azԥrbaycan
ԥdԥbiyyatı. Ça÷daú Azԥrbaycan tarixi. Bakı: Gԥnclik,
1991.
188. Rüstԥmli A. Tacik milli mԥtbuatının azԥrbaycanlı banisi //
Azԥrbaycan. Bakı, 2015. ʋ1. s,190-91
189.Rüstԥmxanlı S. Ömür kitabı. Bakı: Gԥnclik: 1988.
190. Rüstԥmɨv ø. Cɚvidin fԥlsԥfi irsi. “Ԥdԥbiyyɚt vԥ incԥsԥnԥt” qԥz.,
1969, 25 yɚnvɚr.
191. R Xԥlil. Mԥnim tanrım gözԥllikdir... X. Rzanın H. Cavid
haqqında müxtԥlif illԥrdԥ yazdı÷ı xatirԥlԥri vԥ elmi
mԥqalԥlԥri. Bakı: Elm, 2009.
192.Sadıqzadԥ N. XXԥsrdԥ Naxçıvanda ԥdԥbiyyatúünaslı÷ın
inkiúafı. Bakı: Elm, 2009.
193.Salamzadԥ Ԥ. Arazboyu abidԥlԥr. Bakı: Elm, 1979.
194.Sԥfԥrov H, Ԥ. Quliyev. Hüseyn Cavidin fԥlsԥfi dünyası. Bakı,
1998.
195.Seyidov Y. Seçilmiú ԥsԥrlԥri. 15 cilddԥ, IV c., (hazırlayan vԥ
ümumi red. N.Cԥfԥrov). Bakı, 2007.
196.Sultanlı Ԥ. Hüseyn Cavidin faciԥlԥri. Cavidúünaslıq. 10 cilddԥ
I c., Bakı: Elm, 2005. s. 97-117.
197.ùaiq A. Xatirԥlԥrim. Bakı: Azԥrnԥúr, 1961.
198. ùaiq A. Cavidin “øblis” faciԥsi haqqında duy÷ularım / ùaiq
A. Ԥsԥrlԥri. 5 cilddԥ. 4 c., Bakı: Azԥrnԥúr, 1977. s. 177 –
191.
199. Sadiq ù. Hüseyn Cavid yaradıcılı÷ında qԥhrԥman
konsepsiyası. Bakı: Hԥdԥf nԥúrlԥri, 2011.
200.ùamilov S. Ԥdԥbiyyatda bolúevizm ideyaları u÷runda.
“Kommunust” qԥz., 1937-ci il, 17 mart
201.ùԥrif Ԥ. Keçmiú günlԥr. Bakı:Yazıçı, 1986.
202.ùԥrif Ԥ. “Molla Nԥsrԥddin” necԥ yarandı. Naxçıvan: Ԥcԥmi,
2009.
203.ùԥrif Ԥ. “øblis” / Cavidúünaslıq. Araúdırmalar toplusu. 10
261
cilddԥ, II-III c., Bakı: Elm, 2007.

204. Sidqi M.T. Ԥsԥrlԥri. (toplama, tԥrtib vԥ müqԥddimԥ
Hԥbibbԥyli ø). Bakı: Pedoqogika, 2004.
205.ùirvani S.Ԥ.Ԥsԥrlԥri. 3 cilddԥ, II c., Bakı: Azԥrnԥúr, 1969.
206.ùԥmsizadԥ N. øtmiú nԥslin ardınca // Azԥrbaycan. Bakı, 2008,
ʋ1.
207.ùԥmsizadԥ N. Ön söz. Tarix hԥqiqԥtlԥri tԥsdiq edir / Aslan
Kԥnan. XX ԥsrdԥ repressiyalara mԥruz qalanlar. Bakı:
Azԥrnԥúr, 2011.
208.Tamaúaçı. Tiyatro vԥ musiqi / Cavidúünaslıq. Araúdırmalar
toplusu. 10 cilddԥ, I cild. Bakı: Elm, 2007.
209.Tɚ÷ıɨ÷lu Ԥ. Hüsɟyn Cɚvid yɚrɚdıcılı÷ı vԥ dünyɚ
ԥdԥbiyyɚtındɚ dɟmɨnizm ԥnԥnԥsi. Bɚkı: ȿlm, 1991.
210. Tahirzadԥ Ԥ. Manaflı H. Unutdurulmuú azman–Ԥliabbas
Qԥdimov. Bakı: Apostrof, 2012.
211.Turan A. Hüseyn Cavid. Bakı: Vektor, 2007.
212.Turan A.Tɚhir Rɚsizɚdԥ. Bakı: Vektor, 2005.
213.Turan A. Cavidnamԥ. Bakı: Avrasiya Press, 2010.
214.Turan A. Türk ruhúünaslı÷ının ԥsԥri // Azԥrbaycan. 2006.
ʋ10.
215. Turan A. Cavidin østanbul dövrü: bilinԥn vԥ bilinmԥyԥn
mԥqamlar // Ulduz. 2006. ʋ 8. s. 81 - 95.
216.Tԥhmasib R. Dostlu÷umuz / Cavidi xatırlarkԥn:Mԥqalԥlԥr vԥ
xatirԥlԥr. Bɚkı: Gԥnclik, 1982.
217.Tԥhmasib T. Cavid øran teatrında // Elm vԥ hԥyat, 1969, ʋ 9.
218.Uluturk X.R. Davam edir 37. Bakı: Gԥnclik, 1995.
219.X. R. Ulutürk. Mԥnim tanrım gözԥllikdir / tԥrt. F. Ulutürk,
red., ön sözün müԥl. Ԥ. B. Ԥsgԥrli. - Bakı: Elm, 2009.
220.Vԥli K. Sovet ԥdԥbiyyatı: gerçԥkliklԥr, hԥqiqԥtlԥr, ziddiyyԥtlԥr
// Azԥrbaycan. 2008, ʋ1
221.Yunisli F. Cavid - bu böyük ad nԥ qԥdԥr calibi-heyrԥt?!
“Mԥdԥniyyԥt”qԥz., 30 iyun, 2012.
222.Zaki R. Mԥnzumeyi Hicran. Gԥncԥ: ùirkԥt, 1908.
223.Zɟynɚllı H. Sɟçilmiú ԥsԥrlԥri. Bɚkı: Yɚzıcı, 1983.
224.Zɟynɚllı H. Cɚvidin “Pɟy÷ԥmbԥri” hɚqqındɚ mülɚhizԥlԥrim /
262
Cavidúünaslq. Araúdırmalar toplusu. II-III. Bakı: Elm,

2007.
225. Zeynallı H. XX ԥsrdԥ Azԥrbaycan-türk
ԥdԥbiyyatı”//Azԥrbaycanı öyrԥnmԥ yolu. 1930, ʋ3.
(B.A.D.F.T.ø. yayınevi.)
226. Zeynallı H. Ԥdԥbi parçalar // Maarif vԥ mԥdԥniyyԥt. 1926,
may, ʋ1.
227. Zeynallı H. Hüseyn Cavidin yazdı÷ı “Pey÷ԥmbԥr”
haqqında mülahizԥlԥrim // Zeynallı H. Seçilmiú ԥsԥrlԥri.
Bakı: Azԥrnԥúr, 1983. s. 36 – 79.
228. Zeynallı H. “Maral” xüsusunda qısa mülahizԥ // Zeynallı
H. Seçilmiú ԥsԥrlԥri. Bakı: Azԥrnԥúr, 1983. s. 31 – 35.
229. Zeynallı H. “ùeyx Sԥnan” haqqında mülahizԥlԥrim //
Zeynallı H. Seçilmiú ԥsԥrlԥri. Bakı: Azԥrnԥúr, 1983. s. 80 –
106.
230. Zeynallı H. “ùeyda” xüsusunda qısa bir mülahizԥ //
Zeynallı H. Seçilmiú ԥsԥrlԥri. Bakı: Azԥrnԥúr, 1983. – s. 28
– 30.
231.231.Zamanov A. Bu dünyadan Rԥsul Rza gԥlib keçdi /
Mԥqalԥlԥr, xatirԥlԥr Bakı: “MBM” 2008.
232. Zamanov A. Ön söz. Eynԥli bԥy Sultanov / Seçilmiú
hekayԥlԥri. Bakı, 1966.
233.Zamanov A. Tԥnqidi realistlԥrlԥ bir cԥbhԥdԥ. “Ԥdԥbiyyat vԥ
incԥsԥnԥt” qԥz., 1982, 29 oktyabr.
234.Zamanov A. Cavid sԥnԥtinin qԥlԥbԥsi. “Kommunist”
qԥz.,1983, 2 aprel.
235. Vԥliyev ù. “Fuyuzat” ԥdԥbi mԥktԥbi. Bakı: Elm, 1999, 443
s.
236. Vur÷un S. Sԥadԥt günԥúi. “Ԥdԥbiyyat” qԥz., 1937, 16 may.
Türk mԥtbuatı
237. Adem C. “Yeni Kafkasya” Mecmuası – ønceleme ve

Edebiyatla ølgili Metinler, (Danıúman: Doç.Dr. Ali Kolçu
ø. Erzurum: (Basılmamıú Yüksek Lisans Tezi). 2005.
263
238. Ba÷çı R. “Pozitivizmin Türkiyeye giriúi ve moderin Türk

edebiyatı üzerine tesirleri”. “Bizim edebiyatımız” øzmir:
1997.
239. Cavid H. “Çekinme, gül”, Ԥdԥbiyyat-ı Umumiyyԥ, ʋ 39
(80), 1 Haziran 1918, s, 754.
240. Cavid H. “Çarúaf”, Ԥdԥbiyyat-ı Umumiyyԥ, ʋ 39 (80), 1
Haziran 1918, s, 754.
241. Cavid H. “ølmi - Beúer”. Sırat-ı Müstakim, ʋ 53, 27
A÷ustos 1325 (9 Eylül, 1909), s, 7.
242. Cavid H. Kardeú köme÷i, Yeni mԥcmua, ʋ 43, 9 Mayıs
1918, s. 337-338.
243. Cavid H. “Necmi Geysudar”, Yeni Kafkasya, ʋ 5, I
Kanun-i ԥvvԥl 1339 (1 Aralık 1923), s, 8.9.
244. Cavid H. “Sonbaharda”. Sırat-ı Müstakim, ʋ 38, 14 Mayıs
1325 (27 Mayıs, 1909), s, 180-181.10.
245. Cavid H. “Yadi mazi”, Sırat-ı Müstakim, ʋ 32, 19 Mart
1325 (1 Nisan, 1909), s, 85-86.16.
246. Qafqazyalı H. C. “Küçük serseri”, øctihad, ʋ 34, I Teúrin-i
sani 1328 (14 Ocak 1913) s. 901.
247. Kafkasyalı H. C. “øhtiyar Bir Türkün Vasiyeti”. Halka
Do÷ru gaz., 20 Kasım 1913.
248. Uzun E. Hüseyin Cavid ve Türk edebiyatı. Bakü: Güneú,
1998.
249. Ersoy M.A. Safahat. Hazırlayanı M.Erto÷rul Düzda÷.
Kültür ve Turizm Bakanlı÷ı. østanbul, 1987.
250. Hikmet ø. Azerbaycanda dört buçuk yıl. Münhen, 1958.
Dergi ʋ13.
251. Kazancıo÷lu A. Üstün yaúama. østanbul, 1998. s, 175.
252. Kutlu ù.Tanzimat dönemi Türk edebiyyatı antologisi.
østanbul:Toker yayın, 1987.
253. Türk Dünyası Edebiyat Tarihi.Dokuz c.VII c. Ankara:
Atatürk Kültür Merkezi, 2006.
254. Tarhan A. H. Bütün úiirleri-2. Dergah yayınları. østanbul,
1979
255. Tevetɨ÷lu F. Ömer Nɚci. Ⱥnkɚrɚ: Kültür vԥ Turizm
264
Bɚkɚnlı÷ı, 1973.
256. Servet-i Fünun úeiri 2. Baskı. Prof. Dr. M. Orhan Okay.
Erzurum, 1992.
Rus dilindԥ
257. Aɫkeɪɥɢ Z. Ƚɭɫɟɣɧ Ⱦɠɚɜɢɞ-ɞɪɚɦɚɬɭɪɝ // Ƚɚɡ.

Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧ ɦɭɚɥɥɢɦɢ. 1997, 12 ɢɸɧɹ, ʋ43.
258. Eɥɱɢɧ. ɉɪaɜɞa, ɬɨɥɤɨ, ɩɪaɜɞa // “Ʌɢɬɟɪɚɬɭɪɧɚɹ qazeta”,
Ȼaɤɭ, 1988.
259. Ƚɟɝɟɥ, Ɋɚɛɨɬɵ ɪɚɡɧɵɯ ɥɟɬ. V ɞɭɜɭɯ tɨɦɚɯ, Ɍ. I, M,
Mɵɫɥɵ÷, 1972.
260. ɉɪɨoɮɫɨɸɡɭ SSSR. Ⱦɨɤɭɦɟɧɬɢ ɢ ɦɚɬɟɪɢɚɥɵ v ɰɟɬɪɟɯ
ɬɨɦɚɯ. T.2. M., 1962.
ønternet resusları
261. Mirzԥ Abbas Abbaszadԥ - Vikipediya

az.wikipedia.org/wiki/Mirzԥ_Abbas_Abbaszadԥ
262. Naxçıvanda ilkin úԥhԥr mԥdԥniyyԥti Gԥmiqaya Qazma
ma÷arası www.qedim.nakhchivan.az
263. Sosialist—realistlԥr mԥhkԥmԥsindԥ Cavidin savunulması
/Hüseyn Cavidin ev muzeyinin saytı
az.wikipedia.org/wiki/Hüseyn_Cavid
264. Hüseyn Cavidin cԥnazԥsinin Azԥrbaycana
gԥtirilmԥsi.kult.az/huseyn-cavidin-cenazesinin-qaliqlari-
azerbaycana-nece-getiril...
265. Onun ԥsri - Rԥsul Rza rasulrza.musigi-
dunya.az/photo.../onun_esri.sht...
266.Fԥxr edirԥm ki, Heydԥr Ԥliyev bu mԥsuliyyԥtli iúi mԥhz
anl.az/down /meqale /az_muellimi/2011/aprel/16......
yaúayır, bütün xalqın sevgisi ilԥ nԥsildԥn-nԥslԥ çatır,
ürԥklԥrdԥ ölmԥzlik heykԥlinԥ dönürlԥr. Ԥdalԥt Daúdԥmirli.
Azԥrbaycan müԥllimi.- 2011.- 8 aprel.- s.8.
265
MÜNDԤRøCAT
ÖN SÖZ HÜSEYN CȺVøDøN ԤDԤBø MԤFKURԤSø VԤ

SԤNԤTø..................................................................................3
GøRøù......................................................................................8
I FԤSøL
HÜSEYN CAVøDIN DÜNYAGÖRÜùÜNÜ
FORMALAùDIRAN ԤDԤBø-øCTøMAø MÜHøT
Naxçıvan ictimai, ԥdԥbi-mԥdԥni mühiti (XIX ԥsrin ikinci
yarısı.......................................................................................14
Hüseyn Cavidin ailԥ mühiti....................................................18
Cavidin dünyagörüúündԥ mԥdrԥsԥ tԥhsilinin rolu...................34
M.T. Sidqi vԥ “Mԥktԥbi-tԥrbiyԥ”nin H. Cavidin
formalaúmasında. rolu.............................................................38
II FԤSøL
NAXÇIVAN ԤDԤBø-øCTøMAø MÜHøTø VԤ HÜSEYN
CAVøDøN MAARøFÇø MÜASøRLԤRø
Hüseyn Cavid vԥ maarifçi müasirlԥri......................................46
H.Cavidin fikir atası: Qurbanԥli ùԥrifzadԥ vԥ.........................48
Hüseyn Cavid vԥ Cԥlil Mԥmmԥdquluzadԥ..............................52
Hüseynin Cavidlԥúmԥsindԥ ùeyx Mԥhԥmmԥd Rasizadԥnin
rolu..........................................................................................63
Hüseyn Cavid vԥ Eynԥli bԥy Sultanov....................................77
III FԤSøL
HÜSEYN CAVøDøN SԤNԤTø DÖVRÜN ԤDԤBø-øCTøMAø
MÜHøTøNDԤ
Hüseyn Cavidin ԥdԥbi tԥrcümeyi-halının Cԥnubi Azԥrbaycan
mԥrhԥlԥsi.................................................................................83
Cavidin dünyagörüúünün formalaúmasında Türkiyԥ ԥdԥbi-
maarifçi mühitinin rolu...........................................................87
Cavid vԥ Türk romantiklԥri ..................................................106
Hüseyn Cavidin hԥyatı vԥ ԥdԥbi-mԥdԥni fԥaliyyԥtindԥ Gԥncԥ
vԥ Tiflis mühitinin yeri.........................................................121
266
Cavid Bakı ԥdԥbi mühitindԥ (1915-

1937)..........................................................................................135
Hüseyn Cavid yaradıcılı÷ında Almaniya mühiti..................151
IV FԤSøL
HÜSEYN CAVøD SOVET DÖVRÜ ԤDԤBø-øCTøMAø
MÜHøTøNDԤ
Azԥrbaycan ԥdԥbi tԥnqidi vԥ Cavid yaradıcılı÷ı....................174
Hüseyn Cavid vԥ ԥdԥbi mԥhkԥmԥlԥr (Cԥfԥr Cabbarlı)..........200
Repressiya qurbanı................................................................ 215
H. Cavid irsi bԥraԥt mühitindԥ..............................................225
Müasir dövr vԥ Cavidin ԥdԥbi estetik idealları......................235
NԤTøCԤ……………............................................................241
øSTøFADԤ OLUNMUù ԤDԤBøYYAT..............................251
MÜNDԤRICAT...................................................................256
267
LÜTVøYYΨ ΨSGΨRZADΨ
HÜSEYøN CAVøD: MÜHøTø VΨ MÜASøRLΨRø
Çapa imzalanmıú 10.06.2015
268
269

LƏsgərzadə. Hüseyn Cavid Mühiti VƏ Müasirləri. GlobeEdit, 2018

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

LƏsgərzadə. Hüseyn Cavid Mühiti VƏ Müasirləri. GlobeEdit, 2018

Uploaded by

Copyright:

Available Formats



Azԥrbaycan Milli Elmlԥr Akademiyası Nizami adına

Ön sözün müԥllifi: øsa Hԥbibbԥyli

Elmi redaktor: Zaman Ԥsgԥrli

Rԥyçilԥr: Ԥbülfԥz Quliyev

Monoqrafiyada AzΩrbaycanın mütΩfΩkkir sΩnΩkarı Hüseyn Cavidin

Ⱥzԥrbɚycɚn ԥdԥbiyyɚtının bԥnzԥrsiz sԥnԥtkarı, görkԥmli

yaratdı÷ı ԥsԥrlԥrindԥki türkçülük, turançılıq ideyaları vԥ zamana

illԥri araúdırılmaya cԥlb edilmiú, úairin dünyagörüúünün

aldı÷ı illԥrdԥ bir çox úeirlԥrin altına yazılan qeydlԥr: østanbul,

olunmuú araúdırmalar dövrü vԥ mühiti bütöv mԥnzԥrԥsi ilԥ

Anama ithaf edirΩm

Sovet dövrü dediyimiz böyük bir zaman kԥsimindԥ yazıçı vԥ

hesab edilmԥmiú, ԥdԥbi úԥxsiyyԥtlԥrin hԥyatı natamam úԥkildԥ,

ԥsԥrlԥrini tɟmɚtikɚ, prɨblɟmɚtikɚ vԥ pɨɟtikɚ bɚɯımındɚn yɟni

ɚkɚdɟmiklԥr Mԥmmԥd Cԥfԥr, øsɚ Hԥbibbԥyli, Rafɚɟl Hüsɟynɨv,

Mԥhԥmmԥd Ta÷ı Sidqinin Tԥrbiyԥ mԥktԥbindԥ, buranı

hissԥ uyan abdallar”, ”zülmԥti aydın, parlaq göstԥrԥn korlar” (2,

“Bana yan baqsa ΩgΩr anlamayan,

Cavid üçün XX ԥsr, bolúeviklԥr vԥ onların özlԥri ilԥ

Bana gülmΩkdΩsiniz gΩrçi bu gün,

HÜSEYN CAVøDøN DÜNYAGÖRÜùÜNÜ

Naxçıvan ictimai, ԥdԥbi-mԥdԥni mühiti

Yaxın vԥ Orta ùԥrqin mԥdԥniyyԥt beúiklԥrindԥn olan

müqavilԥsinԥ görԥ, mԥrkԥzdԥn aralı düúmüú, “Rusiya imperiyası

Hԥqiqԥtԥn dԥ, Naxçıvan diyarının adlı-sanlı yetirmԥlԥrinin

mԥdԥni dirçԥliúinԥ, maarif vԥ mԥdԥniyyԥtin inkiúafına faydalı

Bu mԥktԥbdԥ tԥhsil alan úagirdlԥrdԥn biri sonralar dahi úair-

Hüseyn Cavidin ailԥ mühiti

Hüseyn Cavid Rasizadԥ hicri tԥqvimlԥ1299-cu il zilhiccԥ

eúitmԥmiúԥm. Deyirlԥr, rasi dindar sözündԥndir” - cavabını verib

ùɚmɚɯı cɚmɚɚtı ɨnun vԥsiyyԥtinԥ ԥmԥl edԥrԥk, böyük ehtirɚmlɚ

Hԥmin çaydan úԥhԥrin mԥhԥllԥlԥrinԥ dԥ su arxları çԥkilmiúdi.

bir bibiɨ÷lum vɚr” - deyԥ adı keçԥn “Süleymɚn bibiɨ÷lu” Fatimԥ

Mԥhԥmmԥd Rasizadԥ, sonralar tԥhsilini Tehranda davam etdirib.

gedԥndԥ mԥclisdԥ oturubmuú. Birdԥn Töhfԥ xanım baúında

davam etdirmiú vԥ buranı bitirdikdԥn sonra 1898-ci ildԥ Tԥbrizԥ

Rasizadԥlԥrdԥ rövzԥxanlıqla xanԥndԥlik paralel úԥkildԥ inkiúaf

olmuúdu. “Ana” (1910) pyesini yazmıúdı. 1910-cu ildԥ Bakıya

yazır: “1941-1946-cı il lԥr “Vԥtԥn yolu” adlı ordu

iú baúladı÷ı kimi, mԥktԥblԥrdԥ dԥrslԥr baúlanmıúdı. Mԥn

cu ildԥ baúlayıb, 1920-ci ildԥ bitirdiyi” göstԥrilsԥ” (197, 27) dԥ,

Caviddԥn gԥlmiúdi. Xԥlil a÷a Hacılarov çox çԥtinliklԥ baú tutan

kimi, sıravi bir müԥllim missiyasına bԥnzԥmir. Bu dԥfԥki (vԥ

Naxçıvanda olan Kazım Qarabԥkir Paúa ilԥ siyasi mԥsԥlԥlԥri

SΩn ustad bir müΩllim, mΩn dΩ qorxmaz bir ΩsgΩr.

Bu illԥrdԥ özünün yaradıcılıq nümunԥlԥri vԥ mԥslԥhԥtlԥri ilԥ

Dram Teatrında tamaúaya qoyulan ԥsԥrin sԥhnԥ tԥrtibatını da

Cavidin dünyagörüúündԥ mԥdrԥsԥ tԥhsilinin rolu

XIX yüzilliyin ikinci yarısında Azԥrbaycanda ilk milli,

tԥbli÷at mԥrkԥzlԥri” (A. Abdullayev) hesab edilԥrԥk, mütԥrԥqqi

Ψlɚ, ey bülbüli- ɯɨúlΩhcΩ, Hɚcı Mɨlɚ Ⱥbdullɚ

Tapar úairlΩrin Ωúarı bir özgΩ sΩfa sΩndΩn.

øxtisarla verilԥn bu misralar Hacı Molla Abdullanın yaúadı÷ı

görkԥmli molla kimi görmԥk arzusu, digԥr tԥrԥfdԥn isԥ mԥúhur

M.T. Sidqi vԥ “Mԥktԥbi-tԥrbiyԥ”nin Hüseyn Cavidin

Mԥmmԥdta÷ı Sidqi qaranlıq mühitdԥ ԥtrafı iúı÷a bürüyԥn bir

mԥktubunda onu “müԥllimlԥr müԥllimi” (43, 22) adlandırmıúdı

HΩr ruz mibΩrΩd Ωz busitani - qoli

“Böyük maarifpԥrvԥr, úair M.T.Sidqinin ölümünԥ yanan

müԥllimindԥn ԥxz etdiklԥrini dԥrs dediyi tԥlԥbԥlԥrԥ öyrԥtmiúdi.

NAXÇIVAN ԤDԤBø-øCTøMAø MÜHøTø VԤ HÜSEYN

XIX yüzilliyin II yarısından etibarԥn Naxçıvan elmi mühitindԥ