Antik Dönemde Parfüm

Aynur Civelek
Doç. Dr., Adnan Menderes Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü
Aydın. acivelek@adu.edu.tr

ANCIENT PERFUME

Abstract
Perfume was an important material throughout history of human being which was used in ceremo-
nies (marriage, death and religious) and for beauty, sexuality and health. Lots of unguent bottles
were found in archaeological excavations. The aim of this paper is to study the perfumes in various
cultures in ancient times.
At the present day, the word “perfume” comes from the Latin words “per” and “fumus”. We have
only a few data from the prehistoric times but ancient texts describing the methods of production
came from ancient Egypt and Mesopotamia. The perfumes were used mostly from the 7th century
BC. onwards
Ancient authors Dioscorides, Plinius, Cicero, Theoprastus gives the detailed account of perfumes.
Vegetable oils and animal oils were used in perfumes. Perfume was an important material in ancient
Egypt, Mesopotamia, Hellas, Italy and Anatolia. Kyzikos, Phaselis, Smyrna, Sardeis, Ephesos and
Tarsos were the famous production centers of perfume in ancient Anatolia.
Keywords: Ancient, Archaeology, History, Anatolia, Perfume.

Öz
Tarih boyunca, kokulu yağlar/parfümler, insanların yaşamında önemli yer tutmuştur. Güzellik ve sağ-
lıkla ilgili uygulamaların yanı sıra, evlilik, cenaze ve ibadet törenlerinde de kullanılmıştır. Arkeolojik
kazılarda yerleşim alanlarında ve mezarlarda çok sayıda parfüm kabı ele geçmektedir. Bu çalışmadaki
amaç, antik dönemde çeşitli kültürlerdeki parfüm üretimi, çeşitleri ve kullanımı konusunu incelemek-
tir.
Günümüzde kullanılan “parfüm” kelimesi, Latince “per” (içinden) ve “fumus” (koku) kelimelerinin
bileşiminden oluşmaktadır Prehistorik dönemdeki parfüm ya da kokulu kremlerin kullanımıyla ilgili
bilgilerimiz azdır. Mısır’da Eski Krallık zamanında ve Mezopotamya’daki eski metinlerde, çeşitli par-
fümlerin üretimlerinden söz edilmektedir. MÖ 7. yüzyıldan itibaren artan parfüm üretimi, Hellenistik
ve Roma İmparatorluk Dönemleri’nde daha da yaygınlaşmıştır.
Dioscorides, Plinius, Cicero, Theoprastus gibi antik yazarlar, parfüm üretimi ve kullanımından söz
etmişlerdir. Parfüm üretiminde bitkisel yağların yanı sıra hayvan yağlarının da kullanıldığı bilin-
mektedir. Mısır, Asur, Suriye, Hellas ve İtalya’da birçok kent parfüm üretimi ve ihracatı yapmış-
lardır. Anadolu’da ise antik dönemde, çok sayıda, parfüm üreten ünlü merkezler bulunmaktadır:
Adramytteion, Kyzikos, Phaselis, Smyrna, Sardeis, Ephesos Tarsos, Soli gibi.
Anahtar Sözcükler: Antik, Arkeoloji, Tarih, Anadolu, Parfüm.

* Araştırma Makalesi. Makale geliş tarihi: 01.03.2019; Makale kabul tarihi: 19.08.2019

ARKEOLOJİ VE SANAT | 163: EYLÜL-ARALIK 2019

 G
üzel koku ve kokulu yağlar, günümüzdeki yaygın ismiyle “parfüm”ler,
binlerce yıldır kullanılmaktadır. Kokulu yağlar ve kremlerin kullanı-
mının prehistorik döneme dek uzandığı ile ilgili görüşler bulun-
makla birlikte, arkeolojik kanıtlar yetersizdir. Günümüzde kullanılan “parfüm” kelimesi,
Latince “per” (içinden) ve “fumum” (koku) kelimelerinin bileşiminden oluşmuştur. Antik
dönemdeki parfüm üretimi ve kullanımıyla ilgili bilgilerimiz Mısır, Mezopotamya ve Roma
İmparatorluk Dönemi yazılı kaynaklarından gelmektedir. Özellikle Roma’da “sanat” olarak
görülmüştür. Antik kokular, ağaç kabukları, çiçekler, yapraklar, baharatlar ve daha başka
birçok maddenin kaynatılıp damıtılmasıyla elde edilen sıvıların, zeytinyağ ya da farklı bitki-
sel yağlar ve hayvansal yağlar ile karıştırılıp kullanılmasından oluşturulmuştur.
Günümüzdeki kokular, taban oluşturacak bir madde ve diğer yardımcı maddelerden oluş-
maktadır. Genellikle alkol, kokulu yağlar (ekseriya çiçekler, baharatlar, ağaç kabuklarından
elde edilen), sabitleyiciler, renklendirici maddeler ve koruyucular kullanılmaktadır. En sık
kullanılan yöntemlerden biri, ısıya dayanıklı ürünler için olan “damıtma yöntemi”, diğeri
ise, hassas yağlar için uygulanan çözücüyle “özütleme” yöntemidir. Parfümlerin fiyatları,
ürünlerin elde edilişi ve zahmetli üretim yöntemleri nedeniyle, antik dönemden bu yana
yüksek olmuştur. Örneğin bir gül suyunun 5 ml. üretilebilmesi için, 2000 adet gül yaprağının
distilasyon işlemi içerisine girmesi gerektiği belirtilmektedir (Pierce 1973, 1 vd).
Arkeolojik kazılar sırasında, pişmiş toprak ve camdan yapılmış küçük parfüm şişecikleri, yer-
leşim alanlarında ya da mezarlarda sıklıkla ele geçmektedir. Zamana ve buluntu merkezle-
rine göre tipolojik farklılıklar gösterebilen bu malzemeler “parfüm şişeleri” olarak anılmak-
tadır. Aryballos, alabastron, lekythos, unguentarium, ampulla bunlardan en iyi bilinenlerdir.
Büyük kısmı mezarlardan ele geçen bu malzemelere, kutsal alanlar, evler ve hamamlarda
da rastlanmaktadır. Cenaze, evlilik ve ibadet törenlerinde kullanıldığı gibi, bazı yemek ve
şaraplara katıldığı, kumaş üretiminde ve sağlık amaçlı kullanıldığı bilinmektedir.

Kokulu Yağların Tarihi

Mısır yazılı kaynaklarında ve duvar resimlerinde, kokuların üretim aşamalarını gösteren
betimlemeler yer almaktadır. Günlük kişisel temizlikte olduğu kadar, dini amaçlı kullanıldığı
anlaşılmaktadır (Lucas 1962, 44-45; Dimitra- Tesseromatis 2015, 42-43). İnsan derisi yalnız-
ca havanın etkilerinden değil, aynı zamanda kir, ter ve bakterilerden etkilenmektedir ve
parfümler, bu etkileri azaltmak için kullanılmıştır. Mısır, Mezopotamya, Girit ve Hellas’ta
parfüm, önceleri aristokrat sınıfa ait bir öğe olmuş, ilerleyen zamanlarda yaygınlaşmıştır.
Mısır’da yapılan çalışmalar, kokuların saray yaşamında önemli olduklarını göstermektedir.
Eski Krallık Dönemi’nden itibaren, kutsal törenlerde kullanılmış, kral ve soyluların mezarla-
rına koku kapları ile birlikte gömüldükleri belirlenmiştir (Fig. 1,2; Lucas 1962, 96; Byl 2012
20 vd). Bu nedenle, Mısır’da gelişmiş bir koku endüstrisi oluşmuştur.

1 2 3
Res. 1: Kraliçe Hatshepsut’a ait metal bir parfüm kabı. https://www.livescience.com/3436-egyptian-pharaoh-
smell.html Res. 2: Mısır’dan kalsit parfüm kabı, 1353-1336 B.C.E. (Byl 2012,378). Res. 3: Mısır’dan MÖ 4. yüzyıla
ait bir kabartma, Paris Louvre Müzesi’nden. (Brun 2000, fig.1, 279).

ANTİK DÖNEMDE PARFÜM | Aynur Civelek

Res. 4: Mısır’da Nebamun Mezarı’ndan bir duvar resmi, MÖ. 1350’lerden (Byl 2012, s. 285).

Mısır’da kokulu malzemeler için sntr ya da snTr terimi kullanılmıştır. Mısır’da çeşitli sıvı ve
katı kokular ile tütsüler için farklı isimlendirmeler görülmektedir: rdw, mrht, mdt gibi. III.
Amenhotep hükümlerinde şöyle der “Yağ gövdenin gereğidir” (Byl 2012, 38-42). 35 özel
kokudan 22’si Orta Krallık Dönemi’ne aittir (Byl 2012, dipnot 29). Kraliçe Hatshepsut’un (MÖ
1507-1479) mezarından ele geçen metal bir şişenin içindeki parfüme ait tortuların analizi
yapılmıştır. MÖ 1375-1350’ler civarından daha fazla sayıda parfüm kabı ve fildişi kozmetik
kutuları ele geçmiştir. Edfu’daki Ptolemaik Horus Tapınağı’nda bir parfüm labaratuvarı
bulunduğu bilinmekte (Fig.3; Manniche 2006, 61), Ptolemaik kraliçe Berenike II’nin (ca. MÖ.
270-221) güllerden yapılmış bir parfümü sevdiği ve bu nedenle gül yetiştiriciliğini teşvik
ettiği bildirilmektedir (Salisbury 2001, 31). Gündelik hayatlarında Horus için, kyphi adını
verdikleri, bal, şarap, pirinç, mersin çiçeği, safran, katırtırnağı ve ardıç özlerinden oluşan bir
parfümü çok kullanmışlardır (Manniche 1999, 46-47) Mısır duvar resimlerinde, sosyal top-
lantılarda, erkeklerin ve kadınların başlarına parfümlü koniler (hnb) giydiği görülmektedir
(Fig.4; Dimitra-Tesseromatis 2015, 45-46; Salisbury 2001, 31).
Asur, Babil ve diğer Doğu kültürlerinde
parfümlerin çok yaygın şekilde kulla-
nıldığı ve bunların saklanacağı özel
şişelerin yapıldığı, arkeolojik kazılar-
dan gelen buluntulardan ve yazıtlar-
dan bilinmektedir (Fig.5; Grossmann
2002, 7: 4, 5; Middeke-Conlin 2014,
1-53). Suriye’de Tell Buqras’tan MÖ
7000’lere ait parfüm kapları ele geç-
miş (Fig.6; Casanova 2010, 16), Susa’da
ise MÖ 4-3. bine ait parfüm içerikleri
bulunmuştur (Koehl, 48). Ur, Tello ve
Mari’de MÖ 3. bine ait parfüm kalın-
tıları bulunmuştur. Antik metinlerde,
parfümle ilişkili çok sayıda terim geç-
mektedir: eliu, narqītu, riqītu, ruqqû,
luraqqû, muraqqu gibi (Ebeling 1950,
28-39; Lion-Michelle, 2016, 517-18). Res. 5: Mezopotamya’dan cam parfüm şişeleri (Grosmann,
Mezopotamya’da parfüm yapımında s.7: 4-5).

ANTİK DÖNEMDE PARFÜM | Aynur Civelek

 iki teknik kullanılmıştır. İlki Akkadca’da rum-
muku olarak geçen soğuk yöntem, diğeri özel-
likle Mari’de çok kullanılan sıcak yöntemdir.
Mari’de MÖ 1. bine ait metinlerde, saraylarda
muraqqītu olarak adlandırılan, parfüm üreten
kadınlardan ve Yeni Babil metinlerinde hilṣu,
kiṣru ve siltu olarak anılan, tanrı kadınlar
için kullanılan parfümlerden söz edilmektedir
(Parpola 2012, 613-626; Brun 2000, 278).
Kıbrıs’ta Bronz Çağ’dan itibaren parfüm üre-
Res. 6: Suriye’den, MÖ 7000’lerden tavşan biçimli
timi olduğuna dair çok sayıda kanıt arkeo-
alçı taşından koku kabı (Koehl , fig. 2.1). lojik kazılarla gün ışığına çıkmıştır. Özellikle
Pyrgos’ta MÖ 1850’lere ait olduğu düşünülen yapılardan, parfüm üretiminde ve parfüm
saklamak için kullanılan çok sayıda pişmiş toprak kap bulunmuştur (Fig. 7, 8; Belgiomo 2016,
31 vd). Girit ve Hellas’ta parfüm üretiminin önemli olduğu bilinmektedir. Bu konuda, saray-
larda yapılan kazılardan ele geçen buluntular ve yazılı kaynaklar bilgi vermektedir (Brun
2000, 277, 281). Knossos, Hagia Triada ve Mykenai’da bulunan tabletlere göre, parfüm
üretiminde en fazla kullanılan maddeler, zeytinyağı, susam yağı, safran, aspir ve ketendir.
Pylos, Thebes ve Mykenai tabletlerinde, parfümcülerin çalışmalarından olduğu kadar, par-
füm içerikleri, üretim yöntemleri ve parfüm ihracatından söz edilmektedir (Melena 1983,
18: 89-123). Hellas’ta MÖ 14.-13. yüzyıllardan itibaren önem kazanmaya başlanan parfüm
üretimi için klasik yazarlar, bunların Doğu’dan ithal edildiği görüşündedir. Sözü edilen
zamanlarda Akdeniz’de önemli ticaret ilişkilerinin olduğu ve ticari faaliyetler içinde, parfüm
ticaretinin önemli bir yeri olduğu anlaşılmıştır (Byl 2012, 59-62).
Çok sayıda antik yazar parfümlerden söz etmiştir. Homeros’un eserlerinde ve Homerik
şiirlerde, güzel kokulardan / kokulu yağlardan söz edilmektedir. Illiada’da Hera’nın tüm
vücudunu yağladığı, Odysseus’ta Telemakhos’un banyo yaptıktan sonra bedenini yağladı-
ğı, Odysseus’un ise Nausicaa’dan gelen bir yağla bedenini kapladığı ifadeleri geçmektedir
(Illiada, 171-174; Odysseia, 3.466, 4.49, 6.227). Hesiodos’un Theogonia isimli eserinde,
“Aphrodite’nin işlerini henüz bilmeyen yumuşak tenli genç kızın, bedenini yağladığı
ifadesine rastlanmaktadır (Hesiodos, 520). Herodotos III, 22’de, Ethiopialılar tarafından
Ikhthyophagoslar’a “Üçüncü olarak kokuyu sordu; bunun nasıl yapıldığını ve bununla vücu-
dun nasıl ovulduğunu anlattılar..” ifadesine rastlanmaktadır. Herodotos, Arabistan’ı anla-
tırken yine kokulu bitkilerden söz etmektedir (Tarih, III, 107-113). Ksenophon, Persli yüksek
rütbelilerin kosmetai olarak anılan parfümcüleri olduğunu bildirirken (Oeconomicus, 4, 23);
Sokrates ise, kötü kokan köleler ile kötü kokmayan özgür insanları ayırt etmeyi zorlaştırdığı
için, parfümlere karşı olduğunu belirtmektedir (Lee 1995, 67) Solon MÖ 594’te kokuların
satışını yasaklamıştır (Brun 2000, 281). Theophrastos, De Odoribus isimli eserinde botanik
üzerine çok sayıda araştırma yapmıştır; parfümlerin hazırlanması, kullanımı, çeşitleri ve
etkilerini anlatmaktadır. Athenaeus ise, parfümlerden ve kullanımlarından söz etmektedir
(Fig. 9,10, 11; Athenaios, 15).
Antik dönemde kullanılan parfümlerin fiyat-
larının, içeriklerine bağlı olduğu bilinmek-
tedir (Brun 2000, 281). En yaygın kullanılan
ve gül yapraklarından elde edilen myrrhon
rhodinon Delos’ta MÖ 269’da 4 drahmiye
satılmıştır. Atina’da MÖ 3. yüzyıl ortaların-
da filozof Teles’e satılan kokunun fiyatının,
öncekinin 20-25 katı kadar pahalı oldu-
ğu bildirilmektedir. Hellenistik Dönem’de,
cam işçiliğinin yükselmesi ve Doğu Akdeniz
yerleşimlerinden Batı Akdeniz’e aktarılma-
sıyla, parfüm endüstrisinin daha da geliş-
tiği ve parfümlerin halk arasında kullanı-
Res. 7: Pyrgos/Mavroraki’den parfüm yapımını gösteren mın oldukça yaygınlaştığı gözlenmektedir
bir çizim. http://www.pyrgos-mavroraki.eu/perfumes (Fig.12,13; Toutain 1996, 129).

ANTİK DÖNEMDE PARFÜM | Aynur Civelek

Res. 7: http://www.pyrgos-mavroraki.eu/perfumes

Parfümler konusunda en geniş bilgi veren Plinius Secundus’tur. Naturalis Historia adlı ese-
rinin 13. kitabında merhemler ve parfümlerden, bunların elde edildikleri bitkilerden söz
etmektedir. O’na göre, parfümlerin ilk olarak kimin tarafından keşfedildiği kayıtlı değildir.
Troia Savaşı sırasında parfümlerin bilinmediğini söylemekle birlikte, Illiada 1.186’da “gül
kokulu” yağlardan söz edildiğini göz ardı etmemek gerekir. Plinius, parfümü ilk Persler’in
kullandığını belirtmektedir. Plinius’un anlatımına göre, Kral Darius’un mülkiyetinden geri
kalanların, III. Aleksadros’a parfüm kutusu vermeleri ile tanışıldığı düşünülmektedir. Kral
Darius’un parfüm kutusu, Aleksandros’un kampı alındıktan sonra, geriye kalan eşyalar
arasında bulunmuştur. Naturalis Historia’da (XIII.2) “Egzotik Ağaçlar ve Unguent”’leri

Res. 9: Delos’ta parfüm üreten bir atölyeyi gösteren çizim (Brun 2000, s. 290, fig. 9).

ANTİK DÖNEMDE PARFÜM | Aynur Civelek

 ayrıntılı bir şekilde anlatılmakta; hammadde, üretim
teknolojisi ve çeşitlerinden söz edilmektedir. Yazara
göre, parfümler isimlerini, kompozisyonlarına, yapıl-
dıkları yerleşim yerine, ağaçlara ve ilk yapıldıkları
özel durumlara göre almakta; en pahalı parfümler
Delos ve Mendes’ten gelmekte, Korinth’in iris par-
fümü ve Atina’nın gül parfümü, Kos’un mercanköşk
ve ayva çiçeği parfümü ile Neapolis, Capua, Kıbrıs,
Fenike parfümlerinin ünlerinden söz etmektedir.
Plinius’a göre, diapasma adı ile bilinen unguentler,
“kuru parfüm”lerdir, tortuları ise magma’dır ve en
Res. 10: Pers mührü. Elinde koku şişesi tutan
bir kadın figürü görülmekte. https://ere-
güçlü parfümlerin hazırlıklarında bundan ilave edil-
now.com/ancient/the-greeks-in-asia/3.html mektedir. Unguent’lerin, en iyi alabaster içinde sak-
(Oxford, Ashmolean Museum 1921.2.) landıklarını, kokuların yağ ile karıştırıldığında, daha
dayanıklı olduklarını ve güneşin parfümleri kaynata-
cağını, bu nedenle, gölgeli yerlerde, deri kaplarda saklanmaları gerektiğini belirtmektedir.
Tuzun yağın içine serpiştirildiğinde, kokunun özelliğini korumasına yardımcı olduğu, bunun
olmadığı zamanlarda, çamsakızı ya da sakızın katı parfümlerdeki kokuyu sabitlemek için
kullanıldığı, en yaygın kullanılanların gül, nar, defne, zambak, tarçın, çemen, safran olduğu
bildirilmektedir.
Parfüm kullanımı, antik Roma’da Cumhuriyet Dönemi sonrasında yaygınlaşmıştır. Temizlik
ve sağlık amaçlı olduğu kadar, atletik yarışmalarda ve bazı kutsal törenlerde kullanılmıştır.
Ars unguentaria’nın, Magna Graecia’daki kentlerden geldiği düşünülmektedir. Roma’da
parfüm üreten erkeklere unguentarii, kadınlara unguentraiae, bunu üretme sanatına ise
unguentaria denmiştir (Pliny The Younger, 2.11.23). Çeşitli parfümlerden söz eden Plautus
zamanında, çok yaygın olmadıkları anlaşılmaktadır. MÖ 189’da unguenta exotica’nın satışı
yasaklanmıştır. Bunun nedeni olarak, parfüm endüstrisinin Capualılar’ın elinde olması ve
satışla ilgili olduğu düşünülmektedir. Parfümün, en iyi zamanı Seneca günleridir (Plinius, 54;
Forbes 1965, 8). MS 1 ve 2. yüzyıllarda, Romalılar’ın parfüm kullanımları zirveye hatta müs-
riflik seviyesine ulaşmıştır (Mendels 1989, 94). Roma’nın parfüm dükkanları sosyal buluşma
yerleri haline gelmiş; yalnızca kendi bedenlerini değil fakat aynı zamanda, hayvanlarının
(atlar, köpekler) bedenlerini güzel kokulu yağlarla ovmuşlar, giysilerde ve aydınlanmak için
kandillerde kullanmışlardır. Bir imparatorluk davetinde, Nero’nun, saray zeminini gül yap-
rakları ile donattığı belirtilmektedir (Bradley 2015: 127) Zaferden dönen askerler, parfümlü
flamalar ve bayraklar taşımışlardır. Büyük Roma banyoları ve bazı evler, yağlanma odaları’
na sahiptir. Bazı Romalılar’ın kendilerini gün içinde birçok kez yağladığı bildirilmektedir
(Forbes 1965, 29).
Krem kapları ve parfüm şişeleri, narthecium/ narthecia adı verilen değerli metallerden yapıl-
mış ve güzel kutular içinde saklanmıştır (Rimmel 1895, 110). Değerli parfümleri, yemeklerine
ve şaraplarına koymuşlar ya da borulardan misafirlere püskürtmüşlerdir (Plinius, XIII, iv, 25).
Cicero, parfümlerin aşırı kullanıldığından dolayı uyarılarda bulunmuş; Juvenalis, Nero zama-
nında, savaşa bile parfümsüz, kozmetik malzemeler olmadan ve aynasız gidilmediğinden

Res. 12: 12. MÖ 3. yüzyıldan cam

unguentarium. https://www.met-
Res. 11: Akdeniz kıyılarından ele geçen cam par- museum.org/art/collection/sear-
füm şişeleri. (Jones 1995: Fig. 4, s. 25) ch/250000

ANTİK DÖNEMDE PARFÜM | Aynur Civelek

 Res. 13: Pompeii, Vettii Evi’nden bir
duvar resmi. MS 1. yüzyıl (DeAgostini/
Getty Images), https://www.gett-
yimages.co.uk/detail/news-photo/
fresco-from-the-house-of-the-vet-
tii-pompeii-campania-roman-news-
photo/1
söz etmiştir İç ve dış mekanların güzel kokması için parfüm kullanılmıştır. Roma tiyatroları-
nın merdivenlerine safran ya da diğer kokuların serpildiği ve bazılarında, havaya parfümlü
sular saçan çeşmeler yerleştirildiği bildirilmektedir (Forbes 1965, 28, Fig.13).
Parfümlerin üretimi ve kullanımı Anadolu topraklarında da yaygındır. Lydialılar, kendi yetiş-
tirdikleri bitki ve çiçeklerin koku ve yağlarını kullanarak parfümler üretmiştir (Athenaeus
15, 690bc). Theoprastus, Kilikia’daki acı badem yağının bol olduğundan ve parfümlerin
üretiminde kullanıldığından söz etmektedir (Theophrastus, 14-16). Plinius, Anadolu’da
Adramytteion, Kyzikos, Phaselis parfümleri ile Tarsus’un ünlü pardalium’unu sayarken,
Athenaios, en iyi iris’in Elis’te ve Kyzikos’ta yetiştiğini, en iyi gül parfümünün Phaselis’ten
geldiğini söylemektedir (Plinius, 3, 15.38, 688-689b; Athenaios, 15, 38, 688). En iyi çiğdem
parfümü Kilikia’da Soloi’dadır. Ephesos‘un megaleion olarak anılan parfümü çok ünlü-
dür. Adramytteion’un gözden düşen parfümü daha sonra Pergamon II Eumenes’in karsısı
Stratonike’den dolayı gözde hale gelmiştir ve Pergamon’da uzun yıllar boyunca parfümcü-
lerin çalıştığı bilinmektedir. Kilikia safranın ana kaynağıdır (Plinius, 13, 4-6; Dalby 2103, 87;
Malay 1983, 61).

Antik Parfüm Kapları

Antik dönemde çeşitli kültürler birbirinden farklı tiplerde, pişmiş toprak, metal ya da cam-
dan yapılmış çok sayıda parfüm kabı kullanılmıştır.
Aryballos (Αρύβαλλος) sözcüğün kökeni bilinmemektedir. Küçük, yuvarlak gövdeli, tek ya
da iki kulplu, yuvarlak dipli ya da alçak halka kaideli olan bu form, MÖ. 7. yüzyıldan itiba-
ren Korinthli çömlekçiler tarafından çok sayıda üretilmiş ve ihraç edilmiştir (Markoe 1996,
47-67,51: fig.7a-b, 52: fig. 9 a-c,56). Genellikle erkekler tarafından, strigilis ve vücudu traşla-
yıcı bir aletle birlikte bir iple taşınmıştır (Benson 1956, 219-230, fig.1, 7-8) Bu nedenle, erkek
gömülerinde sıklıkla görülebilmektedir (Fig. 14).
Alabastron (αλáβαστρον ya da αλάβυστος), disk biçiminde ağızlı, kısa boyunlu, silindirik göv-
deli, genellikle yuvarlak dipli bazen alçak halka tabanlı, Mısır kökenli bu form, önceleri

Res. 14: Aryballos (Benson 1956, Fig. 7-8). Res. 15: Alabastron (Benson 1956, Fig. 4.6).

ANTİK DÖNEMDE PARFÜM | Aynur Civelek

adını da aldığı alabaster, cam ya da fayanstan yapılmıştır. Korinth çömlekçiliğinde çok farklı
tipleri bulunan bu form, MÖ 7.- 6. yüzyıllarda yaygın olarak üretilmiş, ihraç edilmiş ve kul-
lanılmıştır. MÖ 6.yüzyıl ortalarından itibaren daha seyrek ele geçmektedir. Kazılarda çok
sayıda alabaster taşından yapılmış örnekleri bulunmaktadır; αλαβαστοθήκη (alabastotheke)
adı verilen ayak üzerine oturduğu belirtilmektedir (Westenholz- Stolper 2002, 5, 1-13).
Attika resim sanatında genellikle kadınlarla ilişkili sahnelerde görülen alabastron, kadın
gömülerinde yaygın olarak bulunmuştur (Fig.15; Benson, Fig. 4.6, 9-10).
Lydion (λύδιον), kendine özgü formu ve bezemesi ile dikkat çeken, Lydia Bölgesi’ne ait
olduğu düşünülen bir kaptır (Greenewalt Jr.1968, 139-154). Küçük, geniş ağızlı, kısa silin-
dirik boyunlu, kulpsuz, geniş karınlı, yüksek ayaklı, yaklaşık yükseliği 6-13 cm. arasında
değişmektedir En erken örnekleri MÖ 6. yüzyılın ilk çeyreğinden MÖ 5. yüzyıla dek yaygın
görülen bu formun, MÖ. 4 yüzyıla ait birkaç örneği de ele geçmiştir. Athenaios, Lydialılar’ın
parfümlerinden, özellikle bakkaris’ten (βάκκαρις) söz etmektedir (Fig.16; Athenaios, XII.31,
XV, 41, 44).
MÖ 6. yüzyılda siyah figür tekniğinde bezemeli örnekleri bulunan, MÖ 5. yüzyılda yaygın
olarak kullanılan lekythos ((λήκυθος), parfümlerin konulduğu, küçük ağızlı bir formdur ve
özellikle cenaze törenlerinde sıklıkla kullanılmıştır (Kurtz 1975; Boardman 1995, ). MÖ
460’lardan itibaren görülen ve boyları 1.20m’ye ulaşabilen, beyaz zeminli Atina lekythosla-
rı’nda ölen kişi, kimi zaman tek başına, kimi zaman da yakınları ile birlikte ya da ölümle ilgili
bazı sembollerin kullanıldığı sahnelerde betimlenmiştir. Kutsal törenlerde tanrılara adak
olarak, banyolarda ve gymnasiumlarda kullanılmıştır (Steiner 1992, 385-406). Form MÖ 5.
yüzyıl sonlarına dek devam etmiştir.
Hellenistik Dönem’den itibaren parfümlerin korunduğu küçük şişelerin formlarında değişik-
likler görülmektedir. Pişmiş topraktan yapılmış, dar ağızlı, silindirik boyunlu, şişkin karınlı,
silindirik ayaklı olan ve unguentarium olarak anılan bu şişecik, gündelik hayatta yerleşim
alanlarında, hamamlarda ve mezarlarında sıklıkla ele geçmektedir. Roma İmparatorluk
Dönemi’nde Hellenistik unguentarium’lardaki uzun ayak ortadan kalkarak, yuvarlak dipli
ya da düz tabanlı hale gelmiş; pişmiş toprak örnekler yerini camdan örneklere bırakmıştır
(Fig.17-20; Rotroff 1997, 169-175; Anderson-Stojanovic 1987, 105-122; Gürler 2000, 7-12,
85-111).
Ampulla, bütün Akdeniz’de Geç Roma İmparatorluk-Erken Hristiyanlık zamanlarında kulla-
nılmış, 5-20 cm arasında yükseklikleri değişebilen, iki kulplu ya da gövde üzerinde taşıma

Res. 16: Lydion, Sardis’ten MÖ. 540-510.

(Crawford H. Greenewalt, Jr. http://sardisexpediti- Res. 17: Unguentaria. (Anderson-Stojanovic 1987,
on.org/tr/artifacts/latw-95) Fig.1, s. 107).

ANTİK DÖNEMDE PARFÜM | Aynur Civelek

Res. 18: MS 1-2. yüzyıla ait cam unguentaria.
https://www.metmuseum.org/searchresults#!/ Res. 19-20: MS 1-2. yüzyıla ait cam unguentaria.
search?q=roman%20,%20glass,%20unguenta- https://www.metmuseum.org/searchresults#!/
rium%20 search?q=roman%20,%20glass,%20unguentarium%20

iplerinin geçirileceği küçük delikler bulunan, kalıp yapımı, kısa boyunlu, küresel ya da
oval gövdeli şişeciktir. Pişmiş toprak, cam ve metalden yapılmış örnekleri bulunmaktadır.
Hellenistik Dönem’de ortaya çıkan ve Roma İmparatorluk Dönemi’nde kullanılmaya devam
eden parfüm kaplarıdır. Genellikle kutsal alanlarda sıklıkla ele geçen ve dini amaçlı kullanıl-
dığı düşünülen ampullanın tarihlenmesinde sorunlar bulunmakla birlikte, genellikle MS 4.-
MS 7. yüzyıllarda kullanıldığı saptanmıştır. Anadolu’da Laodikeia, Sardis, Ephesos, Tralles,
Mylasa, Iasos gibi çok sayıda kentte çok ampulla’lar ele geçmiştir (Fig.21,22; Anderson 2004,
79-93; Şimşek-Duman 2007, 1-29).

Değerlendirme
Parfüm ya da kokulu yağlar, binlerce yıldır insanlar için önemli olmuştur. MÖ 7000’lere dek
giden örnekleri bulunan parfüm ya da kokulu yağların önceleri aristokrat sınıf için üretildi-
ği, sonraları ise tapınak ya da kutsal alanlardaki törenlerde, evlilik ve cenaze törenlerinde
kullanıldığı anlaşılmaktadır. Günümüze dek yapılan araştırmalarla, parfümün kullanımının
Mısır, Mezopotamya, Doğu Akdeniz kıyıları ve Anadolu’da olan yoğun üretimin, sonraları
Batı Akdeniz yerleşimlerine yayıldığı saptanmaktadır.

Res. 21: MS 4-7. yüzyıllardan bir ampulla.

https://www.metmuseum.org/art/collecti-
on/search/442902 Res. 22: Ampulla, (Anderson 2004, Fig.1).

ANTİK DÖNEMDE PARFÜM | Aynur Civelek

Mısır ve Mezopotamya, Hellas ve Girit’te ele geçen pişmiş toprak tabletlerde parfüm üretimi
ve kullanımıyla ilgili ayrıntılı bilgiler olduğu görülmektedir. Homeros, Hesiodos, Thukydides,
Herodotos, Theoprastus, Plinius, Athenaios gibi çok sayıda antik yazar parfümden söz etmiş-
tir.
MÖ. 7. yüzyıldan itibaren parfüm ticaretinin yaygınlaştığı dikkat çekmektedir. Bu tarihte,
Doğu Akdeniz’e doğru olan ticari hareketlerin etkisi göz ardı edilmemelidir. Parfüm üre-
timinde kullanılan hammaddeler büyük oranda Doğu Akdeniz’deki yerleşimlerden sağlan-
mıştır. Parfümlerin saklanması için pişmiş toprak, metal ya da camdan küçük şişeler yapıldığı
ve ticaretinin arttığı, arkeolojik kazılardan ele geçen verilerle kanıtlanmaktadır.
Parfümün, Hellenistik ve Roma İmparatorluk Dönemleri’nde yaygın kullanımı dikkat çekici-
dir. III. Aleksandros’un MÖ. 3. yüzyılda, Mısır başta olmak üzere, Doğu Akdeniz yerleşimle-
rindeki yayılım politikasıyla birlikte, bu yerleşimlerdeki cam ustalarını Batı’ya göndermesi,
parfüm üretiminin artmasına paralel olarak, cam parfüm kaplarının üretimin ve ticaretinin
artmasına neden olmuştur. Roma İmparatorluk Dönemi’nde, parfüm üretimi ve kullanımıy-
la ilgili yazılı belgelerin artması, üretimin yaygınlığı, parfüm şişelerinin artması ve günlük
hayatın her alanında parfümün yer alması dikkat çekmektedir.
Günümüzde parfüm üretimi farklı nedenlerle önemini kaybetmiş ya da üretimi azalmış
olsa da, antik Anadolu’da parfüm üretimin önemli olduğu, ünlenmiş örneklerinin olduğu
ve ihraç edildiği dikkat çekmektedir. Kyzikos, Adramytteion, Ephesos, Pergamon, Sardis ve
Kilikia’daki bazı merkezler parfüm üretimi ve ticaretiyle öne çıkmışlardır. Antik yazarların
anlatımlarından ve arkeolojik kazılarda ele geçen verilerden, Anadolu’da binlerce yıllık bir
parfüm geleneği olduğu anlaşılmaktadır.

KAYNAKÇA
Athenaios, Deipnosophists, Vol.3, Loeb Classical Libray, Harvard University Press, 1927.
Herodotos, Tarih, Çeviren: M. Ökmen, İstanbul 2006.
Herodotus with an English Translation by A. D. Godley. I-IV. London, New York 1926-1929 (The
Loeb Classical Library).
Hesiodos, Theogonia, İşler ve Günler, Çeviren: A. Erhat- S. Eyüboğlu, Türkiye İş Bankası, Kültür
Yayınları, İstanbul 2017.
Hesiod, Works And Days, translated by Hugh G. Evelyn-White, 1914.
Homeros, Ilyada, Çeviren: A. Erhat- A. Kadir, İstanbul 1981.
Homer, Iliad, with English translation Samuel Butler, 1898, Perseus Digital Library.
Homeros, Odysseia, Çeviren: A. Erhat-A. Kadir, İstanbul 2013.
Homer, Odyssey, English (Samuel Butler, Based on public domain edition, revised by Timothy
Power and Gregory Nagy., 1900, Perseus Digital Library.
Plinius, Gaius Plinius Caecilius Secundus, Epistulae.
Pliny The Younger, Epistles, Edt. Christpoher Whitton, Cambridge University Press, 2013.
Plinius, Naturalis Historia.
Pliny The Elder, The Natural History, John Bostock, M.D., F.R.S., H.T. Riley, Esq., B.A., Ed, Perseus
Digital Library.
Theophrastus, De Odoribus, The Loeb Classical Library, Enquiry into Plants, 1926.
Xenophon, Oeconomicus, Translated by H. G. Dakyns, The University of Adelaide 2014.
Anderson, William, “An Archaeology of Late Antique Pilgrim Flasks”, Anatolian Studies, Vol. 54,
2004,79-93.
Anderson-Stojanović, Virginia R, “The Chronology and Function of Ceramic Unguentaria”
American Journal of Archaeology, 91, No. 1, 1987, 105-122.
Belgiorno, Maria Rosaria, The Perfume of Cyprus from Pyrgos to François Coty the Route of a
Millenary Charm, Ermes 2016.

10

ANTİK DÖNEMDE PARFÜM | Aynur Civelek

Benson, J. L. “Some Notes on Corinthian Vase-Painters”, American Journal of Archaeology 60,
No. 3,1956, 219-230.
Boardman, John, Athenian Black Figure Vases: A Handbook, London, 1995.
Bradley, Mark (edt), Smell and the Ancient Senses,New York, 2015.
Brun, Jean Pierre, “The Production of Perfumes in Antiquity: The Cases of Delos and Paestum”,
American Journal of Archaeology, 104, 2, 2000, 277-308.
Byl, Sheila Ann, The Essence and Use of Perfume in Ancient Egypt, University of South Africa
2012.
Casanova, M., “Les origines de la parfumerie de l’Asie centrale au Levant”, Dossiers d’Archéolo-
gie, n°337, 2010.
Civelek, Aynur “Mezar Stelleri Üzerindeki Unguentariumlar Üzerine Gözlemler” Arkeoloji ve
Sanat Dergisi, 141, Eylül-Aralık, İstanbul 2012.
Civelek, Aynur, Tralleis Nekropolisi Buluntuları Işığında Hellenistik ve Roma Dönemi Seramiği,
(Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Klasik Arkeoloji Arkeoloji Anabilim Dalı, Yayınlanmamış
Doktora Tezi), İzmir 2001.
Civelek, Aynur., “Mezar Stelleri Üzerindeki Unguentariumlar Üzerine Gözlemler” Arkeoloji ve
Sanat Dergisi, 141, Eylül-Aralık, İstanbul 2012.
Classen Constance- Howes D.-A.Synnott, Aroma: The Cultural History of Smell, Routledge,
London 1994.
Conlin, Robert Middeke, “The Scents of Larsa: A Study of the Aromatics”, Cuneiform Digital
Library Journal, 2014:1, 1-53.
Dalby, Andrew, Food in The Ancient World from A to Z, Routledge 2013.
Ebeling, E., Parfümrezepte und kultische texte aus Assur, Rome, Pontifical Biblical Institute, 1950.
Forbes, R. J. Studies in Ancient Technology, 3, Leiden 1965.
Goodnick Westenholz, Joan, - Matthew W. Stolper, “A Stone Jar with Inscriptions of Darius I in
Four Languages”, ARTA 2002, 5, 1-13.
Greenewalt, Jr. , Crawfort, “Lydian Vases from Western Asia Minor”, California Studies in
Classical Antiquity, Vol. 1, 1968, 139-154.
Grossmann, R. A., Ancient Glass, New Haven 2002.
Gürler, Binnur, Tire Müzesi Cam Eserleri, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2000.
ISSN 2372-5087 (Print) 2372-5095 (Online)
Jones, Janet Duncan, “Classical and Hellenistic Core-Formed Vessels from Gordion”, Journal of
Glass Studies, Vol. 37 (1995), 21-33.
Katz, Hayah, “The Ship from Uluburun and the Ship from Tyre: An International Trade Network
in the Ancient Near East”, Zeitschrift des Deutschen Palästina-Vereins, 2008,2, 128-142.
Kent, Hill D., “To Perfume the Etruscans and Latins”, Archaeology, 18, 1965, 187-190.
Knowlton, J. L.- S.E.M. Pearce, Handbook of Cosmetic, Science and Technology, UK 1973.
Koehl, Robert B., ” From the Near East to the Aegean, from Neolithic Times to The End of The
Bronze Age”,
Kurtz Donna C., Athenian White Lekythoi: Patterns and Painters, Oxford, 1975.
Lee Mireille M., Body, Dress, and Identity in Ancient Greece, Cambridge, 2015.
Lion-, Brigitte, Michel Cécile, The Role of Women in Work and Society in the Ancient Near East,
Berlin, 2016.
Lucas, A., Ancient Egyptian Materials and Industries, London,1962.
Malay, Hasan, , “Batı Anadolu’nun Antik Çağdaki Ekonomik Durumu”, Arkeoloji ve Sanat Dergisi,
2,1983, 50-61.
Manniche, Lise, An Ancient Egyptian Herbal, Third University of Texas 1999.
Manniche, Lise, Sacred Luxuries, Fragrance, Aromatherapy and Cosmetics in Ancient Egypt, Italy
1999.
Markoe, Glenn, “The Emergence of Orientalizing in Greek Art: Some Observations on the
Interchange between Greeks and Phoenicians in the Eighth and Seventh Centuries B. C.”, Bulletin
of the American Schools of Oriental Research, No. 301,1996, 46-67.

11

ANTİK DÖNEMDE PARFÜM | Aynur Civelek

Melena, J.L., “Olive Oil and Other Sorts of Oil in the Mycenean Tablets.” Minos, 1983, 18:89-123.
Mendels, Michael Dayagi, Perfumes and Cosmedics in the Ancient World, Jerusalem 1989.
Mnniche, Lise, An Ancient Egyptian Herbal, London: The British Museum, 2006.
Parpola, Simo, “The Neo-Assyrian Royal Harem”, in. G. Lanfranchi, D.M. Bonacossi, C. Pappi et S.
Ponchia, Leggo, Studies Presented to Frederick Mario Fales on the Occasion of His 65th Birthday,
Wiesbaden 2012, 613-626.
Rimmel, E., The Book of Perfumes, London, 1895.
Rotroff, Susan, The Athenian Agora, Vol. XXIX, Hellenistic Pottery, Athenian and Imported
Wheelmade Tableware and Related Material, I, Princeton New Jersey 1997.
Salisbury, Joyce E., Encyclopedia of Women in the Ancient World, USA 2001.
Schaeffer, Judith Snyder- Nancy H. Ramage, Crawford H. Greenewalt Jr., The Corinthian, Attic,
and Lakonian Pottery from Sardis (Archaeological Exploration of Sardis Monographs), London
1997.
Steiner, Ann, “Pottery and Cult in Corinth Oil and Water at the Sacred Spring”, Hesperia, 61, 3,
1992.
Şimşek, Celal-Bahadır Duman, “Laodikeia da Bulunan Ampullalar” (Ampullae from Laodikeia),
OLBA XV, 73- 102, 2007.
Toutain, J., The Economic Life of the Ancient World, Routledge 1996.
Voudouri Dimitra-Christine Tesseromatis, “Perfumery from Myth to Antiquity”, International
Journal of Medicine and Pharmacy, 2015, Vol. 3, No. 2, 41-55.
Voudouri, Dimitra- Christine TESSEROMATIS, “Perfumery from Myth to Antiquity”, International
Journal of Medicine and Pharmacy, 2015, Vol. 3, No. 2, 41-55

12

ANTİK DÖNEMDE PARFÜM | Aynur Civelek