ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 1988 z.

356

WPŁYW ZAGĘSZCZENIA GLEBY NA SYSTEM KORZENIOWY NIEKTÓRYCH

ROŚLIN UPRAWNYCH*

Henryk Droese, Andrzej Radecki, Franciszek Witkowski

Katedra Ogólnej Uprawy Roli i Roślin SGGW-AR w Warszawie

Wstęp

Ugniatajęce glebę koła jezdne coraz to cięższych cięgników i maszyn rolni-

czych powoduję, że część roślinuprawnych w łanie rośnie w znacznie zmienionym
środowisku glebowym. To zagęszczone środowisko glebowe może · wywrzeć decydujęcy

wpływ na system korzeniowy roślin .

Ujemne oddziaływanie zagęszczenia gleby na wzrost korzeni roślin rosnęcych w

koleinach stwierdzili Wojciechowicz i Górski [7]. Kunze, Kaiser i Strańak [ 5 J ,
przeprowadzajęc badania wazonowe wykazali, że wraz ze zwiększeniem zagęszczenia

gleby następuje skrócenie długości korzonków zarodkowych jęczmienia jarego. Schu-

urmann [6] wykazał, że zwiększenie zagęszczenia gleby powoduje znaczne zmiany w
budowie systemu korzeniowego - następuje skrócenie korzeni, zwiększa się ich gru-
bość, zmienia się stosunek masy korzeni bocznych do korzenia głównego.

Niejednoznaczne sę wyniki badań dotyczęce wpływu układu gleby na masę syste!DJ

korzeniowego [ 2, 3, 4, 6]. Wynika to głównie ze zmienionych stosunków wodno-po-
wietrznych, nie zawsze zależnych tylko od układu gleby [l].

Metodyka badań

Celem doświadczenia było prześledzenie zmian we wzroście i budowie systemu ko-

rzeniowego kilku gatunków roślin uprawnych oraz ich masy nadziemnej spowodowanych
zróżnicowanym zagęszczeniem gleby. Badaniami objęto: gorczycę białę Borowska",
11

bobik uNadwiślański", łubin żółty 11 Popularny", peluszkę 11 Kosieczyńska" oraz groch

siewny uflawanda".
Doświadczenia przeprowadzono w latach 1981 i 1982 na Polu Doświadczalnym RZ•

Chylice. Gleba, na której założono doświadczenia, zaliczana jest do czarnej ziemi

*Praca dofinansowana przez Komitet Uprawy Roślin PAN.
64 H. DROESE, A. RADECKI, F. WITKOWSKI

właściwej, wytworzonej z gliny zwałowej. W1981 r. doświadczenie założono na pia-

sku gliniastym mocnym zawierającym 17% części spławialnych oraz 1,50% próchnicy,
a w 1982 r. na glinie lekkiej zawierającej 22% części spławialnych oraz 1,85%
próchnicy. Podglebie w obu latach badań stanowiła glina lekka, zawierająca kon-
krekcje wapniowe.
Zróżnicowany stopień zagęszczenia gleby uzyskano, stosując przedsiewne ugnia-

tanie gleby wałem Campbella, a posiewnie wałem gładkim o masie 1 t na 1 ha szero-

kości roboczej. Przed założeniem doświadczenia wykonano przed zimą orkę głęboką,

a wiosną jednolicie całe pole - w zależności od stanu roli - uprawiano kultywato-

rem, glebogryzarką i bronami. Stosując różną liczbę zabiegów ugniatających, uzy-
skano następujące obiekty doświadczenia:
W - nie zagęszczany,
0
w1 - średnio zagęszczany: 2 x wal Campbella+ 1 x wał gładki,
w2 - silnie zagęszczany: 6 x wal Campbella+ 3 x wał gładki.
Badania prowadzono w latach 1981 i 1982 przy wyraźnie zróżnicowanym układzie
czynników pogodowych . W1981 r. ilość i rozkład opadów były korzystne dla wzro-
stu roślin, ale w okresie zakładania doświadczenia było dość sucho. Rok 1982 mimo
mniejszej sumy opadów w okresie wegetacji charakteryzował się obfitszymi opadami
bezpośrednio po założeniu doświadczenia.

Zróżnicowany stan fizyczny gleby scharakteryzowano w okresie pełni wschodów,

oznaczając gęstość gleby za pomocą cylinderków o objętości 100 cm 3 w 20 powtórze-
niach oraz zwięzłość gleby - sondą uderzeniową w 5 powtórzeniach.
· szczegółowe pomiary biometryczne korzeni i części nadziemnych wykonano trzy-
krotnie w okresie wegetacji na 20 roślinach losowo wybranych z każdego obiektu.
Wpracy podano dane dla jednego najcharakterystycżniejszego terminu. Korzenie wy-
mywano z namoczonych monolitów glebowych pobranych z warstwy 0-30 cm, wydobywając
w ten sposób korzeń palowy i grubsze korzenie boczne.

Omówienie wyników

Odmienny opadów w okresie zakładania doświadczeń w kolejnych latach

rozkład

badań spowodował zróżnicowany efekt zagęszczenia gleby badanych obiektów (tab. 1).
Korzystny przebieg pogody w 1981 r. pozwolił na wyraźne zróżnicowanie zagęsz­
czenia ~leby, wynoszące w warstwie 0-10 cm między skrajnymi obiektami 0,42 g•cm- 3
Wgłębszych warstwach różnice te się zacierają. Wroku 1982 obfitsze opady po za-
łożeniu doświadczenia oraz silne rozdrobnienie gleby glebogryzarką spowodowało
znaczne zagęszczenie gleby obiektu nie wałowanego W0
i w efekcie w okresie pełni
wschodów różnice między skrajnymi obiektami w warstwie 0-10 cm wynosiły zaledwie
D,10 g•cm -3 .
Rys . 1. Pokrój korzeni gorczycy białej w zależności od stopnia zagęszczenia gleby

Rys. 2. Pokrój korzeni bobiku w zależności nd·stopnia zagęszczenia gleby

~ys . 3. Pokrój korzeni łubinu żółtego w zależności od stopnia zagęszczenia gleby

Rys . 4. Pokrój korzeni peluszki w zależności od stopnia zagęszczenia gleby

 ZAGĘSZCZENIE GLEBY A SYSTEM KORZENIOWY ROŚLIN 65

Ta b e 1 a 1
Zmiany gęstości i zwięzłości gleby spowodowane zróżnicowanym stopniem
jej zagęszczenia

Warstwa Gęstość gleby suchej Zwięzłość gleby w kPa

Rok gleby w g,cm-3
w cm
wo Wł w2 wo Wł w2

0-10 1,44 1,75 1,86 70 275 360

1981 10-20 1,69 1, 71 1,80 450 790 930
20-30 1,65 1,79 1,83 720 800 780
0-10 1, 60 1,66 1,70 480 565 715
1982 10-20 1,59 1,66 1,68 842 890 948
20-30 1,63 1,67 1,67 998 1090 1012

Ta b e 1 a 2
Wpływ stopnia zagęszczenia gleby na system korzeniowy jednej rośliny
oznaczony do głębokości 30 cm przed kwitnieniem - czerwiec

Sucha masa Grubość korzenia

korzeni Objętość korzeni. głównego
Rok Roślina w g w cm 3 w mm

wo Wł w2 wo Wł w2 wo Wł w2

gorczyca 0,90 1,00 0,62 2,4 2,4 1,8 5,5 5,9 4,5
1981 bobik 1,56 1,69 1,04 8,7 8,4 7,6 11,0 10,9 9,0
łubin 0,51 0, 30 0,22 2,4 2,2 2,1 3,8 3,3 2,8
peluszka 0, 27 0,15 0,12 1,5 1,4 1,3 -1,5 1,5 1,9
gorczyca 0, 64 0,83 0,70 3, 1 3,7 3,1 7, 2 7,9 7,2
1981 bobik 0,79 0,75 0,51 5,3 5,5 3,8 9, 4 10 ,0 8,6
groch 0,31 0,30 0 ,23 1,9 2,0 1,7 4,8 5,5 4,9

Wyniki oznaczenia gleby układaję się w sposób podobny, wykazujęc

zwięzłości

większe zróżnicowanie między obiektami w roku 1981 aniżeli w 1982.

Odmienne zagęszczenie gleby uzyskane w kolejnych latach badań, spowodowane in-

nymi warunkami pogodowymi, wpłynęło w istotny sposób ~a budowę i masę systemu ko-
rzeniowego badanych roślin (tab. 2.) . W1981 r. stwierdzono wyraźne zmniejszenie
masy korzeni wszystkich gatunków roślin po silnym zagęszczeniu gleby (W 2) , a u łu­
binu i peluszki nawet po średnim zagęszczeniu (W 1). W1982 r., w którym zróżnico­
wanie gęstości gleby było niewielkie , również różnice .w - masie korzeniowej były
znacznie mniejsze . Niemniej jednak i w tym roku stwierdzono, że bobik i groch w
obiekcie w wytworzyły wyraźnie mniejszę masę korzeniowę. Gorczyca biała w obu la-
2
tach wytworzyła największę masę korzeniowę przy średnim zagęszczeniu gleby.
66 H. OROESE, A. RADECKI, F. WITKOWSKI ·

Ta b e 1 a 3
Wpływ stopnia zagęszczenia gleby na wschody polowe oraz wysokość
i masę jednej rośliny
Liczba roślin na Wysokość l roś - Sucha masa 1 rośliny
Rok Roślina
1 m2 po wscho- liny zbiorze
w cm przy wg w pełni kwitnie-
nia
dach

wo Wł w2 wo Wł w2 wo Wł w2

gorczyca 106 92 91 140 157 85 9,8 15,2 8,6

1981 bobik 50 42 31 102 84 64 11,0 10,6 5,0
łubin 134 118 104 69 39 31 6,6 2,5 1,7
peluszka 116 77 94 167 128 121 13,8 11,0 10,0
gorczyca 126 106 90 139 118 86 13,6 15,9 10,8
1982 bobik 33 33 23 124 116 87 23,9 25,9 14,0
groch 42 47 22 78 87 65 16,0 14,2 12,2

Dodatkowe pomiary systemu korzeniowego - ·objętości korzeni oraz grubości ko-

rzenia głównego - nie wykazały tak wielkiego zróżnicowania jak w przypadku masy
korzeniowej. Wraz ze zwiększeniem zagęszczenia gleby następowało na ogół nieznacz-
ne zmniejszenie objętości korzeni, a różnice w grubości korzenia . głównego były
niewielkie i niejednokierunkowo uporządkowane . Dość często największa grubość ko-
rzenia głównego była obserwowana po średnim zagęszczeniu gleby.
Pomiary masy korzeniowej znajduję potwierdzenie w obserwacjach pokroju korze-
ni (rys. 1-4). Z przedstawionych fotografii wynika, że korzenie roślin rozwijają­
cych się po silnym zagęszczeniu gleby były krótsze, ale w przypadku gorczycy i
bobiku silniej rozgałęzione.
· ~naczanie liczby roślin na powierzchni 1 m2 wykazało, że ugniatanie gleby
wpłynęło na z,11niejszenie wschodów roślin (tab. 3). Charakterystyczne jest małe
zróżnicowanie wschodów roślin między obiektami średnio i silnie zagęszczonymi (W
1
i W ).
2
Również w wysokości roślin stwierdzono wyratne zróżnicowanie w zależności od
stopnia zagęszczenia gleby. Na ogół zwiększenie zagęszczenia wpływało na zmniej-
szenie wysokości roślin. Wobiekcie silnie zagęszczonym w2 wszystkie badane ro-
śliny były wyratnie niższe aniżeli w obiektach W i w , nawet wówczas, gdy różni­
0 1
ce w obsadzie roślin były. niewielkie.
Masa nadziemna jednej rośliny była na ogół największa w obiektach średnio ug-
niatanych w1
, natomiast masa jednej rośliny z obiektów silnie ugniatanych w2 czę­
sto była niewiele mniejsza aniżeli z obiektów nie ugniatanych W0 • Świadczy to o
braku prostej korelacji między wysokością a masę jednej rośliny. Rośliny rosnące
w warunkach silnego zagęszczenia gleby były niższe, ale bardziej krępe i silniej
rozgałęzione.
 ZAGĘSZCZENIE GLEBY A SYSTEM KORZENIOWY ROŚLIN 67

Wnioski

1. Z badanych roślin najwyraźniejsze deformacje systemu korzeniowego spowodo-

wane zagęszczeniem gleby wykazały: łubin, - groch i peluszka, nieco słabsze bobik,
a najmniejsze gorczyca.
2. Zmiany w budowie systemu korzeniowego na skutek zwiększenia gęstości gleby
polegały na skróceniu korzenia głównego, nieznacznym jego zgrubieniu, zwiększeniu

udziału korzeni bocznych oraz zmniejszeniu masy i objętości korzeni.

3. Zwiększenie zagęszczenia gleby obniżyło wschody . badanych roślin oraz ich

wysokość, a bardzo silne zagęszczenie - również masę nadziemnij roślin.

Li tera tura

1. Bogu_slawski E.v., Lenz K.0.: Z.f. Acker-u.Pflanzenbau llO, 4, 379-392, 1960.

2. Górski P., Wojciechowicz B.: Zesz. Nauk. Pozn. Mechaniz. Elektr. Rol. 4, 3-39.
1963.
3. Herzog R.C., Schulz G., Kunze A., Kaiser M.: Archiv. f.Acker-u.Pflanzenbau u.
Bodenkunde 20, 8, 555-566, 1976.
4. Kozicz J. : Racz. AR w Poznaniu, t. 82, Rolnictwo 18, 99-109, 1975.
5. Kunze A., Kaiser M., Straftak A.: Albrecht-Thaer-Archiv. 10, 10, 927-938, 1966.
6. Schuurmann J.J .: Plant and Soil 22, 3, 352-374, 1965.
7. Wojciechowicz B. , Górski P. : Zesz. Nauk. PPozn. Mechaniz. Elektr. Rol. 3. 91-
124, 1960 .

r. )1peae, A. Pa,ll,e~KH, w. BHTKOBCKH

B.munnrn YfIJTOTHEHHfl rroqB.bI HA KOPHEBYIO CHCTEMY

HEKOTOPhlX KYJibTYPHl:lX PACTEHH~

P e 3 JO M e
B nepHO,ll, 1981-1982 rr. Ha THnoqHołł qepHołł noqse c MexaaHqecKHM
COCT8BOM Ta•enołł cynecH HJIH JierKott rJIHHli npOBO)l,HJICS no~eBoU OllblT,
B KOTOPM HCCneĄOB8JIH H3MeHeHHR B CTpoeHHH KOpHeBołł CHCTeMbl H HS,ll,-
3eMHblX qacTełł ropqH~~ 6enott, KOHCKHX 6060a, XeJIToro JIJOllHHa, nemomKH
H ropoxa, Bli3B8HHbie p83HO~ CTeneH&JO rycTOTbl noqBbl. Iloqae 6blJIH npH)l.a-
Hbl TPH CTeneHH ryCTOTbl nyTeM HCOOJI&30B8HHR npeĄnoceBHO KaTKa K3Mn6e-
JIJia, a nocne noceaa rna,ll,Koro KaTKa. YcTaHOBJieHa ,ll,H<pqiepeH~HaUHn cTe-
neHH ynJIOTHeHHR noqa1,1 B 38~HCHMOCTH OT KOJIHqecTBa oca,ll,KOB BO BpeMH
38.KJia,ll,KH ODblT8. YnJIOTHeHHe noqBl,I npHBOĄHnO K 3aMeTHOMY COKpa~eHHJO
rJiaBHoro KOpHa Bcex KYJihTYP, 8 npH CHJI&HON ynJIOTHeHHH Ha6Jll0,ll,8JI0Ch
TaKJte CHH•eHHe KOpHeBołł M8C~bl· CHJI&HOe ynJIOTHeHBe npHBOĄHJIO K YM8H&-
meHHJO qacna pacTeHHłł Ha 1 N H HX BblCOTbl, TOrĄa KaK H8,ll,38MHan MSC-
ca 0)1,ROro pacTemui: 6blJia 06l~'łHO CaMołł BblCOKOił Ha o01'eKTe co cpe,ll,Hett
CTeneH&JO YDJIOTHeHHS noqa~.
68 H. DRDESE, A. RADECKI, F. WITKOWSKI

H. Droese, A. Radecki, F. Witkowski

SOIL DENSITY EFFECT ON THE ROOT SYSTEM OF SOME CROPS
S u mm a r y
Field experiments on changes in the structure of root system and aboveground
parts of white mustard, field beans, yellow lupine, maple and field pea caused
by higher density of soil were carried out in 1981-1982 on typical black earth of
the mechanical composition of heavy loamy sand on light loam. Three soil density
degrees were given to soil by means of the Campbell's and after sowing - by the
plain roller. A differentiation of the soil condensation degree was found depend-
ing on the rainfall amount at the experiment establishment time. Densesoil caused
a distinct shortening of the main root of all crops and at a strong condensation
of soil also a reduction of root mass was observed. A high soil density led to a
reduction of 'the number of plants per 1 m2 and of their height, whereas the above-
ground parts of plants were most often the highest in treatments of mediumdensity
of soil.