ANCIENT ROME

kaxaber surgulaZe
About the Author
Doctor of Historical Sciences – Kakhaber Surguladze is full

I
professor of the Department of History, Archeology and Ethnology of
Batumi Shota Rustaveli State University. His scientific research spheres

ძველი რომი
are Issues of Ancient Rome and Georgian history.
Present research is the first volume of the tetralogy of the history
of Rome. Its chronological framework covers 753-201 BC. It deals

ძველი რომი
with the main historical issues of the royal epoch and Republic of
Ancient Rome
The book is intended for students as well as the people interested
in the history of Ancient Rome.

kaxaber surgulaZe

ISBN 978-9941-488-30-6 ISBN 978-9941-493-14-0

9 789941 488306
baTumis SoTa rusTavelis saxelmwifo
universiteti

kaxaber surgulaZe

ძველი რომი
(ტ. I)

გამომცემლობა
„ბათუმის შოთა რუსთაველის სახელმწიფო უნივერსიტეტი“
baTumi - 2019

-1-
SHOTA RUSTAVELI BATUMI STATE
UNIVERSITY

KAKHABER SURGULADZE

ANCIENT ROME
(v. I)

Publishing House „Batumi Shota Rustaveli State University“

BATUMI - 2019

-2-
UDC 94(37)
s-961

winamdebare publikacia Zveli romis istoriis

Sesaxeb miZRvnili tetralogiis pirveli tomia. misi
qronologiuri CarCoa Zv.w. 753-201 wlebi.
naSromSi wyaroTmcodneobiTi da istoriogra-
fiuli sakiTxebis garda naCvenebia mefeTa xanis da
romis adreuli respublikis istoriis sakvanZo sa-
kiTxebi.

redaqtori:
prof. omar niSnianiZe

recenzenti:
a/prof. inga abramiZe
a/prof. izolda belTaZe
a/prof. emzar kaxiZe

aRiarebulia saxelmZRvanelod bsu-s saga-

momcemlo sabWos mier (oqmi ¹3, 14.06.2019)

kaxaber surgulaZe, Zveli romi (t. I): saxel-

mZRvanelo umaRlesi saswavleblebis studente-
bisTvis [prof. omar niSnianiZe], baT., 2019, 460 gv.]]].

© ISBN 978-9941-488-30-6
© kK. surgulaZe, 2019
„ბათუმის შოთა რუსთაველის სახელმწიფო უნივერსიტეტი“ - 2019

-3-
 ვუძღვნი აბელ სურგულაძის
ნათელ ხსოვნას

-4-
 avtorisgan

qarTul antikur istoriografiaSi Zveli romis isto-

riis Seswavlis or saukuneze meti xnis tradiciis miuxeda-
vad mkiTxveli auditoria ar aris ganebivrebuli masze zo-
gadi xasiaTis naSromebis siuxviT. istorikosTa araerTi Ta-
oba aRizarda cnobili mecnieris prof. aleqsandre wereT-
lis (1889-1967 ww.) Zveli romis istoriis ortomeuliT (t. I-II,
1957-1961 ww.). 1992 wels mkiTxvels miewoda maTi Semoklebu-
li versia.
25 weli gavida aRniSnuli wignis gamocemidan da igi
ukve bibliografiul iSviaTobas warmoadgens. xarvezis Se-
vseba scada prof. grani qavTariam, romelmac aRniSnul Te-
matikaze sazogadoebas miawoda soliduri naSromi (t. I, Tb.,
2016 w.).
udavoa, rom Zveli romis Sesaxeb zogadi xasiaTis sxva-
dasxva naSromebis arseboba mkiTxvels uadvilebs misi isto-
riis ukeT gacnoba-gaazrebaSi. es miT ufro aucilebelia,
roca uaxlesi teqnologiebis periodSi, rodesac sxvadasxva
sakiTxebze mkiTxvels intensiurad miewodeba zRva informa-
ciebi, vfiqrobT, rom igi saWiroebs istoriografiuli si-
axleebiT da tradiciuli faqtebis axleburi interpretaci-
iT gajerebuli saxelmZRvaneloebis arsebobas. aqedan gamo-
mdinare migvaCnia, rom Cvenis mxridan auditoriisTvis Zve-
li romis istoriis Sesaxeb zogadi xasiaTis naSromis miwo-
deba gamarTlebuli aris.
winamdebare naSromi tetralogiis saxiT aris Cafiqre-
buli. pirveli tomi daeTmo Zveli romis istoriis amsaxve-
li wyaroebis da istoriografiis sakiTxebis warmoCenas.
apeninis naxevarkunZulis saistorio geografiis eqskursis
Semdeg movlenebis Txroba iwyeba e.w. romamdeli periodi-
dan. naSromis es mxare agebulia arqeologiuri monaceme-
biT. naCvenebia etruskebis wvlili romauli saxelmwifos
Seqmnis saqmeSi. yuradReba gamaxvilebulia mefeTa xanis da
adreuli respublikis periodis sakvanZo sakiTxebze. romi-
polisis Camoyalibebis fonze saubaria patriciusebsa da

-5-
plebeebs Soris mimdinare socialur brZolaze. ganmarte-
bulia romaul-italikuri federaciis Tavisebureba. naSro-
mis bolo akordia romi-karTagenis dapirispirebis istori-
is warmoCena. tomis qronologiuri CarCoa Zv.w. 753-201 wle-
bi.
meore tomi gviandeli respublikuri periodis mimoxi-
lvas daeTmoba. misi qronologiuri CarCoa Zv.w. 201-45/4 wl-
ebi. masSi erTian konteqstSi, e.w. ormagi diplomatiis fo-
nze, naCvenebi iqneba romis aRmosavluri politikis da xme-
lTaSuazRvispira romauli saxelmwifos Seqmnis istoria.
tomi dasruldeba Zv.w. I s-Si mimdinare samoqalaqo omebze
saubriT. ganmartebuli iqneba keisarizmis arsi da xazi ga-
esmeba am ideologiis mniSvnelobas romauli saxelmwifos
Semdgomi arsebobis saqmeSi.
mesame tomi daeTmoba imperiis xanis principatis da
dominatis periodebs. misi qronologiuri CarCoa Zv.w. 45/4-
ax.w. 476 wlebi. tomSi aisaxeba qveynis masStabiT mimdinare
sistemuri cvlilebebi ramac ganapiroba romSi respubli-
kuri wyobis kraxi da imperiis damyareba. I-III ss. mimdinare
krizisebi gaazrebuli iqneba globaluri politikis konte-
qstSi. ganmartebuli iqneba diokletianes da konstantines
reformebis mniSvneloba imperiis reikarnaciis saqmeSi. na-
Cvenebi iqneba IV-V ss. imperiaSi mimdinare migraciuli pro-
cesebi, yuraDdReba gamaxvildeba adreuli qristianobis da
das. romis imperiis dacemis sakiTxebze. dasasrul, msoflio
istoriis konteqsSi Sejamdeba romauli saxelmwifos mniSv-
neloba.
meoTxe tomi daeTmoba romis provincialuri cxovre-
bis, romauli kulturis (xelovneba...), religiis, iurispu-
denciis da samxedro saqmis erTiani suraTis saxiT warmoCe-
nas. Cveni xedviT, Zveli romis istoriis zogadi kursis co-
dna mkiTxvels gauadvilebs aRniSnuli sakiTxebis erTian
sibrtyeSi gaazrebaSi.
masalis ukeT aRqmis mizniT TiToeuli tomi ilustri-
rebuli aris sxvadasxva suraTebiT, rukebiT, xolo dana-
rTis saxiT Sesabamisi tabulebiT da calkeuli Tavebis ga-
rSemo arsebuli rekomendirebuli bibliografiis nusxiT.
-6-
aseTia warmodgenili tetralogiis avtoriseuli arqite-
qtonika. vfiqrobT, rom igi mkiTxvelisTvisac misaRebi iqne-
ba.
Cven ar SevudgebiT saxelmZRvaneloSi arsebul siaxle-
ebze saubars. dae, es mkiTxvelma gansajos. davsZenT, rom wi-
gnze muSaobisas SevecadeT gagveTvaliswinebina saistorio
mecnierebaSi Zveli romis istoriis Sesaxeb arsebuli tra-
dicia, romelic Sevsebulia rigi sakiTxebis axleburi inte-
rpretraciiT. Cveni mizani iyo, rom wignSi Tavmoyrili yo-
filiyo samecniero literaturidan da internetis sxvada-
sxva veb-gverdidan mkiTxvelisTvis Zveli romis istori-
asTan dakavSirebuli saWiro masala, raTa misTvis ioli yo-
filiyo Sesabamisi informaciis mopoveba. mkiTxveli Seam-
Cnevs, rom naSromSi xSirad gverds vuvliT saxelmZRvanelo-
sTvis damaxasiaTebel lakonur da mkacr stils, magram es
imitom gakeTda, rom wigni wasakiTxad mimzidveli yofili-
yo.
dasasrul avRniSnavT, rom mkiTxvelis mxridan gamoT-
qmuli SeniSvnebi mxedvelobaSi miiReba Semdgomi tomebis
gamocemisas.

baTumi, 5.05.2019

-7-
 Sesavali

„dee, romi tibrma walekos da

Zirs daemxos am Zlieri samefos
vrceli kamara...“
uiliam Seqspiri

Zv.w. 753 wlis 21 aprils, naxevrad miTiurma romulusma,

apeninis naxevarkunZulze, ^md. tibris marjvena sanapiroze
daarsa qalaqi, romelsac Tavisi sidiadis da arsebobis To-
rmet saukuneze meti xnis istoriis gamo „maradiuli qala-
qis“ statusi ergo. gza erTi iyo yvela romaelis da barbaro-
sis SegnebaSi, romelic midioda mxolod romisken.
saxelwodeba „romis“ arsi icvleboda drois svlasTan
erTad. imTaviTve masSi igulisxmeboda qalaqic da saxelmwi-
foc. Tu Zv.w. VIII s. am sityvaSi moiazreboda mxolod 7 bo-
rcvze gaSenebuli qalaqi,^ igive polisi (qalaq-saxelmwifo -
k.s.), ukve Zv.w. II s. masSi gulisxmebdnen sakuTriv qalaqs da
das. xmelTaSuazRvispireTSi ganfenil saxelmwifos. ax.w. I-II
ss. romad iwodeboda md. tibris sanapiroze mdebare qalaqi
da atlantis okeanidan dawyebuli dRevandel erayamde^ da
CrdiloeTis zRvidan afrikis CrdiloeT sanapiroze gadaWi-
muli vrceli imperia, ^romlis mosaxleoba Seadgenda 120 mi-
lions (ed. giboni).
Zveli romi miCneuli aris monaTmflobeluri urTier-
Tobis klasikuri tipis saxelmwifod. Sesabamisad, misi is-
toriis Seswavlis arealSi Sedis monaTmflobeluri sazoga-
doebis Camoyalibeba, ganviTareba da dacema Tavdapirvelad
apeninis naxevarkunZulze, xolo Zv.w. II s-dan ki mTel xmel-
TaSua zRvis auzis qveynebSi.
msoflio istoriuli ganviTarebis WrilSi Zveli ro-
mis istoriis wvlili ganuzomelia. saqme imaSia, rom Zvelma
romma sxvadasxva formiT sazogadoebrivi cxovrebis yvela
sferoSi (qalaqebi, Teatrebi...) dagvitova Zalian mdidari
kulturul-istoriuli memkvidreoba, romlebsac mnaxveli
dResac aRtacebaSi mohyavs. isini gvaoceben aramarto gra-
ndiozulobiT, kargi teqnikiT, anda racionaluri arqiteq-

-8-
turiT, aramed SesaniSnavi mokazmulobiTac. romauli civi-
lizacia evropul kulturis safuZvelia. Zveli romis erT-
erTi mexotbe SeniSnavda: `istoriis Seswavlis mizani warsu-
lis gacnoba ki ar unda iyos, aramed gamocdilebis miReba
momavali cxovrebisaTvis. amitomac yuradReba unda mieqces
Zveli romis istoriis Seswavlas, romelic swored, rom am
kuTxiT udides gamocdilebas iZleva~.
Zveli romi marto istoriuli warsuli anda kategoria
ar iyo. romis imperiis ganadgurebis Semdeg romaul memkvi-
dreobaze pretenzia evropis monarqebSi politikuri intri-
ga-vaWrobis sagani iyo. Zveli romis kvali imdenad Rrma
ijda cnobierebaSi, rom saukuneebis manZilze laTinuri ena
evropaSi rCeboda saRvTismetyvelo, sauniversiteto da zo-
gadad saganmanaTleblo enad. romaeli mwerlebi iTvlebo-
dnen popularul da mimbaZvel avtorebad, xolo romauli
samarTali umetes saxelmwifoebSi miiCneoda erTaderT ka-
nonmdeblobad.
niSandoblivia, rom Zveli romis memkvidreobaze pre-
tenzia sxvadasxva saxelmwifoebis mxri-
dan Sua saukuneebSi geopolitikuri ga-
taceba iyo. bizantiis mxridan romis me-
mkvidreobaze ganacxadi ar iyo SemTxve-
viTi, radgan igi TviT iyo imperiis aRmo-
savleTi nawili da imTaviTve miiCneoda
mis logikur gagrZelebad. V-XV ss. yo-
fili romis imperiis aRmosavleT nawi-
lSi mcxovreblebisTvis bizantiis saxe- hieronimus
lmwifo gaurkveveli warmonaqmni iyo. volfi

maT msgavsi saxelwodebis saxelmwifo ar icodnen da isini

Tavs romis imperiis mcxovreblebad miiCnevdnen.
maSasadame, saxelwodeba `bizantia~ xelovnuria da igi
1557 wels xmarebaSi SemoiRo germanelma humanistma da
istorikosma hieronimus volfma (1516-1580 ww.). marTlac,
istoriis 395-1453 wlebis monakveTSi aRmosavleT romis
imperiis saxelwodebebi iyo: `romis imperia~ (laT. Imperium
Romanum; berZ. βασιλεία τῶν Ρωμαίων [basileia ton romaion]), `roma-

-9-
elebis imperia~ (laT. Imperium Romanorum; berZ. Ἀρχὴ τῶν Ῥωμαί-
ων), `romania~ (Ρωμανία), anda `romaisi~ (Ρωμαΐς [Romais]). imperi-
is mcxovreblebi Tavs uwodebdnen `romaio~-s-romaelebs
(Ρωμαίοι [romaioi]). maT marTavda romis imperatori - `basile-
vsi~ (Βασιλεύς τῶν Ρωμαίων [basileus ton romaion]), xolo dedaqalaqi
– konstantinopoli miiCneoda `axal romad~ (Νέα Ρώμη [Nea Ro-
me]).
bizantia Zveli romis logikuri gagrZelebad miaCnda
eduard gibons. fundamentur naSromSi - `romis imperiis da-
kninebis da dacemis istoria~-Si (t. I-VI, 1776-1789 ww.), ingli-
selma mecnierma romauli matiane antoninebidan dawyebuli
osmalebis mxridan konstantinopolis dapyrobiT (1453 w.)
damTavrebuli movlenebis erT sibrtyeSi gadmosca.
mkiTxvelisTvis naTeli, rom iyo gansxvaveba Zvel ro-
msa da bizantias Soris, mis yuradRebas mivaqcevT erT ni-
uans, ramac samecniero wreebSi gamoiwvia maTi gamijna. es
iyo enobrivi sakiTxi. paradoqsi iyo, magram
imperia, romelic Zveli romis memkvidre-
obis pretenziiT gamodioda, romelsac wi-
lad ergo yvela misi institutebi, misi mo-
saxleoba arasdros saubrobda laTinur ena-
karlos didi
ze. arsebiTad, bizantiaSi iyo romauli in-
(moneta) stitutebis, berZnuli kulturis, qristi-
anobis nazavi da yovelives sinTezi xdeboda
berZnuli enis safuZvelze.
unda iTqvas, rom Zveli romis memkvi-
dreobiT spekulireba amiT ar amoiwureba.
politikuri motivebiT IX s-Si romis impe-
oto 1 - riis aRdgenis ideiT gamovida frankTa mefe
saimperatoro
beWedi karlos I didi (764 -814 ww.). karolingTa miba-
Zva romze da metoqeoba bizantiasTan aisaxa frankTa arqite-
qturasa da xelovnebaSi. samwuxarod, maTma imperiulma mi-
swrafebam Zveli romis kanonikur memkvidreobaze kidev
ufro gaaZliera gaugebroba evropis dasavleT da aRmosa-
vleT samyaros Soris. X s-Si Zveli romis memkvidreobas Ce-
mulobda saRvTo romis imperiis imperatori oto I didi (912-

- 10 -
973 ww.). misi tituli - „romaelebis da frankebis imperato-
ri“ amis dasturi iyo. romis memkvidreobaze aseve prete-
nzias acxadebda mcire aziaSi arsebuli rumis (ikoniis, 1077-
1307 ww.) sasulTno. aki, „rumi“ seljukTa enaze „roms“ niSna-
vda. dabolos, romis memkvidreobis pretenziiT gamovida
ruseTic. cnobili sentencia - pirveli romi romia, meore
konstantinopoli, mesame moskovi da meoTxe arasdros iqne-
ba – Zveli romis memkvidreobis maniSnebeli iyo.
cxadia, interess iwvevs Zveli romis „maradiulobis“
saidumlo. istoriul-filosofiuri Wrilidan masze sxva-
dasxva, maT Soris idealisturi pasuxebic gaica. erT-erTi
poziciis mixedviT miCneulia, rom romaelebs SeeZloT ada-
mianebis da maTi sulebis daufleba. romis moqalaqeobis mi-
RebiT droTa ganmavlobaSi da-
pyrobili xalxebi xdebodnen
romaelebad. amiT maT gza exsne-
bodaT saxelmwifoebriv iera-
rqiaSi, riTac sxvadasxva ins-
titutebSi uadvilebodaT po-
ziciebis dakaveba. SemdgomSi,
isini roms ukve uyurebdnen ara
ucxo TvaliT, aramed, rogorc
sakuTar samSoblos da misi di-
debisTvis iwyebdnen brZolas.
am argumentis gasamagreblad germaneli eris wminda romis
da ucxo tomelebis Tanamema- saRvrTo imperia
muleebad gadaqcevis saukeTeso nimuSad SeiZleba CaiTva-
los sabinelebTan, etruskebTan, galebTan da sxva tomebTan
romaelebis urTierTobebi. sabinelebi erTi aqtiT gaxdnen
romaelebi. etruskebi da Ggalebi, romlebic `mglis naSiere-
bis~ dauZinebeli mtrebi iyvnen, imdenad Seerwynen romaele-
bs, rom droTa ganmavlobaSi ukve isini Seadgendnen roma-
uli saxelmwifos siZlieris birTvs.

qronologia da periodizacia
Zv.w. IV s-mde romaelebs gaazrebuli ar hqondaT romis
istoriis qronologiis da periodizaciis sakiTxebi. Tavda-

- 11 -
pirvelad romaelebisTvis ucnobi iyo romis istoriis da-
wyebis konkretuli TariRi, xolo qveyanaSi mimdinare epoqa-
luri cvlilebebi, rac gamoixata mefeTa xanis respubli-
kuri periodiT CanacvlebaSi, isini maTTvis gaugebari iyo.
rac Seexeba istoriografiaSi damkvidrebuli romauli eris
dawyebas „qalaqis daarsebidan~, anda „respublikis damyare-
bidan~, isini mogviano periodis nimuSebia.
CvenTvis ucnobia is principebi, romlis safuZvelze
SemuSavda romaelebis warmodgenebi romis istoriis mTavar
istoriul da qronologiur sazRvrebze. romaeli sazogado
moRvawis markus ciceronis (Zv.w. 106-43 ww.) cnobiT, ponti-
fikebis kolegiis umaRlesi qurumi yovelTvis akeTebda mni-
Svnelovani movlenebis wliur CaniSvnebs. oratoris am cno-
baze dayrdnobiT T. momzenma ivarauda, rom „diadi analebi~
gamoqveynebuli iyo Zv.w. 120 wels mTavari pontifeqsis pu-
blius mucius scevolas (Zv.w. ?176-115 ww.) mier.
„diadi analebis~ garda romSi xmarebaSi iyo e.w. `kapi-
toliuri sia~. es iyo specialuri daFfa,
romelzec aRniSnuli iyo konsulebis
yovelwliuri siebi. swored analebi da
siebi iyo is mTavari wyaro, riTac qro-
nologiis sakiTxebSi romaeli istori-
kosebi sargeblobdnen.
istoriul qronologias romaele-
bma pirvelad yuradReba miaqcies Zv.w.
304 wels, rodesac edilma gneus flavi-
usma (Zv.w. IV s.) kalendris reformis mi-
konsulTa sia
(fragmenti)
zniT forumze gamokida liTonis dafa.
masSi miTiTebuli iyo, rom „Tanxmobis
taZari“ akurTxes kapitolieli iupiteris taZris kurTxevi-
dan 204 wlis (304+204=508) Semdeg.
es iyo romaelTa mxridan pirveli cda ganesazRvraT
romis istoriis qronologiis sazRvrebi. iupiteris taZris
kurTxevis garda Zv.w. 508 wliT iwyeboda romSi sakonsulo
siebi. maSasadame, Zv.w. IV s. romaul azrovnebaSi mTavari iyo
ara `maradiuli qalaqis~ daarsebis TariRi, anda samefo xe-

- 12 -
lisuflebis damxoba-cvlileba da „respublikis dasawyi-
sis~ Taobaze warmodgenebi, aramed flaviusis mier danergi-
li e.w. „kapitoliuri era~. gamodis, rom flaviusis wyalo-
biT romaelebma qronologiis aTvla Tavdapirvelad daiwyes
Zv.w. 508 wlidan, rodesac iupiteris kultis amaRlebis para-
lelurad gatarda kalendris reforma.
pirveli vinac gaiazra romis istoriis erTiani qarga
qalaqis daarsebidan Zv.w. 264 wlamde iyo timeiosi (Zv.w. ?350-
?260 ww.). igi siciliidan aTenSi devnili berZeni iyo. misi da-
msaxureba gaxldaT olimpiadebis aTvlis safuZvelze sa-
erTo berZnuli qronologiis damuSaveba. vinaidan aTenis
istoria winamorbedi istorikosebis (herodote...) wyalo-
biT detalurad iyo cnobili, amitomac timeosma romauli
istoriis qronologiis sakiTxebSi igi modelad aiRo. msga-
vsi TariRebis da faqtebis SejerebiT man Seqmna adreuli
romis istoriis qarga, romelic mogviano periodis istori-
kosebis mxridan mudmivad ganaxlebadi iyo.
timeosi pirveli iyo romelmac romis daarsebis Tari-
Rad gansazRvra Zv.w. 813 weli. misi azriT, troas dacemidan
romis daarsebamde gavida 380 weli (1193-80=813), anu, rogo-
rc TviTon Tvlida 38 wlis asakis aTi Taoba. mefeTa xanas
istorikosi uTmobda 304 wels. niSandoblivia, rom qrono-
logiur sakiTxebze saubrisas timeoss mxedvelobaSi hqonda
e.w. romulusis kalendari, sadac weli Sesdgeboda 10 Tvis da
304 dRisgan.
saerTod, antikuri mwerlebi q. romis daarsebis sxvada-
sxva TariRs asaxelebdnen. saqme imaSia, rom erTiani TariRis
dasaxelebas xels uSlida winaaRmdegobebi romlebic arse-
bobda egviptur, berZnul da romaul kalendrebis mixedviT
sxvadasxva aTvlis sistemebSi, wlis xangrZlivobaSi, axali
wlis dawyebis TariRSi da sxva sakiTxebSi. mag., fabius pi-
qtoris (Zv.w. 254-201 ww.) mixedviT q. romi daarsda Zv.w. 747 we-
ls. polibiosi (Zv.w. 206-124 ww.) mas meSvide olimpiadis me-
ore wliT (Zv.w. 750 w.) aTariRebda. katon ufrosi (Zv.w. 234-149
ww.) Zv.w. 751 wliT, xolo taru(n)tiusi (Zv.w. ?-86 ww.) Zv.w. 754
wlis 4 oqtombriT.

- 13 -
 rac Seexeba q. romis daarsebis TariRad Zv.w. 753 wlis 21
aprilis miCnevas, igi samecniero literaturaSi romaeli
mecnier-enciklopedistma markus terencius varonma (Zv.w.
116-27 ww.) daamkvidra. savaraudod, gamoiyena ra sakonsulo
siebi, varonma pirveli konsulis wels uwoda `245 ab urbe co-
ndita~, rac gadaRebuli iyo dionise halikarnaselis (Zv.w. ?60-
?7 ww.) mefeTa 244 wliani mmarTvelobis periodidan. unda
iTqvas, rom q. romis daarsebis varoniseuli TariRi moxe-
rxebulad Cajda saimperatoro propagandis CarCoSi, ramac
igi dominirebuli gaxada samecniero wreebSi. mag., imp. kla-
vdiusma (41-54 ww.) 47 wels varoniseuli TariRi gamoiyena ro-
mis daarsebis 800 wlis zeimisTvis, xolo imp. filipe I arabma
(244-249 ww.) am TariRiT 248 wels izeima romis aTaswlovani
istoria.
nulovani wlis ar arsebobam qristianul kalendarSi,
U dionise mcires (?470-?544 ww.) mier aTvlis da-
wyebam qristes dabadebidan da benediqteli
beris beda Rirsis (?672-735 ww.) meoxebiT Sua
saukuneebis matianeebSi Zveli da axali we-
lTaRricxvebis mimoqcevaSi SemoRebam, rac
evropul qveynebSi sabolood damkvidrda XI
imp.
klavdiusi s., gviani periodis qronologebisgan gansa-
(moneta) zRvra, rom Zveli romis istoriis sawyisi 1
weli Seesabameboda grigorianuli kalen-
dris Zv.w. 753 wels. Aaqedan gamomdinare same-
cniero wreebSi damkvidrda Zveli romis
istoriis qronologiis Semdegi sistema:
imp. filipe 1 ab urbe condita = Zv.w. 753 w.;
arabi 2 ab urbe condita = Zv.w. 752 w.;
(moneta)
3 ab urbe condita = Zv.w. 751 w. dD a a.S.
antikuri epoqis sxva qveynebisgan gansxvavebiT Zveli
romis erT-erTi Tavisebureba aris misi istoriis sawyisi
(Zv.w. 753 wlis 21 aprili) da dasasrulis (476 wlis 23 agvisto)
konkretuli TariRebis codna. aseT fonze, azrTa sxvadas-
xvaobas iwvevs misi istoriis qronologiis sxva TariRebi.
Tu mefeTa xanis da respublikis periods Soris zRvari - Zv.w.

- 14 -
509 weli naTelia, rodesac romidan gandevnes mefeebi da da-
myarda respublikuri wyoba, kamaTs iwvevs respublikidan
imperiisaken gadasvlis konkretuli TariRi. erTni mas iwye-
ben diqtator suladan (Zv.w. I s. 80-ani ww.), meoreni keisri-
dan, romlis drosac oficialurad gaformda keisarizmis
ideologia (Zv.w. 45/4 ww.), xolo mesameni oqtavianedan, ro-
melmac daasrula samoqalaqo omi – Zv.w. 30 an 27 wlis 16
ianvridan.
arsebobs Zveli romis istoriis periodizaciis Sesaxeb
sxvadasxva xedva. am SemTxvevaSi ama Tu im mecnierisTvis amo-
savali iyo bazisi, razec isini akeTebdnen qronologiis mo-
rgebas. mag., rusma mecnierma s. kovaliovma (1886-1960 ww.) ro-
mis istoriis periodizacias safuZvlad daudo monaTmflo-
beluri urTierTobebis sawarmoo saSualebebis ganviTare-
bis principi. misi azriT, periodizaciis es principi iZle-
oda mkveTr niSnebs, romelTa meSveobiT SesaZlebeli iyo pe-
riodebs gansxvaveba. Zveli romis istoriis kovaliovise-
uli xedva ase gamoiyureboda:
1. mefeTa xana (Zv.w. VIII-VI ss.) - gvian gvarovnuli wyobis, anda
„samxedro demokratiis“ periodi;
2. patriciusTa aristokratiuli respublikis da patrici-
ebs da plebeebs Soris brZolis periodi (Zv.w. V-III ss.) - ro-
mis monaTmflobeluri polisis formireba da italiis
dapyroba;
3. nobilitetis oligarqiuli respublikis periodi (Zv.w. III
s. dasawyisi - II s. 30-iani ww.) - romaelTa didi dapyrobebis
da italiaSi monaTmflobeluri meurneobis gafurCqvnis
periodi;
4. samoqalaqo omebis periodi (Zv.w. II s. 30-iani da Zv.w. I s. 30-
iani ww.) - monebis da Tavisufali Raribebis revoluciur-
demokratiuli moZraoba. romis msoflio saxelmwifos
warmoqmna. respublikis dacema da imperiis warmoqmna;
5. avgustusis principati (Zv.w. 30 w. - ax.w. 14 w.) - reaqciis da
imperiis organizaciuli dasrulebis periodi;

- 15 -
6. teroristuli reJimi da misi dacemis periodi (14-69 ww.) -
iulius-klavdiusTa dinastiis imperatorebi. respubli-
kuri opoziciis zrda da brZola maTTan teroris meTode-
biT. 68-69 wlebis samoqalaqo omi;
7. imperiis gafurCqvna (69-161 ww.) - flaviusebis da pirveli
antoninebis mmarTveloba. imperatorTa socialuri bazis
gafarToeba da misi ganmtkiceba;
8. imperiis krizisi (161-284 ww.) - ukanaskneli antoninebis
mmarTveloba da maTi dacema. 193 wlis samoqalaqo omi. se-
verusTa mmarTveloba da imperiis gasamxedroebiT krizi-
sis SeCerebis cda. III s-is imperiis saerTo krizisi;
9. diokletianes da konstantines dominati (284-337 ww.) –
krizisis droebiTi Seneleba. samxedro-biurokratiuli
batonymuri monarqiis periodi;
10. imperiis dacema (IV s. miwuruli - V s. dasasruli) - monaTa
revolucia da barbarosebis dapyrobebi.
aSkaraa, rom Zveli romis istoriis periodizaciis ze-
monaxsenebi sistema CaxlarTulia. masze SeiniSneba klaso-
brivi ideologiis kvali. arada, ekonomikuri principis ga-
rda arsebobs politikuri garemoebebic, romlebic arana-
kleb mniSvnelovania da yovelTvis kvals toveben qveynis sa-
erTo ganviTarebaze.
rusi mecnieri n. maSkinis (1900-1950 ww.) xedviT Zveli
romis istoriis periodizacia ase gamoiyureba:
1. mefeTa (etruskTa) epoqa (Zv.w. VIII-VI ss. miwuruli) – pirve-
lyofili gvarovnuli wyobis daSlis da saxelmwifos wa-
rmoqmnis procesi;
2. adreuli respublikis epoqa (Zv.w. VI s. miwuruli – Zv.w. III
s. 60-iani ww.) – monaTmflobelobis formireba romSi. pa-
triciusebsa da plebeebs Soris brZola. respublikuri
wyobis ganmtkiceba-ganviTareba da apeninis naxevarku-
nZulis damorCileba;
3. romis mxridan xmelTaSuazRvispireTisTvis brZolis pe-
riodi (Zv.w. 264-146 ww.) – siciliis, karTagenis, saberZne-
Tis, makedoniis da pergamonis samefoebis damorCileba.
monaTa nakadis Sedegad monaTmflobelobis ganmtkiceba-
ganviTareba da senaturi nobilitetis batonoba;
- 16 -
4. samoqalaqo omebis epoqa (Zv.w. II s. 30-iani – Zv.w. I s. 30-iani
wlebis miwuruli) – monaTmflobelebsa da monebs, samiwa-
Tmoqmedo (senaturi) da safinanso (mxedrebi) dajgufe-
bebs Soris Setakebebi, ramac sabolood gamoiwvia Zv.w. I s.
40-30-iani wlebis samoqalaqo omebi;
5. adreuli imperiis epoqa (Zv.w. I s. 20-iani wlebis dasawyisi
– ax.w. III s. ukanaskneli aTwleuli) – es aris principatis,
armiaze dafuZnebuli saimperatoro Zalauflebis, pro-
vinciebze monaTmflobeluri wyobis gavrcelebis, qala-
qebis ganviTarebis, senatis winaaRmdeg mebrZoli impera-
torebis, kolonatis gaCenis, parTiasTan da kavkasiur to-
mebTan Setakebebis, bosforze romauli gavlenis gavrce-
lebis, barbarosebis SemoWris, ajanyebebis da separati-
zmis periodi;
6. gviani imperiis epoqa (III s. 80-iani ww. - 476 w.) – diokleti-
anes da konstantines reformebi, monaTmflobeluri sis-
temis krizisi, feodaluri urTierTobebis elementebis
Camoyalibeba (kolonebis miwaze mimagreba), `barbarosu-
li samefoebis~ warmoSoba da aRmosavleT romis imperiis
SenarCuneba, sadac feodalizaciis procesi Tavisi gziT
midioda.
faqtia, rom maSkiniseul periodizaciasac simartive
aklia. aseT fonze p. tarkovma (XX s.) mogvca periodizaciis
SedarebiT martivi sqema, rac emyareboda Zveli romis isto-
ris sam periodad da qveetapebad dayofis sqemas:
1. romi - Temi (monaTmflobelobis Casaxva.).
a) gvarovnuli urTierTobebis dro. Zv.w. II-I aTasw. mijna da
romis daarsebis tradiciuli TariRi – Zv.w. VIII s. Sua
xanebi.
b) gvarovnul urTierTobebis daSla – „samxedro demokra-
tia“, etruskTa gavlenis qveS arsebuli mefeTa periodi
(Zv.w. VIII s. Sua xanebi – Zv.w. VI s. miwuruli.).
2. romi - monaTmflobeluri respublika.
a) Sida klasobriv-Temobrivi brZoliT da italiis sagareo
politikuri kavSiriT monaTmflobeluri urTierTobe-

- 17 -
 bis Camoyalibeba, rac romis mier apeninis naxevarkunZu-
lis dapyrobiT dasrulda (Zv.w. VI s. dasasr. - Zv.w. III s. Sua
xanebi.).
b) klasTa brZolis pirobebSi monaTmflobeluri urTier-
Tobis ganviTareba, misi gadazrda samoqalaqo omSi da
romis xmelTaSuazRvispira saxelmwifod gadaqceva (Zv.-
w. III s. Sua xanebi - samoqalaqo omis dasasruli.).
3. romi - monaTmflobeluri imperia (monaTmflobelobis
kvdoma).
a) principatis dros samxedro-monaTmflobeluri urTi-
erTobebis stabilizacia da monaTmflobelobis sabo-
loo brZolisTvis pirobiTi garemoebebis Seqmna.
b) diokletianes droindeli samxedro-monaTmflobeluri
diqtaturis gaZlierebis miuxedavad monaTmflobelu-
ri sistemis krizisi da misi kvdoma Tavisufali da araTa-
visufali Raribobis mzardi brZoliT romis imperiis sa-
zRvrebSi SemoWril barbarosebTan erTad.
tarkovis mier mocemuli Zveli romis istoriis peri-
odizacia marTalia samwverovani dayofis da formaciuli
principidan amodioda, magram samecniero wreebSi man popu-
laroba ver hpova.
rac Seexeba qarTul antikur istoriografias, Sevni-
SnavT, rom masSi rusuli saistorio skolis gavleniT dam-
kvidrebuli aris v. kuziSCiniseuli (1930-2013 ww.) periodi-
zaciis sistema:
1. Zv.w. VIII-VI ss. – italiis uZvelesi periodi. misTvis damaxa-
siaTebelia samx. italiaSi berZnuli koloniebis, etru-
skebis saxelmwifos da romSi mefeTa periodis arseboba;
2. Zv.w. VI-III ss. – adreklasobrivi sazogadoeba. misi maxasi-
aTebelia patriciusebTan plebeebis brZola, romis mier
italiis dapyroba (igive adreuli respublika);
3. Zv.w. II-I ss. – italiaSi monaTmflobelobis klasikuri si-
stema. romis xmelTaSuazRvispira saxelmwifos Seqmna
(gviani respublika);
4. I-II ss. – antikuri xmelTaSuazRvispira civilizaciis ga-
furCqvna. adreuli imperia (principati);

- 18 -
5. III s. – antikuri civilizaciis zogadi krizisi. xmelTaSua-
zRvispira romis imperiis daSlis saSiSroeba;
6. IV-V ss. – protofeodaluri urTierTobebis formireba.
romis gviandeli imperia (dominati).
Zveli romis istoriis periodizaciis Taviseburi gage-
ba 1930 wels mogvca amerikelma mecnierma f. korneliusma
(1893-1976). man uaryo romis istoriis tradiciuli dayofa
mefeTa, respublikis da imperiis periodebad da periodiza-
cias safuZvlad daudo sagareo faqtorebi. Mmis mier moce-
muli periodizacia Semdegnairad gamoiyureba:
1. romaelTa mier msoflio batonobis Cagdebamde (Zv.w. 164
wlamde.);
2. msoflio batonoba (Zv.w. 167-324 ww.);
3. bizantiuri periodi (324-1453 ww.).
Zveli romis istoriis periodizaciasTan dakavSirebiT
azrTa sxvadasxvaobis miuxedavad, istoriografiaSi tradi-
ciad damkvidrda misi istoriis samwverovani dayofis pri-
ncipi, romlis safuZvelia saxelmwifoebrivi wyobis cvli-
lebebis principze:
1. mefeTa xana (Zv.w. 753-509 ww.);
2. respublikis xana (Zv.w. 509-30 (27) ww.);
a) adreuli respublika (Zv.w. 509-265 ww.);
b) gviani respublika (Zv.w. 264-30 ww.);
3. imperiis xana (Zv.w. 30 (27)-ax.w. 476 ww.).
a) adreuli imperia, igive principati (Zv.w. 30 (27) - 284 ww.);
b) gviani imperia, igive dominati (284-476 ww.).
winamdebare naSromi mcireodeni cvlilebiT Zveli ro-
mis istoriis periodizaciis aRniSnul princips misdevs.
mkiTxvelisTvis gasagebi, rom iyos SevniSnavT, periodiza-
ciis yvela TariRs Tavisi datvirTva aqvs. mag., Zv.w. 753 da 509
wlebi aris mefeTa xanis dasawyisis da dasasrulis TariRebi.
rac Seexeba Zv.w. 265 wels romliTac mijnaven adreuli da
gviani respublikis periodebs, igi aris romis mxridan sa-
mxreT italiis dapyrobis dasrulebis TariRi. Zv.w. 30 (an
Zv.w. 27) weli miCneulia respublikidan imperiisken gadas-
vlis TariRad, radganac im wels daesva wertili samoqalaqo
oms da damyarda e.w. „Pax Romana“. rac Seexeba 284 wels, igic
- 19 -
tradiciuli TariRia da ukavSirdeba imp. diokletianes
(284-305 ww.) saxels. misi mmarTvelobiT romis istoriaSi da-
myarda saxelmwifoebrivi mmarTvelobis sruliad axali fo-
rma - dominati, romlis drosac daiwyo saimperatoro Zala-
uflebis absolutizmis rangSi ayvana, ramac Zireulad Sec-
vala imperiis Sinaarsi.
Zveli romis istoriis am tradiciul periodizaciaSi
mciredi cvlilebebi SevitaneT. Cveni xedviT, adreuli da
gviani respublikas Soris gamyofi zRvari unda iyos ara Zv.w.
265 weli, aramed Zv.w. 201 weli. migvaCnia, rom Zv.w. 265 wels
samx. italiis dapyrobiT Zireuli cvlile-
bebi Zveli romis saxelmwifoebriv stru-
qturebSi ar momxdara. marTalia italiis
dapyrobiT Seiqmna romaul-italikuri fe-
deracia, magram saukuneebis manZilze q. ro-
mis statusi ucvleli iyo da igi rCeboda
iseTive polisis Sinaarsis da struqturis
qalaqad, rogoric iyo VII-IV ss. maSasadame,
Standarti
Zv.w. 265 wels romi-polisiT moxda mxolod
romaul-italikuri federaciis Seqmna.
rac Seexeba Zv.w. 201 wels, igi aris ara marto II punikur
omis dasrulebis weli, aramed migvaCnia, rom am TariRs ro-
misTvis da zogadad danarCeni antikuri samyarosTvis glo-
baluri mniSvneloba hqonda. vinaidan swored II punikur
omSi gamarjvebiT Zveli romis da zogadad antikuri istori-
aSi iwyeba axali - xmelTaSuazRvispireTis dapyrobis etapi.
romaul politikaSi xmarebaSi Semodis „ormagi standa-
rtis“ diplomatia. misi farTo gamoyenebiT iqmneba evropa-
azia-afrikis kontinentebze gadaWimuli saxelmwifos sa-
starto bazisi, romelmac SemdgomSi safuZveli daudo Zve-
li romis msoflio imperiad Camoyalibebis process, anu da-
sabami daedo axal, e.w. xmelTaSuazRvispira civilizacias.
respublikidan imperiisken gardamaval zRvrul Tari-
Rad miviCnevT ara Zv.w. 30 (27) wels, aramed Zv.w. 45/4 wlebs.
vTliT, rom Zv.w. I s. mimdinare politikur procesebSi armiis
gadamwyvetma rolma da aseve samoqalaqo omis dasrulebiT

- 20 -
qveyanaSi keisarizmis ideologiis rangSi gaformebam, gansa-
zRvra saimperatoro xelisuflebis Taviseburebebi Zvel
romSi. rac Seexeba II triumvirats da oqtaviane-antoniusis
dapirispirebas, romelic oqtavianes principatiT dasru-
lda, Cveni azriT, Zv.w. 45/4 da Zv.w. 30 (27) wlebs Soris perio-
di arsebiTad iyo mxolod keisris memkvidreobisTvis brZo-
lis monakveTi. amitomac periodizaciis sakiTxSi swored
Zv.w. 45/4 wlebs vaniWebT upiratesobas.
mcire eqskursis mxriv davsZenT, rom mefeTa xana (Re-
gnum Romanum, Zv.w. 753-510 ww.) aRiniSneba Svid borcvze q. ro-
mis aRmocenebiT da mis garSemo msxvili federaciuli kavSi-
ris SeqmniT. Zv.w. VII-VI ss. ukve mimdinareobda romauli sa-
xelmwifos formirebis procesi, rac gamoixata q. romis po-
lisad CamoyalibebiT, misi mosaxleobis qonebriv cenzebad
da gvarovnul nawilebad dayofiT, romis pirvel moqalaqe-
ebis patriciusebsa da plebeebs Soris brZolebiT da a.S.
respublikis xana (Res Publica Romana, Zv.w. 510-45/4 ww.) aRi-
niSneba didi social-politikuri bataliebiT. igi gamoixa-
ta romis mxridan italiis dapyrobiT da xmelTaSua zRvis
dasavleT da aRmosavleT nawilebSi pirvelobisaTvis mimdi-
nare brZolebiT. am periodSi iwyeba romis dapirispireba
elinistur saxelmwifoebTan, Sida klasobrivi winaaRmde-
gobebi, monaTa ajanyebebi, samoqalaqo omebi da misi logiku-
ri dasasruli - respublikis krizisi da misi kraxi. mmarTve-
lobis polisuri sistemis araefeqturobam da sxva soci-
alurma garemoebebma niadagi moamzades axali politikuri
reJimis damyarebisTvis.
imperiis xanas(Imperium Romanum, Zv.w. 45/4-ax.w. 476 ww.)
tradiciulad yofen principatad da dominatad. am periodi-
sTvis damaxasiaTebeli iyo Tavdapirvelad monaTmflobe-
luri urTierTobebis droebiTi stabilizacia. sulier sfe-
roSi xdeba mentalitetis cvlileba, rac gamoixata qristi-
anobis saxelmwifo religiad gamocxadebiT. iwyeba saimpera-
toro xelisuflebis absolutizmis rangSi ayvana, rasac Se-
mdgomSi mohyva yvela saxelmwifoebrivi institutebis Rrma
krizisi. am periodSi dakanonda imperiis dasavleT da aRmo-

- 21 -
savleT nawilebad dayofa, iwyeba xalxTa didi gadaadgile-
bebi da istoriis bolo akordi – das. romis imperiis gana-
dgureba
Zveli romis istoria qarTul mecnierebaSi moiazreba
cneba „antikuri epoqis“ qveS, rac rusuli saistorio sko-
lis gavlenis Sedegia. saqme imaSia, rom dasavluri istori-
ografia „Antique“ (laT. „Antiquus“, „Old“, „Ancient“) farTo mniSv-
nelobas aniWebs da mis qveS gulisxmobs zogadad mTel Zvel
samyaros (aRmosavleTi da saberZneT-romi). Sesabamisad,
istoriis antikuri periodi jdeba gvarovnul sazogadoebas
da Sua saukunebs Soris monakveTSi. Cvenis mxriv davsZenT,
rom samecniero wreebSi dominirebuli orive midDgoma misa-
Rebia. amis ganmarteba imitom dagvWirda, rom
winamdebare saxelmZRvaneloSi tradicias
mivyUvebiT da wignSi naxsenebi termini „anti-
kuris“ qveS vgulisxmobT mxolod Zveli sa-
berZneTis da romis civilizaciebs.
odoakri da mainc, rogoria romis istoriisTvis
(moneta) antikuri periodis qronologia. samecniero
literaturaSi misi sawyisi zRvari calsaxad
gansazRvrulia - Zv.w. VIII s., rodesac apeninis
naxevarkunZulze aRmocenda q. romi, gaCnda
pirveli berZnuli polisebi da iwyeba eline-
iustiniane II bs, etrusk da sxva italik tomebs Soris mWi-
(moneta) dro kontaqtebi.
geopolitikuri konteqstidan gamomdi-
nare antikuri periodis bolo zRvari dasa-
vleT da aRmosavleT romis imperiebisTvis
sxvadasxvaa. das. romis imperiisTvis igi mTa-
foka
(moneta) vrdeba 476 wels, rodesac romauli armiis
barbarosi moqiravneebis meTaurma odoakrma (433-493 ww.) ve-
stguTebis (410 w.) da vandalebis (455 w.) kvaldakval aiRo q.
romi. misi mxridan saimperatoro mantiis da romulusis di-
ademis konstantinopolSi gagzavna oficialuri das. romis
imperiis arsebobis Sewyvetis maniSnebeli iyo. rac Seexeba
aRmosavleT romis imperias, iq antikuri periodis dasasru-
lis Taobaze erTi azri ar aris. erTnisTvis igi mTavrdeba
- 22 -
527 wels imp. iustiniane I-is (527-564 ww.) gamefebiT, anda misi
sikvdiliT. sxvebi mas ukavSireben imp. fokas (602-610 ww.) 602
wlis gadatrialebas, anda VII s-is 30-iani wlebis arabTa laS-
qrobebs. Tu qronologiur CarCoSi moviazrebT mxolod q.
romis daarsebis (Zv.w. 753 w.) da odoakris mxridan „maradi-
uli qalaqis“ dapyrobis faqts (476 w.), maSin gamodis, rom
Zveli romis monakveTi msoflio istoriis konteqstSi To-
rmet saukuneze met periods grZeldeboda.

- 23 -
 Tavi I
Zveli romis istoriis
wyaroTmcodneoba da istoriografia

a) wyaroTmcodneoba
wyaroTmcodneoba saistorio mecnierebis damxmare di-
sciplinaa, romelsac aqvT Tavisi kvlevis sagani, meTodi da
a.S. wyaroTmcodneobis ZiriTadi sagania yvela tipis weri-
lobiTi wyaroebi, romlebis xdeba dajgufeba, sistematiza-
cia, klasifikacia, analizi, gamocema da Teoriis SemuSaveba.
wyaroTa klasifikacia keTdeba Sinaarsis, warmoSobis da sa-
xeobebis mixedviT. wyaroTmcodneobis zogadi amocanebi, me-
Todika da kvlevis xerxebi gamoiyeneba yvela periodis sa-
istorio wyaros mimarT. amdenad igi kompleqsuri dargia da
aerTianebs specialur saistorio disciplinebs.
samecniero literaturaSi miRebulia saistorio wya-
roebis eqvs jgufad dayofa. Zveli romis istoriis SemTxve-
vaSi maTgan misaRebia mxolod oTxi:
1. werilobiTi wyaroebi (epigrafikuli Zeglebi – qvaze, ke-
ramikaze da a.S. arsebuli Zveli warwerebi; Senobebze da-
fiqsirebuli grafitoebi da xeliT amotvifruli teqste-
bi. xelnawerebi papirusze, pergamentze da a.S.);
2. nivTieri Zeglebi (Sromis iaraRebi, xelosnobis nawarmi,
yofiTi nivTebi, iaraRebi, monetebi, arqiteqturuli nage-
bobebi da a.S.);
3. eTnografiuli Zeglebi;
4. lingvisturi masala (geografiuli saxelwodebebi, pira-
di saxelebi da a.S.).
unda SevniSnoT, rom saistorio procesis yovelmxrivi
da realuri suraTis aRdgena SesaZlebeli aris mxolod ze-
moCamoTvlili yvela wyaroebis erTobliobiT.
mecnierebis saerTo sistemaSi wyaroTmcodneobis ad-
gilis gansazRvris Taobaze ori midgoma arsebobs. erTni mas
damoukidebel mecnierebad aRiareben, xolo sxvebi damxma-
re disciplinad miiCneven da am dros polemikaSi gadauWre-
li rCeba mTavari - misi dargobrivi (filologiuri Tu isto-
riuli) kuTvnilebis sakiTxi.

- 24 -
 wyaroTmcodneobisTvis damaxasiaTebelia e.w. „maradi-
uli problemis“ arseboba. am SemTxvevaSi igulisxmeba iseTi
sakiTxebi, romelTa gadaWra mimdinare momentSi erTmniS-
vnelad ar xerxdeba, xolo mecnierebis ganviTarebis kvalo-
baze xdeba am problemis xelmeored dayeneba. wyaros mimarT
kamaTi da azrTa sxvadasxvaoba saboloo jamSi iwvevs sa-
istorio mecnierebis progress.
wyaroTmcodneoba saistorio mecnierebis aucilebeli
da tradiciuli dargicaa. aucilebelia, radgan igi saisto-
rio kvlevis safuZvels Seadgens. wyaros siRrmiseuli Se-
swavla qmnis maRalxarisxovani saisto-
rio naSromis Seqmnis safuZvels. wyaro-
Tmcodneobis zogad amocanebs, meTodi-
kas da kvlevis xerxebs iyeneben yvela pe-
riodis wyaros mimarT. saistorio wya-
roebis kritikas saTave daudo berZenma
istorikosma Tukididem (berZ. Θουκυδί-
δης, Zv.w. 465/460-400/395 ww.). herodote-
sgan (berZ. Ἡρόδοτος, Zv.w. 484-425 ww.) gans-
xvavebiT Tukididem saistorio Txzule- herodote
bis miznad CaTvala `WeSmaritebis Zi-
eba~. igi werda: „Cemi naSromis mizania
ara imdenad, rom mocemul momentSi si-
tyvieri Sejibris sagani gaxdes, ramde-
nadac imisken, rom darCes samaradiso
Zeglad“.
Tanadrouli ambebis aRwerisas Tu-
kidides principi iyo - „gagonils nanaxi
mirCevnia“. maSasadame, Tu herodotem
Tavis TxzulebaSi Seitana nanaxi da ga-
gonili faqtebi, Tukididem isini gada- Tukidide
amowma. amis gamo iyo, rom XIX s. rigi ge-
rmaneli mecnierebi mas herodoteze maRla ayenebdnen. li-
teraturaSi calsaxad aris gansazRvruli Tukidides da mi-
si mimdevrebis adgili antikuri istoriografiis samecni-
ero, anu pragmatul mimdinareobaSi. rac Seexeba faqtebis
moraluri da mxatvruli gaSuqebis momxre mematianeebs, maT
- 25 -
ajgufeben ritorikul, anda isokratiseul (berZn. Ἰσοκράτ-
ης,Zv.w. 436-338 ww.) mimarTulebad.
antikur istoriografiaSive (mxedvelobaSia berZnul-
romauli civilizacia) daedo safuZveli saistorio mecni-
erebis sxvadasxva mimarTulebebs, romlebmac ganviTareba
hpoves mogviano periodis evropul mecnierebaSi. swored
antikuri periodis mweral-istorikosebis mxridan iyo fo-
rmulirebuli da samecniero mimoqcevaSi Semotanili iseTi
fundamenturi ideebi, rogoric aris socialuri progresis
Teoria, saistorio wyaroebis mimarT kritikis aucileblo-
bis Tezisi da a.S. samwuxarod, Zveli romis ganadgurebiT sa-
istorio mecnierebaSi daviwyebas mieca antikuri istori-
ografiis yvela miRweva, ris gamo adreul Sua saukuneebSi
antikuri wyaroebis kritikuli Seswa-
vla ar mimdinareobda. papizmis dogme-
bis sazogadoebaSi dominirebuli pozi-
ciis gamo antikuri epoqis yvela wyaro
warmarTulad gamocxadda da aikrZala
maTi gamoyeneba.
antikur wyaroTa kritikis mxriv
naTeli furceli iwyeba renesansis pe-
riodidan. am saqmeSi uzomo iyo humani-
stis lorenco valas (1407-1457 ww.) wv-
isokrate
lili, romlis kritikulma SeniSvnebma
arsebiTad daamsxvria saistorio mecnierebis mimarT papi-
zmis doqtrina. rac Seexeba XIX-XX ss., karl laxmanis (1793-
1851 ww.), Teodor momzenis (1817-1903 ww.), ulrix fon vilamo-
vic-molendorfis (1848-1931 ww.) da sxvebis wyalobiT, filo-
logiis da antikuri istoriis sinTeziT, moxerxda wyaroT-
mcodneobiTi kvlevis arealis gafarToeba. Sesabamisad, Ta-
visi kvlevis obieqtiT da specifikuri meTodebiT igi Camo-
yalibda saistorio mecnierebis damxmare disciplinad.

* * *
winamdebare Tavi ori nawilisgan Sedgeba. pirvelSi sa-
ubaria wyaroTmcodneobis, xolo meoreSi istoriografiis

- 26 -
sakiTxebze. wyaroTmcodneobaze saubrisas yuradReba gama-
xvilebulia pirveli an meore xarisxovan im romael da ara-
romael istorikosebze, romelTa Txzulebebi fasdaudebe-
lia Zveli romis istoriis Seswavlis saqmeSi. migvaCnia, rom
aseTi midgoma mkiTxvels romauli istoriis amsaxveli wya-
roebis farTo speqtrze miscems srul suraTs. saistorio
mwerlobaze saubrisas upirvelesad vexebiT istorikosis
biografiul cnobebs, epoqas da vsaubrobT maT Semoqmedeba-
ze. warmodgenili masala dalagebulia istorikosebis cxo-
vrebis qronologiuri principis mixedviT. rac Seexeba
istoriografiis sakiTxebze saubars, am SemTxvevaSi aqcenti
gamaxvilebuli aris calkeul skolebze (italiuri...) da im
wonad mkvlevarTa naSromebze, romlebmac arsebiTad gansa-
zRvres Zveli romis istoriis Seswavlis msoflio kardina-
luri xazi.

romauli arqeologia
arqeologia saistorio mecnierebis erT-erTi speci-
aluri damxmare disciplinaa. misi meSveobiT SesaZlebeli
aris miwis qveS arsebuli warsuli istoriis amsaxveli ni-
vTieri wyaroebis gamomzeureba da Seswavla.
sityva „ἀρχαιολογία“ warsuli istoriis SinaarsiT pirve-
lad ixmara berZenma filosofosma platonma (berZ. Πλάτων,
Zv.w. 428/7-348/7 ww.). aRniSnuli terminis farTo SinaarsiT
gamoiyena elinma istorikosma dionise halikarnaselma, ro-
melmac naSromSi - `romauli siZveleebi~, gansazRvra arqe-
ologiis sagani da mizani. istorikosi werda: `istorias vi-
wyeb im uZvelesi TqmulebebiT, romlebsac winamorbedebi
rTuli Ziebis gamo tovebdnen... me vsaubrob romaeli xalxis
yvela omebze... da saubari mimyavs I punikur omamde~.
berZnebisgan gansxvavebiT Zveli istoriis aRsaniSna-
vad romaelebi iyenebdnen sityva `Antiquitates~. arada, arqe-
ologiis maSindel da dRevandel gagebas Soris didi zRva-
ria. saqme imaSia, rom empiriuli codnidan man, TandaTan, sa-
mecniero saxe miiRo. faqtia, magram arqeologias upiratesi
mniSvneloba eniWeba istoriis im monakveTis Seswavlaze, ro-
mlebis Sesaxeb werilobiTi cnobebi ar gvaqvs. maSasadame,

- 27 -
romauli arqeologiis meSvebiT SesaZlebeli aris sawyisi,
e.w. `romamdeli~ istoriis gaSuqeba.
renesansis periodSi saTave daedo romaul arqeolo-
gias. maSin siZveleebis Ziebas romis papebidan dawyebuli me-
fe-TavadebiT damTavrebuli Sejibris saxe hqonda miRebu-
li. amis garda, romauli siZveleebis Zieba sazogadoebaSi
aseve niSnavda papizmis doqtrinis mimarT protestis gamo-
xatvas. arsebiTad, is rac adreul Sua saukuneebSi iyo akrZa-
luli, interess iwvevda momdevno periodis evropis sazoga-
doebaSi.
siZvelEBeebisadmi dainteresebam TavisTavad moiTxova
romauli nivTebis Sesanaxi specialuri sacaveebis Seqmna.
mag., papi iulius II-m (1503-1513 ww.) 1506 wels vatikanTan ga-
xsna qandakebebis Sesanaxi pirve-
li sacavi. XVII s-dan papebis msga-
vsad antikuri qandakebebis saca-
vebi hqondaT kardinalebsac. mag.,
kardinalma ludoviko ludovi-
momakvdavi gali zma (papi grigol XV, 1621-1623 ww.)
Seqmna cnobili koleqcia, romelSic Sedioda: momakvdavi ga-
li (Zv.w. III s.), e.w. „ludoviziis didi sarkofagi“ (III s.), herme-
sis (I s.), iunonas (I s.) da sxva qandakebebi.
herkulanumSi (1711 w.) da pompeiSi (1748 w.) Catarebuli
gaTxrebiT safuZveli Caeyara romaulOMAUL arqeologias, rogo-
rc samecniero disciplinas. Aarqeologiuri Dkvleva-Ziebis
saqmeSi didi mniSvneloba hqonda sxvadasxva qveynebSi e.w.
„diletantTa sazogadoebebis“ Seqmnas. pirvelad igi dafu-
Znda 1733 wels londonSi. sazogadoeba Tavisi xarjebiT afi-
nansebda mimdinare eqspediciebs. Parqeologiuri nivTebis
SegrovebaSi aqtiurad CaerTo vatikanic. mag., papi leo X-m
(1513-1521 ww.) Zveli nivTebis kontroli miando did itali-
el fermwer rafaels (1483-1520 ww.). vatikanis sacavebSi dRe-
sac bevri unikaluri nivTi inaxeba.
muzeumebsa da sacaveebSi arsebuli romauli siZvele-
bis erT-erTi pirveli sistematizacia dakavSirebuli aris
germaneli mecnieris iohan vinkelmanis (1717-1768 ww.) saxe-
lTan. naSromSi - „antikuri xelovnebis istoria“-Si (1764 w.),
- 28 -
vinkelmanma moaxdina italiis muzeumebsa da kerZo kole-
qciebSi arsebuli romauli istoriis amsaxveli sxvadasxva
nivTebis sistematizacia.
risorjimentos (gamococxleba) wyalobiT XIX s. II naxe-
varSi italiaSi erovnuli sakiTxis gadaWram, sazogadoebaSi
wamowia romis istoriis calkeuli Temebis popularizaciis
sakiTxi. cxadi iyo, rom axladSeqmnili saxelmwifo cdilo-
bda msofliosTvis daemtkicebina misi etruskul-romauli
civilizaciis memkvidreoba. amisTvis italiaSi intensi-
urad midioda sxvadasxva arqeologiuri kvleva-Ziebebis da-
finanseba.
dReisTvis Zveli romis istoriis didi monakveTi cno-
bili aris arqeologiuri wyaroebiT italiis da aseve evro-
pa-afrika-aziis teritoriebze, anu, sadac
odesRac gadaWimuli iyo romis imperia, na-
povni aris araerTi arqeologiuri Zegli.
sakuTriv italiaSi mxedvelobaSi gvxvdeba
etruskuli warmoSobis Zeglebi. etruske-
bi Zv.w. X-V ss. apeninis naxevarkunZulze
mniSvnelovan rols TamaSobdnen. mogvia-
nebiT isini Seerwynen romaelebs da didi
muzeumis
gavlena moaxdines maT kulturaze. etru- logo
skuli Zeglebis simravlem saTave daudo etruskologias,
rogorc samecniero disciplinas.
etruskologiaSi biZgis mimcemi iyo Tomas dempsteris
(1579-1625 ww.) naSromi „Svidi wigni samefo etruriis Sesaxeb“
(1619 w.). masSi avtorma etruskebi warmosaxa Zveli epoqis
erT-erT kulturul xalxad. wignma didi gavlena moaxdina
samecniero wreebze da misi wyalobiT dasabami daedo etru-
skul arqeologias. dReisTvis italiis CrdiloeT da dasav-
leT nawilSi napovni aris mravali etruskuli samarxi da na-
qalaqari. etruskuli nivTebis koleqciebma moiTxoves Sesa-
ferisi muzeumebis Seqmna. erT-erTi aseTi wonadi muzeumia
italiis q. kortonaSi mdebare `etruskuli akademia~ (1726
w.).
naxevarkunZulis centralur da samxreT nawilSi Semo-
rCenilia sxvadasxva italik tomTa da berZen moaxalSeneTa
- 29 -
materialuri cxovrebis kvali. swored am dasaxlebebSi Zv.w.
VIII s-dan gamoirCeoda q. romi. romaelTa materialuri kul-
turis naSTebi saSualebas gvaZlevs gavecnoT romauli da
mTeli xmelTaSuazRvispireTis adreuli kulturebis urTi-
erTgavlenebze. samarxeuli inventariT da primitiuli mSe-
neblobebis kvaliT SegviZlia vimsjeloT italikTa da roma-
elTa yofaze. Cvenamde SemorCenili mogviano periodis taZ-
rebi, sacxovrebeli saxlebi, abanoebi, vilebi, triumfalu-
ri TaRebi da aS., Zvel romaul materialur samyaroze gvaZ-
levs konkretul warmodgenebs.
yovelives emateba sam kontinetze (evropa-azia-afri-
ka), anu Zveli romis yofili provinciebis teritoriaze na-
povni auracxeli kulturuli Zeglis,
qalaqebis da arqiteqturis araerTi nan-
grevebi. maTgan SegviZlia davasaxeloT
q. nimSi (samx. safrangeTi) arsebuli ro-
„Maison Carrée“ mauli taZari - „Maison Carrée“ (kvadratu-
li saxli), q. splitSi imp. diokletianes
sasaxle (xorvatia) da sxva mravali Zegli, romlebic Sesani-
Snavad arian Semonaxuli.
yovelives Tavi, rom davaneboT, Zvelromauli gamogo-
nebebi farTod gamoiyeneba dRevandelobaSi. romaelebis ga-
mogonebaa saamSeneblo nazavi – betoni. Tanamedrove analo-
gTan SedarebiT igi ufro myari iyo, romelmac aTaswleule-
bs gauZlo. aseve wignebi. marTalia maTi prototipebi papi-
rusebis gragnilis saxiT gvxdeba egvipteSi, magram mxolod
romSi moxda maTi gamoyeneba e.w. kodeqsebis saxiT, romlebic
formiT hgavs Tanamedrove wignebs. romaelebma pirvelebma
daiwyes gazeTebis gamocema. Tavdapirvelad igi iyo senato-
rebisTvis gankuTvnili senatis krebebis aqtebi. mogviane-
biT, keisris droidan, igi Caanacvla yoveldRiurma gazeTma
A- A`Acta diurna~. gamogonebebis ricxvSi Sedis sazogadoebriv
abanoebSi gaTbobis sistemebis gamoyeneba, akvedukebis me-
SveobiT qalaqis wyliT momarageba, fast-fudebiT kvebis
problemis gadaWris praqtikis danergva da a.S.

- 30 -
 romauli arqeologia
romaul arqeologiaze saubarisas yuradRebas mivaqce-
vT ramdenime mniSvnelovan Zeglze (pompei, herkulanumi,
stabiumi), riTac, vfiqrobT, rom sakiTxis garSemo mkiTx-
vels Seeqmneba zogadi warmodgena.
pompei (laT. Pompeii) aris Ria cisqveS muzeumis statu-
sis mqone qalaqi. igi daarsda Zv.w. IV s-Si. 79 wlis 24 agvistos
vezuvis amofrqvevis Sedegad pPompei daimarxa vulkanuri ga-
zebis, ferflis da qvebiT. vulkani, romelmac aTasobiT ada-
mianebis sicocxle Seiwira, unikaluri
materialuri saunje Seinaxa. dadastu-
rebulia, rom amofrqvevis momentSi pi-
roklasturi nakadis temperatura me-
ryeobda celsiusiT 200-5000 Soris da mi-
si siswrafe iyo saaTSi 290 km. eqsrema-
luri temperaturis garda mosaxleoba
alkubiere
iRupeboda e.w. `siTburi SokiT~.
mTeli 15 saukunis manZilze pompei miwis feniT iyo da-
faruli. 1592 wels md. sarnodan arxis mSeneblobisas pirve-
lad ipoves qalaqis kedlebi, magram maSin misTvis yuradReba
ar miuqceviaT. 1689 wels napovni iqna dangreuli Senoba wa-
rweriT `pompei~. Zegli kvlav ignorirebuli iyo, radgan wa-
rwera gaigivda romaeli politikosis gneus pompeusis (Zv.w.
106-48 ww.) sacxovrebel kompleqsTan. 1748 wels pompeiSi ga-
Txrebi wamoiwyo roke ioakin de alkubierem (1702-1780 ww.).
igi iyo neapolitaniis samefo ka-
rze moRvawe espaneli samxedro
inJineri. alkubiere darwmune-
buli iyo, rom Txrida stabiums.
principSi, mas mxolod mxatvru-
li Rirebulebis mqone nivTebi
pompei
ainteresebda, romlebsac agza-
– arqeologiuri gegma
vnida igi neapolitaniis same-
fos muzeumebSi. inJineri nakleb mniSvnelobas aniWebda Zve-
li qalaqis nangrevebs. amis garda, saSineli iyo mis mier

- 31 -
warmoebuli gaTxrebis meTodika. Tavdapirvelad miwaSi ke-
Tdeboda gvirabi da mxolod saintereso monapovari iZleo-
da Semdgomi gaTxrebis procesis stimulirebas.
pompeis gaTxrebisadmi mecnieruli midgoma ukavSirde-
ba espaneli samxedro inJinris da arqeologis francisko la
vegas (1737-1815 ww.) saxels. igi 1760-1804 wlebSi xelmZRvane-
lobda gaTxrebs. mis dros dadginda, rom ferflis qveS myo-
fi qalaqi iyo pompei da ara stabiumi. vegas damsaxureba iyo
istoriuli pompeis ZiriTadi nawilis gaTxra, qalaqis sare-
stavracio saqmeebis wamowyeba, gaTxrebis dRiuris warmo-
eba, sxvadasxva gamofena-eqspoziciebis mowyoba da a.S. me-
cnierma siaxleebi Seitana gaTxrebis teqnologiaSi. pirvel
rigSi qalaqis teritoriidan daiwyes ganaTxari gruntis ga-
tana. manve moawyo neapolitaniis samefo muzeumebisTvis da-
wunebuli nivTebis gamofena da safuZveli Cauyara aRmoCe-
nili Zeglebis Tu nivTebis restavraciis saqmes.
1870 wels arqeologma juzepe fiorelma (1823-1896 ww.)
pompeis gruntze arsebul sxvada-
sxva ucnob gamosaxulebebSi Caas-
xa TabaSiri da maTze gaqvavebuli
miwis fenis moSorebiT miiRo qa-
laqis gardacvlili moqalaqeebis
gardacvlili pompeelis sikvdilis wina mdgomareoba. me-
aRdgenili saxe
cnieris damsaxureba iyo pompeiSi
warmoebuli gaTxrebisTvis sistemuri saxis micema. manve Se-
moiRo qalaqis Senobebis numeraciis sistema, romelic dRe-
sac ZalaSia.
dReisTvis istoriuli pompeis daaxl. 25% aris gaTxri-
li, rac ar iZleva saSualebas mTlianobaSi aRvadginoT qa-
laqis realuri suraTi. aRmoCenili arqeologiuri Zeglebi-
dan davasaxelebT: forums (38X157 m), iupiteris, imp. vespasi-
anes saxelze agebul taZars, Zv.w. 80 wels 20 aTas mayurebe-
lze gaTvaliswinebul amfiTeatrs, sacxovrebel saxlebs,
wyalmomaragebis sistemebs da a.S.
stabiumi (laT. Stabiae) mdebareobda neapolitaniis yu-
ris sanapiroze, vezuvidan 15 km daSorebiT, Tanamedrove pu-

- 32 -
nqt kastelamare di-stabias maxloblad. qalaqis Sesaxeb mwi-
ri cnobebi gvaqvs. viciT mxolod, rom mokavSireTa omisas,
Zv.w. 89 wels, sulam (Zv.w. 138-78 ww.) igi miwasTan gaaswora.
ngreva imdenad masStaburi xasiaTis iyo, rom qalaqi aRar
aRudgeniaT. dDroTa ganmavlobaSi stabiumis raioni romaeli
aristokratebis dasasvenebel adgilad iqca, ramac igi naxe-
varkunZulze popularul kurortad aqcia, magram am mxaris
aRzeveba didxans ar gagrZelda. 79 wlis vezuvis amofrqve-
vis Sedegad igi miwaSi daimarxa.
1749 wlidan stabiumSi arqeologiur gaTxrebs awarmo-
ebda alkubiere. maSindeli arqe-
ologiuri kvlevis meTodolo-
giis gamo da sazogadoebis yura-
dRebis popeisken gadatanam misi
mniSvneloba daaknina, ris gamoc
qalaqi miiviwyes. 1950 wels sta-
biumi xelaxla aRmoaCines. dRe-
stabiumi
isTvis qalaqSi napovni Zeglebi- – arqeologiuri gegma
dan aRsaniSnavia 1967 wels aRmo-
Cenili e.w. `mwyemsis vila~, „wminda markos“ (farTobi – 11 000
m.) vila da sxv.
herkulanumi (laT. Herculaneum) SedarebiT momcro qala-
qi iyo. galavnis SigniT misi farTobi 320X370 m moicavda. po-
mpeis da stabiumis msgavsad 79 wlis 24 agvistos igi vulka-
nuri masis qveS daimarxa. arqeologiis wyalobiT SesaZle-
beli gaxda qalaqis daRupvis realuri suraTis aRdgena. he-
rkulanumi vezuvis dasavleTiT mdebareobda. vulkanis amo-
frqvevis momentSi qari samxreT-
dasavleTis mimarTulebiT qro-
da, amitomac piroklasturi ma-
siT pompei da stabiumi metad da-
zaralda. ferflis masa imdenad
didi iyo, rom iq arsebuli Seno-
bebis saxuravebi Caingra. rode- herkulanumi
sac qarma mimarTuleba Seicvala – arqeologiuri gegma
da ferfli waiRo herkulanumisken, qalaqi ukve dafaruli
iyo vulkanuri masis sqeli feniT. simxurvalem lavis qveS
- 33 -
moxvedrili Senobebi gamoaSro, ris wyalobiTac Cvenamde
moaRwia materialuri kulturis araerTma Zeglma (papiru-
sebis gragnilebi, xisgan nakeTi sxvadasxva daniSnulebis ni-
vTebi da a.S.).
herkulanumi 1710 wels Wis Txrisas SemTxveviT aRmo-
aCines. amis Semdeg daiwyo qalaqis usistemo Seswavla. ma-
rTalia kvlevas SedarebiT mecnieruli saxe 1738 wlidan mi-
eca, magram arqeologiur gaTxrebs sistemuri xasiaTi mainc
ar hqondaT. amasTan, mopovebuli masala ZiriTadSi neapoli-
taniis mefeebis sasaxleSi xvdeboda. 1758 wels maxlobel q.
portiCiSi gaixsna herkulanumis muzeumi.
amedeo maiuris (1886-1963 ww.) herkulanumis arqeolo-
giuri gaTxrebis xelmZRvanelad daniSvniT, 1924 wlidan, qa-
laqis kvlevas mieca sistemuri saxe. Ta-
namedrove etapze herkulanumis Seswa-
vlis saqmeSi sirTules is garemoeba qm-
nis, rom istoriuli qalaqis garkveuli
nawilze gaSenebulia q. erkolano.
2001 wlidan funqcionirebs herku-
lanumis gadarCenis saerTaSoriso pro-
eqti. misi mizani aris restavraciis wa-
rmoeba, saqalaqo nagebobebis ngrevis
amedeo
maiuri masStabebis Semcireba, Senobebis mopi-
rkeTebuli zedapiris dacva frinvele-
bis narCenebisgan, dokumentaciis Sedgena da obieqtis mTli-
ani aRwera.

romauli numizmatika
numizmatika aris mecniereba monetebis da medlebis Se-
saxeb. igi saistorio mecnierebis erT-erTi damxmare disci-
plinaa. monetebi avseben Zveli mwerlebis Canawerebs. maTze
moTavsebuli warwerebiT SesaZlebelia zustad davaTari-
RoT esa Tu is movlena, ganvsazRvroT qveynis politikuri
wyoba, ideologia, imdroindeli teqnikis ganviTarebis done
da a.S. imavdroulad monetebi aris xelovnebis Sedevrebi.

- 34 -
 monetebis Tanamedrove mrgvali forma gaCnda daaxl.
Zv.w. 685 wlisTvis mcire aziaSi, lidiaSi. mogvianebiT, mo-
netebi gaCnda elinur q. eginaSi. amis miuxedavad, saxelwo-
deba „monetaAA“ romaulia. igi warmodgeba Zv.w. I s. erT-erTi
romauli vercxlis monetisgan, romlis Sublze gamosaxuli
iyo qalRmerTi warweriT - „monetaAA“. miCneulia, rom Tavdapi-
rvelad igi iyo qalRmerT iunonas erT-erTi saxelwodeba.
maSasadame, iunonas saxelze moWrili fuli iwodeboda mone-
tad. niSandoblivia, rom iunonas taZris maxloblad kapito-
liumze iyo zarafxana, romelsac aseve „moneta“ erqva, sadac
midioda liTonis fulis Wra. mogvianebiT, es saxelwodeba
gavrcelda sxva xalxebSic.
antikuri samyaroSi monetebis arsebobis miuxedavad,
numizmatika, rogorc calke mecniereba aRmocenda XVIII s.
zogadad, monetebis Sesaxeb pirveli kole-
qciebi Seiqmna XIV-XV ss. im periodisTvis
antikurobiT gataceba gamoixateboda sxva-
dasxva saxis monetebis SegrovebaSi. monete-
bis SesaniSnavi koleqciebi hqonda petrar-
kas (1304-1374 ww.), florenciel politikos sula
da Tavisi drois erT-erT gamoCenil saxel- (moneta)

mwifo moRvawe kozimo de’ mediCis (1389-1464

ww.), romis papebs da a.S.
sxvadasxva koleqciebis arsebobam dRis
wesrigSi daayena monetebis mecnieruli Se-
swavla. Tavdapirvelad amas akeTebdnen ke- keisari
rZo koleqciebis mflobelebi. isini qiraob- (moneta)
dnen mecnierebs, romlebic aRwerdnen monetebis formebs,
aRwerdnen aversa Tu reversze arsebul warwerebs, adge-
ndnen katalogebs da eZebdnen analogebs koleqciebSi. Ta-
ndaTan, numizmatikaSi gaCnda empiriuli xasiaTis zogadi na-
Sromebi. pirveli Taobis numizmatebs ZiriTadSi aintere-
sebdaT monetebze cnobil pirTa saxeebis povna. aAm saqmeSi
zogi maTgani anarqonizmamdec mivida, rodesac keisrebis
garda monetebze poulobdnen bibliuri mociqulebis, mefe-
ebis, anda papebis portretebs.

- 35 -
 aseT fonze, numizmatikis „mamad“ miCneulia veneli aba-
ti ioseb ilari ekeli (1737-1798 ww.). igi iyo venis universi-
tetis siZveleTa da numizmatikis profesori. wlebis manZi-
lze mas ekava saimperatoro miunckabinetis mcvelis Tana-
mdeboba. ekels ekuTvnoda fundamenturi naSromi „mecni-
ereba Zveli monetebis Sesaxeb“ (t. I-VIII, 1792-1798 ww.).
ekelma misTvis cnobili antikuri monetebi daawyo ge-
ografiuli mdebareobis mixedviT avtonomiur qalaqebad,
calkeul xalxebad da mefeebad. amasTan, romauli monetebi
man dayo respublikur da saimperato-
rod, xolo ukanaskneli dasavleT da
aRmosavleT romis imperiebad. rac Se-
exeba romis uRelqveS myofi berZnuli
qalaqebis mier keisrebis portretebiT
moWril monetebs, ekelma, isini gaana-
wila elinur klasSi. unda iTqvas, rom
avstrieli mecnieris mier miRebuli mo-
ioseb netebis klasifikaciis sistema dResac
ekeli
moqmedebs numizmatikaSi.
interesi Zveli monetebis mimarT dRiTidRe izrdebo-
da, radganac numizmatika did daxmarebas uwevda saistorio
mecnierebis sxva disciplinebs da avsebda werilobiT wya-
roebs. ed. gibonma numizmatikis mniSvnelobaze xatovnad Se-
niSna: imp. adrianes mogzaurobis yvela werilobiTi wyaros
dakargvis SemTxvevaSi, misi mgzavrobis Sesaxeb saubari Sesa-
Zlebeli iqneba SemorCenili monumentebis da numizmatiku-
ri masalis safuZvelze.
Zv.w. I s-dan romaul monetebze praqtikaSi Semovida
cnobil pirTa saxeebis gamosaxva. politikosebidan sula da
keisari erT-erTi pirvelebi iyvnen visi saxeebic gamosaxes
monetebze. politikuri personebis garda monetebze gamosa-
xuli iyo scenebi sxvadasxva dResaswaulebebidan, sportu-
li TamaSobebidan, miTologiidan. aseve arqiteqturuli na-
gebobebi (kolizeumi...) da a.S. rig SemTxvevaSi istoriuli
movlenebi monetebze gamosaxuli iyo alegoriuli formiT.

- 36 -
arsebiTad, monetebi iZleva ara marto cnobebs romis poli-
tikuri istoriidan, aramed isini daxmarebas uweven xelo-
vnebis istoriis mkvlevarebsac.

romauli epigrafika
romauli istoriis Seswavlis saqmeSi umTavresi aris
mravalricxovani werilobiTi wyaroebi. isini araerTgvaro-
vania da dawerilia sxvadasxva enaze. maTgan uZvelesia samar-
xiseuli tipis etruskuli warwerebi, romelTa raodenoba
daaxl. 11 aTasamdea.
etruskulis garda SemorCenilia italiaSi mosaxle
sxva xalxebis warwerebic. maTi umravlesoba laTinur enaze
aris Sedgenili. isini araerTgvari xasiaTis aris da iyofa
oficialur Tu kerZo warwerebad. oficialuri warwerebi-
dan SeiZleba davasaxeloT Zv.w. 186 wlis senatis dekreti
vakxanaliebis akrZalvis Sesaxeb da a.S. respublikis dacemis
da imperiis dasawyisisTvis saukeTeso wyaroa ankaraSi (Tu-
rqeTi) mdebare romauli taZris kedelze amotvifruli av-
tobiografiuli tipis bilingva - `RvTaebrivi avgustusis
qmedebebi~.
saerTod, Zveli teqstebi ZiriTadSi amotvifruli iyo
qvaze, xis dafaze anda dawerili papirusze. laTinur enaze
Sesrulebuli papirusi cotaa SemorCenili. yvelaze metad
cnobili aris romauli mflobelobis periodis aRmosavlu-
ri berZnuli papirusebi. zo-
gi maTgani aRwerda erTi re-
gionis mdgomareobas, magram
nawils saerTo romauli mni-
Svneloba aqvs. aseTad unda plinius rufusis warwera, romi
CaiTvalos imp. klavdiusis (41-54 ww.) mier aleqsandrielebi-
sTvis gagzavnili werili qalaqSi momxdari uwesrigobis ga-
mo. weriliT SesaZlebeli aris I s-is 40-iani wlebis romauli
provincialuri politikis erT-erTi mxaris gaSuqeba.
romauli periodis papirusebi da pergamentebi napovni
aris siriaSi, md. evfratTan mdebare qalaq-simagris dura-
evroposis gaTxrebisas da a.S. 1947 wels saintereso xelnawe-
rebi miakvlies mkvdari zRvis dasavleT sanapiros mdebare

- 37 -
gamoqvabulSi, romlebic dawerili iyo liTonis firfitaze,
pergamentze da papirusze. romis aRmosavleT provinciebis
istoriisTvis saintereso aris 132-135 wlebSi iudeaSi mi-
mdinare bar-koxbas ajanyebaze miZRvnili Canawerebi da a.S.
arqauli laTinuri enis saukeTeso nimuSs warmoadgens
e.w. prenestis sakinZe. igi 1887 wels sazogadoebas warudgina
germanelma mecnierma volfang helbigma (1839-1915 ww.). saki-
nZes sigrZe aris 10,7 sm. igi nakeTia oqrosgan. 2011 wels saki-
nZes Cautarda yovelmxrivi analizi, riTac damtkicda misi
namdviloba.G gairkva sakinZes Seqmnis TariRi – Zv.w. 600 weli.
sakinZes gansakuTrebulobad miiCneva masze arqaul laTi-
nur enaze amotvirfuli marjvnidan marcxniv Sesrulebuli
gravirebuli warwera - `MANIOS MED FHEFHAKED NU MASIOI~.
dReisTvis laTinur epigrafikul warwerebze miZRvni-
li publikaciebis srul gamocem-
ad miiCneva – „laTinur warweraTa
krebuli“ (t. I-XVII, 1853-1986 ww.). sa-
erTod, romis imperiaSi arsebul
prenestis sakinZe
yvela laTinur warwerebis kre-
bulis gamocemis idea Caisaxa berlinis akademiaSi da am gra-
ndiozuli amocanis Sesrulebis organizeba daevala T. mo-
mzens. misi xelmZRvanelobiT warweraTa pirveli tomi gamo-
vida 1853 wels. krebulis horizonti farToa. masSi Sesuli
aris respublikis, imperiis periodis provinciebis (espane-
Ti……...) da calkeul qalaqebSi (romi, pompei……...…) aRmoCenili sxva-
dasxva tipis 180 000-ze meti warwera.

saistorio mwerloba
romauli epoqis saistorio literaturis Zeglebi Cve-
namde Sua saukuneebis gadamwerTa meSveobiT moaRwia. uUnda
iTqvas, rom antikur wyaroebSi romis istoriis yvela perio-
di erTnairad ar aris gaSuqebuli. amasTan, sandoc araa rigi
istorikosTa cnobebi. sirTules isic qmnis, rom uZvelesi
periodis wyaroebi TiTqmis ar aris SemorCenili, xolo gvi-
andeli periodis istorikosebTan ukritikod aris aRebuli
winandeli, didi xniT adre Seqmnili saistorio tradicia.

- 38 -
 romauli saistorio mwerlobis Taviseburebaa: 1. igi
Caisaxa gvian, I punikuri omis dasrulebisas, daaxl. Zv.w. 240
wlisTvis; 2. romis warsulze miZRvnil pirvel istoriebs
werdnen berZnebi; 3. romis saxelmwifos warmoSobis istoria
dakavSirebulia troas omis ciklTan; 4. erovnuli istorii-
sadmi interesi romaelebSi gaCnda gvian, mxolod Zv.w. III s.
30-ian wlebSi; 5. laTinur enaze pirvelad romis istoria da-
iwera Zv.w. II s.; 6. pirveli profesionali
romaeli istorikosi Cndeba Zv.w. I s. Sua
wlebSi; 7. Zv.w. II s. II naxevridan romaul
mwerlobaSi gvxvdeba memuaruli Janris
da viwro Tematuri saxis monografiebi; 8.
berZnulisgan gansxvavebiT romaul sa-
istorio mwerlobaSi gvxvdeba epistola-
ruli da sxva Janrebi; 9. romSi wonadi na-
Sromebi (liviusi, tacitusi...), romle-
bic RirebulebiT utoldebodnen ber-
Znul istoriografiis nimuSebs Cndeba
mxolod imperiis xanaSi ax.w. I-II ss.; 10.
Zv.w. I s. gavrceleba hpova mTavarsardle-
bis da politikosebis e.w. „qmedebebis“
aRwera. III-IV ss. krizisebis periodSi „qme- pontifeqs
maqsimusi
debebis“ qveS ukve moiazreboda mxolod
imperatorebis cxovrebis aRwera; 11. Zvel romauli sa-
istorio mwerlobis qronologiuri zRvaria Zv.w. III - ax.w. IV
ss.; 12. ax.w. IV s. miwuruls romauli istoriografia Caana-
cvla laTinurma qristianulma mwerlobam.
unda SevniSnoT, rom adreuli periodis romis istori-
is wyaroebi, romlebsac mogvianebiT iyenebdnen istoriko-
sebi, iyo umaRlesi Tanamdebobebis pirTa - magistratTa yo-
velwliuri, kalendaruli CaniSvnebi. am siebs romSi „fas-
tebs“ uwodebdnen. romSi wonadi iyo „sakonsulo siebi“,
radgan konsulebis saxelebiT xdeboda wlebis aTvla. ma-
rTalia es wesi arsebobda respublikis dawyebidan, magram
oficialuri siebi gamoCnda mxolod Zv.w. IV s. II nax. arsebi-
Tad, qurum-pontifikTa kalendarulma qronikebma gansazR-
vres romauli saistorio prozis mimarTuleba.
- 39 -
 romaul saistorio mwerlobaSi yvelaze adreuli Jan-
ri iyo „matiane“. am Janris warmomadgenlebs yofen ufros da
umcros mematianeebad. analebs awarmoebdnen pontifikebis
qurumTa kolegiaSi magistratTa yovelwliuri siebiT da ka-
lendaruli CaniSvnebiT - fastebiT. mTavari pontifiki yove-
li wlis dasasruls aRniSnavda konsulTa saxelebs da qveS
miawerda maTi mmarTvelobisas momxdar mniSvnelovan ambe-
bs. es iyo matianis pirveli saxe. saxalxo gacnobis mizniT
Zv.w. III s. umaRlesi qurumis pontifikis saxlTan xdeboda yo-
velwliuri siebis gamokvra. maTSi aRnusxuli iyo dResaswa-
ulebidan dawyebuli omebiT damTavrebuli momxdari yvela
faqti. praqtikaSi miRebuli iyo am tabulebis gadasinjva.
Zv.w. 130-115 wlebis umaRlesma qurumma publius mucius sce-
volam (laT. Publius Mucius Scaevola) 80 wignad gamosca e.w. „di-
adi matianeebi“, romlebSic faqtebis Txroba gadmocemuli
iyo q. romis daarsebidan.
pontifikTa matianeebis garda, romSi arsebobda mrava-
li sagvareulo dokumentebi da anderZebi, romlebic Taobe-
bs gadaecemoda. daaxl. Zv.w. 130 wlidan romSi iwyeba e.w. um-
crosi mematianeTa periodi. winamorbedebis msgavsad isini
agrZelebdnen patriotul tradiciebs, magram maTTan Seini-
Sneba rigi faqtebis araswori interpretacia. samwuxarod,
umcrosi mematianeTa nawarmoebebs Cvenamde ar mouRweviaT
da amitomac gviWirs maTze realuri saubari.

neviusi
Tavdapirvelad Zveli romis istorias aRwerdnen po-
etebi. gneus neviusi (laT. Gnaeus Naevius, Zv.w. ?274-?200 ww.)
erT-erTi AmaTgani iyo. misi biografiidan viciT, rom igi iyo
kampanieli plebei, romelmac monawileoba miiRo I punikur
omSi. daaxl. Zv.w. 235 wlisTvis romSi iwyeba misi samwerlo
kariera, rac ocdaaTi weli gagrZelda. varaudoben, rom
poetma komediebSi satiruli komentarebiT gadaamlaSa sci-
pionebis da metelusebis klanTan mimarTebaSi. am dapirispi-
rebis Sedegad igi sapyrobileSi aRmoCnda, xolo Semdeg, da-
axl. Zv.w. 204 wlisTvis, gaZevebuli q. utikaSi, sadac sico-
cxle TviTmkvlelobiT daasrula.

- 40 -
 neviusma romaul mwerlobaSi saTave daudo poeziis e.w.
`nacionalur Janrs~. sxvadasxva satiruli poemebis garda,
romlebis mxolod saTaurebi aris cnobili, mas miewereba
romaul mwerlobaSi pirveli origina-
luri epikuri poema „punikuri omi“-s
Seqmna. masSi avtori miTosis fonze ga-
dmoscemda Tanadrouli epoqis istori-
as. es iyo Svid wignad dawerili poema,
romelSic Txroba iwyeboda miTiuri
eneasis siciliuri, karTagenuri da ita-
liuri Tavgadasavlebidan. poemis bolo
nawilSi qronikis stilSi gadmocemuli neviusi
iyo I punikuri omis bataliebi. neviusis komentarebi Seni-
Snaven, rom punikur omze dawerilma misma poemam SemdgomSi
gavlena iqonia vergiliusis da sxva mwerlebis Semoqmede-
baze.

eniusi
romaeli poetebi lukreciusi, vergiliusi da ovidi-
usi romauli literaturis „mamad“ miiCnevdnen kvintus eni-
uss (laT. Quintus Ennius, Zv.w. 239-169 ww.). warmoSobiT igi iyo
berZeni, samxreT italiidan, kalambriis mxaridan. mas miRe-
buli hqonda kargi ganaTleba. igi Tanabrad flobda ber-
Znul da laTinur enebs. eniusi monawileobda II punikur
omSi. saxelganTqmuli katonis patro-
naJiT igi romSi gadadis samuSaod, sa-
dac mas maswavleblis rolSi vxedavT.
mis Sesaxeb viciT, rom neviusisgan gan-
sxvavebiT, romelic romauli sazogado-
ebis farTo fenebis (plebsis) ganwyobas
gamoxatavda, eniusi daaxloebuli iyo
scipion afrikelis (Zv.w. 235-183 ww.) me-
eniusi (mozaika)
TaurobiT myof romis nobilitetTan.
Zv.w. 189 wels eniusma monawileoba miiRo konsul ma-
rkus fulvius nobilioris (Zv.w. II s.) mier etoliaSi warmo-
ebul samxedro kampaniaSi. Tavisi mfarvelis samxedro ope-

- 41 -
raciebis aRweras man miuZRvna tragedia - „ambrakia“. fulvi-
usis gandidebis gamo, Zv.w. 184 wels, eniuss mieca romis mo-
qalaqeoba. es ki niSnavda, rom igi romauli sazogadoebis
srulfasovani wevri iyo.
eniusis saxels ukavSirdeba sxvadasxva istoriul siu-
Jetebze Seqmnili 22 tragediebi (`sabinelebi~...), ori kome-
dia da 18 wignad dawerili epikuri poema - „analebi“. poemaSi
aRwerili iyo romis istoria legendaruli eneasis italiaSi
mosvlidan Zv.w. 178-175 wlebamde. analebis I-III wignebi moica-
vda mefeTa periods da pirosTan oms, VI-VII wignebi I punikur
omis ambebs, xolo VIII-IX wignebi hanibalur oms.
„analebi“ hekzametrul stilSi dawerili Txzuleba
iyo. masSi homerosis tradiciebi Serwymuli iyo Zvel roma-
ul qronikebTan. literaturaSi SeniSnulia, rom eniuss be-
rZnul literaturasTan aaxloebda mxolod filosofiuri
gansja da moxerxebulad damuSavebuli sxvadasxva gmirTa
sityvebi. poema iwyeboda muzebis mTaze nanaxi sizmris aRwe-
riT. TiTqos eniusTan gamocxada homerosi, romelmac acno-
ba misi sulis romaelis mkerdSi gadasvlis Sesaxeb. amis Se-
mdeg, saubari iwyeboda naxevrad miTiuri eneasis troadan
wamosvliT. TxrobaSi poets Semohqonda sxvadasxva pasaJebi
adreuli romauli istoriidan, movlenebi meore punikuri
da poetis Tanadrouli makedonuri Tu istriis omebze. po-
emis centrSi iyo scipion afrikelis da fulvius nobili-
oris saqmianobis Txroba. eniusi maRal Sefasebas aZlevda
hanibalis winaaRmdeg omSi fabius maqsimusis (Zv.w. 280-203
ww.) sabrZolo taqtikas. imis Mmiuxedavad, rom poema ZiriTa-
dSi omebis siuJetebzea agebuli, avtori mainc ar gvevlineba
omis propagandistad. igi mas yvelgan aZagebs da sanacvlod
cdilobs iqadagos qveloba, sibrZne da a.S.
eniusis danarCeni nawarmoebis msgavsad „Annales“ Cvena-
mde fragmentebis saxiT aris moRweuli. vergiliusis „ene-
idas“ gamoCenamde igi miCneuli iyo tipiur romaul naciona-
lur eposad. sajaro kiTxvis programaSi poemis Setana ene-
usis Txzulebis popularobis maniSnebeli iyo.

- 42 -
 piqtori
kvintus fabius piqtors (laT. Quintus Fabius Pictor, Zv.w.
254-?201 ww.) ekuTvnis berZnul enaze prozaulad Zveli ro-
mis istoriis aRwera. istorikosis biografiidan viciT, rom
fabiusi senatorTa fenidan iyo, erTi periodi konsuli da
pontifiki. igi monawileobda Zv.w. 225 wels galebis da hani-
balis winaaRmdeg omebSi. ucnobia hanibalur omSi misi ro-
li, magram kanes brZolis Semdeg mas vxedavT delfos sami-
snoSi gagzavnili elCebis SemadgenlobaSi.
piqtoris Semoqmedebis Sesaxeb SegviZlia vTqvaT, rom
mas ekuTvnoda Txzuleba „matiane“. masSi saubari iwyeboda
apeninis naxevarkunZulze legendaruli eneasis gamoCeniT
da Txroba miyvanili iyo II punikuri omis bataliebamde. Cans,
piqtorma oficialuri fastebidan amoiRo konsulTa mmar-
Tvelobis wlebi da maT qveS gadmosca movlenebi, romlebsac
daurTo gamouqveynebeli pontifeqsTa matianeebi, zepiri
gadmocemebi, fabiusTa gvaris Canawerebi da piradi STabe-
Wdilebebi.
unda iTqvas, rom piqtoris wyalobiT romaul mwerlo-
baSi dasabami daedo matianes Janrs. igi da misi uaxlesi mi-
mdevrebi iwodebodnen ufrosi mematianeebi. maTi maxasiaTe-
beli iyo nawarmoebebis gaTvaliswineba mxolod viwro wri-
sTvis da miznad isaxavdnen berZnuli auditoriisTvis ro-
mis poziciis da statusis aRweras. niSandoblivia, rom q. ro-
mis daarsebis TariRad istorikosi miiCnevda Zv.w. 747 wels,
merve olimpiadis pirvel wels. marTalia TariRi arasworia,
magram igi mianiSnebs, rom piqtori gaTviTcnobierebuli
iyo berZnul wyaroebSi da romis adreuli istoriis sakiTxe-
bSi. pPiqtoris nawarmoebs wyarod iyenebdnen saistorio mwe-
rlobis grandebi – polibiosi, dionise halikarnaseli da
liviusi.

katoni
ufrosi Taobis mematianeebisTvis damaxasiaTebeli iyo
romis panegirika da misTvis imTaviTve im politikuri sta-
tusis miniWeba, rac mas hqonda Zv.w. III s. istorikosebis am Ta-
obis warmomadgenelia romaeli politikuri moRvawe markus
porcius katon ufrosi (laT. Marcus Porcius Cato Major, Zv.w. 234-
- 43 -
149 ww.). igi saintereso figura iyo romis istoriaSi, vina-
idan erTdroulad iyo politikosi, mxedarmTavari, istori-
kosi da enciklopedisti. istoriografiaSi mis Sesaxeb ara-
erTgvari Sefaseba arsebobs. erTnisTvis katoni „mxvnel“
italikTa kerpia (T. momzeni...), xolo sxvebisTvis (d. kinasti,
1925-2012 ww.) igi senatis aristokratiuli partiis lideri.
romaul elitaSi katoni „axali kaci“ iyo, romelic sa-
zogadoebaSi piradi damsaxurebebiT dawinaurda. Mmisi poli-
tikuri karieris dasawyisi daemTxva II punikur oms. katoni
scipionis partiis wevri, Semdeg Tavmjdomare iyo, magram
mas da afrikels Soris romis politikis mimarTulebebis Se-
saxeb azrTa sxvadasxvaobam, samudamo
mtroba Camoagdo or romaels Soris.
saqme imaSia, rom scipioni Riad atare-
bda proelinur politikas da cdilob-
da romauli sazogadoebis daaxloebas
berZnul kulturasTan. katoni da misi
mimdevrebi mxars uWerdnen „erovnul“
politikas da romis wamyvan rols dap-
yrobil xalxebze. yovelives gamo kato-
markus ni miiCneva „idealuri romaelis“ saxed
katoni da elinuri civilizaciis moZuled.
katonis damsaxureba iyo saistorio mwerlobis dawyeba
laTinur enaze. Mmas ar surda faqtebis gadmocemaSi yofili-
yo analisti da amitomac misi amocana iyo movlenaTa aRwera
da winaparTa qeba. katonisTvis ori momenti iyo amosavali: 1.
igi ar ifargleboda mxolod romiT da gadmoscemda sxvada-
sxva italiuri Temebis istorias. savaraudod, aqedan modis
misi nawarmoebis saTauri - „dasabami“ da 2. igi cdilobda Ta-
vi Seikavos calkeul pirTa saxelebis dasaxelebiT da maT ma-
givrad miuTiTebda dakavebul Tanamdebobebs.
katonma dasabami daudo romaul istoriografias. mas
ekuTvnoda Svid wignad dawerili Txzuleba „dasabami“. igi
iyo ramdenadme dokumenturi istoria, radganac daiwera
Zveli fastebiT, italiis sxvadasxva qalaqebis adgilobrivi
matianeebiT, anu im wyaroebiT, romlebsac naklebad iyene-
bdnen Semdgomi Taobis istorikosebi. TxzulebaSi saubari
- 44 -
iyo romis pirveli eqvsi saukuneebis da italiis sxvadasxva
qalaqebis istoriis Sesaxeb. sityvebis msgavsad katonis „da-
sabamis“ mxolod fragmentebma moaRwies.
SedarebiT sruli saxiT moaRwia katonis agrarulma
traqtatma - „miwaTmoqmedebis Sesaxeb“. igi xasiaTdeba, ro-
gorc `fermeris Canawerebi~. masSi romaul istoriografi-
aSi pirvelad aris cda, rom kampaniis magaliTze sistemati-
zacia da reglamenti gaukeTdes samiwaTmoqmedo samuSaoebs,
mebaReobas, mecxoveleobas da a.S. TxzulebiT katoni iZle-
oda rig sasargeblo rCevebs. mag., rogor SeeZinaT mamuli da
ewarmoebinaT meurneoba. igi werda: „iyide is rac aucile-
belia da ara saWiro“. anda „kargi mamakacia is, romelic ga-
mocdilia miwis damuSavebis saqmeSi da romlis iaraRebi
mudam brwyinavs“ da a.S.
katoni iyo oratoric. plutarqe mas adarebda berZen
demosTenes (Zv.w. 384-322 ww.), xolo ciceroni ki lisias (Zv.w.
445-380 ww.). ukanasknelis SefasebiT orivesTvis damaxasiaTe-
beli yofila sityvis simZafre, lazaTi da lakonuroba. sa-
mwuxarod, katonis mier warmoTqmuli sityvebis mxolod
umniSvnelo fragmentebma moaRwies.
katonis weris ena iyo maxvili, xolo stili lakonuri.
berZnebis mimarT arasimpatiis miuxedavad, igi, Tavis Semo-
qmedemaSi mainc vrclad iyenebda elinistur literaturas.

polibiosi
Zv.w. 264-146 wlebis romis istoria aisaxa polibiosis
(berZ. Πολύβιος, Zv.w. ?201-120 ww.) msoflio istoriis tipis na-
SromSi. samecniero literaturaSi polibiosi miCneulia
Tavisufali saberZneTis ukanasknel da dampyrobel romae-
lebis pirvel istorikosad.
polibiosi warmoSobiT q. megalopolidan, aqeis ligis
strategosis ojaxidan iyo. momavali istorikosi adridanve
Cans politikur asparesze. Zv.w. 183-181 wlebSi igi xelmZRva-
nelobda elinTa elCobas aleqsandriaSi. mesame makedoniu-
ri omis (Zv.w. 171-168 ww.) dros mas kavaleriis ufrosis ran-

- 45 -
gSi vxedavT, magram misi samxedro-politikuri kariera na-
adrevad dasrulda. Zv.w. 167 wels, rogorc aqeis ligis erT-
erTi mesveuri, mZevlis saxiT ukve romSia.
istorikosis cxovrebis romauli periodi 17 wels gag-
rZelda. aq igi dauaxlovda scipion afrikel umcross (Zv.w.
185-129 ww.) da misi e.w. „ganaTlebul aristokratTa“ wris we-
vric gaxda. polibiosi karTagenis dangrevis momswre iyo.
igi scipions axlda espaneTSi, eswreboda numanciis alyas,
iyo galiaSi, egvipteSi da a.S. xSirad mis mogzaurobas samec-
niero eqspediciis xasiaTi hqonda. mag., karTagenis alyisas
scipionis flotiT man moaxdina afrikis sanapiros dazverva
da a.S.
polibiosi sakmaod nayofieri da
mravalmxrivi istorikosia. misi na-
Sromia berZnul enaze 40 wignad dawe-
rili „msoflios istoria“, saidanac
srulad I-V, xolo danarCeni citate-
bis, anda bizantieli kompilatorebis
vrceli amonaridis saxiT aris moRwe-
uli. TxzulebaSi Txroba iwyeba I pu-
nikuri omiT da mTavrdeba romaele-
polibiosi bis mxridan korinTos dangrevis (Zv.w.
146 w.) ambebiT. Sinaarsobrivad da mi-
zandasaxulobiT polibiosis naSromi msoflio istoriis
tips ganekuTvneba. am mxriv igi mkveTrad gansxvavdeba wina-
morbedi da momdevno xanis istorikosebisgan (diodore si-
cilieli, dionise halikarnaseli...), romlebic TavianTi na-
SromebiT darCnen mxolod marjve kompilatorebad. maTTvis
ucxo iyo gansaxilveli sakiTxisadmi polibiosiseuli ori-
ginaluri damokidebuleba.
polibiosis istoriis Tezaa: samyaros cnobili nawili,
rodis, rogor da ratom moeqca romis Zalauflebis qveS. am
sakiTxebs eZRvneba naSromis ZiriTadi nawili (III–XXX wigne-
bi, Zv.w. 220-168 ww.), xolo 168-146 wlebis ambebi moTxrobilia
bolo 10 wignSi.
istorikosi Tvlida, rom gansazRvruli drois Semdeg
„moxdeba italiuri da libiuri movlenebis Serwyma aziur-
- 46 -
elinurTan“, rasac istorikosis azriT mohyveboda romauli
droSis qveS xmelTaSuazRvispireTis yvela xalxebis damo-
rCileba. romauli saxelmwifos wyoba mas idealuri mmar-
Tvelobis formad miaCnda. aristoteles formulidan gamo-
mdinare, polibiosis azriT, romSi erTdroulad Serwymuli
iyo monarqia, aristokratia da demokratia, ramac gansazR-
vra romaelTa warmatebebi.
istoriis werisas polibiosisTvis damaxasiaTebeli
iyo wyaroebisadmi kritikuli damokidebuleba. kidec ambo-
bda: „Tvalebs ufro unda endo, vidre yurebso“. Ppolibiosi
pirveli iyo, romelmac „pragmatuli istoriis“ mniSvnelo-
ba Semoitana. misi azriT, istoria praqtikul miznebs unda
emsaxurebodes da exmarebodes xalxs momavlis xedvaSi. ma-
sTan movlenebi qronologiuri principiT aris gadmocemu-
li. istorikosi did mniSvnelobas aniWQebda calkeuli pia-
roavnebebis rols (scipioni, hanibali...), romlebic misi az-
riT gansazRvravdnen qveyanaSi midinare politikur proce-
sebs.
rusi mecnieri v. buzeskuli (1858-1931 ww.) SeniSnavda,
rom berZnul istoriografiaSi herodote, efore da poli-
biosi iyvnen, romelTa nawarmoebebi met-naklebad universa-
luri xasiaTis iyo. herodote im periodis Tanamedrovea,
rodesac sparsul da berZnul samyaros Soris Setakeba iwye-
boda. igi aRizarda maTi brZolebis mogonebebze. efore fi-
lipe makedonelis da aleqsandre didis moRvaweobis dasaw-
yisis Tanamedrove iyo, rodesac mzadeboda Serwyma aRmosav-
leTTan, xolo polibiosi moRvaweobda maSin, rodesac da-
savleTi da aRmosavleTi erTiandeboda. Tu herodotesa da
efores Sesaxeb SeiZleba kamaTi, rom iyvnen Tu ara isini mso-
flio istoriis avtorebi, polibiosis mimarT aseTi msje-
loba ar xdeba, radganac misi naSromi udaod msoflio isto-
riaa.

posidoniosi
istoriografiaSi polibiosis „msoflio istoriis“ ga-
grZelebad miCneulia posidoniosis (berZ. Ποσειδώνιος, Zv.w.

- 47 -
139/5-51/0 nw.) „istoria“. igi iyo berZeni filosofosi, isto-
rikosi, geografi da astronomi. warmoSobiT q. apameadan.
erTi periodi istorikosi romSi cxovrobda, sadac gaecno
cicerons, xolo misi meSveobiT dauaxlovda gneus pompe-
usis wres.
dRes Znelia visaubroT posidoniosis Semoqmedebis Se-
saxeb, radgan misi Txzulebebi mxolod fragmentebis saxiT
aris moRweuli. arada, Tavis droze, TanamedroveebisTvis
isini kargad nacnobi iyo. isini istoriuli da sabunebisme-
tyvelo Janris iyo. maTgan romaul Tematikas exeboda „isto-
ria“ da „pompeusis istoria“. unda SevniSnoT, rom polibi-
osis msgavsad, posidoniosTanac Zveli romis matiane daka-
vSirebuli iyo elinisturi saxelmwifoebis istoriasTan.
D
azelioni
Zvel romaeli istorikosi da samxedro moRvawe publi-
us sempronius azelionis (laT. (Publius) Sempronius Asellio, Zv.w.
158-?91 ww.) cxovrebis Sesaxeb viciT, rom scipionebTan si-
axlovem gansazRvra istorikosis samxedro kariera. igi sci-
pions axlda q. numanciis alyisas. zogi istorikosi miiCneva,
rom azelioni iyo scipionis literaturuli wris wevric.
azelions ekuTvnis laTinur enaze Sesrulebuli isto-
riuli Txzuleba, romlis saxeli ucnobia. savaraudod, mas
erqva „istoria“. masSi moTxrobili iyo istorikosis Tana-
drouli movlenebi dawyebuli III punikuri omidan Zv.w. I s. 90-
iani wlebis istoriiT damTavrebuli.
antikur xanaSi azelioni ar iyo popularuli. mis mima-
rT iyo araerTgvari Sexedulebebi. Tu polibiosi mas maRal
Sefasebas aZlevda, sapirispiro azris iyo ciceroni. amis mi-
uxedavad, erTi ram udavoa, rom azelionma romaul mwerlo-
baSi Semoitana pragmatuli istoriis gageba. igi ar iyo ana-
listi. misTvis damaxasiaTebeli iyo faqtebis Segroveba,
analizi da movlenebis dramatizeba. dReisTvis azelionis
naSromis mxolod 15 fragmenti avlus heliusis (?125-180 ww.)
wyalobiT aris SemorCenili. arsebobs azri, rom azelionis
Txzulebis gagrZelebas warmoadgens sizenas istoriuli na-
Sromi.

- 48 -
 sizena
antikur periodSi uaRresad popularuli iyo istori-
kosi da politikosi lucius kornelius sizena (laT. Lucius
Cornelius Sisenna, Zv.w. ?118-67 ww.). ciceroni istorikosze maRa-
li warmodgenis iyo, samagierod mas miiCnevda sust orato-
rad. varons traqtatSi - „istoriis Sesaxeb“, sizena mTavar
personaJad hyavda gamoyvanili. sizenas Txzulebas icno-
bdnen liviusi, paterkulusi da sxv.
popularobis miuxedavad sizenas Sesaxeb biografiuli
cnobebi mwiria. viciT mxolod, rom igi iyo korneliusTa
mZlavri klanis warmomadgeneli, didaqtor sulas momxre.
Zv.w. 78 wlisTvis igi pretoria. veresis cnobil procesze si-
zena braldebulis damcvelis rolSi monawileobda. meko-
breebis winaaRmdeg omSi, Zv.w. 67 wels, igi legatis rangSi
axlda gneus pompeuss.
sizena miCneulia sulas epoqis mTavar wyarod. mas eku-
Tvnoda 12 wignad (zogi versiiT 23 wignad) dawerili Txzule-
ba „istoria“. samwuxarod, Cvenamde mxolod 137 fragmenti
aris moRweuli. „istoria“-Si aRwerili iyo istorikosis
Tanadrouli epoqa. Txroba iwyeboda mokavSireTa omTan da-
kavSirebuli movlenebiT. istorikosis stili iyo - Txrobis
procesSi miTiuri warsulis amsaxveli faqtebTan sxvada-
sxva eTnografiuli eqskursebis CarTva da a.S.
istoriografiaSi sizenas Txzulebis gagrZelebad mi-
Cneulia salustiusi. erT-erTi komentaris SeniSvniT, size-
nas weris manera winamorbed romaeli mematianeebisgan gans-
xvavdeboda gamoyenebuli masalis wyobiT da amaRlebuli
aziuri stiliT, xolo Tanamedroveebisgan arqaizmebiT da
neologizmebiT.

ciceroni
romis istoria sainteresod aris warmodgenili ora-
toris da politikosis markus tulius ciceronis (laT.
Marcus Tullius Cicero, Zv.w. 106-43 ww.) literaturul-filosofi-
ur memkvidreobaSi. igi gamorCeuli figuraa romis isto-
riaSi, romelic sicocxleSive oratoruli xelovnebis me-

- 49 -
trad iqca da mas baZavdnen momdevno Taobebi. istoriogra-
fiaSi sworad aris SeniSnuli^, rom ciceronis garSemo momu-
Save nebismieri mkvlevari Taviseburad misi apologeticaa.
romaeli istorikosi paterkulusi masze werda: `ciceronis
xsovna maradiulia. SesaZloa kacobrioba ufro adre gaqres
vidre misi saxeli~.
ciceronis mimarT araerTgvarovani damokidebulebebi
iyo. sicocxleSi da sikvdilis Semdeg mMas akritikebdnen da
aqebdnen Ppolitikuri mrwamsis Tu ora-
toruli stilis gamo. a Q dreul Sua sa-
ukuneebSi rigi qristiani mRvdelTmsa-
xurebis mxridan keTilganwyobis wya-
lobiT misi xelnawerebi xSirad iyo ga-
damweri berebis yuradRebis centrSi.
Tumca, oratoris wignebis popularo-
bam saeklesio ierarqiis mxridan uar-
yofiTi reaqcia gamoiwvia. mag., romis
markus
papi grigol I (590-604 ww.) gGamovida cice-
ciceroni ronis Txzulebebis ganadgurebis ini-
ciativad da mizezad man bibliis kiTxvidan axlgazrdebis
yuradRebis sxva Temebze gadatana miiCnia.
aseTi damokidebulebebis gamo ciceronisadmi intere-
si minelda. Uufro metic, IX s. zog avtors ciceroni da tuli-
usi sxvadasxva pirovnebebad miaCndaT. oratoris reabili-
tacia iwyeba renesansis periodidan da mas mieca respubli-
kis „ukanaskneli mohikanis“ Tikuni. uaryofiTi Sexeduleba
ciceronze, rogorc politikosze, ZiriTadSi germanuli
istoriogafiis gavleniT gavrcelda. saqme imaSia, rom gae-
rTianebisaTvis brZolis periodSi da Semdeg, XIX s. II naxeva-
rSi, germaniaSi didi popularoba moipova Zlieri xelisu-
falis Temam, rac keisarTan gaigivda. aseT viTarebaSi, cice-
ronis pirovneba gafermkrTalda da CrdilSi moeqca. vilhe-
lm vegneris (1800-1886 ww.) SefasebiT: cicerons „hqonda
keTili guli, magram aklda katonisebri simtkice da ene-
rgia, romlebic qmnian didebul mTavarsardlebs da saxel-
mwifo moRvaweebs“. is Sors iyo genialobisgan da Tavisi „me-
ryevi xasiaTiT hgavda ara muxas, aramed lerwams, romelic
- 50 -
qarianobisas irxeoda xan marcxniv, xan marjvniv. mas adgili
ar hqonda im adamianebSi, romelTa cnobili saqmeebi da di-
adi ideebi gavlenas axdendnen saxelmwifos ganviTarebaze“.
aseTi Sefasebis miuxedavad, ciceroni, uzomod popu-
laruli iyo revoluciur safrangeTSi. araiSviaTad iakobi-
nelTa belads maqsimiliane roberspiers (1758-1794 ww.) cice-
rons uwodebdnen. oratoris mimarT uaryofiTi Sefaseba
imanac ganapiroba, rom igi erTdroulad qadagebda aristo-
kratiul-respublikuri, demokratiuli da monarqiuli sa-
xelmwifos Seqmnis ideas.
ciceronis memkvidreoba mravalferovania. oratoris
saxelTan aris dakavSirebuli romSi epistolaruli Janris
warmoCena. cnobilia misi 800-ze meti werili. isini aRmoaCi-
na humanizmis epoqis gamoCenilma moRvawem da „Zvel xelna-
werTa dauRalavma monadirem“ francisko petrarkam. weri-
lebis gacnobiT petrarka gaocebuli darCa, radgan cicero-
ni mis winaSe warsdga, rogorc „mudmivad mousvenari brZe-
nkaci“, romelmac xvedrad miiRo „brZola da unayofo SuR-
li“.
ucnauri bedi xvda wilad ciceronis werilebs. maTi na-
wili gamoqveynda avtoris sicocxleSive. mas imowmebdnen
adreul Sua saukuneebSic, magram XII s-dan maTi xseneba Se-
wyda da xelaxla aRmoaCines XIV s. 1345 wels veronaSi petra-
rkam^ miakvlia ciceronis mier atikusisadmi, kvintusisadmi,
brutusisadmi da oqtavianesadmi gagzavnili werilebi. mog-
vianebiT, verCeloSi aRmoCnda werilebis axali Sekvra, ro-
melic gaerTianebulia „Ad familiares“-is saTauris qveS. aRniS-
nuli werilebi uZvirfasesi wyaroa Zv.w. I s. romis respubli-
kis sazogadoebriv-politikuri cxovrebis calkeuli mome-
ntebis gaanalizebaSi. es miT ufro gasagebi xdeba Tu gaviT-
valiswinebT, rom ciceronis nawerebSi Camoyalibebuli da
gansazRvruli iyo ama Tu im sakiTxebze oficialuri saxel-
mwifoebrivi politikis ZiriTadi mimarTulebebi. arsebi-
Tad, Zv.w.@ 68 wlidan dawyebuli, ciceroni mxedvelobis are-
dan ar tovebda romis mravalmxrivi cxovrebis arc erT mo-
ments.
imis miuxedavad, rom ciceronis epoqas gvaSorebs oci
- 51 -
saukune, gveCveneba, rom werilebSi aRwerili movlenebi
uSualod Cvens Tvalwin xdeba. marTalia, sakuTari miznebis
Sesabamisad ciceroni azviadebs faqtebTan Tavis damokide-
bulebas, magram mTlianobaSi igi marTebulad aRwers mov-
lenebs. es mniSvnelovnad imiT iyo ganpirobebuli, rom ci-
ceroni, rogorc konsuli, senatori, prokonsuli, uSualod
trialebda Zv.w. I s. 60-40-iani wlebis romis politikuri cxo-
vrebis samzareuloSi. amitomac aris, rom romSi mimdinare
yvela movlena masTan didi eqspresiulobiT aris gadmoce-
muli. es ki mis monaTxrobs pirvelxarisxovani wyaros mniS-
vnelobas aniWebs. arsebiTad, is rac ar Cans antikuri isto-
rikosebis (liviusi...) fundamentur SromebSi, ciceronTan
isini warmodgenilia yovelgvari gadaxvevis gareSe. faqto-
brivad, igi „romauli istoriis qronikaa“.
igive SeiZleba iTqvas ciceronis sityvebis Sesaxebac,
romlebic 2000 weli iTvleba laTinuri stilis nimuSad.
istoriografiaSi SeniSnulia, rom ciceronis sityvebi is
centria, romlis garSemo jgufdeboda misi mravalmxrivi
interesebi, rogorc mecnierul-filosofiuri, aseve poli-
tikuric. didi romaelis 109 sityvidan srulad moRweulia
58, fragmentebis saxiTaa 18 da 33-is mxolod saxelwodeba vi-
ciT. isini aris sasamarTlo procesze, senatSi Tu saxalxo
krebaze warmoTqmuli politikuri sityvebis mTeli seria,
romelSic TvalnaTliv aris naCvenebi romis gviandeli res-
publikis cxovrebis sxvadasxva mxare.
ciceronis sityvebidan aRsaniSnavia: „maniliusis kano-
nTan dakavSirebiT“, „katilinas winaaRmdeg“ da „filipike-
bi“. pirveli oratoris yvelaze naTel gamosvlad iTvleba.
saerTod, cicerons Cafiqrebuli hqonda krebulis saxiT ga-
moeca konsulobis droindeli cametive sityva (Cvenamde mo-
aRwia sami agrarulma da oTxi katilinas winaaRmdeg warmo-
Tqmulma). katilinas winaaRmdeg warmoTqmuli sityvebi kre-
bulSi Sesuli iyo Semdegi saxelwodebiT: „meSvide sityva^
romliTac SevZeli katilinas gandevna“ da a.S.
„filipikebSi“^ ukanasknelad gamovlinda ciceronis
yovelmxrivi talanti. sul warmoiTqva 14 filipika. saTauri

- 52 -
simboluri SeirCa. ase eZaxdnen sityvebs, romlebic ora-
torma demosTenem warmoTqva makedoniis mefe filipe II-is
(Zv.w. 359-336 ww.) winaaRmdeg. „filipikebSi“ saukeTesod iT-
vleba meore. veresis winaaRmdeg warmoTqmuli sityvebis (pi-
rvelis garda) msgavsad igi senatSi ar gaJRerebula, Tumca
ise aris dawerili, rom mkiTxveli masSi eWvs ver Seitans. ami-
tomac meore filipikas ufro literaturul nawarmoebad
miiCneva.
zemonaxsenebi nawarmoebebis garda ciceronis kalams
miekuTvneba filosofiuri traqtatebi: „saxelmwifos Sesa-
xeb“ (Zv.w. 54-51 ww.), „movaleobebis Sesaxeb“ (Zv.w. 44 w.) da sxva
Txzulebebi, romlebSic gadmocemuli aris romis istoriis
sxvadasxva aspeqtebi.

keisari
antikuri samyaros gamoCenili politikosis da saxel-
mwifo moRvawe gaius iulius keisari (laT. Gaius Iulis Ceazar,
Zv.w. 100-44 ww.) Txzulebebis mimarT Se-
gviZlia vTqvaT, rom isini uZvirfasesi
wyaro aris Zv.w. I s. romis istoriis ca-
lkeuli faqtebis Seswavlis saqmeSi.
aRorZinebis epoqamde keisris mi-
marT samecniero da sazogadoebrivi
azri maRali iyo da mas samarTliani
dampyroblis saxeli hqonda. humanis-
tebma Secvales mis mimarT warmodgene- keisari
bi Seicvala da igi tiranad ganixiles. (luvri)
rac Seexeba „idealuri moqalaqis“
nimuSs, es statusi gadaeca cicerons da katons. amis miuxe-
davad, keisris saxeli mainc rCeboda mravali mecnieris STa-
gonebis wyarod. udidesma dramaturgma Seqspirma mas uZRvna
tragedia „iulius keisari“ (1599 w.). gansakuTrebiT keisris
gafetiSeba xdeboda germaniaSi. dDrumanis da momzenis
wyalobiT Seiqmna „keisris miTi“. germaneli istorikose-
bisTvis keisari ki iyo diqtatori, magram amave dros igi
miiCneoda saxelmwifoebrivad moazrovne moqalaqed. isto-
riografiaSi germanuli skolis tradiciebi imdenad myari
darCa, rom samecniero wreebSi, dResac, keisris mimarT
- 53 -
ormagi damokidebuleba dominirebs.
keisris literaturuli moRvaweobis mxare mravalm-
xrivi iyo. m M is kalams ekuTvnis sityvebi, werilebi da memua-
ruli Janris nawarmoebi – „dRiurebi“, romelSic Sesulia
„omi galebTan“ (w. I-VIII),^ daumTavrebeli „@samoqalaqo omi“ (w.
I-III)^, @„aleqsandriis omi“ (ucnobi avtori) da @„afrikis omi“.
„dRiurebis“ Rirebuleba is aris, rom masSi dokumenturi
formiT aris gadmocemuli Zv.w. 50-40 wlebis romis politi-
kuri istoriis umniSvnelovanesi momentebi. avtori mxat-
vrulad da cocxlad aRwers aRniSnuli omebis calkeul epi-
zodebs,^ sardlobis gegmebs,^ brZolis strategiul da taqti-
kur Canafiqrebs, saomari kampaniis danakargebs, saerTo Se-
degebs^, am omebisadmi sazogadoebis damokidebulebebs da
a.S. „dRiurebi“ tendeciuria, radgan keisari misiT cdilo-
bda daemtkicebina, rom samxedro kampaniisas igi xelmZRva-
nelobda saxelmwifoebrivi interesebiT, iyo samarTliani,
qveli da a.S. aseve keisari cdilobs Camoirecxos samoqalaqo
omis gaCaRebis laqa. faqtebis Txrobas avtori yovelTvis
mesame piriT akeTebs. misi weris manera iyo gamokveTili da
lakonuri. prof. f. edkoki (1886-1968 ww.) SeniSnavda, rom ke-
isris SromebSi propaganduli elementebi umTavresi iyo,
magram aradominirebuli. mecnieris azriT, „omi galebTan“
mas sWirdeboda warmatebebiT senatorebis informireba da
Sesabamisad maTze gavlenis moxdenisTvis.
sityvebi keisarma warmoTqva sxvadasxva dros senatsa
da sasamarTloSi. mag., Zv.w. 77 wels sasamarTloSi igi gamo-
vida makedoniis prokonsulis dolabelas winaaRmdeg. sve-
toniusis cnobiT, sityvebiT keisari aRiarebuli iqna sasama-
rTlo mWermetyvelebis brwyinvale warmomadgenlad. sena-
tSi warmoTqmuli erT-erTi sityvis frangmenti daculia sa-
lustiusis „katilinas SeTqmulebaSi“. samwuxarod, keisris
mier sasamarTloSi da senatSi warmoTqmuli yvela sityvebi
dakargulia.
keisris werilebidan moRweulia mxolod ciceronisa-
dmi gagzavnili ramdenime epistole. maTi meSveobiT vgebu-
lobT ori romaelis urTierTobebs da Zv.w. 50-48 wlebis ro-
mis Sida politikur viTarebas.

- 54 -
 mTlianobaSi, keisris memkvidreobaze saubrisas Segvi-
Zlia vTqvaT, rom aRniSnul naSromebs didi mniSvneloba
aqvT Zv.w. I s. Sua wlebis romis istoriis SeswavlisTvis^, rad-
gan dawerilia am omebis aramarto monawilis^, aramed uSua-
lo xelmZRvanelis da organizatoris mier. marTalia^, rigi
movlenis Sefasebisas keisari iCens mikerZoebas,^ ganadidebs
damsaxurebebs^, Cqmalavs Secdomebs Tu warumateblobebs,^
cdilobs misTvis xelsayreli poziciidan Seafasos esa Tu is
gadawyvetilebebi da sxv.^, magram mTlianobaSi igi srul war-
modgenas gvaZlevs romis Tanadrouli epoqis politikuri
cxovrebis suraTis Sesaxeb^.

salustiusi
Zv.w. I s. Sua wlebis romis istoriis uaRresad saintere-
so wyaroa gaius salustius krispis
(laT. Gaius Sallustius Crispus, Zv.w. 86-35 ww.)
Txzulebebi. romaul istoriografiaSi
igi pirvelia, romelic ambebis mTxrobe-
lis garda iyo maTi Semfasebeli da kome-
ntatori. salustiusis gavlena Cans mo-
mdevno xanis yvela istorikosze, maT
Soris iseT gigantzec, rogoric iyvnen
tacitusi da sxv.
salustiusi keisarianeli iyo da salustiusi
igi gamodioda ciceronis winaaRmdeg. oratorsa da mas So-
ris dapirispireba SesamCnevi gaxda Zv.w. 52 wlidan^, rodesac
plebeuri tribunis rangSi salustiusi milonis procesze
misi damcvelis ciceronis winaaRmdeg xalxs aqezebda. Zv.w.
49-45 wlebis samoqalaqo omisas istorikosi iliriaSi xelm-
ZRvanelobda pompeuselTa winaaRmdeg saomar operaciebs,^
magram man Tavi ver gaarTva generlobas da salonasTan da-
srulda misi samxedro kariera.
salustiusis Semoqmedeba yovelTvis ganixileboda po-
litikuri TvalsazrisiT. sicocxleSi da Semdgom mis nawe-
rebs politikuri niSniT^, anda weris maneriT aqebdnen an ak-
ritikebdnen. keisris yvela mowinaaRmdege mas uaryofiTad

- 55 -
axasiaTebda. lLiviusi salustiuss Tukidides cud mimbaZve-
lad miiCnevda. seneka (ufrosi) piriqiT, iwonebda mis Semo-
qmedebas. paterkulusisTvis salustiusi Tukidides meto-
qea, xolo marcelinusma pirveli uwoda romael istoriko-
sTa Soris. aseTi damokidebulebis miuxedavad^, faqtia,^ rom
salustiusi analistia,^ romlis naSromi garkveul politi-
kur mizans emsaxureboda.
salustiusis mTavari naSromi aris „@katilinas SeTqmu-
leba“ da @„iugurTas omi“. aAmis garda, mas ekuTvnis: „keisri-
sadmi ori werili“, `inveqtiva ciceronis winaaRmdeg~ da
„istoria“. ukanaskneli fragmentulia. masSi daculia mi-
Tridate evpatoris (Zv.w. 120-63 ww.) werili, senatSi warmoT-
qmuli pompeusi sityva da a.S. keisrisadmi gagzavnili salu-
stiusis werilebi nayalbevad miiCneoda, magram XX s. dasa-
wyisSi aRiares maTi namdviloba. Ppirveli werili dawerilia
Zv.w. 51-50 wlebSi, xolo meore samoqalaqo omis sawyis peri-
odSi.
„@katilinas SeTqmuleba“ daiwera keisris sikvdilis Se-
mdeg, Zv.w. 44/43 wels. masSi aRwerilia Zv.w. I s. 60-ian wlebSi
mimdinare lucius katilinas (Zv.w. 108-62 ww.) brZola Zala-
uflebisTvis. avtori gadmoscems katilinas
SeTqmulebis mizezebs,^ axasiaTebs mis Tana-
mebrZoleebs,^ senatis pozicias,^ ciceronis
konsulobis droindel RonisZiebebs,^ brZo-
iugurTa
las pistoriasTan da a.S. marTalia,^ es nawar-
(moneta) moebi daiwera am movlenidan 20-ze meti wlis
Semdeg da istorikosi garkveulad angariSs uwevda katili-
nas Sesaxeb sazogadoebaSi arsebul kritikul SeniSvnebs,^ ma-
gram mTlianobaSi, igi zustad gadmoscems SeTqmulebis is-
torias. sagulisxmoa,^ rom avtori qveynisTvis uaryofiT
konteqstSi afasebda katilinas swrafvas diqtaturisken.
„iugurTas omSi“ gadmocemuli aris Zv.w. 111-105 wlebSi
mimdinare romi-numidiis omis bataliebi. salustiusis ga-
nsakuTrebuloba imaSi gaxlavT, rom TxzulebaSi igi ar eri-
deba aCvenos romauli nobilitetis gaxrwnis suraTi, ro-
mlebsac istorikosi upirispirebs popularebis warmoma-

- 56 -
dgenlebs. naSromiT kargad Cans Tanadrouli romis sazoga-
doebrivi azri da avtoris simpatiebi gaius mariusisadmi
(Zv.w. 157-86 ww.).
istorikosis xedviT, romis saxelmwifom gaiara: 1 Ta-
vdapirveli mdgomareoba, rodesac ar arsebobda qalaqi, ka-
noni da Zalaufleba, rodesac yvelani iyvnen Tavisuflebi
da 2. miRwevebis periodi, raSic igulisxmeba omi mezoble-
bTan da qvelobis gamovlena. istorikosis politikuri ide-
alia - „politikuri ZalauflebiT“ aRWurvili zomieri ro-
mauli respublika.
salustiusi iyo municipaluri aristokratiis tipiu-
ri warmomadgeneli. politikur asparezze igi gamovida ro-
gorc populari da am fenis nawilTan erTad mxarSi edga ke-
isars^. Tumca keisris politikur mowodebebs igi metwilad
ar TanaugrZnobda. mag.^, Tu salustiusi iTxovda senatis av-
toritetis amaRlebas,^ keisari piriqiT^, mis dasustebas cen-
tralizebuli xelisuflebis gaZlierebis pirobad miiCnev-
da da sxv. amis da sxva faqtebis gamo, bevr maTganze, mogvia-
nebiT Tavad salustiusma guli aiyara. „@ idealuri saxelmwi-
foebrivi wyoba“,^ rasac istorikosi @werilebiT da „@istori-
iT“ sTavazobda keisars Zalze Soreuli Canda. arsebiTad,
salustiusi momxre iyo e.w. „oqros saukuneSi“ arsebuli se-
natsa da xalxs Soris TanxmobiT. saukeTeso politikosad
mas miaCnda ara keisari anda katoni, aramed orives Rirsebe-
biT gaerTianebuli raRac „sinTezuri gmiri“.

varoni
romaul saistorio mwerlobaSi mokrZalebuli adgili
ekava markus terencius varons (laT. Marcus Terentius Varro, Zv.w.
116-27 ww.). igi iyo mecnier-enciklopedisti da mwerali. sa-
xelmwifo ierarqiaSi misi mwvervali iyo pretoroba. poli-
tikuri SexedulebiT varoni pompeuselia. Zv.w. 49-45 wlebis
samoqalaqo omis dasrulebis Semdeg keisarma igi Seiwyala
da sazogadoebrivi biblioTekis ufrosad daniSna, saidanac
piradi motiviT mogvianebiT gaanTavisufla markus anto-
niusma (Zv.w. 83-30 ww.).

- 57 -
 varoni uaRresad produqtuli mkvlevari iyo. mas 70-ze
meti nawarmoebi miewereba da unda iTqvas, rom zogi maTgani
man 80 wlis asakSi dawera. 150 wignad varons dawerili hqonda
„menipuri satirebi“, romelic fragmentebis saxiT aris Cve-
namde moRweuli. masve miewereba 76 wignad filosofiuri di-
alogi „logistorikebi“, 41 wignad „adamianuri da RvTaebri-
vi siZvelebi, romelic dakargulia. Txzuleba „saxeebSi“ (w.
I-XV) Setanili yofila 700 gamoCenili berZen-romaelis po-
rtreti.
varonis mravalricxovani Txzulebebidan Cvenamde Se-
darebiT srulad moaRwia mxolod „soflis meurneobis Sesa-
xeb“ (w. I-III), xolo „anbanis istoria“ da „laTinuri enis wa-
rmoSoba“ fragmentulia.
Txzuleba „soflis meurneobis Sesaxeb“ aris avtoris
mier 80 wlis asakSi, Zv.w. 37 wels, Sedgenili
didaqtikuri naSromi. masSi varoni cdilobs
yoveli kuTxiT ganixilos Tanadrouli epo-
qis soflis meurneobis sakiTxebi. aqve dav-
sZenT, rom markus katonis „miwaTmoqmede-
varoni bis“ da lucius kolumelas (4-70 ww.) „soflis
meurneobasTan“ erTad igi warmoadgens Zv.w. II-I ss. romis so-
flis meurneobis istoriis Seswavlis uZvirfases wyaros.
naSromis pirveli wigni daeTmo memindvreobas, meore mesa-
qonleobas, xolo mesame sakarmidamo meurneobebis aRweras.
saerTod, varoni kompilatori iyo, magram es ar niSnavs
mas udierad moveqceT. masTan daculi aris mravali sainte-
reso faqtebi, romlebic sxva wyaroebSi miCqmalulia. Txzu-
lebaSi manve didi yuradReba miaqcia qronologiis saki-
Txebs. swored varonma Semoitana istoriografiaSi romis
daarsebis TariRi – meeqvse olimpiadidan mesame weli.

nepoti
romaeli istorikosis kornelius nepotis (laT. Corne-
lius Nepos, Zv.w. ?109-24 ww.) cxovrebis Sesaxeb viciT, rom igi
ekuTvnoda mxedarTa wres, xolo warmoSobiT iyo Crd.itali-
idan. istorikosma cxovrebis saukeTeso wlebi romSi, deda-
qalaqis mwerlebis da poetebis gverdiT gaatara. misi axlo

- 58 -
megobrebi iyvnen poeti gaius katulusi (Zv.w. 87-54 ww.), cice-
roni da sxv. nepotis literaturuli reputacia arc ise STa-
mbeWdavi iyo. erT-erT werilSi ciceroni mas naxevrad xu-
mrobiT `ukvdavs~ uwodebda. nepots antikur xanaSive hyavda
Tayvanismcemlebi. mag., bibliis kanonikuri laTinuri te-
qstis Semqmneli netare ierone stridoneli (342-419/420 ww.)
mas cnobil mwerlad moixseniebda.
nepots ekuTvnis 16 wignad dawerili naSromi - „cnobil
adamianTa Sesaxeb“D. masSi Setanili iyo gamoCenil romaelTa
da ucxotomelTa paraleluri biografiebi (miltiade, hami-
lkari, hanibali, atikusi da a.S.), sul 23 personis cxovreba.
gansakuTrebuli siTboTi istorikosi gadmoscems katonis
da ciceronis megobris da mecenatis atikusis biografias.
antikur xanaSive SeniSnuli iyo, rom nepotis Txzule-
bebi ar emTxveoda tradiciul romaul samamulo istoriog-
rafias. katulusi mis Semoqmedebas gadaWarbebulad afase-
bda da masze werda, rom igi romaelebs Soris iyo pirveli,
romelmac Seqmna msoflio, maSasadame, berZnul-romauli
istoria, romlis winamorbedad SeiZleba CaiTvalos mxo-
lod polibioso.
germanul istoriografiaSi nepots politikuri bi-
ografiebis gamomgoneblis Tikuni hqonda. aseve SeniSnulia,
rom istorikosis gmirebi arian ara mefeebi, anda elinistu-
ri epoqis sardlebi, aramed klasikuri periodis Tavisufa-
li qalaq-saxelmwifoebis gmirebi. amis gamo Tvlian, rom ne-
potis Txzuleba qarga iyo plutarqes paraleluri biogra-
fiebisTvis. nepots miewereba cnobili fraza - „ginda mSvi-
doba - emzade omisTvis“.

diodore sicilieli M
romis sistemuri istoria uZvelesi droidan Zv.w. 60
wlamde aRwerili hqonda diodore siciliels (laT. Diodorus
Siculus, Zv.w. ?90-30 ww.). igi iyo sicilieli berZeni istorikosi
da miTologi. man 30 weli moandoma „istoriuli biblioTe-
kis“ Seqmnas.
istoriografiaSi miCneulia, rom sicilia-italiis ga-

- 59 -
rda, diodore namyofi iyo aleqsandriaSi da romSi. „maradi-
ul qalaqSi“ ki mas SeeZlo misi naSromisTvis moeZia zRva
masala. pPolibiosis mibaZviT diodorem Tavisi naSromi 40
wignad da 3 nawilad dahyo. I-VI wignebi daeTmo egviptis, Su-
amdinareTis, indoeTis da evropis geografias, istorias da
kulturas. VII-XVII wignebSi msoflios istoria gadmocemu-
li iyo troas omidan aleqsandre makedonelis gardacvaleb-
amde. mesame nawili exeboda diadoxosebis epoqas da Txroba
miyvanili iyo keisris galur kampaniamde.
diodores Txzulebidan Cvenamde srulad moaRwia mxo-
lod I-V da XI-XX, xolo fragmentebis saxiT IX-X wignebma. ma-
TSi mocemuli iyo Zv.w. 486-301 wlebis movlenebi. sxva fra-
gmentebSi daculi iyo cnobebi siciliis monaTa I da II aja-
nyebis Sesaxeb.
diodores mier gamoyenebuli wyaroDTa wre farToa. amis
miuxedavad, igi gvevlineba ara kompiliatorad, aramed ori-
ginalur moazrovned. misTvis ar iyo damaxasiaTebeli fa-
qtebis analizi, igi movlenebs gadmoscemda monotonurad.
masTan SeiniSneba romaul qronologiasTan dakavSirebuli
rigi uzustobebi, rasac axsnac hqonda. saqme imaSia, rom Zv.w.
III s-mde ar arsebobda erTiani qronologiuri sistema, rome-
lzec SesaZlebeli iqneboda faqtebis sinqronizacia.

dionise halikarnaseli M
berZeni istorikosis dionise halikarnaselis (berZ. Δι-
ονύσιος Ἁλικαρνασσεύς, Zv.w. ?60-ax.w. ?7 ww.) naSromi – `romauli
siZveleebi~ uZvirfasesi wyaroa Zveli romis istoriis
adreuli monakveTis SeswavlisTvis. Distorikosis cxovreba-
moRvaweobis romauli periodi daemTxva romSi mimdinare sa-
moqalaqo omebis daskvniT etaps da imp. avgustusis mmarTve-
lobas. „maradiul qalaqSi“ misi cxovrebis 22 weli ZiriTa-
dSi laTinuri enis Seswavlas da naSromisTvis sxvadasxva ma-
salis Segrovebas moxmarda.
istorikosi produqtuli mkvlevari iyo. mMisi Txzule-
bebi ritorikuli da istoriuli xasiaTisaa. ritorikuli na-
warmoebebia: „Zveli oratorebis Sesaxeb“, „demosTenes mWe-
rmetyvelebis Zala“, „werili gneus pompeuss“, „Tukidides

- 60 -
Sesaxeb“ da a.S. maT Sesaxeb is SegviZlia vTqvaT, rom Txzule-
bebSi dominirebs dionise pozicia mWermetyvelobis atiku-
ri stilis popularobis Taobaze. masTan erTmaneTan Sedare-
buli aris mWermetyvelebis atikuri da aziuri stili. am sa-
kiTxTan dakavSirebiT istorikosi gadmogvcems mis damoki-
debulebas aziuri stilis mimarT, romelsac igi miiCnevda
oratoruli xelovnebis dacemis maniSneblad. dionise iyo
demosTenes gulmxurvale mebairaxtre, romlis mWermetyve-
lebis atikur stils igi yvelaze srulyofil xelovnebad
miiCnevda. oratorul xelovnebaSi atikuri stilisken Semo-
bruneba dionise romis damsaxurebad miiCnevda. istorikosi
werda „aseTi cvlilebebis mizezi da dasawyisi aris yvela-
fris ostati romi, romelmac maRali ganaTlebis da kargi
gemovnebiT dajildoebuli adamianebiT... yvela aiZula mi-
sTvis miebaZaT“. principSi, mWermetyvelobis Taobaze isto-
rikosis pozicia romSi mimdinare keisris aziuri da cice-
ronis atikuri stilis mimdevrebs Soris polemikis anarek-
ls gamoxatavda.
dionises Txzulebebidan udaod gamorCeulia `roma-
uli siZveleebi~. igi 20 wignisgan Ses-
dgeba, saidanac I-X srulia, mMe-XI nawi-
lobrivi, xolo danarCenebi nakluli.
istoriis Txroba naSromSi iwyeba troas
omis periodidan da saubari miyvanilia
Zv.w. 264 wlis movlenebamde. uUnda Sevni-
SnoT, rom am wlis movlenebiT iwyeba po-
libiosis Txzuleba. maSasadame, dioni-
ses surda aRewera da Seevso istoriis is dionise,
graviura, XVI s.
monakveTi, romelsac polibiosi ar exe-
boda.
`romauli siZveleebi~-s pirvel wignSi dionise sauba-
rs iwyebs im garemoebebze rac win uswrebda romis daarsebas.
Ddetalurad aris aRwerili Zv.w. 442 wlis, decemvirTa mmar-
Tvelobis dacemamdeli faqtebi, xolo MXII-XX wignebSi gadmo-
cemuli iyo punikuri omamdeli movlenebi da a.S.

- 61 -
 dionise liviusis Tanamedrovea, magram aSkarad ikveTe-
ba, rom ukanasknelisgan igi mainc damoukidebelia. marTa-
lia misi „istoria“ monotonuria, magram igi ikiTxeba advi-
lad. mag., meore wignSi igi iyenebs TviT romulusis siyvebs,
magram istorikoss es sWirdeba, rom warmoaCinos sakuTari
oratoruli xelovneba. TxzulebaSi ar Cans saistorio kri-
tikis kvali. rac Seexeba miTebs, rom isini gadmocemuli aris
realuri istoriuli movlenebis WrilSi. `romauli siZve-
leebi~ berZnul enaze Seqmnili naSromia. Cans, avtoris miza-
ni iyo TanamemamuleebisTvis romauli cxovrebis gacnoba.
amis gamo aris, rom igi yuradRebas amaxvilebda iseT wvri-
lmanebze, romlebic zogadad sxva romaeli istorikosebis
Tvalsawieris miRma rCeboda.
weris maneridan gamomdinare kritikosebi miiCneven,
rom TxzulebiT dionise ufro ritoria vidre istorikosi.
isini Tvlian, rom TxzulebaSi moyvanili faqtebi SesaZloa
avtoris fantaziis nayofic yofiliyo. aqve SevniSnavT, rom
msgavsi msjeloba dionises mimarT realobas ar Seesabameba.
ufro metic, istorikosisTvis rig SemTxvevaSi damaxasiaTe-
beli iyo misi epoqis avtoritetebis azris ignorireba. mag.,
Tu herodote amtkicebda etruskebis lidiur warmomavlo-
bas, dionise, qsantipes naSromze („lidielTa istoria“) day-
rdnobiT uaryofda maT aziur warmoSobas. manve SeniSna, rom
mefe atisis vaJs erqva ara tireni, aramed toberi (Toberi),
xolo mamisgan gamoyofili lidiis teritoriis nawilis
mcxovreblebi iwodebodnen toberebad da ara tirenebad an
etruskebad. misi poziciis gasamtkiceblad dionises dama-
tebiT argumentad mohyavs lidielebsa da etruskebs Soris
sxvadasxva RmerTebis arseboba, sxvadasxva adaTebis da kano-
nebis dacva da a.S. amitomac istorikosi dasZenda, rom mar-
Tlebi arian isini vinc maT miiCnevdnen adgilobriv da ara
mosul mosaxleobad.
faqtia, rom aseTi msjelobebiT dionise warmogvidgeba,
damoukidebel istorikosad. liviusis naSromTan Sedare-
biT mMisi Txzuleba dabali xarisxisaa, magram ukanasknelis-
gan gansxvavebiT dionises upiratesobaa romauli analebi-

- 62 -
dan mdidari masalis gamoyeneba, ris gamoc `romauli siZve-
leebi~ SeiZleba dadges romaeli grandebis Txzulebebis
gverdiT.

liviusi
romael istorikosebSi titus liviusi (laT. Titus Livius,
Zv.w. 59-ax.w. 17 ww.) aris miCneuli yvelaze wonad figurad.
liviusi mweralTa da istorikosTa im pleadis warmomadge-
nelia, romlebic miekuTvnebodnen Zvel romauli litera-
turis e.w. „oqros saukunes“. igi iyo ciceronis, salusti-
usis da vergiliusis (Zv.w. 70-19 ww.) umcrosi Tanamedrove.
liviusis biografiidan viciT, rom Zv.w. 38 wels igi gadasa-
xlda romSi. mas Tavisi cxovrebis kredo hqonda. igi ganze
idga yovelgvari politikuri saqmianobisgan da mTeli arse-
biT Cafluli iyo romauli istoriis weraSi.
istorikosis kalams ekuTvnis sazogadoebriv-filo-
sofiuri Sinaarsis sxvadasxva dialogebi, traqtatebi rito-
rikaSi da a.S. samwuxarod, yvela isini
dakargulia. liviuss dideba moutana
142 wignad dawerilma Txzulebam - „ist-
oria qalaqis daarsebidan“ (Zv.w. 27-25
ww.). saTauri pirobiTia. literaturu-
li TvalsazrisiT igi ubadlo nawarmo-
ebia, romelSic didi dramatizaciiT
aris gacocxlebuli warsulis suraTe-
bi. samwuxarod wigni dausrulebulia,
naklulia da misi didi nawili dakargu- liviusi,
graviura - XVI s.
lia.
liviusis naSromSi faqtebis Txroba iwyeba Zv.w. 753
wlidan romulusis mier q. romis daarsebidan da movlenebi
miyvanilia imp. avgustusis epoqamde, e.i. ax.w. 9 wlamde. sru-
lad Cvenamde moaRwia 35 wignma (w. I-X; XXI-XLV) da ori mxolod
fragmentis (XCI da CXX) saxiT. maTSi mocemuli iyo romis
istoria daarsebidan Zv.w. 293 wlamde da Zv.w. 218-167 wlebis
movlenebi. rac Seexeba fragmentebs, isini gadmogvcemen se-
rtoriusTan oms da ciceronis sikvdilis ambebs. Ltxzule-

- 63 -
bis SesavalSi liviusi formulirebas ukeTebs naSromis mi-
zans - erTis mxriv es aris romis dacemis mizezebis ganmarte-
ba da amave dros dedamiwaze maTi sagmiro saqmeebis Cveneba.
naSromSi istorikosi aRwers romaul adaTebs, maT rols ga-
marjvebebSi, xazs usvams zneobriv da patriotul elemente-
bs da a.S.
samecniero wreebSi liviusi miCneulia sando istori-
kosad. mMarTlac, mis mier gadmocemuli faqtebi sando STabe-
Wdilebas tovebs. xSirad igi TviTon akritikebs winamorbed
wyaroebs.A mag., romis daarsebis tradiciul legendis nac-
vlad liviusi gvTavazobs istoriulad ufro misaReb versi-
as da a.S.
liviusis naSromi gaJRenTilia patriotuli paTosiT.
igi axdens warsulis idealizacias da gmobs misi Tanamedro-
veebis moralur da zneobriv dacemulobas. avtoris aseTi
suliskveTeba da moralizmi avgustusis politikas kargad
Seefereboda. istorikosi aqcents akeTebs calkeul gamoCe-
nil pirovnebebze, maT sagmiro saqmeebze da moralur Tvise-
bebze. dawvrilebiT aRwers maT saqmianobas da oratorul
gamosvlebs. es sityvebi Zalian kargada aris damuSavebuli
liviusis mier. Cvenamde moRweul teqstSi 400-de warmoT-
qmul sityvas vxvdebiT.
saistorio Txzulebis garda liviuss hqonda istori-
ul-filosofiuri dialogebi da ritorikuli xasiaTis nawa-
rmoebi. samwuxarod isini dakargulia.
saukuneebis manZilze liviusis mimarT istorikosTa
damokidebuleba cvalebadi iyo. XIX s. dasawyisSi igi udides
romael istorikosad miiCnies. misi nawarmoebis detaluri
SeswavliT bartold niburma CaTvala, rom romis adreuli
respublikis amsaxveli pirvelwyaroebi istorikosisTvis
iyo zepiri xalxuri Semoqmedeba. Teodor momzenis azriT
liviusma Tavisi drois politikur-samarTlebrivi reali-
ebi meqanikurad gadaitana mefeTa xanis da adreuli romis
respublikis mimarT. XX s. II naxevarSi liviusis naSromis Se-
mswavleli istorikosebi gadanawildnen tradiciul „isto-
riul“ da „literaturul“ skolebSi. „istoriuli“ skolis

- 64 -
warmomadgenlebma istorikosis naSromi ganixiles, rogo-
rc analebis dakarguli Sromebis meqanikur kompilaciad.
rac Seexeba „literaturuli“ skolis warmomadgenlebs, Ta-
namedrove midgomebiT da meTodologiis meoxebiT, maT, li-
viusis „istoria“ damoukidebel Txzulebad miiCnies.

paterkulusi
mefeTa xanis da respublikis periodis romis istoria
aRwera gaius veleus paterkulusma (laT. Velleius Paterculus,
Zv.w. ?19-ax.w. ?31 ww.). misi biografiidan viciT mxolod, rom
pretoris rangSi igi axlda imp. tiberius (14-37 ww.) germania-
panoniis laSqrobebSi. paterkulusi aris or wignad daweri-
li „romis istoriis“ avtori. Txzulebis saTauri pirobi-
Tia, magram erT-erTi komentatoris SeniSvniT, istorikosis
naSromi arsebiTad msoflio istoriaa, rolis centrSi ga-
dmocemulia saberZneT-romis istoriebi. naSromi iwyeba tr-
oas omidan da mokle formiT movlenebis Txroba miyvanilia
ax.w. 30 wlamde. pirveli wigni nawyvetebis saxiTaa. rac Seexe-
ba meore wigns, masSi Txroba ufro detaluria da avtoris
Tanadroul epoqas exeba.
romis pirvelxarisxovan istorikosTa pleadaSi pate-
rkulusi ar Sedioda. istorikosisTvis damaxasiaTebeli ar
iyo faqtebis Tanmimdevruli Txroba. amis gamo igi xSirad
kritikis obieqtic ki gamxdara, magram Cans mematianes miza-
ni iyo ara romauli istoriis saxelmZRvanelos Seqmna, ro-
melic Caanacvlebda liviusis naSroms, aramed warsuli da-
enaxa Tanadrouli sazogadoebis TvaliT.
paterkulusis naSromis ena lakonuria. istorikoss
Txrobis Tavisi manera hqonda. masTan romis istoria oTx pe-
riodad aris dayofili. pirveli periodi moicavda karTage-
nis dangrevidan mokavSireTa omis monakveTs, meore – cice-
ronis konsulobamdel, mesame avgustusamdel da meoTxe –
imp. tiberiusis mmarTvelobas.
romaul movlenebze saubriT mematiane aSkarad gamo-
irCeva sxva istorikosebisgan. ufro metic, xSir momentSi
misTvis damaxasiaTebeli iyo traciciebis sapirispiro msj-
elobebi. mag., paterkulusi erTaderTia, romelmac gamohyo

- 65 -
romSi samoqalaqo omebis epoqa da mis mimarT mkveTrad da-
afiqsira Tavisi pozicia. istorikosi uaryofiTad afasebda
grakxusebis agrarul moZraobas da mas saxalxo tribunebis
ambiciad miiCnevda. igi Tvlida, rom grakxusebma „dasabami
daudes moqalaqeTa areulobebs da dausjel mkvlelobebs“.
istorikosis simpatia ixreba livius druzusis mimarT, ro-
mlis Sesaxeb werda, rom tribuni ayenebda grakxusebs mi-
msgavsebul winadadebebs, magram sinamdvileSi gamodioda
senatis interesebidan. arada, apianes da florusis wyalo-
biT druzusis roli istoriografiaSi uaryofiTad aris Se-
fasebuli.
mokavSireTa omze saubrisas paterkulusi TanaugrZno-
bda ajanyebul italikebs. panonielebi masTan gamoyvanili
arian romaelTa Rirseul mowinaaRmdegebad. istorikosTan
maRal Sefasebas aZlevda pompeuss. igive ganwyobiT igi aris
keisris mimarTac. rac Seexeba maT Soris mimdinare Sinaoms,
paterkulusi, mas garewari xalxis damsaxurebad Tvlida. ke-
isris Semdgomi moRvaweTagan misTvis mniSvnelovania avgu-
stusi. istorikosi masze werda, rom misi „mama iyo arapa-
triciusi, magram cnobili mxedarTa fenidan“. proskripci-
ebis Temaze saubars paterkulusi gverds uvlis. mis mxridan
amis axsna mxolod erTia - es iyo Tema, romelzec avgustusis
mmarTvelobisas tabu iyo dadebuli.
aseTia paterkulusis romis istoriis Sinaarsi. respu-
blikis ukanaskneli monakveTis da imperiis pirveli wlebis
Sesaxeb igi fasdaudebel wyarod iTvleba.

straboni
romis istoria istoriul-geografiuli kuTxiT „ge-
ografiaSi“ aRwerili HQONDAhqonda strabons (berZ. Στράβων, Zv.w.
64/3-ax.w. 23/4 ww.). igi unikaluri movlena gaxldaT romaul
azrovnebaSi. mMisi cxovreba-moRvaweoba daemTxva romSi mi-
mdinare grandiozul bataliebs, romlebic dasrulda eli-
nizmis epoqis kraxiT da imperiis Seqmnis procesiT.
warmoSobiT straboni pontos amasiidan iyo. mis wina-
prebs maRali Tanamdebobebi ekavaT pontos samefoSi. pro-

- 66 -
romaulma orientaciam mis ojaxs SesaZlebloba SeenarCune-
binaT gavlenebi misca romsa da provinciaSi. strabons Sesa-
niSnavi filosofiuri ganaTleba hqonda. pPolibiosis da
sxvebis msgavsad man sworad ganWvrita romis roli, amito-
mac ganaTlebis dauflebis mizniT garkveuli xniT igi „mara-
diul qalaqSi“ cxovrobda. Zv.w. 29 wlidan iwyeba strabonis
cxovrebis romauli epopea. niSandoblivia, rom straboni
Tavs filosofosad miiCnevda, xolo geografias filosofi-
is nawilad.
strabonis pirvel Txzulebad iTvleba `saistorio Ca-
nawerebi~. avtors naSromi Cafiqrebuli hqonda polibiosis
Txzulebis gagarZelebad. savaraudod, Txzuleba 43 wigni-
sgan Sesdgeboda. masSi romis istoria gadmocemuli iyo ka-
rTagenis dangrevidan (Zv.w. 146 w.) aqciumis brZolamde (Zv.w.
31 w.). samwuxarod naSromi dakargulia. `saistorio Cana-
werebis~ gagrZelebad iTvleba strabonis `geografia~, ro-
melic avtoris gardacvalebis Semdeg miewoda sazogado-
ebas.
polibiosisTvis geografia saistorio mecnierebis da-
mxmare dargi iyo, romlis gareSe SeuZlebeli iyo samxedro
laSqrobebis gageba. epoqis moTxovni-
lebidan gamomdinare straboni polibi-
osis mimdevari iyo. misTvis geografia
praqtikuli mecnierebaa, romlis miza-
nia mmarTvelebisTvis sargeblis mice-
ma. aqedan gamomdinare igi miznad isaxa-
vda `saxelmwigoebrivi interesebis da
xalxisTvis sargeblis keTebas~. straboni,
`geografia~ SedarebiT sruli sa- (`niurnbergis
qronika~ - 1493)
xiT aris moRweuli da Sesdgeba 17 wigni-
sgan. I-II wignebi exeba fizikur-maTematikur geografias, III-X
wignebSi saubaria evropis, XI-XVI aziis, xolo XVII-Si afrikis
geografiis Sesaxeb. strabonis kvlevis horizonti gansa-
cvifrebelia. „geografiaSi“ geografiul-istoriul Wril-
Si naCvenebia mTeli xmelTaSuazRvispireTi. „geografiis“
TiToeuli wigni daeTmo maSindeli samyaros cnobil qveyne-
bis da xalxebis amsaxvel faqtebis Txrobas. mag., w. II exeba
- 67 -
iberias (espaneTi), w. IV – peloponess da a.S. TxzulebaSi mso-
flios geografiul-istoriuli daxasiaTeba iwyeba iberiiT
(espaneTi) da avtoris mzera wvdeba egvipte-indoeTs. marto
sakiTxis aseTi globaluri dayeneba aCvenebs avtoris origi-
nalobas. naSromi epoqis geografiuli mecnierebiT donis
TvalsaCino nimuSia.
Txzulebis V-VI wignebi daTmobilia italiis da sici-
liis daxasiaTebas. am regionze saubrisas strabonis wyaro-
ebi iyo polibiosi, artemidore (sanapiro zolis aRwera), ti-
meosi, posidoniosi, antioqe sirakuzeli, efore da TviT ge-
ografis piradi StabeWdilebebi. saubars straboni iwyebs
naxevarkunZulis saxelwodebis etimologiiT. Semdeg, igi
dawvrilebiT aRwers mas geografiuli kuTxiT, lokalizebas
ukeTebs naxevarkunZulze mosaxle yvela toms da qalaqs. mo-
kled axasiaTebs Svidive mefis saqmianobas da a.S. saerTod
strabonis stilia - saubari romelime tomze an qalaqze da
masSi istoriis pasaJebis CarTva. igive stilia gatarebuli
strabonis danarCen wignebSic, romlebSic geografia da
istoria erTmaneTSia gadaxlarTuli. strabonisTvis ucxoa
istoriis sistemuri Txroba, magram mis mier moyvanili zRva
masalis wyalobiT igi aris uaRresad woniani da originalu-
ri mkvlevari.

seneka ufrosi
romaeli mwerlis da ritoris lucius aneus seneka
ufrosis (laT. Lucius Annaeus Seneca, Zv.w. 54-ax.w. 39 ww.) biogra-
fiidan viciT, rom igi iyo mxedarTa fenidan gamosuli pro-
vincieli aristokrati, romelmac romSi mWermetyvelebaSi
miiRo SesaniSnavi ganaTleba. seneka iyo ciceronis stilis
Tayvanismcemeli, xolo politikuri SexedulebiT respu-
blikeli. keisar-pompeusis dapirispirebisas, samoqalaqo
omis dros, mas ukanasknelis mxare ekava.
senekas 10 wignad hqonda dawerili saxelmZRvanelo ri-
torikaSi. Cvenamde naSromis mxolod mcire fragmentebma
moaRwia, magram iribi cnobebiT viciT, rom masSi gadmocemu-
li iyo avgustusis da tiberiusis periodis ritorikis
istoria. senekas aseve dawerili hqonda saistorio naSromi,

- 68 -
romelSic aRwerili iyo samoqalaqo omebis periodi imp. ti-
beriusis mmarTvelobamde. samwuxarod, igi dakargulia da
mis Sesaxeb detaluri saubari ar SegviZlia.

plutarqe
plutarqe (berZ. Πλούταρχος, Zv.w. 46-ax.w. 126 ww.) miCne-
ulia elinizmis epoqis ukanasknel did filosofosad da mo-
ralistad. marTlac, igi Tavisi droisTvis uaRresad gana-
Tlebuli figura iyo. antikuri tradicia mas 200-ze met
Txzulebis avtorobas miawers, romlebic iyofa istoriul
da filosofiur-literaturulad.
plutarqes istoriuli Janris Txzulebebidan aRsaniS-
navia @„paraleluri biografiebi“. masSi
aRebuli aris Tanadrouli epoqis gan-
Tqmuli 46 (23 wyvili) paraleluri da 4
arawyviladi (sul mTlianobaSi 50) saxe-
ebi. dawyvilebas safuZvlad daedo cxo-
vreba-moRvaweobis msgavseba. mag., poli-
tikuri amocanebis Taviseburi gageba
ukavSirebs plutarqes, rom daawyvilos
Zveli spartis mefeebi – agis IV (Zv.w. 265-
24w ww.) da kleomen III (235-221 ww.) da ro-
mis istoriidan cnobili reformatore-
bi tiberius da gaius graxkusebi (Zv.w. plutarqe
?163-133 ww. da Zv.w. 153-121 ww.) da a.S.
romauli istoriis Seswavlis saqmeSi interess iwvevs
ciceronis^, keisris,^ pompeusis,^ krasusis grakxusebis da a.S.,
sul 22 romaelis cxovreba-moRvaweobebis aRwera. Tamamad
SeiZleba iTqvas, rom plutarqem warmatebiT SesZlo isto-
riis saxeebiT gadmosaxva. masTan sainteresod aris saxeebis
SerCevis principi. eseni arian: tiranisken mebrZolebi - su-
la,^ keisari^, pompeusi... da respublikelebi - ciceroni^, ka-
ton umcrosi^ da brutusi. maT Soris CarTulia antoniusi^,
rogorc biwierebis nimuSi. marTalia,^ plutarqes naSroms
axasiaTebs @mravali uzustobebi,^ rac imis Sedegia,^ rom meis-
torie Tavis gmirebze saukuneze meti xnis Semdeg werda da
salustiusis msgavsad angariSs uwevda ukve damkvidrebul
sazogadoebriv azrs. amis garda,^ misTvis ucxo ar iyo ama Tu
- 69 -
im pirovnebis Rvawlis da amagis gaidialeba^, ris gamoc XIX s-
is germanul istoriografiaSi ar miiCnevdnen mas @pirvelxa-
risxovan istorikosad. erTi SexedviT TiTqos es asecaa,^ mag-
ram Tu CavuRrmavdebiT mis Txrobas Cvens mier xsenebul mo-
RvaweTa Sesaxeb^, agreTve romis istoriis sxvadasxva aspeqte-
bs, davinaxavT plutarqes naSromebis udavod didi mniSvne-
lobas. amave dros,^ masTan Semonaxulia Sinaarsi anda cita-
tebi am epoqis sxva naSromebidan,^ romlebsac Cvenamde ar mo-
uRweviaT.
`zneobriv TxzulebebSi~ mocemulia plutarqes filo-
sofiur-literaturuli Sexedulebebi. maTSi ganxilulia
adamianuri cxovrebis ori Zalis - saTnoebis da bedisweris
mniSvnelobis sakiTxebi. rasac kidec mieZRvna TxzulebebSi
Semavali sami nawarmoebi: `aleqsandre didis bedisa da mama-
cobis Sexameba~, `romaelebis bedze~ da `aTenelebi omSi uf-
ro saxelganTqmuli iyvnen Tu sibrZneSi~.
plutarqes sxva Txzulebidan sayuradReboa: `politi-
kuri darigebebi~, „unda monawileobdnen Tu ara moxucebi
saxelmwifo saqmeebSi“, `monarqiis, demokratiisa da oli-
garqiis Sesaxeb~ da a.S.
meistories mier moTxrobil biografiebs antikuri is-
toriisTvis didi mniSvneloba aqvs. bevri mwerlis Txzule-
ba, saidanac plutarqem amoiRo cnobebi, Cvenamde ar moaR-
wia. ase rom, rig SemTxvevaSi igi rCeba erTaderT wyarod. am
pozitivis garda, unda iTqvas, rom plutarqesTan daculia
mravali uzustobebic. Cans, biografiebis Sejerebisas, plu-
tarqesTvis mTavari iyo ara istoria, aramed morali. igi
Tvlida, rom mis mier aRwerili pirebi unda yofiliyo mora-
luri principebis gansaxiereba. plutarqes azrovnebiT, is-
toriis mizani iyo zneobis gamosworeba. moralis qadagebis
survili zogjer aiZulebs mas dasTmos istoriuli WeSmari-
teba. amitomacaa, rom yvela mis nawarmoebs xelwerad gasde-
vs - `mxolod RmerTebis neba~.

lukanusiM
markus aneius lukanusis (laT. Marcus Annaeus Lucanus, 39-
65 ww.) biografiidan viciT, rom misi winapari dedis xaziT

- 70 -
iyo seneka ufrosi. lukanusi ekuTvnoda provincieli ari-
stokratebis wres. romauli gagebiT igi ar Sedioda elitaSi,
magram qonebis wyalobiT man SesaniSnavi ganaTleba miiRo
romsa da aTenSi. mMisi biZa da aRmzrdeli iyo filosofosi se-
neka umcrosi (Zv.w. 4-ax.w. 65 ww.).
lukanusis kalams ekuTvnoda sxvadasxva poemebi ber-
Znul da romauli samyarodan (medea, saturnaliebi...). Cven-
Tvis mniSvnelovania misi 10 wignad dawerili poema „@farsa-
losi, anda samoqalaqo omis Sesaxeb“. poema exeba Zv.w. 49-45
wlebSi romSi mimdinare samoqalqo omis istorias. Ppoema
miCneulia msoflio literaturis erT-erTi saukeTeso Zeg-
lad. masSi farsalosis brZolis epizodTan erTad ganxilu-
lia keisar-pompeusis dapirispireba, samoqalaqo omis da-
wyeba da msvleloba. marTalia,^ lukanusi Tavis poemas werda
im movlenebidan 100-ze meti wlis Semdeg^, magram mas gamoye-
nebuli aqvs winamorbedTa naSromebi. avtori sakmaod kar-
gad erkveva movlenis peripetiebSi, omis mizezebSi^, mebrZol
ZalTa ganlagebasa da gegmebSi,^ TviT omis msvlelobaSi da
sxv.
istoriografiaSi lukanusi miCne-
ulia imperatorTa despotizmis mowina-
aRmdeged. Sesabamisad, poemaSi misi sim-
patiebi mTlianad aristokratuli (se-
natis) respublikis mxarezea da Tanaug-
rZnobs pompeuss^, Tumca zog mis gadawy-
vetilebas igi kritikulad afasebda. sa-
gulisxmoa,^ rom lukanusi ramdenadme
sworad warmoaCenda samoqalaqo omis
lukanusi
mizezebs (asaxelebs eqvs maTgans)^, axasi- (Tanamedrove
aTebda mis xelmZRvanelebs (pompeuss,^ biusti, kordoba)
keisars,^ katons...)^, omis calkeul epizo-
debs (rubikonis gadalaxvas,^ romSi panikas...) da a.S.
poema „@farsalosi“ dausrulebelia.^ amis miuxedavad,
sakiTxis garSemo romauli saistorio eposis pirveli Cvena-
mde moRweuli nawarmoebia da igi mxatvrulad warmogviCens
msoflio istoriis am movlenas. amitom^ lukanusis „@farsa-

- 71 -
loss“^ garkveuli azriT^ pirvelxarisxovani wyaros mniSvne-
lobac eniWeba.

svetoniusi
gaius svetonius trankvilusi (laT. Gaius Suetonius Tra-
nquillus, ?70-?122 ww.) Zvel romauli saistorio mwerlobis
erT-erTi TvalsaCino warmomadgenelia. mas mecnier-enci-
klopedistad moixsenieben, rac istorikosis ganswavlulo-
bis maniSnebelia.
svetoniusi mxedarTa fenis wridan iyo. mis winaprebs ar
hqondaT mniSvnelovani Tanamdebobebi, magram sasaxlis ka-
rTan daaxloebuli figurantebi iyvnen. warmomavlobam da
SesaniSnavma sabaziso ganaTlebam istorikoss SesaZleblo-
ba misca muSaoba daewyo imp. adrianes saimperatoro kance-
lariaSi. CvenTvis ucnobia imperatoris mxridan misi Tana-
mdebobidan daTxovnis realuri mizezebi. aseve ucnobia
istorikosis sicocxlis bolo wleebi.
svetoniusi produqtuli mwerali iyo. misi naSromebi-
dan srulad mxolod „Tormeti keisris
cxovrebam“ moaRwia. rac Seexeba dana-
rCen Txzulebebs, maTi mxolod saxe-
lebi aris cnobili („cnobili mamakace-
bis Sesaxeb“, „mefeebis Sesaxeb“, „romis
Sesaxeb“...).
istorikosis umTavresi naSromia
„Tormeti keisris cxovreba“. masSi ke-
svetoniusi, isridan dawyebuli imp. domicianeTi da-
(„niurnbergis
qronika“ – 1493 w.)
srulebuli gadmocemuli iyo mmarTve-
lTa biografiebi. plutarqesgan gans-
xvavebiT svetoniusi nakleb yuradRebas aqcevda mis mier wa-
rmodgenili personaJebis samxedro miRwevebze da saxel-
mwifo saqmianobaze da amis nacvlad igi yuradRebas uTmobs
piradi cxovrebis faqtebs, mmarTvelobis droindel ane-
gdotebs da a.S. amis miuxedavad, SegviZlia vTqvaT, rom igi
mainc mniSvnelovani saistorio wyaroa.
„Tormeti keisris cxovreba“ rva wignisgan Sesdgeba. ke-
isridan neronamde myof imperatorebis cxovrebis aRweras

- 72 -
daeTmo TiTo wigni. meSvide wignSi moTxrobilia galbas,
otonis da vitelusis, xolo merveSi - vespasianes, titusis
da domicianes cxovreba.
romaul saistorio mwerlobaSi biografiul Janris na-
warmoebebis weras Tavisi tradicia hqonda. am sferoSi pi-
rveli cnobili warmomadgenlebi iyvnen kornelius nepoti
da markus varoni. plutarqesTan cnobil pirTa mTeli gale-
rea mocemuli, magram misTvis damaxasiaTebeli iyo mxolod
faqtebis moralizebuli Txroba.
samecniero literaturaSi SeniSnulia, rom antikur
epoqaSi gavrcelebuli iyo biografiebis weris ori tipi. pi-
rvelis mixedviT masalis gadmocema xdeboda qronologi-
uri Tanmimdevrobis principiT, xolo meoreTi mxolod Te-
maturad. svetoniusi pirveli iyo romaul mwerlobaSi, ro-
melmac saxelmwifo moRvaweebis cxovrebis aRwerisas Tema-
turi principi gamoiyena. Tu plutarqe Tavis personaJebs
yofda respublikelebad, tiraniisken mebrZolebad da zne-
dacemul pirebad, msgavsi principi svetoniusisTvis ucxoa.
mas ar hyavda gamorCeuli tipaJi, magram misi simpatiebi
ixreba oqtavianes, vespasianes da titusis mimarT. istori-
kos axasiaTebda e.w. „cudi“ imperatorebis rigi saqmeebis mo-
woneba. mag., domicianes saqmianobaze saubrisas istorikosi
ar iviwyebda imperatoris brZolas prokonsulebis da qala-
qis magistratebis mxridan Zalauflebis gadametebis Taoba-
ze da a.S.
svetoniusis weris manera iyo martivi, ris gamoc misi
Txzuleba imTaviTve misaRebi gaxda Tanadrouli da momde-
vno periodis mwerlobisTvis. igi popularul da mimbaZvel
mwerlad miiCneoda „karolinguri renesansisas“ da Semdgo-
mi periodis safrangeTSi.

dion kasiosi (kasiusi)

imperiis periodis istorikosebidan calke saubris Te-
ma aris dion kasiosi (laT. Lucius Claudius Cassius Dio Cocceianus,
?153-235 ww.). igi iyo provincieli aristokrati q. nikomedii-
dan. brwyinvale ganaTlebam mas SesaZlebloba misca daekave-

- 73 -
bina maRali saxelmwifoebrivi Tanamdebobebi. imp. komodu-
sis (161-192 ww.) dros igi senatoria, xolo severusis (193-211
ww.) imperatorobisas ki gardacvlili konsulis Semcvleli.
216 wels, parTebTan omSi, kasiosi Tan axlda imp. karakalas
(211-217 ww.). imp. aleqsandre severusis dros (222-235 ww.) mas
vxedavT jer afrikis, xolo Semdeg saimperatoro provinci-
ebis dalmaciis da zemo panoniis prokonsulad. 229 wels ka-
siosi konsuli da imperatoris kolegaa.
winsvla-warmatebis miuxedavad kasiosi romSi popula-
ruli mainc ar iyo. ufro metic, konsulobis dros mas sik-
vdiliT daemuqrnen. aSkara iyo, rom istorikosma ver daamya-
ra harmoniuli urTierToba romauli sazogadoebis im wre-
ebTan, romelebic warmarTavdnen qveynis politikur cxov-
rebas.
kasioss ekuTvnoda `romis istoria~. igi sami nawilisa-
gan Sesdgeba. pirvelSi Txroba iwyeba uZvelesi droidan da
mTavrdeba avgustusis monarqiamde. meore nawilSi saubaria
markus avreliusis gardacvalebamdel ambebze, xolo mesa-
meSi faqtebi miyvanili iyo 229 wlamde. sul Txzuleba mo-
icavda 80 wigns. igi literaturul wyaroebze damyarebuli
naSromia. rogorc avtori ambobda, mas wakiTxuli hqonda
yvelaferi visac ki raime dauweria romaelebze. kasiosi sa-
erTod ar asaxelebs wyaroebs, amitomac misi dadgena xdeba
mxolod teqstis analizis da Zvel avtorTa SromebTan Seda-
rebis savaraudo daskvnebis gamotaniT. erTni fiqroben, rom
I-XVII wignebi romael mematianeTa nawerebzea agebuli da mas-
Si ar aris gamoyenebuli grandebis - liviusis da polibio-
sis Sromebi. XVIII-XXI wignebSi aSkarad SeimCneva polibiosis
gavlena. es imdenad sagrZnobia, rom istorikosebs igi exma-
reba polibiosis Txzulebis nakluli adgilebis aRdgenaSi.
XXXVI wignidan keisris sikvdilamde TxrobaSi kasiosi Ziri-
TadSi liviuss eyrdnoba. miTridatuli omebis epizodebis
gadmocemisas masTan SeimCneva plutarqes biografiebTan
siaxlove.
`romis istoriaSi~ Txroba dalagebulia konsulebis
zeobis wlebis mixedviT, magram avtori zogjer qronologi-

- 74 -
as arRvevs da ambebs ajgufebs geografiuli an urTierTmi-
zezobrivi kavSiris principze. naSromis I-II nawilisTvis ka-
sioss gamoyenebuli hqonda winamorbedi istorikosebis
Sromebi. Tanadrouli ambebis Txrobisas igi damoukidebeli
mkvlevari Cans. es nawili masSi ufro zusti da detaluria.
saerTod, kasiosis naSromi metwilad samxedro istoriaa.
masSi meti adgili aqvs daTmobili omebs da sagareo urTier-
Tobebs, vidre romauli sazogadoebis saSinao cxovrebas.
faqtebis gadmocemisas igi ar cdilobs movlenaTa Sinagani
arsis da mizezebis axsnas. misi azriT, movlenebi damokide-
bulia zebunebriv Zalaze. saswaulmoqmedebas didi adgili
ukavia kasiosis naSromSi. misive TqmiT, istoriis wera man be-
disweris karnaxiT daiwyo.
kasiosi respublikis apologetia, magram monarqiaze
gadasvla mas aucilebl procesad miaCnda. misi idealia se-
nati, rogorc xelmZRvaneli organo da mis mier arCeuli im-
peratori.

apiane
Zv.w. I s-is romis istoriis Sesaswavlad erT-erT mTavar
wyarod miiCneva apiane aleqsandrielis (berZ. Ἀππιανός Ἀλεξα-
νδρεύς, ?95-?165 ww.) „@romis istoria“. Tavisi struqturiT igi
Camohgavs polibiosis da diodores msoflio istoriebs,^ ma-
gram masalis ganlagebis ara qronologiuri, aramed teri-
toriuli,^ anda eTnikuri principi, mkveTrad ganarCevs mas.
apiane aleqsandrieli berZeni iyo, aristorkratuli
ojaxidan. warmomavlobam mas SesaZlebloba misca mieRo Se-
saniSnavi ganaTleba. aleqsandriaSi mimdinare ajanyebis Se-
mdeg apiane romSi gadabargda, sadac mas jer advokatis, xo-
lo imp. avreliusis dros prokuroris rangSi vxedavT.
istorikosis cxovreba-moRvaweoba daemTxva imperiis
Zlevamosilebis xanas. es iyo Taviseburi periodi qveynis
cxovrebaSi. romi da italia aiTqvifa vrcel imperiaSi. ro-
mi-polisidan igi gadaiqca romi-msoflio qalaqad. yoveli-
ves isic daemata^, rom ekonomikurma centrebma gadainacvles
provinciebSi,^ romlebic axla^ respublikis epoqasTan Seda-

- 75 -
rebiT^ gegmazomierad iZarcveboda. Zvel patriciul sazoga-
doebas TandaTan aZevebda italieli da provinciebis monaT-
mflobelebidan da imperiis samxedro-biurokratiuli apa-
ratidan gamosuli axali aristokratia. es tendencia aisaxa
maSindel moRvaweTa da istorikosTa ganwyobaSi. maT nawa-
rmoebebSi gvxdeba `Pax Romana~-s qeba da misi miCneva saimpe-
ratoro azrovnebis did miRwevad. Tavisi ideiT da mimarTu-
lebiT aseTia apianes @roms istoriac.
ZiriTadSi apianes interesis sferoa samxedro istoria.^
misTvis romauli samyaro igive omebis istoriaa. amasTan, me-
matiane ganixilavs mxolod im omebs,^ romlebic uSualod
romaelebs exeba da dumiliT gverds uvlis^ an zereled axse-
nebs antikuri samyaros sxva samxedro Setakebebs.
mrwamsiT apiane monarqistia. mas miaCnda,^ rom keisarma
udidesi sikeTe moutana romaelebs. amitom misi mokvla iyo
boroteba,^ xolo mkvlelebis mimarT SurisZieba samarTlia-
ni aqti. demokratias da saxalxo moZraobas igi uaryofiTad
uyurebda,^ radgan maT Tvlida @udidesi saxelmwifoebis da-
Rupvis mizezad. misi simpatiaa sula^, avgustusi... es maSin,^
rodesac mas mxedvelobidan rCeba,^ rom sula iyo pirveli^,
romelmac proskripciebi politikuri brZolis iaraRad ga-
moiyena.
apianes Txzuleba 24 wignisgan Sesdgeba da qronologi-
urad moicavs Zveli romis istorias qalaqis daarsebidan
ax.w. II s-is pirvel aTwleulebamde. samecniero literatura-
Si SeniSnulia, rom apianes Txzuleba daumTavrebeli naSro-
mis STabeWdilebas tovebs. aseve mecnierTa nawili apianes
kompilatorad miiCnevs,^ ramdenadac igi kalkirebas ukeTebs
keisars,^ plutarqes,^ liviusis da sxva^ istorikosebis naSro-
mebs. arada, Txzulebis guldasmiT gacnobiT Cans^, rom api-
aneze kompiliatoris Tikunis mikuTvneba uadgiloa da igi
warmogvidgeba sruliad originalur avtorad. rad Rirs Tu-
ndac is faqti,^ rom sxva istorikosebisagan gansxvavebiT apa-
iane zustad da mkafiod asaxelebs romSi mimdinare samoqa-
laqo omis erT-erT mizezs - miwaTmflobelobas^. apianes @sa-
moqalaqo omebi antikuri istoriografiis erTaderTi Cve-

- 76 -
namde moRweuli Zeglia,^ romelSic grakxusebis epoqiT da-
wyebuli oqtavianeTi damTavrebuli, e.i. Zv.w. 133-31 wlebis
movlenebi, erTmaneTTan kavSirSia gadmocemuli. aqve imasac
davamatebT, rom miTridatul ombebTan dakavSirebiT apia-
nes TxzulebaSi daculi faqtebi ufro met ndobas imsaxu-
rebs vidre sxva Zvel avtorTa naSromebi.

florusi
imperiis droindeli istorikosebidan lucius (publi-
us) aneus florusi (laT. Lucius [Publius] Annaeus [Annius] Florus,
?70-?140 ww.) warmoSobiT afrikidan iyo. imp. domicianes (81-
96 ww.) mmarTvelobisas igi romSi gadmosaxlda, sadac sofi-
stur moRvrebas daeufla. aSkara iyo, rom romis elitaSi
florusma ver hpova Tavisi adgili, amitomac igi tovebs „ma-
radiul qalaqs“ da sacxovreblad espaneTis q. tarakonSi ga-
dadis, sadac qmnis literaturul skolas. imp. traianes
dros flosusi kvlav romSi Cans. danarCeni kvali misi cxo-
vrebidan ikargeba.
floruss ekuTvnis or wignad dawerili „romis isto-
riis yvela omebis epitomebi 700 wlis manZilze“. epitoma be-
rZnuli sityvaa da niSnavs mokle gadmocemas. am SemTxvevaSi
florusi akeTebs liviusis Txzulebis mokle variants. epi-
tomis pirvel wignSi gadmocemuli iyo romis dapyrobebis
istoria dawyebuli mefeTa xanidan da Zv.w. II s-is movlenebiT
damTavrebuli. masSi naxsenebia romaelTa yvela mniSvnelo-
vani brZola. meore nawilSi saubari midis grakxusebis peri-
odidan moyolebuli ax.w. II s. dasawyisamde mimdinare samoqa-
laqo omebze. Txzuleba daiwera imp. adrianes (117-138 ww.) xa-
naSi.
florusi ar aris pirvelxarisxovani istorikosi. amis
garda, mis naSromSi aris rigi faqtobrivi Secdomebi. ama-
sTan, igi tendeciuria, Seicavs romis panegerikis faqtebs da
a.S. swored Fpanegerikis nimuSia, rodesac florusi sparta-
kis ajanyebis Sesaxeb werda, rom „mokavSireTa omi raoden sa-
sircxo ar unda yofiliyo, igi mainc midioda Tavisufal
xalxs Soris. Mmagram vin iqneboda gulgrili imis yurebisas,
rom msoflio mbrZanebeli xalxi awarmoebda oms sakuTar

- 77 -
monebTan da ar SeeZlo isini gaenadgurebina erTi Zlieri da-
rtymiT... MEme ar vici spartakis xelmZRvanelobiT warmoebul
oms ra davarqvaT, radganac monebi jariskacebad iyvnen, xo-
lo gladiatorebi ufrosebaT“. istorikosi aseve dasZenda,
rom monebma „maTi mxridan abuCad agdebiT gaadides Cveni
ubedurebebi“.
anda, egviptis sakiTxis mimarTebaSi, romelic romSi mi-
mdinare politikuri procesebis Tanamdevi iyo, istorikosi
ironiiT aRwerda antonius-kleopatras urTierTobis deta-
lebs. aSkara iyo, rom kleopatras siyvaruliT datyvevebu
li antoniusi avtorSi araviTar simpaTias ar imsaxurebda.
samagierod florusi aRfrTovanebulia gamarjvebuli oqta
vianes saqcieliT. igi siamayiT aRniSnavda, rom goniereba
princepsisTvis silamazeze maRla mdgomia.

aufidius basusi
I s-Si cxovrobda romaeli istorikosi aufidius basu-
si. mis Sesaxeb cnobilia mxolod, rom igi iyo epikurizmis
swavlebis mimdevari da senekas (laT. Aufidius Bassus, Zv.w. 4-
ax.w. 65 ww.) megobari. basusi romSi wonad istorikosad mi
iCneoda. mis naSromebs iyenebdnen plinius ufrosi, taci-
tusi, kvintiliane da sxv.
basuss miewereba ori istoriuli naSromi - „germaniis
omis wigni“ da „istoria“. pirvel naSromSi avtori ZiriTa-
dSi aSuqebda germanelebis winaaRmdeg oqtavianes mxridan
warmoebul samxedro kampanias. rac Seexeba „istoria“-s, sa-
varaudoT igi moicavda Zv.w. I da ax.w. I s-bis 30-ani wlebamdel
istoriis Txrobas. samwuxarod, orive naSromis fragmentu-
lobis gamoc maT Sinaarze saubari rTuli xdeba.

tacitusi
romauli literatoris da saistorio mwerlobis kla-
sikosad miCneuli aris publius kornelius tacitusi (laT.
Publius (Gaius) Cornelius Tacitus, ?56-?117 ww.). mas ucnauri bedi
xvda wilad. tacituss romaul skolaSi ar aswavlidnen, xo-
lo filologebi saerTod ar interesebodnen misi nawarmo-
ebebiT. swored am uyuradRebobis Sedegia, rom mogviano pe-
riodis istorikosebTan tacitusis biografiuli cnobebi
- 78 -
ar Semonaxula. aAmitomacaa, rom istorikosis cxovrebiseu-
li Strixebis aRdgenis yvela cda varaudebzea damyarebuli.
saerTod, korneliusebi yvelaze gavrcelebuli gvari iyo
Zvel romSi. isini iyvnen patriciusebic da plebeebic. Ffi-
qroben, rom istorikosi patriciusTa gvaridan ar iyo, ra-
dgan „tacitusebi“ ZiriTadSi saxlobdnen md. pos Crdilo
teritoriaze da narbonis galiaSi. aAmasTan, publiusi Crdi-
lo italiidan ar iyo. saqme imaSia, rom plinius umcrosi
(?61-113 ww.), romelic iyo am provinciidan gamosuli, arsad
xazs ar usvams istorikosis Tanamemamuleobas.
CvenTvis ucnobia istorikosis samSoblo, misi aRzrdis
wlebi da a.S. tacitusis saskolo periodi daemTxva imp. ne-
ronis, xolo ritorikuli swavleba imp. vespasianes mmarTve-
lobas. eEs ki is periodia, rodesac fFlaviusebis mmarTvelo-
bisas gaCaRda literaturuli kamaTi oratorul xelovneba-
Si e.w. „Zvel“ da „axal“ stilis mimdevrebs Soris. ciceronis
gawonasworebul stils daupirispirda paTetikuri Janri.
aseT fonze, tacitusi amodioda erTiani literaturuli
programiT, anu yovelgvari ukiduresobis gareSe „axal“
stilTan klasikuri tradiciebis SerwymiT.
80-ian wlebSi tacitusi rig administraciul Tanamde-
bobebzea. igi iyo kvestori, senatori, qurumi, konsuli da
bolos provincia aziis prokonsulic.
tacitusis miewereba Sromebi: „dialogi oratorobis
Sesaxeb“ („dialogi“), „iulius agrikolas cxovreba“ da „ge-
rmanelTa warmoSoba da germaniis mdebareoba“ („germania“).
„dialogis“ mTavari Temaa romSi mWermetyvelebis dacemis
mizezebis warmoCena. avgustusidan dawyebuli Ees sakiTxi
sxvadasxva mwerlebis msjelobis sagani iyo. seneka ufrosi,
kvintiliane da sxvebi mWermetyvelobis dacemis mizezad
tradiciuli Cveulebebis moSlas da seriozuli Sromis
arqonis survils Tvlidnen. Ptacitusi sxva gziT wavida da
igi mizezebs romis sazogadoebriv wyobaSi mimdinare cvli-
lebebSi xedavda.
`iulius agrikolas cxovreba~ (mokled `agrikola~) ta-
citusma 97-98 wlebSi Seqmna. es gaxldad istorikosis mier
Tavisi simamris gneus iulius agrikolas (40-93 ww.) mimarT
- 79 -
saxotbo stilSi dawerili Txzuleba. istorikosisTvis
agrikola romaeli moqalaqis idealia. masze Txzulebis Se-
qmniT istorikosi Seecada daesabuTebina, rom zomier da ke-
TilSobil adamians, TviT mkacri imperatorebis mmarTve-
lobisas SeuZliaT gadarCnen da ierarqiul safexurzec wa-
iwion. Aagrikolas biografiuli cnobebis garda, Txzulebi-
sTvis damaxasiaTebeli aris eTnografiuli da geografiuli
gadaxvevebi, ris gamoc es Txzuleba britaneTis kunZulebze
romauli mmarTvelobis pirveli saukuneebis istoriis
umTavresi wyaroa.
tacitusis monografia „germania“ (98 w.) EmarTalia da-
moukidebeli nawarmoebia, magram igi ar efuZneba istoriko-
sis mxridan am qveynis nacnobobaze. romaul mwerlobaSi ge-
rmanelebi pirvelad aRwera keisarma, liviusma (naSromi da-
kargulia) da plinius ufrosma. aSkara iyo, rom 90-iani wle-
bisTvis romaul politikaSi germaniis sakiTxi kvlav mwva-
ved dadga. Aavtoriseuli SeniSvniT: germanelebze meti tri-
umfi iyo gadaxdili, vidre gamarjvebebi. istorikosis miza-
ni iyo romaelebisTvis eCvenebina germanuli safrTxis re-
aloba, magram imp. traianem (98-117 ww.) ar gaiziara misi pa-
Tosi da germaniaSi laSqrobas dakiis omebi amjobina.
„germania“ Sedgeba saerTo da specialuri nawilisagan.
maTSi saubaria germaniis geografiul mdebareobaze, mis ma-
cxovreblebze, romlebic avtors aborigenebad miaCnda. ta-
citusi saubrobs maT religiaze, samxedro saqmeze, sazoga-
doebriv wyobaze, yofaze da a.S. nawarmoebSi bevria anaqroni-
zmi, ignorirebulia germanuli terminebi da saxelebi, uzu-
stobebia TviT antikuri eTnografiis kuTxiTac, magram yo-
velives „gamarTleba“ is aris, rom istorikosis mizani iyo
ara samecniero, aramed mxolod politikuri da literatu-
ruli nawarmoebis wera.

flaviusi
romis aRmosavluri politikis da adreuli qristiano-
bis istoriis sakiTxebis SeswavlisTvis wonadi figura aris
ebraeli istorikosi ioseb flaviusi (laT. Josephus Flavius, 37-
?100 ww.). mis Sesaxeb SegviZlia vTqvaT, rom warmoSobiT igi

- 80 -
maRali samRvdeloebis wridan iyo. socialuri statusidan
gamomdinare mas hqonda epoqis Sesaferisi brwyinvale sasu-
liero da saero ganaTleba. igi flobda Zvel ebraul, ara-
meul, berZnul, laTinur, sabaTeur da arabul enebs. aseve
flaviusi ganswavluli iyo Zveli aRTqmis iudeur tradici-
aSi, berZnul-romaul kulturasa da antikuri civilizaci-
is mecnierebis sxvadasxva dargebis miRwevebSi.
flaviusi iudeis samefos politikur cxovrebis aqti-
uri monawilea. iyo ebraelebis erovnul-ganmaTavisufle-
bel moZraobaSi. 66-73 wlebis antiromauli ajanyebis dros
iosebs organizatorTa gverdiT vxedavYT. igi saTaveSi gali-
leis fronts edga, magram ajanyebis dawyebidanve romaelTa
mxareze gadavida. ufro metic, man SesZlo romaeli mTava-
rsardlebis vespasianes da titusis keTilganwyobis mopove-
ba. rogorc libertins iosebs Tavisi patronebis msgavsad
flaviusis gvari mieca.
ierusalimis alyisas iosebi romaelTa banakSi Tarji-
mnis movaleobas asrulebda. romaele-
bis mier ierusalimis aRebis Semdeg, 70
wels, flaviusis TxovniT, mas gadaeca
qalaqSi arsebuli ebrauli wminda wi-
gnebi. sicocxlis bolo wleebi iosebma
romSi gaatara, sadac igi saimperatoro
sasaxlis karze privilegirebul roma-
el ebraelad mogvevlina. uUfro metic,
imp. vespasianem mas uboZa romis moqala- ioseb flaviusi,
qeoba da mamuli iudeaSi. garviura – XVIII s.
flaviusis Sromebidan cnobilia: „iudevelTa omi“,
„iudevelTa siZveleni“, „TviTapologia“ da „apionis wina-
aRmdeg“. istoriografiaSi miCneulia, rom ioseb flaviusis
Txzulebebi aris ebraelTa istoriis ZiriTadi wyaro dawye-
buli makabelTa periodidan romaelebis mxriv ierusalimis
dapyrobiT damTavrebuli. Cvenis mxriv davamatebT, rom
„iudevelTa omi“ da „iudevelTa siZveleni“ aris aseve fa-
sdaudebeli masala ax.w. I s-is Zveli romis da adreuli qri-
stianobis istoriis sakiTxebisTvis.

- 81 -
 „iudevelTa omi“ (?75/9 w.) avtoris mier arabul enaze
dawerili da Semdeg berZnulad Targmnili Txzulebaa. igi
Svidi tomisgan Sesdgeba da moicavs Zv.w. 177 - ax.w. 73 wlebis
ambebis Txrobas. naSromis wonas zrdis is faqti, rom avtori
monawileobda im omSi, romelsac igi aRwerda. flaviusis
winamdebare naSromis kiTxvisas mxedvelobaSi aris misaRebi
is faqti, rom igi sinaTleze piradad imp. titusi brZanebiT
gamovida. maSasadame, masSi gaJRerebulia oficiozis pozi-
cia. Tu yovelives davamatebT avtoris pirad Tvisebebs (si-
mpatiebi romaelebis mimarT...), maSin Txzulebis kiTxvisas
naTeli xdeba TviT flaviusis mier naSromSi Seqmnili wina-
aRmdegobebis arsi, rac ganpirobebuli iyo romaelebis mima-
rT mimarT misi monuri mdgomareobiT, anda zelotebisadmi
piradi angariSebiT, ris gamoc istoriis rig momentebs igi
damaxinjebulad gadmoscems.
„iudevelTa siZveleni“ 20 Tavisgan Sesdgeba. masSi ga-
dmocemuli aris ebralTa Zveli istoria. avtoris mizani
iyo romis xelqveiT myofi farTo auditoriisTvis gaecno
ebrauli siZveleebi, religiuri, saxelmwifoebrivi da ku-
lturuli tradiciebi. am mxriv misi nawarmoebi garkveul
wilad iudeis apologiaa. aseTi midgomiT igi sxvebs usabu-
Tebda ebraelebis saukuneobrivi istoriis arsebobas. aAmi-
tomac aris, rom Txzulebis garkveul nawilSi movlenebis
Txroba bibliis teqstTan iCens msgavsebas.
naSromze muSaobisas flavius gamoyenebuli aqvs wya-
roTa farTo speqtri, romelTa Soris bevri dakargulia.
avtori iyenebs saxelmwifo brZanebebidan sxvadasxva pasa-
Jebs, anda igi citirebas akeTebs saxelmwifoTa Soris xelSe-
krulebebidan. gamoyenebulia strabonis, polibiosis, li-
viusis da sxvebis Sromebi, xolo naSromis pirvel aTi wigni
bibliis teqstis paralelia. CvenTvis sainteresoa Txzule-
bis bolo sami wigni, romelic moicavs iudeis romauli mma-
rTvelobis periods (orod didi, hesius florusis mmarTve-
loba, prokurოri pilate pontoeli...), 66-71 wlebis movle-
nebs, adreuli qristinobis sakiTxebs da sxv.

- 82 -
 niSandoblivia, rom Sua saukuneebSi flaviusis „iude-
velTa siZveleni“ iyo is erTaderTi wyaro romliTac mkiT-
xvels SeeZlo damatebiTi informacia mieRo romis mier azi-
uri saxelmwifoebebis dapyrobebze, zemonaxseneb istori-
ul faqtebze Tu pirovnebebze. radganac iudea iyo qristi-
anobis samSoblo, amitomac flaviusma aRwera im periodis
istoriac, rodesac moRvaweobdnen qriste da mociqulebi.
swored masTan aris daculi qristes Sesaxeb pirveli ara-
qristianuli xseneba. avtors saeklesio tradiciisgan gans-
xvavebulad moaqvs ioane naTlismcemelis dasjis versia da
a.S.
SemTxveviTi ar aris, rom flaviusis wignebSi daculi
Zveli romis istoriis faqtebi avtors ayenebs iseTi roma-
uli grandebis gverdiT, rogorebic iyvnen liviusi da tati-
tusi. IV-V ss. erT-erTi eruditi qristiani mwerali, bibliis
kanonikuri teqstis Semqmneli netare ieronime (342-?420 ww.)
mas „berZenTa titus liviuss“ uwodebda.

ulpianusi
Zveli romis gamoCenili iuristisa da saxelmwifo moR-
vawe domicius ulpianus (?170-223 ww.) ekuTvnis administra-
ciuli xasiaTis instruqcia-traqtati „prokonsulTa mova-
leobis Sesaxeb“. igi uZvirfasi wyaroa romi-provinciebis
urTierTobebis istoriis SeswavlaSi.
romSi ulpianusis avtoriteti didi iyo. igi Seyvanili
iyo im iuristTa ricxvSi, romelTa persona aucilebelad
cnobili unda yofiliyo mosamarTleebisTvis. misi biogra-
fiuli cnobebi mwiria. viciT mxolod, rom warmoSobiT igi
iyo tvirosidan da imp. aleqsandre severusis mmarTvelobi-
sas man miaRwia maRal ierarqiul winsvlas. Ooficialur do-
kumentebSi mcirewlovani imperatori mas mamobilsac uwo-
debda. misi aseTi mdgomareoba didxars ar gagrZelebula.
223 wels, pretorianelebis amboxebisas, ulpianusi sicoc-
xles gamoasalmes.
ZiriTadi Sromebi ulpianusma imp. Kkarakalas mmarTve-
lobisas Seqmna. sul raRac aTi wlis manZilze, 211-221 wle-
bSi, man dawera 30 traqtati mTlianobaSi 250 (zogi versiiT

- 83 -
287) wignis saxiT. Aunda SevniSnoT, rom arc manamde da Se-
mdgom msgavsi produqtuli arcerTi romaeli iuristi ar
iyo. Uulpianusis Txzulebebi sargeblobdnen didi popula-
robiT Tanamedroveebsa da mogviano periodSi. iuridiul
skolebSi aucilebeli iyo ulpianusis Txzulebebidan fra-
gmentebis swavla, xolo misi azri savaldebulo iyo mosama-
rTleebisTvis. TviT cnobili iustinianes digestebis me-
samedi ulpianusis Txzulebebzea dafuZnebuli. aArsebiTad,
ulpianuss miewereba momentis Sesaferisi universaluri
administraciuli samarTlis Seqmna.
traqtati „prokonsulTa movaleobis Sesaxeb“ adminis-
traciuli samarTlis JanrSi miiCneva saukeTeso nawarmo-
ebad. igi 10 wignisgan Sedgeba da masSi ganxiluli iyo is da-
maxasiaTebeli situaciebi da SesaZlo tipiuri SemTxvevebi,
rasac xSirad awydebodnen prokonsulebi yoveldRiur saq-
mianobaSi. marTalia es dokumenti gvi-
andeli xanisaa, sami saukunis ganmavlo-
baSi da gansakuTrebiT imperiis period-
Si prokonsulis statusma mniSvnelova-
ni cvlileba ganicada, magram safiqre-
belia, rom igi adrindel viTarebasac
imeorebdes. yovel SemTxvevaSi, romi-
dan gamgzavrebuli prokonsulebi re-
spublikis xanaSic da Semdegac, adgil-
ulpianusi
(gviandeli ze gamocxadebamde ganuxrelad asrule-
graviura) bdnen msgavs instruqciebs.
Uulpianusis „prokonsulTa movaleobis Sesaxeb“ tra-
qtatis mniSvneloba ganuzomelia. misi erT-erTi gamomceme-
lis SeniSvniT, ukanaskneli antoninebis da pirveli severu-
sebis droindeli provinciebis Sesaxeb epigrafikuli, papi-
rologiuri da arqeologiuri wyaroebis mier mowodebuli
informaciebi fragmentulia da xSirad sapirispiro cno-
bebs Seicavs. rac Seexeba winamdebare traqtats, misiT Sesa-
Zlebelia oficialuri ideologiis doneze dazustdes Cveni
warmodgenebi romis da misi provinciebis Sesaxeb.

- 84 -
 lucius ampeliusi
principatis gvian periodSi moRvawe lucius ampeli-
usi (?175-?267 ww.) istorikosTa meorexarisxovani pleadis
warmomadgenelia. avtoris Sesaxeb viciT mxolod, rom igi
warmoSobiT romauli afrikidan iyo da mas miewereba mcire
formatis Txzuleba „samaxsovro wignaki“. igi 50 Tavisgan Se-
sdgeba da romlis zogi nawilebi ori-sami frazisganaa. mci-
re formatis miuxedavad am naSromis garSemo samecniero
wreebSi diskusia didia, radganac Tavisi RirebulebebiT igi
ufro mets iZleva, vidre konspeqturi tipis nawarmoebebi.
istoriografiaSi davis sagania „samaxsovro wignakis“
Seqmnis dro. erTni mas amiane marcelinusis, xolo sxvebi di-
okletiane-konstantines Tanamedrove periods miiCneven.
bolo periodSi dominirebuli gaxda azri, rom wigni imp.
antoninus piusisTvis (ax.w. 138-161 ww.) miZRvnili Txzule-
baa.
„samaxsovro wignaks“ saxelmZRvanelos funqcia hqo-
nda. igi Seicavda astronomiis, geografiis, istoriis da mi-
Tologiis Sesaxeb mwir cnobebs. misi kompozicia ganisazR-
vreba sazogadoebidan kerZosadmi da kosmosidan kacobri-
obis istoriuli bunebiT dasrulebuli. I-V TavebSi gadmo-
cemuli iyo mokle da elementaruli cnobebi kosmografia-
astronomia-meteorologiis Sesaxeb. VI-VII Tavebi daeTmo
cnobebs garemomcvel samyaroze, VIII-Si saubaria sabunebi-
smetyvelo da mxatvrul saswaulebze, xolo IX-Si religiis
Sesaxeb. rac Seexeva X-XXXXVII Tavebs, masSi iyo mefeebis (asi-
ria, kapadokia, mavritania...) SerCeviTi siebi da aseve romi-
karTagenis, makedoniis, siriis, numidiis da romis samoqala-
qo omebis Semajamebeli Txroba.
ampeliusis weris ena iyo saskolo da martivi. niSando-
blivia, rom misi naSromi yovelTvis gamoicemoda florusis
TxzulebasTan erTad.

„avgustusTa istoriis mwerlebi“

principatis periodis romaul saistorio mw-erlobaSi
erT-erT popularul Janrad iqca biografiuli xasiaTis na-
warmoebebis Seqmna. am Janris popularizacias romSi erT-
gvarad biZgi misca svetoniusma Tavisi cnobili naSromiT.
- 85 -
igive CarCoSi jdeba sxva literaturuli Zegli, romelic
„avgustusTa istoriis mwerlebi“-s (SemoklebiT SHA) saxe-
liT aris cnobili. masSi romaeli imperatorebis cxovrebis
fonze naCvenebia Tanadrouli imperiis istoria. EerTi Sexe-
dviT Tavisi arqiteqtonikiT SHA TiTqos svetoniusis Txzu-
lebis msgavsia, magram misgan gansxvavebiT, masSi aris im pi-
rTa biografiebi, romlebic ar iyvnen avgustusebi, magram
pretenzias acxadebdnen am titulze.
Znelia romaul saistorio wyaroebSi moiZebnos sxva na-
warmoebi, romelic aseT azrTa sxvadasxvaobas iwvevdes.
Txzulebis Seswavlas sam saukuneze meti
xnis istoria aqvs. polemikis sagania nawa-
rmoebis daTariReba, avtoris sakiTxi, wya-
roebi da a.S. savaraudod, uZveles nusxe-
bSi Txzulebis saTauri iyo: „sxvadasxva
pirTa mier Sedgenili RvTaebrivi adriane-
dan numerianamde princepsTa da tiranTa
cxovreba“. Txzulebas „avgustTa istori-
is mwerlebi“ saTaurad daumkvidra 1603
wels gamomcemelma isaak kazobonma (1559-
satitulo
gverdi, 1614 ww.). sul naSromi Seicavs 30 biografi-
parizi, 1620 w. as, magram zogi personis qveS gadmocemu-
lia ramdenime piris cxovreba. Txzulebis qronologiuri
CarCoa 117-284 wlebi, anu saubari iwyeba adrianes gaimpera-
torebiT da Txroba mTavrdeba imp. kKarusis (282-283 ww.) da
misi vaJis diokletianesTan brZolaSi daRupviT. Nnawarmoebi
naklulia, radgan dakargulia 244-253 wlebSi myofi impera-
torebis cxovrebebi.
Txzulebis avtorebad miCneuli arian: elius sparti-
anusi, vulkacius galikanusi, elius lampridiusi, iulius
kapitolinusi, trebelius polioni da flavius vopiskusi.
samwuxarod, dasaxelebuli avtorebis Sesaxeb sxva araviTa-
ri miniSneba ar gvaqvs. istoriografiaSi aris azric, rom
Txzulebas saerTod erTi avtori hyavs, romelic ekuTvnoda
e.w. „ukanasknel warmarTa“ wres. rusi mecnieris e. Staerma-
nis (1914-1991 ww.) azriT nawarmoebi III s-is ganekuTvneba da

- 86 -
igi asaxavs provincieli aristokratiis dominantTan Seri-
gebis tendecias. istorikosis azriT, swored ax.w. III s-Si sa-
zogadoebis am fenam aRiara Zlieri monarqiis aucilebloba
da Sesabamisad imp. dDiokletianesa da imp. konstantinesadmi
miZRvnili mimarTva aris „kargi“ da „cudi“ mmarTvelebis
Soris mkveTri dapirispireba.
„avgustTa istoriis mwerlebi“ farTo mkiTxvelisTvis
gankuTvnili nawarmoebi iyo, romelsac ainteresebda ara
politikuri, aramed saimperatori karis da imperatorebis
piradi cxovrebis pikanturi mxareebi. biografiebSi praqti-
kulad gamoricxulia imperatorebis warmodgena imperiis
bedis gadamWrel msxvil politikur moRvawed. marTalia,
zogi avtori mkiTxvels arwmunebda, rom gadmoscemda mxo-
lod „WeSmarit istorias“, magram faqtia, isini nawarmoebebs
werdnen gasarTobad. nawarmoebSi aseTi pasaJicaa: were rac
gsurs, radgan Seni Tanamzraxveli iqneba isinic, visac Cven
aRtacebiT vuyurebT.
istoriografiaSi SeniSnulia, rom SHA avtorebis Se-
moqmedeba prosenatur mimarTulebas atarebs. amaze miuTi-
Tebs is faqti, rom TxzulebaSi imperatorTa moRvaweoba fa-
sdeba mxolod senatTan damokidebulebiT. TxzulebaSi bi-
ografiebi qronologiuri principiT aris dalagebuli. yve-
la biografia svetoniusis msgavsi sqemiT aris gadmocemu-
li. maSasadame, jer saubaria personaJis yrmobaze, mis Zala-
uflebaSi mosvlaze da taxtze yofnis periodze. TxrobaSi
CarTulia maTi piradi Rirsebebi, sxvadasxva qmedebebi da a.S.
Txrobis dasasruls saubaria gardacvalebaze da mocemu-
lia gansaxilveli pirovnebis Sefaseba.
samecniero literaturaSi „avgustTa istoriis mwe-
rlebi“ miCneulia arasaimedo Txzulebad. Eunda iTqvas, rom
es tradicia modis XVII s-dan, rodesac frangma mkvlevarma
tilemonma mas civi da usicocxlo cxedari, xolo ed. gibo-
nma mis avtorebs sasaxlis karis Worebis Semgroveblebi
uwoda. T. momzenma Txzuleba `saSiS, magram aucilebel wi-
gnad~ miiCnia. SHA–s mimarT aseTi nihilisturi damokidebu-
leba ganapiroba ATxzulebis avtorebis mxridan socialur,
ekonomikur da religiur sakiTxebze interesis arqonas da
- 87 -
yuradRebis gadatanas meorexarisxovan sakiTxebis (kuri-
ozebi, anegdotebi...) mimarT. SeniSvnebis miuxedavad, uda-
voa, rom garkveuli epoqis da istoriuli faqtisTvis SHA
rCeba 117-284 wlebis erTaderTY Seucvlel wyarod, rasac
aRiareben TviT misi uaryofiTi Semfaseblebic.

flavius viposkusi
SHA–s erT-erTi avtoria flavius vopiskusi (laT. Flavi-
us Vopiscus, III-IV ss. mijna). mis Sesaxeb viciT, rom warmoSobiT
igi iyo sirakuzidan, provincieli nobilitetis wridan. so-
cialurma statusma mas SesaZlebloba misca mieRo Sesani-
Snavi ganaTleba. amis Semdeg flaviusi „maradiul qalaqSia“.
aq ucnobia vopiskusis mier raime saxelmwifo Tanamdebobis
floba.
vopiskuss ekuTvnis – imp. avrelianes (270-275 ww.), kla-
udius tacitusis (275-276 ww.), florianusis (276 w.), pro-
busis (276-282 ww.), karusis (282-283 ww.), karinusis (282-283
ww.), numerianes (283-284 ww.). aseve fsevdo imperatorebis fi-
rmusis (273 w.), iulius saturninusis (280 w.), titus(?) pro-
kulusis (280 w.) da bonosusis (280/1 w.) cxovrebebis aRwera.
Sejamebis saxiT vopiskusis Sesaxeb SegviZlia vTqvaT,
rom romaeli imperatorebis da uzurpatorebis cxovrebe-
bis aRwera istorikosma 343 wlisTvis daasrula. Tavisi na-
Sromi man imp. konstancius II-s (337-361 ww.) miuZRvna.

breviarebi da epitomebi
II-III s-bSi imperiaSi mimdinare socialur-ekonomikurma
da politikurma krizisebma daRi daaCina antikuri saisto-
rio azris ganviTarebis dinamikas. aSkarad gamoCnda misi
dakninebis niSnebi. saistorio problematikaze momuSave
avtorebSi IV s-dan popularuli gaxda axali Janris – bre-
viarebis da epitomebis Seqmna.
breviari aris didi moculobis Txzulebis SemWidro-
ebuli saxiT gadmocema. rac Seexeba epitomac (nawveti, amo-
naridi), mis meSveobiT xdeba winamorbedi istorikosebis di-
di samecniero anda literaturuli nawarmoebebis Sinaarsis
amonaridis formiT mkiTxvelisTvis miwodeba. igi weris ga-

- 88 -
vrcelebuli forma iyo romaul istoriografiaSi. Eepitome-
bi iyvnen istorikosi florusi da sxv. swored epitomebis
wyalobis aris CvenTvis cnobili antikuri epoqis bevri
Txzulebebi. maT Soris iyo titus liviusis anda gneus po-
mpeus trogusis (Zv.w. I-ax.w. I ss.) naSromebi.
breviarebi da epitomebi klasikuri saistorio nimuSe-
bis mdare variantia, ros gamoc romaeli istorikosebis na-
Sromebi iqceodnen ubralo literaturul nawarmoebebad,
romelSic adgili ar rCeboda kvlevis miznebs. maTSi mTava-
ri yuradReba eqceoda mkiTxvelze emociur zemoqmedebas da
movlenebis dramatizacias. unda SevniSnoT, rom orive fo-
rma dominantis epoqis atmosferos Seesabameboda.
mwerlobaSi breviarebis da epitomebis gabatoneba III s.
imperiaSi mimdinare krizisma ganapiro-
ba. saqme imaSia, rom krizisis Sedegad
imperiaSi gaCnda axali mmarTveli fena,
romelic sxva naklovanebasTan erTad
iyo nakleb ganaTlebuli literaturis
da istoriis sferoSi. maT ukve ar sWi-
rdebodaT liviusis msgavsi vrceli fo-
rmis Txzulebebi. arada, romis saxelo-
vani warsulis Sesaxeb informaciis mo-
Txovnilebam ganapiroba ukve mokle
formis Txzulebebis – breviarebis da
epitomebis Seqmna. evtropiusi
breviaris formiT romis istoriis avtoria IV s. isto-
rikosi da politikosi flavius evtropiusi (laT. Flavius
Eutropius, IV s.). misi biografiuli cnobebidan viciT mxolod
ierarqiuli Tanamdebobebi. mag., imp. konstancius II (324-337
ww.) dros mas ekava werilebis magistris Tanamdeboba. 363 we-
ls igi axlda imp. iuliane gandgomils (361-363 ww.) sparsul
laSqrobaSi. misi yofna iulianesTan imanac ganapiroba, rom
rwmeniT evtropiusi warmarTi iyo.
imp. valentinianes dros evtropiuss ekava saimperato-
ro arqivis magistris Tanamdeboba. 371/372 wels igi provi-
ncia aziis prokonsulia. 379 wels evtropiusi Cans imp. gra-

- 89 -
cianes (367-383 ww.) sasaxlis karze. 379-381 wlebSi iyo iliri-
kis prefeqti, xolo 387 wels imp. valentiniane II Tanakonsu-
li
evtropiusi aris 10 wignad dawerili naSromis - „brevi-
aria qalaqis daarsebidan“ avtori. Txzulebis I-VI wignebi
exeba mefeTa xanis da respublikis, xolo VII-X imperiis pe-
riodebs. naSromSi romis aTaswlovani istoriis Txroba mi-
yvanilia 364 wlamde, imp. valenti II-is (364-375 ww.) mmarTve-
lobamde.
„breviaria qalaqis daarsebidan“ ar aris biografiuli
Janris Txzuleba, Tumca misi avtori ganicdis svetoniusis
gavlenas. evtropiusis Txzulebis gamomcemlebi SeniSnaven,
rom igi ar sargeblobda winamorbedi istorikosebis origi-
nalebiT. evtropiusi ZiriTadSi gadmoscems saSinao da saga-
reo politikis (omebi, sxvadasxva brZolebi, laSqrobebi...)
istorias. romis istoriis respublikuri monakveTis gaSu-
qebisas avtoris weris manera lakonuria, xolo movlenebis
Sesaxeb komentari mwiri. rac Seexeba imperiis epoqas, aq fa-
qtebi ufro detaluria da avtoris ena cocxali.
samecniero literaturaSi SeniSnulia, rom Tavisi epo-
qis sxva mwerlebis msgavsad evtropiusi naklebad intere-
sdeboda imperiis bedis Taobaze imperatorebis rolis Sesa-
xeb. am logikis gasamagreblad argumentad mohyavT istori-
kosis mxridan imperatorebis istoriis gadmocema globa-
luri da kerZo xasiaTis biografiuli faqtebis CarTviT.
evtropiusisTvis imperiis keTildReoba gaigivebulia mmar-
TvelTa xasiaTebTan. aqedan gamomdinare „breviariis“ gmire-
bi arian `kargi~ (avgustusi, vespansiane...) da `cudi~ (neroni,
heliogabali...) imperatorebi. maSasadame is mmarTvelebi,
romlebmac krizisidan gamoiyvanes romi, an piruku.
istorikosisTvis imperatorebis moRvaweobis dadebi-
Ti mxare aris maTi samxedro warmatebebi. subieqturi damo-
kidebulebis miuxedavad evtropiusi mkafiod afiqsirebDADda
imperiis teritoriuli gafarToebis yvela ZiriTad faqte-
bs. masTan rCeba STabeWdileba, rom saxelmwifos Seiqmna sa-
mxedro, politikuri da kulturuli procesebis Tanxve-
driT. evtropiusi zomieria im imperatorTa (konstantine...)
- 90 -
mimarT, romelTa samxedro warmatebebi gamoCnda samoqala-
qo omebsa Tu Sida konfliqtebSi. saerTod, istorikosi ga-
urboda imperatorebis uaryofiT mxareebze saubars. amito-
mac, svetoniusisgan gansxvavebiT, am SemTxvevaSi misi Txro-
ba qronikis formas atarebda.
naklovanebebis miuxedavad, IV s. romaul elitaSi, evt-
ropiusis Txzuleba sakmaod popularuli iyo. marto ber-
Znul enaze igi samjer iTargmna, rac ar Rirsebia Zvel roma-
uli literaturis arcerT sxva nawarmoebs da wlebis manZi-
lze igi miiCneoda saskolo saxelmZRvanelod. evtropiusis
popularoba nawilobriv ganapiroba misma koncefciam, ro-
melic warmoadgenda `respublikanizmis~ da iulianes epo-
qis Semdgomdroindeli liberaluri dominatis erTgvar na-
zavs, rac damaxasiaTebeli iyo dasavleT imperiisTvis.
breviariebis Janrs ganekuTvneba festusis (laT. Festus,
?-?380 w.) naSromi - „breviarebi romaeli xalxis gamarjvebe-
bis Sesaxeb“. misi biografiidan bevri ram ucnobia. Cven ar
viciT istorikosis namdvili saxeli. erTisTvis igi seqstus
festusia, sxvebisTvis ki rufinus seqstus avienusi da a.S.
aseve ucnobia istorikosis cxovreba-moRvaweobis zusti
wlebi da a.S. Tanamedroveebis (marcelinusi...) gadmocemiT
viciT, rom igi daibada Crd. italiiaSi, q. tridentSi da mi-
ekuTvneboda ubralo provincialur fenas. istorikosis
ierarqiuli winsvlas biZgi misca romis saxelmwifo moRva-
wis da Cinovnikis, 371-376 wlebSi pretorianuli galiis pre-
feqt maqsiminusis (IV s.) garemocvaSi yofnam, ramac mas Sesa-
Zlebloba misca gamxdariyo konsuli da aziis prokonsuli.
marcelinusis cnobiT, prokonsulis Tanamdebobaze festu-
sma Tavi gaiTqva despotizmiT. aseve, daaxl. 369 wlisTvis,
imp. valentis (364-378 ww.) mmarTvelobisas, festus ekava mTa-
vari mdivnis Tanamdeboba. imp. valentis andrianopolis
brZolaSi daiRupvis Semdeg, 378 wels, festusi daiTxoves.
ufro metic, mis winaaRmdeg saqmec aRsZres, magram axali
imp. Teodosius I (379-395 ww.) winaSe man SesZlo Tavis marTle-
ba. amis Semdeg istorikosi q.efesoSi Cans, sadac man daasru-
la sicocxle.

- 91 -
 „breviarebi romaeli xalxis gamarjvebebis Sesaxeb“ fe-
stusma savaraudod daasruli 369 (an 379 w.) wels. naSromi Se-
dgeba 30 Tavisgan da masSi SemWidroebuli formiT aris ga-
dmocemuli romis istoria qalaqis daarsebidan avtoris Ta-
nadroul epoqamde. arsebiTad, festusis Txzuleba romis
istoriis kidev ufro Semoklebuli variantia, vidre evtro-
piusis naSromi. festusi ZiriTadSi sagareo politikis fa-
qtebze amaxvilebs yuradrebas. istoriografiaSi SeniSnu-
lia, rom misi Txzuleba mxatvruli da istoriuli Rirebu-
lebebiT mdarea da igi mniSvnelovnad CamorCeba evtropi-
usis naSromsac. Tumca, ukanasknelisgan gansxvavebiT, fe-
stusi iZleva romauli samflobelos gafarToebis da misi
geografiuli aspeqtebis mokle mimoxilvas, romis mier ita-
liis da sxva teritoriebis dapyrobebs, yuradRebas uTmobs
aziaSi parTia-sparseTis winaaRmdeg mimdinare saomar mo-
qmedebebs da a.S. evtropiusis msgavsad festusis idealuri
mmarTvelia imp. valenti.
epitomebidan yuradRebas gavamaxvilebT iustinusis da
obsekventis naSromebze. markus iunianus iustinusi (laT.
Marcus Junianus Justinus, II-III ss.) aris „pompeus trogusis „fili-
pes istoriis“ epitomis“ avtori. Cvenamde moRweuli Txzu-
lebis garda iustinusis Sesaxeb araviTari informacia ar
gvaqvs. ar viciT misi dabadeba-gardacvalebis wlebi da arc
sxva biografiuli cnobebi. ufro metic, zog manuskriptSi
igi moxseniebuli aris iustinus frontinusis formiTac.
rac Seexeba gneus pompeus troguss, masze SegviZlia vTqvaT,
rom igi I s. moRvawea. misi winaprebi vokontebis tomidan
iyvnen. babua pompeuseli iyo da sertoriusis winaaRmdeg
omSi gamoCenili mamacobisTvis romis moqalaqeoba da Tiku-
ni - „pompeusi“ miiRo. istorikosis mama keisarTan mdivnis da
Tarjimnis movaleobas arsulebda.
faqtia, rom troguss kargi sabazo ganaTleba hqonda mi-
Rebuli. masze cnobilia, rom igi aristoteles (Zv.w. 384-322
ww.) da Teofrastes (Zv.w. 370-?284 ww.) wignebze dayrdnobiT
werda sabunebismetyvelo istoriaze, sxvadasxva cxovele-

- 92 -
bze, magram mis ZiriTadi naSromia „filipes istoria“. Txzu-
leba moicavda babilonis miTiuri mefe ninusidan (Zv.w. XII s.)
Tanadrouli epoqis ambebis mokle mimoxilvas.
trogusis naSromi 44 wignad dawerili Txzulebaa. ma-
sSi movlenebis Txroba gadmocemuli aris miTiuri periodi-
dan avtoris Tanadroul dReebiT dasrulebuli. naSromSi
centraluri adgili daTmobili aqvs makedoniis mefe fili-
pe II-is (Zv.w. 359-336 ww.), aleqsandre makedonelis (Zv.w. 336-
323 ww.) da diadoxosebis Tematikas. samwuxarod, Txzulebi-
dan SemorCenilia mxolod Sesavali da iustinis mier Sedge-
nili calkeuli wignebis amonaridebi.
samecniero literaturaSi aRniSnulia, rom trogusis
naSromi araviTar originalur naazrevs anda literaturul
Rirebulebas ar Seicavs, ris gamoc igi maleve daikarga. ase-
ve gamoTqmulia varaudi, rom trogusis Txzuleba SesaZloa
yofiliyo CvenTvis ucnobi berZeni mwerlis naSromis gada-
muSavebuli varianti. trogusiTvis naklad miiCneva cice-
ronis da salustiusis msgavsi moraluri filosofiis Ziri-
Tadi gagebis operireba. mTavari rac trogusis naSromis la-
itmotivia aris „imperiumi“-s gageba. masSi avtoris mxridan
gansazRvruli Sinaarsia Cadebuli: marTvelobis gansaku-
Trebuli sistema, romlisTvisac damaxasiaTebeli aris ba-
tonoba da dampyrobluri miswrafebebi.
trogusi gadmoscemda romauli saxelmwifos ganviTa-
rebis sawyis momentebs, anu istoriis im monakveTs rodesac
romi da aRmosavleTi erTmaneTTan kontaqtSi Sevidnen.
avtoris damokidebuleba romis politikasTan naTelia, ro-
mlisTvisac, misi azriT, damaxasiaTebelia elinisturi sa-
myaros da karTagenis mimarT mxolod agresiuloba, arago-
nivruli gaumaZRroba da ormagi standartis politikis ga-
tareba. trogusis istoriuli koncefciis safuZveli aris
idea, romlis mixedviTac „oqros saukune“ mxolod warsu-
lis realobaa.
iulius obsekventis (laT. Iulius Obsequens, ?IV s.) Sesaxeb
biografiuli cnobebi ar mogvepoveba. gvaqvs mxolod misi
Txzuleba - „keTili saqmeTa wigni“, romelic miCneulia li-

- 93 -
viusis „romis istoriis“ mokle variantad. naSromSi SemWi-
rdoebuli formiT gadmocemuli iyo Zv.w. 249-ax.w.12 wlebs
Soris romSi mimdinare movlenebi. obsekventis mizani iyo
romis siZlieris da didebis zrdis Cveneba. misi Txzulebis
Sesaxeb SegviZlia vTqvaT, rom misi samecniero Rirebuleba
iyo Zalian dabali. „keTili saqmeTa wigni“ didxans dakargu-
lad iTvleboda da igi sazogadoebas 1508 wels gaacno cno-
bilma venecielma gamomcemelma aldus manuciusma.

avrelius viqtori
romaul istoriografiaSi biografiuli Janris mwe-
rlebs Soris ukanaskneli didi warmomadgeneli iyo seqstus
avrelius viqtori (laT. Sextus Aurelius Victor, ?320-?390 ww.). mis
Sesaxeb viciT, rom igi warmoSobiT afrikidan iyo da sazoga-
doebaSi maRal dones man Tavisi samecniero saqmianobiT mi-
aRwia. imp. iuliane gandgomilis mmarTvelobisas viqtors
panoniis konsulis, xolo 388-389 wlebSi romis prefeqtis
rangSi vxedavT. romSi igi dauaxlovda amiane marcelinusma.
viqtoris kalams ekuTvnia naSromi `keisrebis Sesaxeb~
(?360 w.). es aris angariSis formiT Sedgenili mokle publi-
kacia, romelSic gadmocemuli iyo romaeli imperatorebis
istoria dawyebuli oqtaviane avgustusidan Teodos didis
(379-395 ww.) mmarTvelobiT damTavrebuli. arsebiTad naSro-
mSi gadmocemulia Zveli romis TiTqmis oTxaswlovani isto-
ria.
unda iTqvas, rom imperiis epoqaSi moRvawe sxva biogra-
febis msgavsad viqtorisTvisac damaxasiaTebeli iyo qrono-
logiuri da faqtologiuri uzustobebi, imperiis religi-
uri problemebis mimarT idiferentizmi, sxvadasxva mora-
luri Sefasebebi, anekdotebis gadmocema da a.S. gansakuTre-
buli TvalSi sacemi iyo misi simpatiebi imp. septimius seve-
rusis (193-211 ww.) mimarT.

amiane marcelinusi
amiane marcelinusi (laT. Ammianus Marcellinus, ?325-?391
ww.) miCneulia imperiis periodis romauli saistorio mwe-
rlobis da zogadad antikuri istoriografiis ukanaskneli
didi mohikanad. misi Txzuleba - „qmedebani“ („Rerum gestaerum
- 94 -
libri XXXI“) warmoadgens liviusis da tacitusis mier romaul
mwerlobaSi damkvidrebuli saistorio movlenebis aRweris
Rirseul gagrZelebas. igi aris am Janris ukanaskneli gamo-
rCeuli naSromi.
marcelinusis biografiuli cnobebidan bevri vara-
udis doneze aris damyarebuli. sakamaToa istorikosis da-
badeba-gardacvalebis TariRi da a.S. danamdvilebiT Segvi-
Zlia mxolod vTqvaT, rom istorikosi iyo provincieli
didebuli, sirieli berZeni, q. antioqiidan. warmomavlobam
kvali daaCina marcelinusis aRzrdas. man miiRo kargi gana-
Tleba, ramac SesaZlebloba misca gamxdariyo SesaniSnavi
istorikosi.
IV s-is 50-ian wlebSi marecelinusi elitaruli saimpe-
ratoro gvardiis oficeria. igi CarTuli iyo romi-sparseTs
Soris mimdinare omebis epicentrSi. 359 wels man monawile-
oba miiRo amidas simagris dacvaSi. 363 wels
marcelinusi axlda imp. iuliane gandgomils
sparsul kampaniaSi. aq konkretulad ar Cans
istorikosis funqcia da amitomac fiqroben,
rom igi iyo samxedro nawilis Semadgenloba-
Si da uSualod monawileobda saomar opera- iuliane
gandgomili
ciebSi. rac Seexeba mtkicebas, rom iulianes
(moneta)
sikvdilis bolo wuTebSi marcelinusi ma-
sTan imyofeboda, igi, nawili mecnieris fantaziis nayofia.
iuliane gandgomilis gardacvalebis Semdeg, marcelinusi
tovebs samxedro karieras da romSi iwyebs kerZo cxovrebas.
Txzulebaze weris garda CvenTvis ucnobia istorikosis ro-
mauli cxovrebis sxva detalebi. aseve varaudis donezea ma-
rcelinusis gardacvalebis TariRi - 397 wlis Semdgomi pe-
riodi.
marcelinusis „istoria“ iyo laTinur enaze Sesrule-
buli. igi 31 wignisgan Sedgeboda da moicavda 96-378 wlebis
istorias. samwuxarod, Txzuleba nakluli saxiT aris mo-
Rweuli, sul 18 wigni (XIV-XXXI) da masSi mocemulia 353-378
wlebis movlenebi.
istorikosis moRvaweoba daemTxva imperiis rTul pe-
riods. esaa didi kataklizmebis periodi. dominatis xana, es
- 95 -
iyo dro, rodesac romSi xdeba Zireuli cvlilebebi – mya-
rdeba absolutizmis reJimi, saxelmwifo religiad gamocxa-
da qristianoba da a.S. saimperatoro garemocvaSi yofnam
istorikoss SesaZlebloba misca yofiliyo movlenebis epi-
centrSi. aseve mas xeli miuwvdeboda samefo biblioTekaze,
ramac misi naSromi ufro wonadi gaxada. marcelinusi eku-
Tvnoda e.w. „ukanasknel romaelTa“ wres da iyo maTi ideebis
gamxmovanebeli
saistorio faqtebis gaSuqebaSi marcelinusisTvis da-
maxasiaTebeli iyo obieqturobis dacva. misi poziciaa: „mo-
vlenebze Segnebuli dumiliT keTdeba aranakleb sicrue, vi-
dre is vinc qmnis arasdros arsebuls“. istorikosisTvis da-
maxasiaTebelia aseve uaris Tqma wvril da meorexarisxovan
detalebze. misTvis ucxo ar aris arc kritikuli midgoma.
mag., imp. iuliane, romelic iyo marcelinusis Txzulebis
mTavari personaJi, istorikosi ar erideba misi pirovnuli
naklovanebebis da politikuri Secdomebis (antiqristianu-
li brZola...) CamoTvlas.
marcelinusis erT-erTi komentari miiCnevda, rom mas
hqonda yvela is nakli, rac axasiaTebda antikurobidan Sua
saukuneebze gadasvlis epoqis adamianebs. istorikosi mrwa-
msiT iyo warmarTi, Tumca teqstSi amaze Riad ar aris sauba-
ri, magram imavdroulad misTvis damaxasiaTebeli iyo reli-
giuri Semwynarebloba. marcelinusisTvis ucxo ar iyo sa-
swaulebis, jadoqrobis da sxva msgavsi raimes aRiareba-da-
jereba.
social-politikuri SexedulebiT marcelinusi Zli-
eri saimperatoro Zalauflebis momxre iyo. misTvis ucxoa
demokratiuli tradiciebi da imperatorebisgan igi moi-
Txovda mxolod adamianuri Tvisebebis qonas (xalxze zru-
nva, zomiereba, goniereba...). plebsis ideologia istoriko-
sisTvis miuRebelia, Tumca es xels ar uSlida mas eCvenebina
aristokratiis politikuri ususuroba da a.S.
marTalia, marcelinusi sirieli berZeni iyo, magram
mis Sesaxeb SegviZlia vTaqvaT, rom igi tipiuri romaeli pa-
trioti da romis apologetia. misTvis mniSvnelovania ro-

- 96 -
mis gmiruli warsuli da romauli iaraRis dideba. igi kano-
nzomierad Tvlida romis mowinaaRmdege yvela barbarosis
ganadgurebas, romlebic misTvis iyvnen yaCaRebi. swored am
suliskveTebiT aris gaJRenTili misi naSromi. istorikosis
gansakuTrebuloba gamoixateba misi mxridan romis sagareo
politikis da saSinao cxovrebis faqtebis CvenebaSi.
naSromSi gansakuTrebuli adgili daeTmo romis zneob-
rivi degradaciis problemas. aseve istorikosis stilia,
rom gadauxvios Txrobis magistralidan da nawarmoebSi Ca-
rTos sxvadasxva eqskursebi. mag., mas mohyavs sxvadasxva ge-
ografiul-eTnologiuri, religiur-filosofiuri (bedis
Sesaxeb...) da biografiuli (konstancius II...) pasaJebi. aseve
nawyvetebi sparseTis istoriidan da a.S.
calsaxad Znelia marcelinusis mikuTvneba Zvel roma-
uli istoriografiis romelime mimarTulebaze. movlenebis
gadmocemaSi misTvis damaxasiaTebelia maRali mxatvruli
stili, aseve obieqturoba da miukerZoeba. amitomacaa, rom
marcelinusi iTvleba Zveli samyaros ukanasknel did isto-
rikosad, romelmac qronologiurad da azrobrivad saku-
Tar TavSi gaerTiana antikuri istoriografiis sxvadasxva
skolebis da mimdinareobebis stili. igi darCa dominatis pe-
riodis erTaderT istorikosad, romelmac SesZlo aeRorZi-
nebina romauli istoriografiis saukeTeso tradiciebi.

Notitia Dignitatum
„Tanamdebobebis nusxa“ (mokled „ND“ND) aris gviani domi-
natis periodis dokumenti, romelSic dafiqsirebuli aris
dasavleT da aRmosavleT romis imperiaSi arsebuli yvela
Tanamdebobebi. misi Seqmnis TariRia ?390-?420 wlebi.
„Tanamdebobebis nusxa“ pirvelad gamoica 1552 wels he-
leniusis (XVI s.) mier. marTalia igi ukve didi xania aris sa-
mecniero mimoqcevaSi, magram masSi jer kidev gadasaWrelia
rigi wyaroTmcodneobiTi sakiTxebi. pirvel rigSi gasarkve-
via - vin, ratom da visi miTiTebiT Seiqmna igi. mkvlevarTa
nawili fiqrobs, rom „ND“ Seiqmna imp. valentiniane III-sTvis
(424-455 ww.). sxvebis azriT igi Seiqmna Teodosius I (379-395
ww.) dros imperiis dayofis gamo. figurirebs is azric, rom
- 97 -
Txzulebis e.w. „dasavleTi“ nawili aris samuSao dokumenti
da Sesabamisad gamoxatavs istoriis sxvadasxva movlenebis
dinamikas. aseve dasazustebelia masSi mocemuli feradi mi-
niaturebis arsi da a.S.
„ND“ Sesdgeba ori, e.w. „dasavleTis“ da „aRmosavleTis“
nawilebisgan. „dasavleTi“ nawili 45 seqciisgan Sesdgeba. am
nawils aklia sami seqcia (germaniis pirveli duki...) da gali-
is prefeqtis da q. romis vikaris insigniebi. „aRmosavleTi“
nawilic 45 seqciisgan Sesdgeba. misi xuTi nawili mTlianad
an nawilobriv aris dakarguli (makedoniis vikari, libiis
duki...). Cinoevnikebis insigniebis garda naSromSi cemuli
aris legionebis da kohortebis 265 „faris“ tipis mrgvali
emblemebi. maTze gamosaxuli aris ucna-
uri zoomorfuli gasaxulexubebi: cxo-
velebi, adamianebi, grafikuli figure-
bi, sxvadasxva formis jvrebi da a.S.
„ND“-Si arsebul farebs araerTgvari
axsna aqvT. erTnisTvis isini sabrZolo
faria, sxvebisTvis raRac segmenti, mesa-
mesTvis legionis niSani. amasTan, em-
blemis qveS moTavsebuli warwera zog
ND gverdebze
adgilze gansxvavdeba ND teqstisgan da
moTavsebuli farebi
a.S.
„ND“ Sesaxeb azrTa sxvadasxvaobis miuxedavad, faqtia,
rom igi rCeba SesaniSnav wyarod romauli saistorio geogr-
afiis, administraciuli, samxedro sistemis da aseve antiku-
ri emblematikis istoriis Seswavlis saqmeSi.

laTinuri qristianuli saistorio mwerloba

IV-V ss. mijnaze romis imperiaSi safuZveli Caeyara la-
Tinur qristianul istoriografias. igi miCneulia evropu-
li saistorio azrovnebis gamovlinebad ukve sruliad axal
fazaSi, romelmac antikuri samyaros miwuruls arsebiTad
gansazRvra imperiis arsebobis ukanaskneli wleebi.
qarTuli saistorio mecnierebisTvis ucnobia laTi-
nuri qristianuli istoriografiis sakiTxebi. gvian roma-
uli istoriografiis Sesaxeb saubrisas aqcenti keTdeboda

- 98 -
mxolod `qristian herodoted~ wodebul evsevi kesarielis
(?275-339 ww.) da netari avgustines (laT. Aurelius Augustinus, 354-
430 ww.) istoriul-filosofiur naazrevze. cxadia, yove-
lives Tavisi axsnac hqonda. Cans, kaTolikur da marTlmadi-
deblur sarwmunoebas Soris arsebulma saukuno SuRlma da
postsabWoTa sivrceSi mimdinare antireligiurma kampaniam,
mTlianobaSi, daRi daaCina aRniSnuli sakiTxis Seswavlas.
postsabWoTa sivrceSi laTinuri qristianuli istoriogra-
fiiT daintereseba iwyeba XX s-is 90 wlebidan.
dasavlur saistorio mecnierebaSi laTinuri qristi-
anuli istoriografiis mimarT namdvili samecniero inte-
resi gaCnda XIX s. swored maSin gamovida laTin qristian
istorikosTa Sesaxeb pirveli samecniero naSromebi. pirve-
live kvlevebSi gaSuqebuli iyo gansaxilveli problemis
lokaluri sakiTxebi, mocemuli iyo gvian antikuri da adre
qristianuli istoriografiis ganzoga-
debis cdebi. laTinuri qristianuli sa-
istorio Txzulebebis CarTvam gvian
romauli istoriografiis konteqstSi
mecnierebisgan moiTxova yuradRebis
miqceva Janris memkvidreobaze, litera-
turul meTodebze, warmarTul da qri-
stianul saistorio TxzulebebSi ko-
nceptualuri kavSirebis gansazRvraze
da a.S. netari
avgustine
antikur warmarTobas da qristi-
anul Sua saukuneebs Soris tradiciulma winaaRmdegobam
mecnierebi aiZula gaekeTebinaT yuradRebis koncentrireba
im umTavres siaxleebze rac Cndeba saistorio SemecnebaSi
qristianobis dadgomiT. mkvlevarebi, rogorc wesi, imTavi-
Tve xazs usvamdnen istoriis mimarT gansxvavebul Sexedu-
lebebs, radganac antikur xanaSi istoria yovelTvis ganixi-
leboda politikur movlenaTa jaWvSi, romelic wydeboda
adamianTa urTierTobebis doneze. aseve kamaTs iwvevda sa-
istorio procesebis ganviTarebis mimarTuleba da qristi-
anuli istoriografiis mier SemoTavazebuli istoriis gan-

- 99 -
sxvavebuli periodizacia. amasTan, daiwyes qristian avto-
rebis naazrevis safuZvlebis hpovna berZnul-romaul isto-
riografiaSi. dReisTvis dasavlur istoriografiaSi yvela-
ze sadiskusio sakiTxad miiCneva gansxvavebis Zieba netari
avgustines da evsevi kesarielis saistorio koncefciebs
Soris da ukanasknelis rolis gansazRvra das. evropis sais-
torio azris ganviTarebaze.
unda SevniSnoT, rom qristianobis gavrceleba romis
imperiaSi mimdinareobda antikur samecniero naazrevTan da
mis filosofiur tradiciebTan WidilSi. aSkara iyo, rom wa-
rmarTuli filosofia da literatura Tmobda poziciebs
qristian avtorebTan mimarTebaSi. gnostikosebi, romlebic
elinisturi filosofiis miRwevebiT cdilobdnen qristi-
anuli ideebis Seswavlas, maTgan sapirispirod, `eklesiis
mamebma~ gaaJReres religiuri rwmenis da filosofiis Se-
uTavseblobis principi. maTi azriT rwmenas da azrovnebas
Soris ar aris Sexebis wertilebi. rwmena aris mocemuli, ro-
melic ar saWiroebs araviTar gansjas. swored pirveli pa-
tristikebis (qristianuli filosofia) nawarmoebebSi Caeya-
ra safuZveli qristianuli istoriografiis ideur da me-
Todologiur safuZvlebs. bibliur tradiciebis da anti-
kuri epoqis istoriul-filosofiuri memkvidreobis cal-
keuli elementebze dayrdnobiT, qristianma moazrovneebma
saTave daudes saistorio codnis ganviTarebis axal konce-
fciebs, mimarTulebebs, gamoimuSaves aRweris sakuTari me-
Todebi da roli.
laTinuri qristianuli saistorio prozis pirveli ni-
muSebi Seiqmna mxolod IV s-is dasawyisSi, rac drois moTxo-
vniT iyo ganapirobebuli. saqme imaSia, rom I-III ss. qristi-
anuli literatura mTlianobaSi ar iZleoda im suraTs rac
gaiara eklesiam misi daarsebidan. TviT lukas saxarebam ver
hpova gagrZeleba apologeturi literaturis saxiT. adre-
ul qristianTa mxridan warsulis sakiTxebSi warmarTuli
kulturis damcvelebTan mimdinare polemikam, logikurad
moiTxova apologiuri xasiaTis Txzulebebis Seqmna, romle-
bSic dasabuTebuli iqneboda qristianuli religiis ZirZve-
li fesvebi. msgavsi apologiuri amocanebis gadawyvetam
- 100 -
dRis wesrigSi daayena qristianul aRmosavleTSi qronisti-
kis Casaxva-aRmoceneba. TandaTan, saeklesio gamocdilebis
dagrovebam da romSi mimdinare politikurma momentebma,
rac gamoixata qristianobis saxelmwifo religiad gamocxa-
debaSi da a.S., gamoiwvia laTinuri qristianuli saistorio
prozis aRmoceneba. niSandoblivia, rom igi Camoyalibda ara
aRmosavlur-qristianuli saistorio literaturis gagrZe-
lebad, aramed damoukidebel mimdinareobad.
amasTan, IV s-is pirveli aTwleulis movlenebma qristi-
anTa SemecnebaSi eklesiis istoriaSi dasva, rogorc erTi
etapis damTavrebis logikuri wertili. konstantines mma-
rTvelobisas qristianebis mier mopovebuli warmatebebma
moiTxova warsulis Sefaseba da im rkalis Sekvra, rac gamo-
ixateboda qristes gansaxierebasa da konstantines dros
eklesiis gamarjvebaSi.

lucius laktanciusi
laTinur qristianul saistorio prozas dasabami da-
edo lucius cecilius firmianus laktanciusis (laT. Lucius
Caecilius Firmianus Lactantius, ?250-330 ww.) TxzulebiT - `mdevarTa
daRupvis Sesaxeb~. formalurad Tu vi-
msjelebT igi ufro antikuri istori-
ografiis nawarmoebia vidre qristianu-
li.
laktanciusi savaraudod igi da-
ibada Crd. afrikaSi warmarTul ojaxSi.
ritorikuli ganaTleba man miiRo ka-
laktanciusi
rTagenis samxreTiT q. sikaSi mdebare
arnobius ufrosis (III-IV ss.) skolaSi. daaxl. 290 wlisTvis,
imp. diokletianes mmarTvelobisas, arnobiusis rekomenda-
ciiT, laktanciusi nikomediaSi miiwvies laTinuri rito-
rikis maswavleblad. jer kidev 303 wlamde, diokletianes
mxridan qristianTa devnamde, nikomediaSi, laktanciusi ga-
ecno qristianul moZRvrebas. Cans, warmarTul filosofi-
aSi arsebulma winaaRmdegobriobam, nikomediis didi taZris

- 101 -
dangrevam da wamebulTa mxridan gamoCenilma sarwmuno-
ebrivma simtkicem, gavlena moaxdina laktanciusis cnobi-
erebaze.
diokletianes mxridan qristianTa „didi devnis“ Se-
mdeg laktanciusi tovebs nikomedias da Tavs galiaSi imp.
konstancius xlorusTan (305-306 ww.) afarebs. imp. konsta-
ntine I (306-337 ww.) mmarTvelobisas mas ritoris rangSi vxe-
davT, sadac misi moswavle iyo memkvidre konstantine kri-
spusi (317-326 ww.). 311-313 wlisTvis laktanciusi biTvini-
aSia. danarCeni kvali misi cxovrebidan ikargeba. faqtia,
rom igi gardaicvala, rogorc ubralo adamiani.
laktanciusi Txzulebebia: `RvTiuri qmnilebis Sesa-
xeb~ (303/4 ww.), `RvTiuri dadgenilebis Sesaxeb~, `mdevarTa
daRupvis Sesaxeb~ da `RvTaebrivi risxvis Sesaxeb~. Txzule-
ba `mdevarTa daRupvis Sesaxeb~ aRmoaCines 1678 wels aqvita-
niis erT-erT monastris wignsacavSi]. manuskriptis origina-
li savaraudod Sesrulda 314-315 wlebSi, xolo Semdeg gada-
iwera XI s-Si. napovni xelnaweri Tavdapirvelad aRmoCnda
lui XIV (1643-1715 ww.) finansTa ministr kolberis (1619-1668
ww.) xelSi, xolo Semdeg samefo biblioTekaSi. 1679 wels la-
ktanciusis Txzuleba wignad daibeWda da Tavisi naTeli sti-
lis wyalobiT umal miipyro mkvlevarTa yuradReba, ris ga-
moc mis avtors `qristianeli ciceroni~ Searqves.
laktanciusis traqtatis kiTxvisas SeiniSneba, rom igi
aris ara berZnul-romauli saistorio prozis klasikuri
nimuSi, aramed Cvens winaSe dgeba ukve saistorio procese-
bze axleburad Semxedvare qristianuli Sexedulebebis mwe-
rali. misi mizani iyo gadmoeca qristianobis istoria misi
aRmocenebidan, anu qristes da mociqulebis mxridan ekle-
siis organizebidan, diokletianes mier qristianTa „didi
devnamde“. istoriaSi laktanciusi xedavda sami sawyisis –
romaulis, qristianulis da barbarosulis Sejaxebas. Sesa-
bamisad, movlenebi masTan CarTulia am sammag konfliqtSi.
istoriis qristianuli periodi laktanciusisTvis iyo
e.w. gabatonebuli principebis migeba, romelic dakavSire-
buli iyo antiqristianul devnasTan. eklesiis istoriis

- 102 -
Txrobisas mas ar ainteresebs qristianuli samyaros konfl-
iqtis mizezebi mmarTvel elitasTan.
Txrobisas istorikosis yuradReba formulirdeba ori
obieqtis – eklesiis da imperatorebis garSemo. laktanci-
usis azriT, istoria iyofa qristianebis mdevnel (diokle-
tiane, galeriusi...) da ara mCagvrel, magram tiran imperato-
rebad (severus flaviusi, maqsenciusi...). aqedan gamomdina-
re RvTiuri dasjis principi vrceldeba ara marto eklesiis,
aramed imperiis mtrebzec. niSandoblivia, rom istoriis
Txrobisas SurisZiebis principis gamoyeneba `cudi~ impera-
torebis mimarT, am princips qmnis universalurad lakta-
nciusis mTeli istoriuli koncefciisTvis.
laktanciusi gadamwyvet mniSvnelobas aniWebda 312-313
wlebSi mulvinis xidTan maqsencius-konstantines da lici-
nius-maqsiminus Soris TrakiaSi serenis mindvrebze mimdi-
nare brZolebs. am brZolebSi monawile imperatorebi (kon-
stantime da liciniusi) istorikosisTvis arian Rirseulebi
da momTmenebi. maSasadame, laktanciusis azriT, qristiane-
bis mxareze mdgomi momTmeni imperatorebi moipoveben gama-
rjvebas da Zalauflebas. aqve unda SevniSnoT, rom pirvel
rigSi imperiis ayvavebis dakavSireba imperatorebis pirad
keTilganwyobasTan, amiT laktanciusma, arsebiTad pirveli
nabiji gadadga e.w. `qristianul pragmatizmisken~. eklesiis
istoria laktanciusTan warmodgenili iyo, rogorc pedago-
giuri procesi, romelsac misi azriT xsnisken miyavda qri-
stianebi.
laktanciusis Txzulebebis komentarebi xazs usvamen,
rom masTan SeiniSneba qristianuli swavlebis da warmarTu-
li naazrevis narevi. es aris mizezi, ris gamoc igi ar Sedis
eklesiis `mamebis~ ricxvSi da rCeba mxolod saeklesio mwe-
rlad.
IV-V ss. mijnaze romis imperiaSi qristianobam domini-
rebuli pozicia moipova. qveyanaSi mimdinare eklesiebis
avtonomizaciis procesebma dasavleli inteleqtualebi-
sgan moiTxova mkiTxvelis yuradRebis mipyroba berZnuli

- 103 -
qristianuli naazrevisken. aseT viTarebaSi das. romis impe-
riaSi laktanciusi Caanacvla da popularobiT sargeblo-
bda laTinurad Targmnilma evsevi kesarielis Txzulebebma.

evsevi kesarieli
saeklesio mwerlebs Soris gamorCeuli figuraa evsevi
kesarieli (berZ. Εὐσέβιος τῆς Καισαρείας, ?275-339 ww.). misi mxri-
dan eklesiis istoriisTvis masalebis mopoveba-sistemati-
zaciisTvis gaweuli kolosaluri saqmianobis gamo igi Se-
yvanilia eklesiis `mamebis~ ricxvSi.
evsevis cxovrebidan viciT, rom ganaTleba mas miuRia
presviter pamfilusTan. diokletianes mxridan qristiane-
bis devnis periodSi igi Tavis maswavlebelTan erTad kesari-
is cixeSi iyo gamomwyvdeuli. Tavdapirvelad misi saqmiano-
ba iyo xelnawerebis indentifikacia da koreqtireba, magram,
TandaTan, igi Camoyalibda mkvlevar-arqivariusad. kesari-
aSi man wamoiwyo bibliis sruli versiaze muSaobaze. 313
wlis Semdgom evsevis irCeven palesti-
nis q. kesariis episkoposad. am rangSi mi-
si yofnis pirvel wleebis Sesaxeb aravi-
Tari informacia ar gvaqvs. im momenti-
sTvis evsevi ar iyo cnobili RvTismsa-
xuri, magram mopovebuli hqonda ekle-
siis istoriaSi ganswavlulis saxeli.
Cans, am faqtma ganapiroba, rom nikeis
evsevi kesarieli saeklesio krebaze gamarTul debatebSi
(gviandeli igi ukve wamyvan rols TamaSobda dogma-
graviura)
turi sakiTxebis gadawyvetisas. ufro
metic, mis mier warmodgenili teqsti safuZvlad daedo ni-
keis krebis rwmenis simbolos.
nikeis saeklesio krebis Semdeg evsevi CaTreuli aRmo-
Cnda arielebsa da evstafe antioqenels Soris mimdinare po-
lemikaSi. evstafe antioqeli origenis RvTismsaxurebaSi da
bibliis alegoriuli TxrobaSi arianobis safuZvels xeda-
vda. evsevi origenis didi Tayvanismcemeli iyo, igi Caeba am
polemikaSi, magram evstafe antioqenelma mas daswama nikeis

- 104 -
krebis dogmatebidan gadaxveva. imp. konstantine I-is wyalo-
biT evsevim SesZlo maSin poziciebis gamagreba da evstafe
antioqenelTan kamaTSi gamarjvebuli gamosvla. amis Semdeg,
evsevim wamoiwyo kampania aTanase didis da episkopis marke-
las winaaRmdeg. isini antiarianelTa winaaRmdeg mebrZolTa
liderebi iyvnen. intrigebis wyalobiT man SesZlo maTi gasa-
xleba. evsevi dideba didxans ar gagrZelda. 337 wels garda-
icvala misi mfarveli imp. konstantine. male miicvala evse-
vic.
evsevi kesarieli produqtuli moRvawe iyo. misi mrava-
lricxovani memkvidreobidan Cvenamde moaRwia didma nawi-
lma. proarianuli poziciis miuxedavad, Tavisi stilis wya-
lobiT, igi rCeba uZvirfases saeklesio mwerlad. Tu Tavda-
pirvelad evsevis mizani iyo bibliis kritikuli ganxilva,
diokletianes mxridan qristianebis devnis Semdeg, misi yu-
radReba gadaerTo wamebulTa cxovrebis aRwerisken, ramac
igi miiyvana saeklesio da msoflio istoriebis Seqmnis ko-
ncefciisken.
romSi mimdinare arianuli SfoTisas evsevi koncentri-
rebuli iyo dogmatur sakiTxebze. imperiis qristianul sa-
xelmwifod formirebam moiTxova calkeul sakiTxebze apo-
logeturi xasiaTis Txzulebebis Seqmna. evsevic am mimarTu-
lebiT gadaerTo da sicocxlis bolo wlebSi mogvevlina sa-
saxlis karis mwerlad da imp. konstantinesadmi miZRvnil
panegirikuli sityvebis avtorad.
evsevis memkvidreobaSi aseve Sedis mravalricxovani
nawarmoebebi, romlebis ar eqvemdebareba klasifikacias (we-
rilebi, misasalmebeli sityvebi, bibliis komentarebi, tra-
qtatebi bibliur arqeologiaSi, sxvadasxva eqsgetikuri sa-
muSaoebi da a.S.). Teologis saistorio xasiaTis naSromebia:
`qronika~ da `saeklesio istoria~. pirveli erTdroulad
Teologiuri da istoriuli xasiaTis Txzulebaa. masSi avto-
ris mizani iyo istoriuli faqtebiT bibliuri cnobebis da-
dgena. igi daiwera „saeklesio istoriis“ win da ori nawili-
sganN Sesdgeba. pirvelSi mocemuli iyo msoflio sxvadasxva
xalxebis (egviptelebi, berZnebi...) istoriis mokle Txroba

- 105 -
qronologiur WrilSi. meore nawili -`qronologiuri kano-
nebi~ - warmoadgenda krebuls, romelSic sinqronuli tabu-
lebis formiT mocemuli iyo bibliuri abraamidan moyole-
buli 325 wlamde mimdinare ZiriTadi movlenebis istoria.
`saeklesio istoria~ evsevim daasrula daaxl. 323/4
wlisTvis. Txzuleba Cafiqrebuli iyo, rogorc universalu-
ri qronologiuri istoria mociqulebis droidan Taname-
drovemde. naSromSi yuradReba gamaxvilebulia Semdeg mxa-
reebze: episkoposTa memkvidreoba, qristian maswavlebelTa
istoria, eresis istoria, ebraelebis istoria, warmarToba-
sTan damokidebuleba da wamebulebi. miCneulia, rom evsevis
`saeklesio istoria~ eklesiisTvis iseve wonadi naSromia,
rogorc herodotes Txzuleba saistorio mecnierebisTvis.
TxzulebaSi msoflio istoria dayofilia saxarebamde-
li, saxarebis Seqmnis da momdevno, anu, rogorc avtori mi-
iCnevda misi Sedegebis istoriis periodebad. arsebiTad,
istoriis sam nawilad dayofiT, evsevim safuZveli Cauyara
istoriis qronologiis im princips, romelic SemdgomSi
Zvei da axali welTaRricxvebis saxiT damkvidrda samecni-
ero wreebSi.
Txzulebis Seqmnisas evsevi sargeblobda farTo wyaro-
TmcodneobiTi baziT, romelTa umetesoba dakargulia. mas
xeli miuwvdeboda ierusalimis, kesariis da sxva biblioTe-
kebze, Tanamedroul TeologTa naSromebze da oficialur
dokumentebze. zogi cnobiT, mas daaxl. 250 sxvadasxva pasaJi
aqvs gadawerili adreuli wyaroebidan. aseve igi piradad
iyo momswre 303-310 wlebSi mimdinare qristianTa `didi de-
vnis~, ramac mis naSroms gansakuTrebuloba SesZina. arsebi-
Tad, evsevi im siRrmiT gadmoscems istorias, rogoric iyo
igi misTvis xelmisawvdomi.
`saeklesio istoria~ aTi wignisgan Sedgeba: I wignSi ga-
dmocemuli iyo qristes cxovreba; II wigni daeTmo mociqu-
lTa periods da titusis mier ierusalimis dangrevis isto-
rias; III wigni moicavda 110 wlamdel ambebs; IV da V wignebi - II
saukunes moicavda; VI wigni - septimius severusis periods;
VII wigni exeboda III s-is movlenebs da mTlianad dafuZnebu-

- 106 -
li iyo dionise aleqsandrielis cnobebze; VIII wignSi moT-
xrobili iyo diokletianes mier mowyobil qristianTa `di-
di devnaze~; IX wigni Seicavda konstantines maqsenciusze ga-
marjvebis istorias da X wigni mTavrdeba liciniusze gamar-
jvebiT. aseTia `saeklesio istoriis~ struqtura. unda Se-
vniSnoT, rom evsevis mier gadmocemuli cnobebi ar aris
erTgvari da sistemuri. zogi wigni saerTod warmoadgens Se-
mTxveviTi cnobebis nakrebsac.
samecniero literaturaSi aris evseviseuli qristi-
anobamdeli istoriis Sesaxeb sxvadasxva koncefciebis ga-
dmocemis cdebi. gamoyofen e.w. optimistur, pesimistur,
alegoriul, makrociklur da statikur koncefciebs. mi-
iCneven, rom evsevis mxridan istoriis ganxilva, rogorc
aRmaval moZraobad barbarosobidan e.w. `moralur civili-
zaciamde~, rac gamoixateboda saxarebis gavrcelebiT aris
optimisturi koncefciis gamoxatuleba. rac Seexeba mis pe-
simistur mxares, igi Cans evsevis mxridan istoriis zne-
obrivi dacemis da aRorZinebis periodebad dayofaSi da a.S.
evsevis apologiuri da dogmaturi Txzulebebi mTli-
anad dakargulia. CvenTvis cnobilia mxolod ramdenimes
saTauri – „origenis apologia“, „filareTis sityva“, „saxa-
rebisTvis mzadeba“, „saxarebis sasargeblod mtkiceba“ da
a.S.
bibliaze miZRvnili evsevis naSromebidan Cvenamde mo-
aRwia mxolod „onomastikam“. ZiriTadSi igi bibliaSi dacu-
li geografiuli adgilebis cnobaria. rac Seexeba bibliur
arqeologiaze miZRvnil naSromebs, isini mTlianad daka-
rgulia. evsevi miCneulia konstantine didis epoqis istori-
ografad. misi `konstantines cxovreba~ cxare kamaTis saga-
nia, radganac mas braldeba sabuTebis falsifikacia. evsevis
Semoqmedebis mimarT cxare kamaTis miuxedavad, faqtia, rom
igi miCneulia saeklesio istoriografiis Janris Semqneli.

rufinus turaniusi
aqvileis presviteri rufinus turaniusi (laT. Rufinus,
340/345-410 ww.) gaxldaT saeklesio RvTismsaxuri da istori-

- 107 -
kosi. igi umetesad cnobili iyo, rogorc berZnulidan la-
Tinur enaze origenis mTavari dogmaturi Txzulebis da
evsevi kesarielis `eklesiis istoriis~ mTargmneli.
rufinusi warmoSobiT iyo aqvileidan. erTi periodi
igi moRvaweobda aleqsandriaSi, sadac dauaxlovda makari-
us ufross da sxva gandegilebs. amis Semdeg mas beTlemsa da
ierusalimSi vxedavT, sadac mTeli arsebiT Caeflo berZnu-
li RvTismsaxurebis kvlevaSi. 90-ian wleebSi rufinusi ro-
mSia. vinaidan, „maradiul qalaqSi“ didi interesi gamoiwvia
imperiis aRmosavleTSi mimdinare Teologiurma kamaTma,
rufinusma origenisTvis daiwyo laTinur enaze rigi Te-
ologiuri Txzulebebis Targmna.
romis `qristianul imperiad~ gardaqmnam imperatore-
bi Sida saeklesio brZolebis monawileebi gaxada. am faqtma
Tanamedroveebisgan moiTxova eklesiis da mis garSemo mi-
mdinare procesebis ganxilva maqsimalurad istoriul Wri-
lSi. maSasadame, ukve saeklesio istoria ganixileboda, ro-
gorc movlenebis istoria. swored amiT unda aixsnas rufi-
nusis da misi mimdevrebis interesi aRniSnuli sakiTxisadmi,
rac evsevi kesarielTan Sedarebis wingadadgmuli nabiji
iyo.
rufinusis mier Targmnil `eklesiis istoriaSi~ dacu-
lia konstantine didis moRvaweobamdeli saeklesio warsu-
lis Sesaxeb evsevi kesarieliseuli yvela ZiriTadi istori-
ografiuli ideebi. rufinusma am naSroms gagrZelebis saxiT
daumata ori wigni. igi nikeis saeklesio krebis dadgenile-
bis mxardamWeri iyo. amitomac eklesiaSi mimdinare proce-
sebi mas warmodgenili hqonda, rogorc orTodoqsaluri
partiis Seurigebeli brZola eresis da warmarTobis wina-
aRmdeg. eklesiis aRqmas rufinusi cdilobda IV s. religiur
cxovrebiT, rac misi azriT, gamoixateboda eklesiis miswra-
febiT ewarmoebinaT brZola ucxosa da urwmunoebis winaaR-
mdeg. presviterisTvis miuRebeli iyo warmarTebis da ereti-
kosebis gamosworebis idea. WeSmaritebisTvis brZolaSi ru-
finusi upiratesobas aniWebda marTlmadideblobis lide-
rebs, riTac igi mniSnelovnad akninebda maRali sazogado-
ebis mmarTvelebis rols. rac Seexeba eklesiis istoriaSi
- 108 -
RmerTis rolis aqtiurad CarTvas, amiT, rufinusi Tavis
istoriul optimizms WeSmaritebad aqcevda. arsebiTad, Se-
gviZlia vTqvaT, rom rufinusis mier gadmocemuli matiane
aris, rogorc WeSmariti sarwmunoebis mudmivi gamarjvebe-
bis istoria. misi damsaxureba iyo dasavleTisTvis laTinur
enaze didi berZeni saeklesio mamebis naazrevis Targmanebis
gacnoba.

sulpicius severusi
laTin qristian istorikosTa Soris gansakuTrebuli
adgili ukavia sulpicius severuss (laT. Sulpicius Severus, 363-
410/429 ww.). mas ekuTvnis ramodenime nawarmoebi episkopos
martin turelis (316-397 ww.) cxovrebis Sesaxeb da or wignad
`istoria~, romelic aseve `wminda qronikis~ saxeliTac aris
cnobili. am ukanasknels safuZvlad daedo evsevi kesari-
elis da netare ieronimis (342-?420 ww.) Txzulebebi.
sulpiciusi erTaderTi laTini qristiani mweralia
romelic Seecada Seeqmna msoflio istoria. mis naSromSi
Txroba iwyeba samyaros Seqmnidan da saubari miyvanilia
stilixonis konsulobamde, 410 wlamde. Txzulebas Tvals
Tu gadavavlebT davinaxavT, rom arsebiTad Mmisi naSromi
aris dasavluri eklesiis istoria. misi naSromi ar aris uni-
versaluri istoria, radgan TviT avtori iyo mxolod qroni-
sti. aiRo ra bibliuri teqstebi safuZvlad, sulpiciusma,
SesZlo Seeqmna tradiciuli qronika, romelic mTavari wya-
roa galiaSi arianobis, espaneTis da romis istoriis Seswa-
vlis sakiTxSi. saistorio procesebis kanonzomirebad su-
lpiciusi ganixilavda RvTaebriv da adamianur sawyiss. rac
Seexeba Zveli aRTqmis da qristianobis istorias, isini ma-
sTan eqvemdebarebian erTian kanonebs. sulpiciusi werda ga-
marTuli laTinuri eniT da weris eleganturi stilis gamo
mas salustiuss adarebdnen, xolo Sua saukuneebSi mis isto-
rias saxelmZRvanelod iyenebdnen.

b) istoriografia
istoriografiis Seswavlis obieqtia ara istoriuli
ganviTarebis procesebi, aramed saistorio azris istoria.

- 109 -
Tu Zveli romis istoriis Seswavlis obieqtia qveynis so-
cialur-ekonomikuri da politikuri ganviTareba dawyebu-
li Zv.w. II aTaswleulidan ax.w. 476 wlamde, samagierod, isto-
riografia ikvlevs Sua saukuneebSi da axal droSi Zveli
romis istoriis Sesaxeb arsebul sxvadasxva koncefciebs,
mimdinareobebs da mecnier-mkvlevarTa publikaciebs.
termin „istoriografias“ ormagi gageba aqvs: 1) mas ga-
nixilaven sxvadasxva epoqis saistorio nawarmoebebis erTo-
bliobad da 2) rogorc saistorio mecnierebis ganviTarebis
istorias. mag., rodesac saubaria „ganmanaTleblobis epoqis
istoriografiaze“, am SemTxvevaSi termini „istoriogra-
fia“ ixmareba gansaxilveli epoqis saistorio nawarmoebe-
bis erTobliobis mniSvnelobiT. rac Seexeba „istoriogra-
fiis kursze“ saubrisas, maSin mxedvelobaSi aqvT mxolod
saistorio mecnierebis ganviTareba.
istoriografiis ganviTareba organulad aris dakavSi-
rebuli konkretuli saistorio procesis SemecnebasTan. mi-
si amocanaa ganmartos saistorio procesebis erTi aspeqtis
popularoba da sxva droSi maTi meore planze gadatanis mi-
zezebi.
kvlevis gansxvavebuli miznebis da meTodebis miuxeda-
vad, istoriografia kavSirSia wyaroTmcodneobasTan. saqme
imaSia, rom yovel epoqaSi momxdari wyaroTa wris gafarTo-
eba da maTi kritikuli gamoyeneba, ara marto gansazRvraven
konkretuli problemis damuSavebas, aramed gamoxataven sa-
istorio azrovnebis zogad suraTsac.
istoriografiam, rogorc codnis damoukidebelma da-
rgma, gamokveTili saxe herodotes SemoqmedebaSi miiRo.
oriaTas xuTasi wlis istoriis miuxedavad, rogorc dargi
igi gvian Camoyalibda. amis mizezi iyo sazogadoebrivi
azrovnebis zogadi done da gabatonebuli istoriul-filo-
sofiuri sistemebi. mxedvelovaSi isic aris misaRebi, rom
istoriografiis ganviTarebaze gavlenas axdenda tradici-
uli, anda axal koncefciaze gacocxlebuli Zveli Teori-
ebi.

- 110 -
 msoflio mecnierebaSi Zveli romis istoriis wyaroT-
mcodneobis da istoriografiis sakiTxebis kvlevas Txu-
Tmet saukuneze meti xnis istoria aqvs. misi Seswavla iwyeba
V s., das. romis imperiis ganadgurebis Semdgomi drodan. am
xnis manZilze saistorio mecnierebam Sinagani evolucia da
rigi stadiebi gaiara. V-VII ss. evropul saistorio azrovne-
baSi e.w. reaqciis periodi iyo. am dros erTbaSad wertili
daesva antikurobis gagebas da Sesabamisad miiviwyes roma-
uli istoriografiis yvela miRwevebi.
saistorio azrovnebaSi SedarebiTi gamococxleba -
iwyeba IX s., Tumca kvlevebs empiriuli saxe hqonda. princi-
pSi, evropaSi maSin sxva Rirebulebebi iyo. maT arc icoda
Zveli romis istoria da Tu mainc xdeboda misi xseneba, igic
misadagebuli iyo bibliur sqemebTan. netari avgustines da
kaTolikuri eklesiis sxva „mamebis“ wyalobiT, Zveli romis
istorias ganixilavdnen mxolod bibliur-qristianul mi-
marTebaSi. aq saerTod zedmeti iyo raime samecniero saki-
Txze saubari. adreul Sua saukuneebSi istorizmis principi
ignorirebuli iyo da antikuri saistorio azrovnebis yvela
miRweva (msoflio istoriebis wera...) daviwyebas mieca. zo-
gjer saqme anaqronizmamdec midioda - romis konsulebs me-
feebad ixseniebdnen, xolo maT meuRleebs dedoflebad. ase-
ve sjerodaT, rom romis imperia arsebobda sxva ganzomile-
basa da adgilmdebareobaSi.
niSandoblivia, rom dasavleTsa da aRmosavleTs Soris
ideologiuri dapirispirebis garda, iyo sxva obieqturi ga-
remoebebic, rac zRudavda bizantiidan Zveli romis istori-
is Sesaxeb informaciebis gavrcelebas evropis sxvadasxva
qveynebSi. saqme imaSia, rom X-XI ss. evropisken mimavali sa-
xmeleTo gza konstantinopolidan balkaneTsa da dunaispi-
reTSi gadaketili hqondaT barbaros tomebs. darCenili iyo
mxolod sazRvao gza, ramac Seamcira SesaZlo kontaqtebi da
gaarTula kulturaTa urTierTgacvla. evropelebs ver wa-
rmoedginaT, rom bizantielebi SesaZloa Zveli romis mem-
kvidreebi yofiliyvnen. sirTules qmnida enobrivi barieri.
mag., dantem da adreuli Taobis humanistebma ar icodnen be-

- 111 -
rZnuli ena da aqedan gamomdinare maTvis ucnobi iyo biza-
ntiuri saistrio naazrevi. Tavis mxriv, bizantieli swavlu-
lebi laTinur enas swavlobdnen mxolod Toma aqvinelis
(1225-1274 ww.) da sxva saRvTismetyvelo nawarmoebebis Targ-
mnisTvis. gaucxoebis Sedegad X-XV ss. evropisTvis Zveli
romis ufro maxlobeli rCeboda vidre bizantiuri civili-
zacia.
1204 wels laTinebis da gansakuTrebiT 1453 wels osma-
lebis mier konstantinepolis dapyrobebis Semdeg bizanti-
el mecnierTa nawilma Tavi dasavleT evropas Seafara, sadac
Caitanes bizantiuri (romauli) saistorio naazrevis miRwe-
vebi. marTalia bizantieli mematianebis mxridan Zveli ro-
mis istoriis Seswavlas berZnuli elferi dasdevda, magram
mTavari iyo, rom im momentisTvis maT SesZles antikurobis
Sesaxeb interesis gaaRviZeba da empirius stadiaze myof
evropul saistorio naazrevis ganviTarebisTvis biZgis mi-
cema.
papebis miswrafebebi, rom romi gadaeqciaT das. evro-
pis regiur centrad, iribad xalxis cnobierebaSi xels
uwyobda warsuli didebis aRorZinebis saqmes. 1300 wels pa-
pma bonifacius VIII (1294-1303 ww.) kaTolikur samyaroSi da-
amkvidra tradicia, romliTac piligrimebs neba miecaT
kalendaruli wlis manZilze darCenili iyvnen romSi. moml-
ocvelebis nawili iyo cnobadi da maRali socialuri wris
warmomadgenlebi. neba miecaT maT Soris iyvnen swavlule-
bsac, romlebic mogzaurobis procesSi eweodnen arqeolo-
giuri siZveleebis da Zveli xelnawerebis Seswavlas. sazoga-
doebisgan malulad msgavs saqmianobas eweodnens papis ka-
ncelariis mdivnebi, romelTa miTiTebiT kurias daevala
Zveli xelnawerebis koleqcebiEBis Sedgena, antikuri monete-
bisA Segroveba, qandakebebis da dekoratiuli xelovnebis ni-
muSebis sistematizacia da Senaxva, romis da mimdebare teri-
toriaze arqiteqturuli Zeglebis Seswavla da a.S.
XIII-XIV ss., renesansis droidan, evropul saistorio
azrovnebaSi iwyeba Zveli romis istoriis Seswavlisadmi me-
cnieruli midgoma. asparesze gamosulma humanistebma papi-

- 112 -
zmis doqtrinasTan Widilis fonze safuZveli Cauyares wya-
roTmcodneobiTi da istoriografiuli kvlevis pirvel sa-
xes. renesansis dros intensiurad iwyeba Zveli dogmebis Zi-
reuli cvlileba. amasTan, saistorio azrovneba iTxovda
abstraqtuli msjelobebis Secvalas konkretuliT.
humanisturi istoriografiisTvis maxasiaTebeli iyo
antikuri nimuSebze mibaZva. adreul Sua saukuneebSi ami-
sTvis gamoiyeneboda „biblia“. aRorZinebis dros istoriko-
sebi Seecadnen yofiliyvnen meti ritorebi da hqonodaT
ufro dramatuli Txrobis stili. humanistebis pirvel Ta-
obas enobrivi barierebi hqondaT. maT berZnuli ena nakle-
bad icodnen da amitomac romauli naSromebi, gansakuTre-
biT liviusi, sanimuSo Txzulebad miiCneoda. gansxvavebuli
gaxda masalis Segrovebis principic. humanisti mwerlebi
naklebad Cerdebodnen ama Tu im qveynis, anda xalxis Sinagan
mxareze, maT ainteresebdaT igive problematika rac klasi-
kuri epoqis mwerlebs - es iyo omebis da politikuri gada-
trialebebis istoria.
iyo erTi niSani rac gamoarCevda humanistebs - yvela
isini iyvnen Zveli xelnawerebis dauRalavi „monadireebi“.
maTi damsaxureba iyo, ara marto antikuri manuskriptebis
povna, aramed Tanadrouli epoqis sxva qronikebis gadarCe-
nac. isini awyobdnen eqspediciebs, maT Soris konstantino-
polSic da am saqmes xSirad sakuTari finansebiT akeTebdnen.
maT gamZafrebuli hqondaT xelnawerebis Segrovebis da maTi
damuSaveba-sistematizaciis Jini. Tavisi saqmianobiT isto-
rikos-humanistebma momdevno Taobebis mecnierebebs da-
utoves faqtebiT da wyaroebiT mdidari masala, romlebic
manamde ucnobi iyo.
humanistebis kvaldakval Zveli romis istoriis kvle-
vis saqmeSi didi wvlili Seitanes ganmanaTleblebma. maSi-
ndel saistorio azrovnebaSi mimdinare kardinaluri cvli-
lebebi ganapiroba zusti mecnierebebis ganviTarebam da ka-
pitalizmis gabatonebam. saqme imaSia, rom epoqis moTxovne-
bidan gamomdinare istoriis Zvel periodze sazogadoebas
ukve sWirdeboda zusti da konkretuli Sexedulebebi. aseT
fonze, TandaTan, bibliuri sqemebi da papizmis doqtrinebi
- 113 -
meore mxares gadaiwia. Tu humanistebma mxolod gaaRvives
interesi antikurobis Sesaxeb da samyaros Seqmna-ganviTare-
bis saqmeSi RmerTis rols dumiliT gverdi auares, ganmana-
Tleblebma piriqiT, maT uaryves Emisi roli istoriis saqme-
Si. XVI-XVII ss. ganmanaTleblebis wyalobiT saistorio mecni-
erebaSi Seiqmna fundamenturi gamokvlevebi, romlebidan
zogi dResac samagido naSromebad iTvleba.
XIX-XX ss. mijnaze Teodore momzenis, etore paisis da
sxva mecnieris meoxebiT antikur istoriografiaSi popula-
ruli gaxda hiperkritikuli mimdinareoba. igi, rogorc me-
Todi wyaroebis sandoobis dadgenis safuZvels iZleoda da
asabuTebda maTSi arsebul arsebiT Secdomebs. hiperkriti-
kuli mimdinareobis mimdevrebma zogadad uaryves Zveli be-
rZnul-romauli saistorio tradiciebis realoba. maTi
mxridan kritikis ZiriTadi mizezi iyo sxvadasxva wyaroebSi
mniSvnelovani sxvaobebis povna.
dReisTvis Zveli romis istoriis rigi sakiTxebis Sesa-
xeb gvaqvs detaluri informacia. amis mizezi is gaxlavT,
rom Zveli romis istorias ukve kompleqsur formatSi swa-
vloben ara marto italielebi, aramed mas ikvleven msofli-
os sxvadasxva qveynis istorikosebi, filologebi, iuriste-
bi da a.S. saistorio azrovnebis ganviTarebis 15 saukuneze
meti tradiciis fonze Camoyalibda sxvadasxva skolebi (M ita-
liuri, franguli, germanuli, inglisuri da rusuli), ro-
mlebic warmarTaven kvlevis msoflio kardinalur xazs. ma-
rTalia isini viTardebodnen cal-calke, magram maT aerTi-
anebT mTavari mizani – Zveli romis istoriis Seswavla.
naSromSi istoriografiuli sakiTxebi dalagebulia
ara epoqebis, aramed skolebis mixedviT. maT gverdiT naxse-
nebi gvaqvs qarTul skolac. migvaCnia, rom mokrZalebuli
wvlilis miuxedavad, mkiTxveli valdebulia icodes Zveli
romis istoriis Seswavlis saqmeSi qarTveli mecnierebis
wvlili.

italiuri istoriografia
italielebis daintereseba Zveli romis istoriis Se-
swavliT SemTxveviTi ar iyo da igi saTaves iRebs renesansis
periodidan. am SemTxvevaSi italielebisTvis amosavali iyo
- 114 -
nacionaluri Tavmoyvareoba da brZola papizmis doqtrinis
winaaRmdeg. XIX s-mde italias ar hqonda erTiani saxelmwi-
fo. arada, Zveli romis sidiade, romlis nangrevebi mnaxvels
aRafrTovanebda, italielebSi yovelTvis aRZravda samSo-
blos aRorZinebis ideas. amitomac iyo, rom Zveli romis
istoriis pirveli Taobis Semswavleli humanistebi TavianT
Tavs Tvlidnen romael respublikelad.
italiaSi humanisturi saistorio azrovneba ZiriTa-
dSi florenciasa da veneciaSi lokalizdeboda, rac qala-
qebis socialuri da politikuri ganviTarebiT iyo ganpiro-
bebuli. orive skolas Tavisi niSa hqonda. mag., XIV s. flore-
nciaSi gavrcelebuli iyo manufaqturuli samrewvelo kapi-
talizmis adreuli tipi da mis niadagze gamwvavebuli kla-
sobrivi brZolebi. amis garda, florenciaSi arsebuli mma-
rTvelobis respublikuri forma xels uwyobda sityvis did
Tavisuflebas. swored florenciaSi moxda „qronikis“ Cana-
cvleba termin „historia“-Ti.
rac Seexeba venecias, iq istoriografias igive datvir-
Tvas aniWebdnen, rasac diplomatias. maTvis istoriografia
diplomatiuri zemoqmedebis erT-erTi meTodi iyo. veneci-
aSi ar iyo politikuri Tavisufleba. qalaqSi iyo privile-
girebuli mcirericxovani aristokratTa jgufi, romle-
bsac xelSi ekavaT saSinao da sagareo politikis Zafebi. ve-
neciis mmarTveli aristokratia ar iyo dakavebuli istori-
uli naSromebis weriT da yovelives isini specialurad mo-
wveul ucxoel mkvlevarebs karg fasad ukveTavdnen. Semkve-
Tis kvaldakval, daqiravebuli istorikosebi, Tavian saqmes
ritorikuli skolis stilSi akeTebdnen. maT gansazRvruli
hqondaT Temebi da werdnen mxolod imas, rasac damkveTi mi-
uTiTebda. vinaidan maTvis daketili iyo qalaqis arqivi da
amitomac maT mier warmodgenili naSromebi ZiriTadSi iyo
uSinaarso da apologeturi xasiaTis.
axali da arsebiTi rac mkafiod gamoarCevda aRorZine-
bis xanis istoriografias iyo saeklesio msoflmxedveloba-
sTan kavSiris gawyveta. Tumca italiel humanistebSi mecni-
erebas da religiur msoflmxedvelobas Soris Ria konfli-

- 115 -
qti mainc ar Cans. antikuri romis istoriis Seswavla itali-
el istorikos-humanistebSi modioda racionalizmis da Sua
saukuneebis sqolastikur azrovnebas Soris Widilis fonze.
vinaidan erTbaSad rTuli iyo bibliuri sqemebis uaryofa,
amitomac istorikos-humanistTa nawili mainc Seecada isini
gaerTianebina. aseT fonze, italiaSi Zveli romis istoriaze
pirveladi warMmodgenebis Seqmna daiwyo antikur avtorTa
xelnawerebis ZiebiT, anu imiT rac akrZaluli iyo papizmis
dogmebiT. Zveli manuskriptebis erT-erTi aqtiuri „mona-
dire“ gaxldaT cnobili humanisti franCesko petrarka.
petrarka (1304-1374 ww.) miCneulia humanisturi anti-
kuri istoriografiis pionerad. igi ga-
xldaT papis diplomati da gvelfebis
(papistebi) partiis wevri. Ggvelfebis
socialuri dasayrdeni iyo vaWar-xelo-
sanTa fena da sasaqonlo-fulad urTi-
erTobebSi Cabmuli Tavadaznauroba. Ppe-
trarkas ideali iyo erTiani italia, ri-
sTvisac igi aqtiurad eweoda respubli-
kis aRdgenis ideebis qadagebas. humani-
franCesko
petrarka stis moqalaqeobrivi mrwamsi naTlad
gamoCnda 1347 wlis kola di riencis (1313-1354 ww.) ajanye-
bisas, romelsac igi mxurvaled miesalma. 1351 wlidan petra-
rka iwyebs antipapuri traqtatebis - „inveqtivebis“ weras.
sapasuxod, misi vergiliusiT gatacebis gamo eklesiam igi
jadoqrad Seracxa. Aantikurobisadmi humanistis gatacebis
maniSnebelia is faqti, rom 1374 wels, rodesac petrarka sa-
wer magidasTan gardacvlili naxes, kalmiT xelSi igi muSa-
obda keisris cxovrebis aRweraze.
`maradiuli qalaqi~ petrarkam pirvelad 1337 wels ixi-
la. SemdgomSi igi werda: `romi kidev ufro didi da diadi
momeCvena, vidre warmomedgina... me aRar mikvirs, rom romma
msoflio daipro, ufro is gamkvirvebia, rom man es saqme ase
gvian ratom gaakeTa~. romsa da mis SemogarenSi petrarkas
daxvda antikuri legendebis `grova~, saidanac igi Seecada
aerCia is, rac mas miaCnda `istoriul sinamdviled~. warsu-

- 116 -
lis didebuli Zeglebis nacvlad petrarkas Tvalwin ganfe-
nili iyo gaurkveveli warmoSobis nangreve-bi. amis gamo igi
sinanuliT werda: `sad aris diokletianes da karakalas aba-
noebi?... sad aris kapitoliumeli mexTmtyorcneli iupite-
ris sakurTxeveli?... sad aris gaiusi da luciusis bazili-
ka, sad aris liviusis portiki da marcelusis Teatri?... sad
aris agripinas uricxvi nagebobebi, romlebisganac Semo-
rCenilia mxolod panTeoni? sad aris imperatorebis brwyi-
nvale sasaxleebi? arada, wignebSi naxulob yvelafers, xo-
lo, roca maT eZeb qalaqSi, xedav, rom isini gaqrnen anda
maTgan darCa mxolod sacodavi kvali~. am amonarididan Ca-
ns, rom Tanadrouli romi petrarkas ancvifrebda. mas ver
gaego, ratom iyo kolizeumi erT-erTi feodalis cixe-sima-
gre, anda „andrianes mavzoleumi“ da a.S.
petrarka produqtuli mkvlevari iyo. misi memkvidre-
oba iyofa italiur da laTinur Semoqmedebad. humanistma ar
icoda berZnuli ena da amitomac mTeli misi yuradReba mipy-
robili iyo antikuri romisken. plutarqeseuli mimbaZve-
lobiT petrarkam laTinur enaze Seqmna naSromi - „saxelo-
van mamakacTa Sesaxeb“ (1337 w.). masSi romulusidan keisra-
mde 21 politikuri moRvaweebis biografiebis fonze gadmo-
cemuli iyo Tanadrouli periodis romis istoria. naSromSi
iyo pirosis, aleqsandre makedoneli da hanibalis biogra-
fiebi.
istoriografiaSi SeniSnulia, rom aRniSnuli naSro-
miT petrarkam yvelaze nakleb izruna istoriaze. ufro me-
tad es iyo wigni, romelSic XIV s. italiis mdgomareobis sa-
pirwoned gamocemuli iyo romulusidan keisramde romis
sidiadis surTi. naSromis gansakuTrebuloba iyo humani-
stis mxridan masSi Semotanili kritika, rac iyo inovacia da
amiT igi gansxvavdeboda adreul Sua saukuneebSi arsebuli
istoriografiuli tradiciisgan. pirvel rigSi petratka
Seecada istoriuli personebi warmoedgina Sua saukune-
obrivi legendebis gareSi. Tumca petrarkaseuli kritika
mainc zedapiruli iyo da mas meore ukideburesoba hqonda -
igi brmad endoboda antikur wyaroebs.

- 117 -
 petrarkas aseve ekuTvnoda Txzuleba - „saxelovan qa-
lTa Sesaxeb“, romelSic mocemuli iyo Zveli samyaros 105 qa-
lTa biografia. masve hqonda epikuri poema „afrika“ (1339-
1342 ww.), romelSic legendaruli scipion afrikelis sagmi-
ro saqmeebze xotba iyo Sesxmuli
humanistis damsaxureba iyo ciceronis, liviusis da
sxva aAntikur avtorebis nawarmoebebis aRmoCena. Mmag., ro-
desac man 1345 wels veronaSi aRmoaCina ciceronis werilebi,
igi gaocebuli darCa, radganac romaeli oratori mis winaSe
warsdga, rogorc „MUDMmudmivadAD mousvenari brZenkaci“, rome-
lsac wilad xvda „brZola da unayofo SuRli“.
petrarkas damsaxureba humanizmis istoriaSi iyo ada-
mianTa Sinagani cxovrebis yvela mxaris
mimarT interesis gaRviveba. warsulis
da Tanamedroveobis mimarT kritikuli
damokidebuleba, antikur literatura-
Si safuZvlebis da dasayrdenis Ziebis
cdebi, mas sWirdeboda raTa gamoemuSa-
vebina msoflmxedvelobiTi siaxleebi
da moeZia misTvis argumentebi epoqis
pojo
Sesabamisi axali moTxovnilebebis gama-
braColinii rTlebisaTvis.
Zvel romael avtorTa Txzulebebis ZiebaSi petrarkas
saqmis warmatebiT gamgrZelebeli iyo pojo braCiolini
(1380-1459 ww.). igi iyo mwerali, Zveli manuskriptebis aqti-
uri Semgrovebeli da q. florenciis kancleri. pojo aseve
miCneulia romanuli Sriftis avtorad. humanistebTan misma
siaxlovem da romSi papis kuriaSi muSaobam masSi gaaRviva
siZvelisadmi siyvaruli. Zveli manuskriptebis ZiebisTvis
pojom safrangeTis, germaniis, Sveicariis da sxva qveynebis
monastrebSi ramdenime warmatebuli eqspediciebi moawyo.
Mmarto konstantinopolSi igi oTxjer imyofeboda. mas ekuT-
vnis amiane marcelinusis, vitruviusis, petroniusis, kvi-
ntilianes da sxvebis Txzulebebis povna.
aAdreuli humanistebis damsaxureba iyo ara marto mo-
nastrebSi xelnawerebis Zieba, anda dednebis konstantino-

- 118 -
polidan Camotana, aramed maTi publikaciac. italiis sxva-
dasxva qalaqebSi dawyebuli sastambo saqmiT pirvel rigSi
midioda berZen-romael avtorTa nawarmoebebis publikacia.
aAm mxriv didi Rvawli miuZRvis aldus manuciuss (1449-1515
ww.). mis mier veneciaSi wamowyebulma sagamomcemlo saqmem -
„aldinebis saxlis“ saxeliT iarseba XVI s. miwurulamde.
Sriftebis silamazem da SesaniSnavma mxatvrulma gaforme-
bam „aldinebis saxlSi“ dabeWdili publikaciebi aRorZine-
bis periodis wignis beWdvis saqmeSi Sedervebad miiCneva.
sagamomcemlo saqme manuciusma elinuri wignebis be-
WdviT daiwyo, radganac igi Tvlida, rom maT „daRupva da da-
viwyeba elodaT“. mis mier berZnul enaze Sesrulebuli ga-
mocemebidan yvelaze mniSvnelovani iyo aristoteles Txzu-
lebebis xuT tomad gamocema. SemdgomSi,
aldinebis tipografiaSi gamoica iuve-
nalis, lukanusis, katulusis da sxvaTa
nawarmoebebi. mTlianobaSi 96 tomad ga-
moica 27 antikur avtorTa Txzulebebi.
marTalia, naSromebis samecniero mxare
kritikas ver uZlebda (wyaroTa kriti-
ka....), radgan adreuli humanistebs igi
naklebad hqondaT ganviTarebuli, ma- aldus
gram mkiTxvelisTvis antikuri wyaro- manuciusi
ebis beWduri produqciis saxiT miwodeba Zalian bevrs ni-
Snavda.
XV-XVI ss. italiaSi popularul saqmed iqca romauli
istoriis da xedebis amsaxveli gzamkvlevebis gamocema. isi-
ni „swavlebis“ JanrSi dawerili Txzulebebi iyo. marTalia
samecniero Rirebuleba naklebi hqondaT, magram maTi meSve-
obiT xdeboda Zveli romis istoriis propaganda. msgavsi
gzamkvlevebidan mxedvelobaSi misaRebia leon albertis
„qalaq romis aRwera“ (1444 w.) da flavius biondos „gamar-
jvebuli romi“ (1460 w.). faqtia, albertis da biondos Txzu-
lebebiT safuZveli Caeyara renesansuli arqeologiis or
mimarTulebas – topografiulis da filologiuris meTo-
dologiur safuZvlebs.

- 119 -
 leon alberti (1404-1472 ww.) istorikosi ar iyo. misi
interesis sfero ZiriTadSi arqiteqtura gaxldaT, magram,
rogorc yvela humanisti, isic aidialebda Zvel roms. mas
hqonda mcire zomis Txzuleba - „qalaq romis aRwera“, rome-
lic dawerili iyo gvian antikuri topografiuli reestris
stilSi. masSi mocemuli iyo antikuri xelovnebis Zeglebze
gakeTebuli kvlevebi, SedarebiTi tabulebi, sxvadasxva na-
gebobebis ganlagebebi da a.S. arsebiTad, albertis mizani
iyo mkiTxvelisTvis eswavlebina romaul Zeglebs Soris ma-
nZilis zomebi da rukaze maTi gadatanis wesi.
alberti erT-erTi pirveli iyo vinc Seecada moexdina
Zveli romis Sesaxeb arsebuli rukebis grafikuli rekon-
struqcia. am miznisTvis igi iyenebda antikur maTematikas
da klavdios ptolemaiosis (?100-?170 ww.) kartografiul me-
Todebs. albertim wriuli kordinatebis sistemiT gazoma
sxvadasxva obieqtebs Soris manZili da
isini Cawera romis garemoSi. albertis
Txzuleba ar iyo ilustrirebuli. erT-
erTi pirveli gamocema, romelSic gamo-
yenebuli iyo albertis kartografi-
uli gaTvlebi, gaxldaT pietro del ma-
zaCos (XV s.) mier 1469 wels Sesrule-
buli ruka. mTavari amocana, rasac maza-
Co gegmavda iyo „maradiuli qalaqis“
leon
alberti teritoriaze Zveli romauli da qri-
stianuli Zeglebis paraleluri repre-
zentacia.
hHumanistur istoriografiaSi gamorCeuli figura iyo
swavluli istorikosi da papis kancelariis mdivani flavi-
us biondo (1392-1463 ww.). vatikanSi muSaobam mas SesaZle-
bloba misca ukeT gacnoboda iq arsebul romaul siZvele-
ebs. sakuTar Tavs biondo miiCnevda Zveli romis restavra-
torad. antikuri istoriisadmi misi siaxlove daiwyo cice-
ronis Txzulebebis gacnobiT. Mman milanSi aRmoaCina roma-
eli oratoris dialogebi brutusTan.

- 120 -
 saTanado masalis arsebobam biondos SesaZlebloba mi-
sca romis istoriis Sesaxeb gamoeca epoqis Sesaferi siste-
muri naSromebi. maTgan aRsaniSnavia: „aRdgenili romi“ (1446
w.). masSi mocemuli iyo Zveli romis topografia. naSromi –
„ilustrirebuli italia“ (1453 w.) istoriul-geografiuli
xasiaTis leqsikoni iyo, romelSic samx. apeninis da sicili-
is garda mocemuli iyo cnobebi italiis 14 raionis Sesaxeb.
bBiondos Semoqmedebis mwvervali iyo Txzuleba „gamar-
jvebuli romi“ (1460 w.). masSi varonis
istoriuli koncefciis safuZvelze bi-
ondo Seecada gadmoeca romis istoria.
naSromi oTxi nawilisgan Sesdgeboda da
naCvenebi iyo sazogadoebrivi, kerZo,
religiuri da samxedro Zeglebis fun-
qcionaluri Taviseburebebi.
naSromSi „romis imperiis dacemi-
dan istoriis dekadebi“ (1442 w.), biondo, flavius
pirveli iyo saistorio azrovnebaSi, biondo
romelmac vestgoTebis mier 410 wels romis aRebidan mis Ta-
namedroveobamde gamohyo calke periodad. humanistamde
Sua saukuneebis qronistebi msoflio istoriis periodiza-
cias safuZvlad udebdnen oTxi monarqis Teorias. amasTan,
romi imp. konstantinedan dawyebuli karlos didis da oto-
nis monarqiiT damTavrebuli erT sibrtyeSi ganixileboda.
amjerad ki moxda antikurobasTan mkveTri gamijvna da medi-
um aevum, rogorc gansakuTrebuli periodis SemoReba. bion-
dom termini „Sua saukuneebi“ ar icoda. amis miuxedavad, igi
erT-erTi pirvelTagani iyo, romelmac saistorio mecniere-
baSi daamkvidra istoriis samwverovani dayofis principi.
istoriuli momentebis axsnisas biondo eyrdnoboda
Zvel avtorTa cnobebs da pirad dakvirvebebs. misi msjeloba
xSirad sqolastikaSic gadadioda, magram wyaroebiT igi yo-
velTvis cdilobda realuri suraTis aRdgenas. mag., romis
ganadgurebis mizezad istorikosi Tvlida Aalarixis da sxva
barbarosi tomebis Tavdasxmebs da a.S.
albertis da biondos Txzulebebma TanamedroveebSi
didi interesi gamoiwvia. imasac Tu gaviTvaliswinebT, rom
- 121 -
XV-XVI s-bSi renensansis wyalobiT romi warmoadgenda evro-
pis inteleqtualuri azrovnebis da religiur centrs, msga-
vsi ilustirebuli nabeWdi gamocemebis gavrceleba qmnida
antikurobis gagebis winapirobas da xels uwyobda mis vizu-
alur reprezentacias. swored es gaxda papi nikolaus V-
sTvis (1447-1455 ww.) biZgis mimcemi, rodesac man aqtiurad
daiwyo q. romis RirSesaniSnaobebis rekonstruqciis saqme.
pumanistur istoriografiaSi kritikuli mimdinare-
obis fuZemdeblad miCneulia lorenco vala (1407-1457 ww.).
masze didi gavlena iqonia pojo braColinis mier 1416 wels
aRmoCenilma kvintilianes traqtatma - „oratoris aRzrdis
Sesaxeb“. aRniSnuli naSromi valam zepirad icoda. Tavis na-
SromSi - „ciceronis Sedareba kvintilianesTan“, valam, kvi-
ntiliane did romael oratorze maRla daayena. samwuxarod,
aRniSnuli naSromi dakargulia da Cven ar SegviZlia visa-
ubroT mis garSemo.
vala saintereso figura gaxldaT. mas ar axasiaTebda
avtoritetebis mimarT qedis moxra. man kritikis qveS gaata-
ra sqolastikuri swavleba. aristote-
les igi dialeqtikis ar gagebas miuTi-
Tebda. naSromSi „gansja liviusis wina-
aRmdeg, rom ori tarkviniusi, luciusi
da arunsuni, iyvnen tarkvinius Zvelis
SviliSvilebi“, vala liviuss qronolo-
giur da sxva saxis SecdomebSi ukiJine-
bda. manve gamoavlina ciceronze mikuT-
lorenco vnebuli naSromis e.w. „ritorika here-
vala niusTan“ realuri avtori da a.S.
humanistis pozicia mkveTrad gamoCnda e.w. „konsta-
ntines saCuqris“ kritikuli analizisas. „konstantines sa-
Cuqari“ aris Teokratiuli xasiaTis sigeli, romliTac ga-
nsazRvrulia yofili das. romis imperiis teritoriaze ro-
mis papebis iurisdiqcia. am sigelis mixedviT, naTlobidan
meoTxe dRes imp. konstantinem I vidre igi gaemgzavreboda
konstantinopolSi, pap silvester I-s (?-335 ww.) dasavleT
samyaroze uboZa uzenaesi xelisufleba. unda iTqvas, rom sa-
ukuneebis manZilze orTodoqsebTan ideologiuri brZolis
- 122 -
WrilSi sigeli farTod gamoiyeneboda romis papebis mxri-
dan qristianul samyaroSi TavianTi pirvelobis dasabuTe-
bis saqmeSi.
evropul saistorio azrovnebaSi valamdec iyo cdebi
daesabuTebinaT e.w. „konstantines saCuqris“ nayalbevoba,
magram sxvadasxva mizez-garemoebebis gamo (inkvizicia, me-
cnieruli logikis arqona...) igi ar xerxdeboda. aRniSnuli
sabuTis mimarT pirveli wonadi mecnieruli argumentebi
ekuTvnis l.valas. 1440 wels man gamoaqveyna naSromSi - „gan-
sja konstantines saCuqris nayalbevobis Sesaxeb“, romel-
Sic italielma humanistma daasabuTa aRniSnuli sabuTis
nayalbevoba.
valas naSromi SekveTili politikuri traqtati iyo.
teqstSi pirdapir weria, rom paps ar aqvs neapolitaniis, si-
ciliis da sxva samefoebis flobis ufleba. faqtia, rom ne-
apolitaniis samefo karze mdivnad yofnisas man mefe alfo-
nsi aragonelisgan (1435-1458 ww.) miiRo politikuri pamf-
letis weris SekveTa. grZnobda ra sakiTxis simZimes, vala Se-
ecada polemikaSi moetana wonadi argumentebi. upirvelesad
misi msjeloba ramdenime postulatiT Semoifargla. pirvel
rigSi humanistma eWvqveS daayena TviT Cuqebis faqti. aseve
man miuTiTa am faqtis ar arseboba Zvel wyaroebSi (evsevi
kesarieli...). valam yuradReba miaqcia sakiTxis fsiqologi-
ur mxareze da Cuqebis faqtis iuridiul SeuTavseblobaze.
dabolos, sabuTis filologiuri, lingvisturi, istori-
uli da geografiuli kuTxiT gansjis Semdeg man xazi gausva
mis nayalbevobas.
unda iTqvas, rom humanistur istoriografiaSi valas
naSromi iTvleba saistorio da filologiuri kritikis sa-
ukeTeso nimuSad. igi iyo epoqaluri naSromi da aAm gabeduli
nabijisaTvis, 1444 wels, vala inkviziciis sasamarTloSic
moxvda, sadac mxolod mefis Tavdebobam gadaarCina.
XVI s. italiaSi nikolo makiavelis (1469-1527 ww.) me-
oxebiT gaCnda mimdinareoba, romlis mizani iyo antikuri
istoriidan politikuri gakveTilebis amoReba. Mmakiaveli
miCneulia adrindeli burJuaziis ideologad, romelmac

- 123 -
uaryo Teologiuri Sexedulebebi saxelmwifos Sesaxeb. ni-
Sandoblivia, rom pPolitikis safuZvlad man aRiara qone-
brivi interesi. Qqristianuli morali misi azriT iyo borki-
li adamianis aqtiuri moqmedebisaTvis.M
makiavelis ideali iyo Zveli romi da Tanadrouli ve-
neciis msgavsi respublikuri wyoba. humanistis azriT, Ggza,
romelic italias krizisidan gamoiyva-
nda iyo absoluturi monarqia, romlis
saTaveSi unda yofiliyo eqstraordina-
luri uflebebiT aRWurvili Cezare bo-
rjias (1475-1507 ww.) msgavsi pirovneba.
piombinos, kamerinos da urbinos qalaq-
komunebis mmarTveli borjia qalaqe-
bTan da seniorebTan brZolaSi ar eri-
nikolo deboda gamcemlobas, qrTamis micemas
makiaveli da mowinaaRmdegebis mkvlelobas.
msgavsi paTosiT aris makiavelis
„mTavari“ (1513 w.), romelSic avtori sa-
intereso koncefcias aviTarebs: „arse-
bobs brZolis or meTodi, esaa kanonis
gamoyenebiT da Zalis meSveobiT. pPirve-
li damaxasiaTebelia adamianisTvis, xo-
lo meore mxecisTvis. mMagram raki pirve-
li meTodi arasakmarisi aRmoCndeba xo-
Cezare
borjia lme, maSin adamianma meorec unda mo-
iSvelios. mTavars orives gamoyeneba
unda SeeZlos – mxecurisas da adamianurisac... xelisufa-
lma, romelic iZulebulia kargad iswavlos mxecuri qceva,
unda mibaZos melas da loms, radgan lomi Tavs ver icavs xa-
fangisgan da mela mglebisgan. Aamitom mela unda iyo, rom xa-
fangis gamocnoba SesZlo da lomi mglebis daaSinebisTvis...
Wkviani xelisufali ar unda moeridos ficis gatexvas, Tuki
amas misi interesebi moiTxoven“.
Zveli romis istoriis sakiTxebs makiaveli exeba sxva-
dasxva naSromebSi. mag., `florenciis istoriis~ (1532 w.) pi-
rvel wignSi romis dacemis sakiTxTan dakavSirebiT igi we-
rda: „dunais da reinis CrdiloeTis nayofier mxareebSi
- 124 -
mcxovrebi xalxebi ise swrafad mravldebodnen, rom zedme-
ti mosaxleoba iZulebuli iyo xSirad daetovebina mSobli-
uri mxare da eZebna axali sacxovrisi... swored am tomebma
daamsxvries romis imperia, rac xelSewyobili iyo imperato-
rebiT, romlebmac datoves romi da gadabargdnen konsta-
ntinopolSi. amiT maT daasustes imperiis dasavleTi nawi-
li. isini ukve nakleb yuradRebas iCendnen misdami, riTac
qveSevrdomebs da mtrebs misces ufleba igi gaeZarcvaT...
imisaTvis, rom daamsxvrio saxelovan adamianTa sisxlze da-
fuZnebuli aseTi didebuli imperia, saWiro iyo imperato-
rTa mxridan araerTi simdable, qveSevrdomTa aranaklebi
muxTloba da sagareo dampyroblebis aranaklebi Seupovro-
ba. ase rom, romi daRupa ara erTma, aramed ramodenime xa-
lxis gaerTianebulma Zalam“.
qristianobis miCneva Zveli romis daRupvis erT-erT
mizezad makiavelis mxridan iyo misi epoqisTvis Tamami gana-
cxadi. igi werda: `yvelaze mTavari iyo religiuri cvlile-
bebi, radganac axali rwmenis saswaulebs upirispirdeboda
Zvelis Cvevebi da maTi SejaxebebiT xalxSi Cndeboda SfoTi
da damRupveli uTanxmoebebi. qristianuli religia, rom yo-
filiyo erTiani, maSin mouwesrigebloba iqneboda sul mci-
re. qiSpobam berZnul, romaul da ravenis eklesiebs, aseve
eretikul seqtebs da kaTolikebs Soris mravalmxriv da-
amwuxra samyaro~.
makiavelis mTavari Txzuleba aris traqtati „gansja
titus liviusis pirveli sami dekadis Sesaxeb“ (1531w.). Tavi-
si formiT igi hgavs aristoteles „politikas“. unda iTqvas,
rom MmakiavelTan Zveli romis istoriis amsaxveli faqtebi
emsaxureba saxelmwifos amaRlebis da dacemis Sesaxeb saku-
Tari azrebis damtkicebas. igi Tvlida, rom brZola aris yo-
veli saxelmwifos Sinagani ganviTarebis kanoni. humanisti-
sTvis Zvel msoflioSi es iyo brZola aristokratiasa da xa-
lxs Soris, ris Sedegad Seiqmna romis yvelaze saukeTeso sa-
xelmwifo wyoba. mMakiavelis azriT Zveli romi iyo aristo-
kratiis, monarqiis da demokratiis narevi. amis sailustra-
ciod mas moyavda saxalxo tribunebis movaleoba, romlebic
misi azriT iyvnen „Tavisuflebis da adamianTa uflebebis
- 125 -
 damcvelebi, romlebic erTdroulad icavdnen saxelmwifos
da akavebdnen senatorebs saWiro kanonTa mimarT morCileba-
Si“.
naklis mosaSoreblad cvlida ra Tavis dawesebulebe-
bs, werda humanisti, romi igonebda sxvadasxva saSualebebs.
Aase iqna SemoRebuli cenzura, romlis mizani iyo adaTebis
da wesrigis damyareba. misi wyalobiT romaelebma SesZles
msoflios daufleba. Tavis amaRlebas romi unda umadlodes
damorCilebulebTan Wkvianur damokidebulebas. Hhumani-
stis azriT, sparta imitom daiRupa, rom spartelebma damar-
cxebulebs Zalauflebisken misasvleli gza Cauketes. romi
ki piriqiT iqceoda, damorCilebulebisTvis moqalaqeobis
micemiT igi Zlierdeboda da amitomac rCeboda msoflio mb-
rZaneblad. respublikis dacemis mizezad italieli swavlu-
li miiCnevda agraruli kanonmdeblobebiT sazogadoebaSi
Semotanil azrTa sxvadasxvaobas da calkeul kerZo pirTa
mxridan ltolvas piradi Zalauflebis gaZlierebaSi.
Mmakiavelis koncefciebi mniSvnelovani safexuri iyo
humanistur istoriografiaSi. saqme imaSia, rom man saxel-
mwifo ganixila ara Teologiis, aramed adamianuri pozici-
idan. makiavels, rogorc mis Tanamedroveebs miaCndaT, rom
Zlieri nebis adamians SeuZliaT istoriaSi gadamwyveti ro-
lis Sesruleba. aseve man pirvelma ganacxada, rom saSinao da
sagareo politikas Soris arsebobda mWidro kavSiri da sxv.
makiavelis Zala iyo ara ubralod movlenebis aRwera, ara-
med maT Soris Rrma Sinagani kavSirebis dadgena.
XVII-XVIII ss. italiuri saistorio azris ganviTarebaze
udidesi gavlena iqonia janbatista vikos (1668-1744 ww.) sa-
istorio procesebis Sesaxeb organuli ganviTarebis Te-
oriam. naSromSi - „eris saerTo bunebis Sesaxeb axali mecni-
erebis safuZvlebi“ (1725 w.), vikom istoriul-SedarebiTi me-
Todis da saxelmwifo institutebisadmi determinuli mi-
dgomiT Seecada sazogadoebis ganviTareba ganexila obi-
eqturi kanonebiT umdablesidan rTulisken wrisebri ci-
kliT. igi Tvlida, rom nebismieri eri gadis ganviTarebis sam
etaps, romlis Semdegac igi kvdeba, anda iSleba da iwyeba axa-

- 126 -
li barbarosobis periodi. italieli mecnieris azriT, yove-
li axali safexuri imeorebda winandelis ZiriTad Tavisebu-
rebebs. vikos azriT axali barbarosobis periodi dadga ro-
mis imperiaze germanelTa Semosevebis Semdeg. Tavis konce-
fciis kvalobaze viko aRniSnavda, rom pirvel etapze Cnde-
bian qurumebi, xolo meoreze – heraklidebi da devgmirebi.
civilizaciis istoriaSi viko gamohyo Svidi eri (qa-
ldevelebi, asirielebi, ebraelebi, skviTebi, finikielebi,
egviptelebi, berZnebi da romaelebi). konkretul istorias
igi iwyebda didi warRvnis periodidan da erebis mamamTa-
vrad miiCnevda bibliuri personaJis noes Svilebs. mecnieri
Aoriginalurad miudga romis adreuli
istoriis Seswavlas. wyaroebis simci-
ris kompensirebas igi Seecada homero-
sis poemebiT, riTac man moaxerxa Uitali-
is adreuli istoriis da romis mefeTa
xanis ramdenadme realuri suraTis aRd-
gena. Avikom ipova italiaSi eneasis mos-
vlis da romael mefeTa mmarTvelobaSi
realuri istoriuli marcvali. servius janbatista
tuliusis kanonmdeblobas italieli viko
mecnieri Tvlida mniSvnelovan etapad romauli sazogado-
ebis ganviTarebaSi. igi xazs usvamda patriciusebsa da ple-
beebs Soris mimdinare brZolis mniSvnelobas. italieli me-
cnieri plebeebis warmoSobas ukavSirebda klienturis ins-
tituts da maT miiCnevda Tavdapirvelad samoqalaqo kole-
qtivis gareT myof subieqtebad. MmisTvis aseve mniSvnelovani
iyo miwisTvis romSi mimdinare brZola da saerTod mTeli
agraruli kanonmdebloba.
Zveli romis istoriis Sesaxeb sxvadasxva koncefciebis
Seqmnis paralelurad, italiaSi safuZveli Caeyara arqe-
ologias, rogorc samecniero disciplinas. aki, italia ki-
dec iTvleba arqeologiur muzeumad. 1710 wels herkulanu-
mis aRmoCenam da 1748 wels pompeiSi arqeologiuri gaTxre-
bis dawyebam, dasabami daudo romaul arqeologias. marTa-

- 127 -
lia maSindeli arqeologiuri gaTxrebis meTodika veravi-
Tar kritikas ver uZlebda, magram mopovebulma nivTebma sa-
zogadoebaSi namdvili furori gamoiwvia.
risorjimentos wyalobiT XIX s-Si italiis erTian saxe-
lmwifod Camoyalibebam gazarda daintereseba Zveli romis
istoriisadmi. saqme imaSia, rom Zveli romis memkvidreobaze
pretenziiT italiis mTavroba evropis saxelmwifoebis wi-
naSe cdilobda Tavisi didi tradiciebis damtkicebas. ami-
sTvis axalgazrda saxelmwifo saxsrebs ar zogavda arqeo-
logiuri gaTxrebis warmoebisaTvis.
italiuri arqeologiuri skolis warmomadgeneli ji-
akomo boni (1859-1925 ww.) 1898-1907 wlebSi arqeologiuri ga-
Txrebs awarmoebda romis forumze. boni iyo Zveli romis
istoriis adreuli periodis mkvlevari. igi iyo e.w „aqtiuri
arqeologiis~ warmomadgeneli. Tanamedroveebisgan gans-
xvavebiT bonim xmarebaSi Semoitana Ze-
glebis e.w. „fenebiT“ Seswavlis sakiTxi.
igi erT-erTi pirveli iyo, romelmac ge-
ologebisgan gadaiRo da arqeologiaSi
danerga stratigrafiuli meTodi. es me-
Todi SesaZleblobas iZleoda ganaTxar
Zeglze daezustebinaT saistorio ga-
nviTarebis epoqebi da gamoeyoT Sesaba-
misi fazebi.
jiakomo
boni bonis meSveobiT pirvelad iqna Se-
swavlili romis teritoriaze (palati-
nis borcvi...) arsebuli uZvelesi dasaxlebebi da samaro-
vnebi. gansakuTrebuli daintereseba man gamoiCina forumze
antoninebis maxlobdad arsebul e.w. „Savi qvis“ mimarT. bo-
nimde am Zeglis mimarT araerTgvari damokidebuleba iyo.
erTni mas Tvlidnen romulusis, sxvebi faustulusis, xolo
mesameni hostoliusis samarxad miiCnevdnen. gaTxrebis Se-
degad bonim gamoarkvia Zeglis sakurTxevlis mniSvnelobis
funqcia. rac Seexeba masze aRmoCenil warweras, man, igi Zv.w.
VI s-is laTinuri damwerlobis Zeglad miiCnia.
1898 wlidan siciliis da samx. italiis farTo masStabi-
an arqeologiur Seswavlas awarmoebda paolo orsi (1859-
- 128 -
1935 ww.). igi miCneulia istoriamdeli da klasikuri peri-
odis italiis istoriis TvalsaCino mecnierad. orsi gax-
ldaT italiis arqeologiuri sazogadoebis erT-erTi dama-
arsebeli. iyo nacionaluri akademiis wevri, italiis sena-
tori (1924 w.), xolo 1895-1934 wlebSi sirakuzis arqeolo-
giuri muzeumis direqtori. 1893-1909 wlebSi orsi gaTxrebs
awarmoebda san-jovanis, xolo 1916-1919 wlebSi sirakuzis
santa luCias katakombebSi.
san-jovanis katakombis gansakuTrebuloba aris misi
mowyoba antikuri akvedukis bazaze. es katakombi aRmocenda
qristianTa devnis dasrulebis Semdgom da masSi napovni sa-
marxebis saxeebiT igi gansxvavdeboda ax.w. III s-is santa lu-
Cias adreqristianuli xanis Zeglisgan.
arqeologiuri gaTxrebis paralelurad italiaSi mi-
dioda Zveli romis istoriis Taobaze arsebuli sxvdasxva
tipis masalebis publikacia. gamosvla daiwyes Jurnalebma:
„italiis paleontologiis biuleteni“
(1875 w.), „klasikuri filologia“ (1873
w.), „istoriuli kvleva“ (1892 w.) da sxv.
italiuri papirologiis fuZemde-
beli jiolamo viteli (1849-1935 ww.) iyo
XIX-XX ss. mijnaze wonadi filologi da
klasikuri siZveleebis mkvlevari. vite-
juzepe
lis iniciativiT Seiqmna italiis papi- fioreli
rologTa sazogadoeba, romlis bazaze
1928 wels aRmocenda „papirologiis instituti“. swored vi-
teli TaosnobiT gamoica berZnul da laTinur papirusTa
cnobili e.w. „florenciis koleqcia~. a. kalderonis inici-
ativiT 1913 wels milanSi Seiqmna papirologTa instituti.
am dargis ganviTarebaSi didi iyo ariodante fabretis (1816-
1894) wvlilic. misi ZiriTadi Sromebi iyo: „italiuri Zveli
warwerebis krebuli“ (1867 w.), „perujis istoria da doku-
mentebi“ (1887 w.), „perujas qronikebi“ (1887-1888 ww.) da a.S.
XIX s-is Sua xanebSi etruskologiaSi gamoCnda funda-
menturi Sromebi: luiji kaninas (1795-1856) „Zveli zRvispi-
ra etruria“ (1846-1851 ww.), noel de verJes „etruria da et-

- 129 -
ruskebi“ (1862-1864 ww.). am publikaciebis wyalobiT samecni-
ero momiqcevaSi Semovida etruskuli civilizaciis ara-
erTi SesaniSnavi Zegli.
italiuri arqeologiuri skolis TvalsaCino warmoma-
dgeneli juzepe fioreli (1823-1896 ww.) erTob saintereso
figura gaxldaT, radganac erTdroulad iyo politikuri
moRvawe, senatori, neapolitaniis universitetis arqeolo-
giis profesori da numizmati. 1875 wlidan fioreli asrule-
bda italiaSi warmoebuli gaTxrebis da qveyanaSi arsebuli
muzeumebis generaluri direqtoris movaleobas. imavdro-
ulad igi iyo ruseTis saimperatoro akademiis namdvili we-
vri. 1863-1875 wlebSi fioreli xelmZRvanelobda arqeolo-
giur gaTxrebs pompeiSi. swored misi damsaxurebaaiyo gaT-
xrebis ayvana mkacr samecniero safuZvelze. fiorelis pu-
blikaciebi ZiriTadSi pompeis Tematikas exeboda. maTgan da-
vasaxelebT: `numizmatikis analebi~ (t. I-II, 1853 w.), „pompeis
monumenturi epigrafika“ (1856 w.), „1861-1872 wlebis gaTxre-
bi pompeiSi“ (1873 w.), „pompeis aRwera“ (1875 w.) da „pompeis me-
gzuri“ (1889 w.).
XIX-XX ss. mijnaze italiur antikur istoriografiaSi
intensiurad Semovida termin „kapitalizmis“ xmareba. mag.,
jiovaneli salviolim (1857-1928 ww.) gamosca naSromi - „kapi-
talizmi antikur xanaSi“ (1906 w.). avtori masSi Seecada da-
esabuTebina, rom samrewvelo kapitalizmis arseboba romi-
sTvis ucnobi iyo, xolo Zvelad kapitalis danamati izRude-
boda mevaxSeobiT da miwaTmoqmedebiT. italieli mecnieris
azriT, miwaTmflobelobaSi ar arsebobda kapitalisturi
meurneoba, ramdenadac maSin mTavari mizani iyo ara warmo-
eba, aramed arawarmoebiTi moTxovnilebebi.
ganxilul periodSi italiaSi romis istoriis erT-
erTi wonadi mkvlevari gaxlDaT palermos (1886-1889 ww.), pi-
zas (1899 w-mde), neapolitaniis (1904 w-mde) da romis (1931 w-
mde) universitetebis prof. etore paisi (1856-1939 ww.). igi
iyo Zveli istoriis da laTinuri epigrafikis aRiarebuli
specialisti, senatori da politikosi.

- 130 -
 romis istoriaSi daspecialeba paisma 1880-1884 wlebSi
msoflio metrad aRiarebul momzenis xelmZRvanelobiT ga-
iara. Semdgom, igi monawileobda sardiniaSi mimdinare arqe-
ologiur gaTxrebSi. 1910-1914 wlebSi paiss ekava neapoli-
taniis erovnuli arqeologiuri muzeumis xelmZRvanelis
Tanamdeboba, rac mas safuZvels aZlevda ewarmoebina gaT-
xrebi pompeiSi.
paisi erTob popularuli mkvlevari iyo. mas intensi-
urad iwvevdnen leqciebis wasakiTxad msoflios sxvadasxva
qveynebis universitetebSi. saistorio mecnierebaSi Setani-
li wvlilisTvis, 1936 wels, igi dajildovda maSindel ita-
liaSi prestiJuli musolinis premiiT.
paisi hiperkriticizmis mimdevari iyo. romis warmoSo-
bis da adreuli italiuri civilizaciis istoriis gaSuqebas
igi akeTebda berZnul koloniebTan mimarTebaSi. Tavisi me-
TodologiiT da wyaroebisadmi kritikuli damokidebule-
biT man arsebiTi revizia gaukeTa Zv.w. IV-
III ss. romaul saistorio tradicias, ro-
melic saeWvod miiCnia. mecnieri Tvli-
da, rom romaelebma ar icodnen Tqmule-
bebis istoriuli WeSmariteba. sagvare-
ulo matianeebis da adreuli romauli
tradiciis Camoyalibebas igi berZnuli
saistorio moTxrobebis da romauli
dramiT fiqrobda. mas miaCnda, rom yove-
live Zvel istorikosTa mier iyo Segne- etore
paisi
bulad gamoyenebuli erTi da igive cno-
bebis „gaormagebiT“ da „gasamagebiT“, anu axlodan warsu-
lSi gadataniT.
romauli tradiciebis mimarT paisis hiperkritikuli
damokidebuleba aisaxa naSromSi - „romis kritikuli isto-
ria“ (t. I-IV, 1913-1920 ww.). mravaltomeulSi avtorma mogvca
Zveli romis adreuli periodis sistemuri istoria. lege-
ndebis safuZvelze paisma rekonstruqcia gaukeTa Zveli la-
ciumis eTno-lingvistur rukas, urTierTobebs etruske-
bTan, berZnebTan da a.S. manve mefeebze arsebuli Tqmulebebi
da romis adreuli periodis rigi politikosebis saqmianoba
- 131 -
miiCnia miTosis realobasTan nazavad. Tqmuleba koriola-
nze paisma miiCnia RmerT marsis Secvlil variantad da a.S.
mefeTa istoriis Seswavlis wyarod istorikosma gamoiyena
XII dafis kanonebi. Tumca aRniSnul kanonebisadmi misi da-
mokidebuleba mainc kritikuli iyo da igi Zv.w. III s. Seqmnil
kerZo iuridiul krebulad miaCnda.
paisi produqtuli mkvlevari iyo. mis kalams ekuTvno-
da soliduri naSromebi: „romamdeli sardinia“ (1881 w.), „si-
ciliis da didi saberZneTis istoria“ (1894 w.). `romis isto-
ria“ (t. I-II, 1898-1899 ww.), „civilizebuli nuragi da sardini-
is sociologiuri ganviTareba“ (1911 w.), „romauli batono-
bis droindeli sardiniis da korsikis istoria“ (1923 w.),
„romauli triumfaluri fastebi“ (1923 w.), „Zveli italiis
istoria“ (t. I-II, 1925 w.) da sxva mravali statia.
romauli dampyrobluri politika paisTan gadmocemu-
lia, rogorc eqspansiis TandaTanobiTi ganviTareba dawye-
buli apeninis naxevarkunZulidan xmelTaSuazrvispireTis
sazRvrebiT damTavrebuli. aqedan gamomdinare mecnieri ro-
mis istoriis periodizaciis saqmeSi did mniSvnelobas ani-
Webda punikur omebs, rac aisaxa mis naSromebSi: „punikur
omebis periodis romis istoria“ (t. I-II, 1926 w.), „romis saSi-
nao istoria da italia-provinciebis marTva punikuri omi-
dan grakxusebis revoluciamde“ da „romis istoria mefeTa
xanidan pirosis gamarjvebamde“ (1934 w.).
saomar bataliebze da calkeul samxedro operaciebze
msjelobisas paisi Cerdeba religiur-ekonomikur da soci-
alur aspeqtebze. amasTan, igi ignorirebas ukeTebda roma-
ul-italiuri sazogadoebis da saerTod iq mimdinare omebis
monaTmflobelur xasiaTs.
XX s. I nax. italiaSi Zveli romis istoriis kvlevis sfe-
roSi yvelaze wonadi figura gaxldaT gaetano de sanktisi
(1870-1957 ww.). igi gaxldaT turinis (1900-1929 ww.) da romis
(1929-1931 ww.) universitetebis profesori.
sanktisi izrdeboda klerikaluri ideebiT. amis gamo
misi ojaxi jer papis Jandarmeriis zedamxedvelobis qveS
moeqca. 1931 wels, faSistebTan TanamSromlobaze uaris ga-

- 132 -
mo, gaetano iZulebiT emigraciaSi wavida. misma urTierTo-
bebma karl beloxTan (1854-1929 ww.), romlis moswavlec igi
iyo, rus istorikosis mixeil rostovcevTan da frang arqe-
olog Teopole omolTan, gansazRvra sanktisis dainterese-
ba Zveli istoriiT.
italieli mkvlevari Tanabrad iyo ganswavluli Zveli
saberZneTis da romis istoriaSi. igi aqtiurad monawile-
obda kunZ. kretaze, festoSi mimdinare gaTxrebSi. berZnul
Tematikaze dawerili misi publikaciebidan aRsaniSnavia
„saberZneTis istoria“ (t. I-III, 1898-1939 ww.).
romaul Tematikaze dawerili sanktisis PUBLpublikaciebi-
dan aRsaniSnavia fundamenturi naSromi – „romis istoria“
(t. I-IV, 1907-1923 ww.). mravaltomeulis pirveli tomi daeTmo
mefeTa xanis periods; meore – romis mier italiis dapyro-
bas; mesame tomi ori nakveTisgan iyo da
mTlianad exeba punikur omebs; meoTxe
tomi sami nakveTisgan Sesdgeba – imperi-
is dafuZneba, anu nahararidan pidnas
brZolamde, didi dapyrobebis periodis
personebs da pidnadan numanciis dace-
mamde istoriis TxrobiT.
mravaltomeulis arqiteqtonikiT
mkiTxveli SeniSnavs, rom italielma me-
gaetano
cnierma aiRo romis istoriis is mona- de sanktisi
kveTi, romelic TiTqos samecniero literaturaSi kargad
unda yofiliyo gaSuqebuli. sanktisisTvis ucxo iyo paisis
msgavsi hiperkriticizmi. man liviusTan daculi Zv.w. III s-
mdeli romauli tradiciebi realobad miiCnia, ramdenadac
mecnieris azriT, Zv.w. 387 wlis xanZars ar SeeZlo romSi ga-
enadgurebina yvela dokumenti. arqeologiur masalis, aseve
ekonomikuri da kulturis Sesaxeb arsebuli monacemebis
farTod gamoyenebiT, sanktisma realobad miiCnia romauli
eposis arseboba, decemvirTa kolegia, fastebi, analebi, XII
dafis kanonebi da a.S. man servius tuliusis reforma gada-
itana Zv.w. III s., xolo licinius-seqstusis agraruli kanon-
mdebloba ararealur faqtad miiCnia.

- 133 -
 XX s. I nax. italiur istoriografiaSi popularuli iyo
gulielmo fereros (1871-1942 ww.) naSromi - „romis dideba da
dacema“ (t. I-V, 1902-1907 ww.), romelmac avtors publicistis
da msoflio donis mecnieris saxeli moupova.
ferero uaRresad saintereso figura gaxldaT. igi iyo
Zveli da axali istoriis specialisti, sociologi, Jurna-
listi da romanisti. aseve turinis, florenciis da Jenevis
universitetebis profesori. mrwamsiT liberali da nebi-
smieri tipis diqtaturis mowinaaRmdege. misi fsiqikis fo-
rmirebaze gavlena moaxdina cnobilma eqim-fsiqiatrma Ceza-
re lombrozom (1835-1909 ww.), romelic mas simamrad egeboda.
lombrozosTan mecnieri daeufla Rrma fsiqologiuri ana-
lizis unars. ferero iyo lombrozos wignis – „qali damnaSa-
ve da meZavi“ (1893 w.) Tanaavtori.
musolonis mmarTvelobisas fererom italia datova
da Tavi Sveicarias Seafara. sicocxleSive italieli mecni-
eris popularobis maniSnebeli iyo is faqti, rom misi „ro-
mis dideba da dacema“ umal iTargmna
msoflios sxvadasxva enebze. popula-
ruli mkvlevari 1908 wels TeTr saxlSi
miiwvia aSS prezidentma Teodor ruzve-
ltma (1858-1919 ww.), romelsac misi mra-
valtomeuli samagido wignad edo.
„romis dideba da dacema“ imTavi-
Tve gamoirCeoda maSindeli akademiuri
tradiciisgan, ris gamoc igi msjelobis
guilielmo
ferero saganic iyo profesional istorikosebs
Soris. rusi mecnieri e. tarle (1874-1955
ww.) werda: momzenis Sromebis gamosvlis droidan Zveli ro-
mis istoriaSi arcerT wigns ar gamouwvevia iseTi xmauri,
rogoric fereros naSroms. wignis warmatebas tarle Semde-
gi mizezebiT xsnida: 1. avtori iyo originaluri moazrovne
da sociologi, romelic SesaniSnavad erkveoda Zvel wyaro-
ebSi. 2. fereros Sexedulebebi mkveTrad ejaxeboda tradi-
ciebs, riTac igi axdenda saskolo periodSi miRebuli Sexe-

- 134 -
dulebebis cvlilebas, rac mkiTxvelSi siamovnebas aRZra-
vda da 3. avtori iyo SesaniSnavi stilisti, romelic iZle-
oda moqmedi personaJebis naTel da xatovan daxasiaTebas.
aRniSnuli naSromi fereros Cafiqrebuli hqonda ro-
mis msoflio monarqiis Seqmnis da msxvrevis istoriad. mra-
valtomeulis pirveli tomis saTauria - „imperiis Seqmna“,
meoresi - „iulius keisari“, mesamesi - „keisridan avgustusa-
mde“, meoTxesi - „avgustusis respublika“ da ukanasknelis -
„avgustusi da udidesi imperia“.
„romis dideba da dacema“ avtoris mier dausrulebeli
naSromia, radgan mexuTe tomi mTavrdeba avgustusis sikvdi-
liT, e.i ax.w. 14 wliT. maSasadame, mravaltomeulSi ar aris
asaxuli romis msoflio imperiis dacemis istoria. naSromi
ar warmoadgenda momzenis Txzulebis kalkirebas. germane-
li istorikosisTvis idealuri istoriuli persona keisari
iyo. masTan aseve simpatiebs imsaxurebda sula, xolo romis
udidesi oratori markus ciceroni miCneuli iyo „agre-
siulad morCil umravlesobis“ liderad. fererosTan igive
personaJebi sapirispirod aris daxasiaTebuli. istoriko-
sisTvis sula iyo policiuri sistemis Seqmneli. keisris da-
msaxurebad igi Tvlida mxolod Zveli sistemis msxvrevas,
xolo idealur figurad miaCnda mxolod ciceroni. orato-
ris Sesaxeb mecnieri werda, rom mas „...SeeZlo Caedina didi
politikuri Secdomebi, magram misi politikuri mniSvne-
loba utoldeboda keisrisas da mxolod mcirediT CamorCe-
boda wm. pavles da netari avgustines“. anda kidev, „istorias
SeuZlia dascinos cicerons misi utopiis gamo. misi Taname-
droveebi maTze unda msjelobdnen sxvagvarad, radgan Txu-
Tmeti wlis Semdeg isini ukve cdilobdnen misi utopiuri
ideebis didi nawilis Sesrulebas“.
avgustusis mimarT ferero werda, rom misi cda Seeqmna
mmarTveloba, romelzec „aristotele, ciceroni, vergili-
usi da horaciusi ocnebobdnen, saboloo jamSi Soba raRac
saSineleba. mis Semdgom man datova hibriduli saxelmwifo,
romlis gansazRvra gauWirdeboda yvelaze daxvewil poli-
tikosac“.

- 135 -
 zemonaxsenebi naSromis garda fereros ekuTvnoda po-
pularuli monografia - „iulius keisari“ (1902 w.). unda iT-
qvas, rom italieli mecnieris Sexedulebebi keisris rolis
Sesaxeb mniSvnelovnad gansxvavdeboda sxvebis naazrevisgan.
wignis qronologiuri CarCoa Zv.w. 59-44 wlebi. naSromSi sa-
ubari iwyeba keisris galiaSi moRvaweobiT da Txroba mTav-
rdeba martis idebiT. principSi wignis Sinaarsi misaRebia,
miT ufro, rom igi dawerili iyo kargi literaturuli eniT.
unda aRiniSnos, rom XX s. evropul kulturaSi keisris
Sesaxeb warmodgenebi gansazRvra orma urTierTSeusabamo
Sexedulebam. erTi momdinareobda momzenisgan, romelic
iyo misi apologeti, xolo meore fererosgan. misTvis keisa-
ri „revolucioner-romantikosia“. italieli istorikosis
Tavisebureba is iyo, rom keisris moRvaweobaSi igi xedavda
mxolod „demokratiuli imperializmis“ gamovlinebas. ara-
da, demokratia Tavisi arsiT ar SeiZleba yofiliyo imperi-
alisturi. wignSi gamotovebulia keisris adreuli cxovre-
bis periodi, romlebmac arsebiTad gansazRvres momavali
diqtatoris moRvaweoba.
romaul Tematikaze fereros sxva naSromebia: „romis
istoriis movlenebi da niSnebi keisridan neronamde“ (1909
w.), „Zveli romi da Tanamedrove amerika“ (1914 w.). „keisris qa-
lebi“ (1925 w.), „antikuri civilizaciis msxvreva“ (1926 w.) da
a.S. unda SevniSnoT, rom aRniSnul naSromebs samecniero
mxare naklebi Rirebulebis iyo. mag., naSromi - „Zveli romi
da Tanamedrove amerika“ sociologiuri tipis publikacia
iyo da exeboda orive samyaros samrewvelo ganviTarebis sa-
kiTxs. es iyo amerikuli STabeWdilebiT dawerili esse, ro-
melSic iyo rwmena, rom teqnikuri progresiT da Tavisufa-
li sabazro konkurenciiT SesaZlebeli iqneboda CamorCeni-
li italiis samrewvelo modernizeba.
axali istoriis Tematikaze italieli mecnieris naSro-
mebi iyo: „avantiura: bonaparte 1796-1797 wlebSi italiaSi“
(1935 w.), „rekonstruqcia: taleirani venaSi“ (1940 w.) da a.S.
adreul periodis romauli sazogadoeba arsiT fere-
rosTvis glexuria Tavisi `sikeTismqnelebiT~. romis impe-
riis istoriuli rolis Sefasebisas ferero apologetia.
- 136 -
igi yvelgan xazs usvamda romis Suamavlur kulturul ro-
ls aRmosavleTsa da barbarosul evropas Soris.
XX s. I nax. italiur saistorio azrovnebis ganviTarebas
daRi daaCina msoflio ekonomikurma krizisma da qveynis Sig
da gareT mimdinare politikurma bataliebma. I msoflio
omma, ruseTis revoluciam da samoqalaqo omebma, 1922 wels
italiaSi faSistebis mosvlam qveynis saTaveSi da qveyanaSi
mimdinare sistemurma cvlilebebma samecniero wreebSi ga-
moiwvia moqmedi Zveli Teoriebis gadafaseba. modur Teori-
ad iqca geopolitika. geografiuli gansazRvrulobidan ga-
momdinare politikuri cxovrebis kvleva da arsebobisa-
Tvis brZolis kanoni gadaiqca `sasicocxlo sivrcis~ gan-
msazRvrelad. saistorio azrovnebaSi gabatonda mecniere-
bis rasistuli interpretaciebi, rac
faSisturi ideologiis safuZveli ga-
xda.
ideologiis sferoSi faSizmis
aqtivoba gamovlinda masebis SegnebaSi
sakuTari faseulobebis sistemis (omis
kulti...) CanergviT, riTac maTi mxridan musolini
moxda qveynis sulier cxovrebaze to-
taluri kontrolis damyareba. faSi-
sturi reJimis mTeli saqmianoba warmo-
dga erovnuli sidiadis da eris ideis
msaxurad. am poziciebidan gamomdinare
damuSavebuli iqna e.w. korporatiuli
doqtrina, romlis mixedviT eri sakuTa-
ri Tavis moralur da politikur rea- Jovani
lizebas akeTebs mxolod faSistur saxe- jentile
lmwifoSi. eTiopiis dapyrobis Semdeg faSistebis azrovne-
bam apologias miaRwia, rodesac oficiozis eniT xmamaRla
gacxadda italieli eris Zveli romaelebis samxedro da
imperiuli tradiciebis memkvidreebad.
faSizmis totaluri reJimis saxiT Camoyalibebam da
msoflio omebs Soris periodSi misma politikam kulturis
sferoSi, ramdenadme gansazRvra italiuri antikuri mecni-

- 137 -
erebis ganviTareba. axali reJimis samsaxurSi mecnierTa na-
wili umal Cadga. mag., filosofos-neohegelianma jovani je-
ntilem (1875-1944 ww.) 1925 wels gamoaqveyna faSist inteli-
gentTa manifesti, romelSic zogadad ganisazRvra mecni-
eris funqcia da kvlevis areali.
XX s. 20-iani wlebis italiaSi aRmocenda lokaluri sa-
zogadoebebi, romlebic individualurad eweodenen arqe-
ologiur gaTxrebs da awarmoebdnen saistorio kvlevebs. me-
cnierebaze kontrolis damyarebis mizniT, 1934 wels, muso-
lini qmnis saistorio kvlevebis centraluri „juntu“-s sa-
zogadoebas, romelSic gawevrianda italiaSi moRvawe Zveli
istoriis yvela mkvlevari. TandaTan, italiaSi Camoyalibda
istorikosTa ori skola - „ekonomikur-iuridiuli“ (j. vo-
lpe) da „eTikur-politikuri“ (b. kroCe).
msoflio omebs Soris mimdinare krizisebis pirobebSi
italiur sazogadoebaSi Tavi iCina istoriisadmi nihili-
sturma midgomebma. daiwyo Zveli romis
istoriis calkeuli personebis da be-
ladebis, maT Soris uaryofiTi saxeebis,
mimarT gadaWarbebuli interesi. samxe-
dro da saxelmwifo kuTxiT maTi gaidi-
aleba scildeboda yovelgvar mecni-
erul dones da anaqronizmamdec midi-
oda. am kuTxiT keisris figuram yvela
romauli persona daCrdila. mag., naSro-
osvald mSi „evropis daisi“, osvald Spenglerma
Spengleri
(1880-1936 ww.) ganaviTara azri, rom ke-
isari diqtatoria, magram igi iyo zepartiuli figura, ro-
melsac SeeZlo masebis ayolieba. werda amas mecnieri da mi-
niSnebas akeTebda musolinze. mogvianebiT manve uaryo di-
qtatoris mimarT simpatiebi. keisris Sefasebis saqmeSi Sors
wavida perikle dukati (1880-1944 ww.), romelmac romaeli
`msoflio geniad~ gamoacxada. aldo ferabinom (1892-1972
ww.) igi `udides italielad~ miiCnia, xolo emanuel CaCerim
(1864-1944 ww.) keisari benito musolinis (1883-1945 ww.) wina-
prad gamoacxada. italiur samecniero wreebSi msgavsi paTo-

- 138 -
sis gavrcelebas xels uwyobda pitleris (1889-1945 ww.) mxri-
dan mimdinare propagandistuli kampania, rodesac musoli-
ni romaeli keisrebis namdvil memkvidred gamoacxades.
faqtia, rom musolins sWirdeboda antikuri gmiri, ro-
melic mis personTan gaigivdeboda. am mxriv romi da keisari
mis propagandaSi idealurad jdeboda. igi xSirad ambobda:
„romi Cveni aTvlis da Sefasebis wertilia... es Cveni simbo-
lo da miTia“. cnobili abreviatura – „SPQR“ (senati da ro-
maeli xalxi) diqtatoris mxridan aqtiurad gamoiyeneboda
reJimis propagandisas. musolinis damsaxureba iyo keisris
mimarT mimdinare reikarnaciis kampania. samecniero naSro-
mebis garda, paralelurad, keisris saxe gamoCnda italiis
Teatralur scenaze. mag., 1943 wels daiwera piesa „iulius
keisari“, romelSic romaeli saxelmwifo moRvawe warmodge-
nili iyo dedamiwis zurgze myof pirvel faSistad.
aRniSnul periodSi sxva romaul personebze gamoica:
r. andreotis (?) imp. iulianesa da komodusze, arnaldo mo-
milianos (1908-1987 ww.) - `imperator klavdiusis saqmeebi~
(1932 w.), s. mazarinis - `stilixoni~ (1942 w.), j. janelis - `ro-
mis istoria~ (t. 1-2, 1938 w.) da a.S. unda SevniSnoT, rom zemo-
naxsenebi wignebis samecniero Rirebuleba mdare iyo, amito-
mac maT mniSvnelovani kvali ar dautovebiaT istoriogra-
fiaSi.
faqtia, rom saistorio mecnierebis totaluri kon-
troli musolinis faSisturi reJims mainc ar gamovida, ra-
dganac progresul istorikosTa nawilma sanktisis msga-
vsad uari ganacxades faSistur reJimTan TanamSromlobaze.
meore msoflio omis Semdeg italiur antikur istori-
ografiaSi romis Tematikaze miZRvnili naSromebidan erT-
erTi mniSvnelovani publikacia iyo luiji paretis (1885-
1963 ww.) „romis da romauli samyaros istoria“ (t. I-VI, 1952-
1961 ww.). mecnieri farTo eruditi mkvlevari iyo. igi gax-
ldaT turinis da neapolitaniis universitetebis profeso-
ri. mravaltomeulSi italielma mecnierma SesZlo imp. kon-
stantines mmarTvelobamde Zveli romis, italiis da provi-
nciebis samoqalaqo da kulturuli istoriis suraTis erTi-
an WrilSi gadmocema.
- 139 -
 dReisTvis italiaSi inteleqtualuri azrovnebis ce-
ntrs warmoadgens `dei linCeis nacionaluri akademia~. igi
evropis erT-erTi uZveles samecniero dawesebulebaa, rome-
lic 1603 wels daarsa federiko Cezim (1585-
1630 ww.). akademiis mizani iyo fundamenturi
kvlevebis ganviTarebisTvis xelSewyoba. aAka-
demiis erT-erTi pirveli wevri iyo udidesi
mecnieri galileo galilei (1564-1642 ww.). sa-
mwuxarod, 1651 wels akademiam Sewyvita arse-
boba.
akademiis XIX-XX ss. italiaSi akademiis aRdgenis
logo
Taobaze sxvadasxva cdebi iyo. Amag., vatikanSi
dafuZnda `axali linCeis akademia~ (1847 w.). mogvianebiT,
1936 wels, igi gadakeTda `papis mecnierebaTa akademia~-d.
imavdroulad, qveynis gaerTianebis Semdeg, mefe vitorio
emanuele II (1820-1878 ww.) brZanebiT, 1871 wels aRdga `l-
inCeis akademia~, rogorc italiis saero mecnierebaTa akade-
mia. sxvadasxva dros akademiis wevrebi iyvnen msoflio do-
nis mecnierebi: Teodor momzeni, ulrix vilamovic-mole-
ndorfFi, franc biuxeleri da sxv.

franguli istoriografiaF
Zveli romis istoriis Seswavlis saqmeSi franguli is-
toriografia erT-erTi wonadia. swa-
vlobdnen ra Zvel roms, frangebisTvis,
yovelTvis amosavali iyo romauli pro-
vincia galiis da mis garSemo arsebuli
faqtebis Seswavla-ganzogadeba. fFrange-
bSi romisadmi daintereseba wesiT impe-
riis daSlis Semdeg ar unda Sewyveti-
liyo. Tavis droze, frankTa mefe xlo-
dvig I-is (481/482-511 ww.) mier TiTqmis
xlodvig I mTeli romauli provincia galiis da-
(bareliefi)
uflebas igi unda mieyvana Zveli romis
memkvidreobis ideasTan. man aRiara romauli samarTlis mni-

- 140 -
Svneloba frankebisTvis, magram igi mainc ver amaRlda ro-
maeli imperatoris doneze da ufro `miwebis mbrZaneblad~
darCa.
IX s. frankebSi gaCnda Zveli romis imperiis memkvidre-
obis sakiTxi, raSic tonis mimcemi iyo papi leo III (795-816 ww.)
mier ganxorcielebuli Jesti. politikuri motivebiT, ro-
mis papma, bizantiis imperatorebis sapirwoned, 800 wels,
Zveli romis imperiis memkvidred gamoacxada frankTa mefe
Sarl I didi (igive karlosi, 748-814 ww.). mas mieniWa „roma-
elGTa imperatoris“ tituli, magram saeklesio dogmebis da
papebis mxridan Zlieri reaqciis gamo, titulis miniWebis
iqiT saqme ar wasula.
frangTa uSualo kontaqtebi italiel humanistebTan,
romelTa meSveobiTac isini gaecnen romaul Tematikaze
arsebul naSromebs moxda mxolod renesansis periodSi,
isic Sarl VIII-is (1483-1498 ww.) I italiuri kampaniisas (1494-
1496 ww.). amjerad frangebSi saubari ar iyo romis memkvi-
dreobis sakiTxze. italieli humaniste-
bi, romlebic Zveli romis gaidialebiT
protests ucxadebdnen papizmis doq-
trinas, maTi naazrevi misaRebi darCa
frangebisTvisac. TandaTan, frang di-
debulebSi wesad iqca sasaxlis karze ga-
naTlebuli italielebis yola da co-
dnis misaRebad Svilebis gagzavna ape- giiom biude
ninis naxevarkunZulze. (J. klue, 1536 w.)
renesansis periodis safrangeTSi antikuri kulturis
didi propagandisti iyo giiom biude (1467-1540 ww.). misi
wvlili ganuzomelia safrangeTis erovnuli biblioTekis
da berZnul-laTinuri enebis kaTedris Seqmnis saqmeSi.
biude Cinovnikis ojaxidan iyo. mas iuridiuli gana-
Tleba hqonda miRebuli. Sarl VIII mmarTvelobisas igi saxe-
lmwifo sabWos mdivani iyo, xolo lui XII (1498-1515 ww.) dros
diplomatiur asparesze. misi winadadebiT 1530 wels Seiqmna
„sami enebis kolegiumi“, sadac midioda berZnuli, laTinu-
ri da ebrauli enebis swavleba. manve gadaafiqrebina mefes

- 141 -
wignebis gamocemis akrZalva, rasac dabejiTebiT iTxovdnen
sorbonis maSindeli profesorebi.
biude pirveli iyo msoflio istoriografiaSi, rome-
lmac gamosca traqtati romaul numizmatikaze da ekonomi-
kaze - „assis Sesaxeb“ (1514 w.). mas aseve ekuTvnoda naSromi
„elinobidan qristianobaze gadasvlis
Sesaxeb“ (1534 w.), romelSic biudem eli-
nuri filosofia ganixila qristiano-
bis winamorbedad. masve ekuTvnoda plu-
tarqes Txzulebis nawilis Targmna.
frangul istoriografiaSi gamor-
Ceuli adgili ukaviaT iuli da Jozef
skaligerebs. iuli cezar skaligeri (ku-
iuli lio bordoni, 1484-1558 ww.) unikaluri
skaligeri pirovneba gaxldaT, ramdenadac erT-
droulad igi iyo astrologi, filo-
log-humanisti, nostradamusis maswa-
vlebeli, meomari da a.S. mas Zveli romis
istoriis Sesaxeb samecniero naSromi
ar dauweria. samagierod, ekUuTvnoda la-
Tinuri enis gramatikis pirveli same-
cniero gamocema (1540 w.). manve gamosca
ori pamfleti erazm roterdamelis
(1467-1536 ww.) „ciceronianas winaaRm-
Jozef deg“ (1536 w.), romelSic skaligerma ora-
kaligeri
tori daicva niderlandeli humanistis
mxridan Tavdasxmebisagan. masve ekuvnoda vergiliusis da
sxva poemebis detaluri Sepirispirebac.
Jozef iustus skaligeri (1540-1609 ww.) iuli cezaris
vaJi iyo. igi iTvleba safrangeTSi mecnieruli epigrafikis
da qronologiis fuZemdeblad. Mmas ekuTvnoda naSromebi -
„qronologiis gasworebis Sesaxeb“ (1583 w.), „tezaurus te-
mporumi“ (1606 w.) da sxv. naSromebSi naCvenebi iyo drois aT-
vlis sistema dawyebuli Zveli romidan meqsikelebiT damTa-
vrebuli.

- 142 -
 skaligeramde istorikosebi sargeblobdnen im qrono-
logiuri sistemebiT, rolebsac isini naxulobdnen wyaro-
ebSi. es iyo olimpiadebi, konsulebis wlebi anda romis da-
arsebis TariRi. skaligerma pirvelma mzis dabnelebis meSve-
obiT movlenebis astronomiuli daTariReba gamoiyena qro-
nologiis sistematizaciisTvis. manve SemoiRo amindis ma-
rtivi qronologiuri Skala, romelzec SesaZlebeli gaxda
iulianuri periodis yvela istoriuli TariRis mibma.
zemonaxsenebi naSromebis garda Jozef skaligers eku-
Tvnoda Txzuleba, romelSic „evsevis qronikis“ SeniSvnebi
mocemuli iyo detaluri komentarebiT. manve istorikose-
bidan pirvelma Seafasa Zveli monetebis Seswavlis mniSvne-
loba, rasac mieZRvna Txzuleba - „samoneto saqmis Sesaxeb“
(1606 w.).
XVI s-is safrangeTSi popularul naSromad miiCneoda
giiom ruiles (1518-1589 ww.) mier laTinur
enaze Sedgenili „msoflioSi cnobil adami-
anTa gamosaxulebebis koleqcia, maTi bi-
ografiebi, romlebic avtorisgan aris mo-
kle formiT SerCeuli“ (1553 w.).
ruile sagamomcemlo saqmianobas ewe-
od q. lionSi. mas miewereba mcire zomis fo-
rmatis e.w. „jibis wignebis“gamogoneba. ru-
satitulo
iles naSromis gansakuTrebuloba is iyo, gverdi
rom masSi qsilografiis meTodiT medali- – 1561 w,
onis formiT motanili iyo 950 istoriuli piris suraTebi.
personaJebi amoRebuli iyo bibliidan, antikuri (berZnul-
romauli) da Sua saukuneebis istoriidan. arsebiTad, rui-
les wigniT moxerxda maSindel safrangeTSi msoflio isto-
riis „saxeebiT“ gadmocema, radganac graviuriT Sesrule-
bul TiToeul portrets ganmartebis darTuli hqonda sa-
xiT mcire biografiuli cnobebi. wignis Sefasebisas Segvi-
Zlia vTqvaT, rom popularobis miuxedavad misi samecniero
Rirebuleba Zalian mdare iyo. amis miuxedavadD, erT-erTi ko-
mentaris moswrebuli SeniSvniT, Tavisi formatis gamo wi-
gni „rCeba adreuli qsilografiis saocrebad“.

- 143 -
 saistorio azris ganviTarebis kvaldakval frangul
istoriografiaSi gaCnda tendeciebi istoriis qristianuli
periodis qronoligiisas gamoeyenebinaT O`oTxi monarqebiT~
Sesaxeb koncefcia. es iyo Tavis droze netare avgustinis mi-
er SemoTavazebuli koncefcia. am koncefciaze uaris Tqma
niSnavda saistorio procesebis sekularizacias. renesa-
nsis dros farTod damkvidrda istoriis samwverovani dayo-
fa: antikuroba, burusis (Sua) saukune da axali dro, ramac
periodizaciis (antikuroba, Sua saukuneebi da axali isto-
ria) saxe miiRo. maSasadame, humanistebisTvis antikuroba
gaxda zogadad Zveli istoriis damagvirgvinebeli epoqad. h-
umanistebis sasaxelod unda iTqvas, rom istoriis periodi-
zaciis Seqmna maT Segnebulad daiwyes ara netare avgustines
mier warmodgenili koncefciis kritikiT, aramed ubralod
mas gaukeTes ignorireba.
humanistebis praqtikulad yvela nawarmoebebSi Seini-
Sneba berZnul-romauli kulturis pa-
negirika. amave dros, maT istoria gani-
xiles spontanuri ganviTarebis proce-
sad romelSic wamyvani adgili ukavia
adamians, rogorc pirovnebas.
safrangeTidan iyo warmoSobiT ka-
lvinizmis religiuri mimdinareobis
Jan fuZemdebeli Jan kalvini (1509-1564 ww.).
kalvini ZiriTadSi igi JenevaSi moRvaweobda da
misi mxridan iq damyarebuli Teokratiuli diqtaturis
gamo mas „Jenevis papsac“ uwodebdnen.
XV-XVI s-bSi reformaciis Sedegad evropis saxelmwifo-
ebSi mimdinare religiur-dogmaturma procesebma gavlena
iqonia Gkalvinis msoflmxedvelobaze. mis naazrevs erTgva-
rad Sualeduri rgoli ekava luTerisa da cvinglis (1484-
1531 ww.) Soris. Tu, luTeri protestantul reformacias
axorcielebda „eklesiidan bibliis sawinaaRmdego yvela-
fris moSorebis“ principiT, kalvini kidev ufro Sors wa-
vida da man eklesias moaSora is rac bibliiT ar moiTxovebo-
da. arsebiTad dogma, romlidanac momdinareobda kalvinis

- 144 -
yvela doqtrinebi, iyo yvelgan da yvelaferSi RmerTis uze-
naesi Zalauflebis aRiareba.
kalvinma mravalxicxovani memkvidreoba dagvitova bi-
bliis wignebis komentarebiT, politikuri pamfletebiT, sa-
mecniero-saRvTismetyvelo traqtatebiT, qadagebebiT, sa-
leqtio teqstebiT, epistoleebiT da a.S. maTgan umTavresi
naSromebia `darigeba qristianul rwmenaSi~ (1536 w.) da tra-
qtati `reliqviebis Sesaxeb~ (1543 w.). pirvel naSromSi ganxi-
luli iyo qristianuli dogmatizmis sakiTxebi da mocemuli
iyo saeklesio gardaDq A mnebis kalviniseuli xedva. rac Seexe-
ba meore naSroms, masSi ganxiluli iyo wminda nawilebis na-
mdvilobis sakiTxebi. unda iTqvas, rom naSromebma avtors
didi RvTismetyvelis saxeli moupova.
traqtatSi `reliqviebis Sesaxeb~, kalvinma, gaakritika
safrangeTis, germaniis, italiis, da espaneTis monastrebSi
arsebuli sxvadasxva wmindanTa sxeulis nawilebis, yofiTi
nivTebis da a.S. namdviloba. wminda reliqviebze saubars ka-
lvini iwyebda ieso qristes kidurebTan dakavSirebuli saki-
TxiT, romelic reformatoris SeniSvniT, ratomRac or ca-
lad (puaties da lateranis taZari, romi) fiqsirdeboda. igi-
ve mosazrebebi gamoTqva man longinusis Subis Taobaze da
sxva wmindanTa (mariam magdalineli...) nawilebis Tu nivTe-
bis mimarT. vinaidan morwmune dazRveuli ar iyo nayalbevi
nivTebis arsebobiT, amitomac kalvinma wamoayena maT mimarT
Tayvaniscemis uaryofis idea. unda SevniSnoT, rom kalvinis
mxridan TxzulebebSi moyvanili argumentebi iyo uaRrsad
wonadi da epoqisTvis uaRresad gabeduli sityva, rac pirda-
pir urtyamda papis mxridan induligenciebiT vaWrobis sa-
qmesac. cxadia, papis mxridan reaqciamac ar daayovna da ka-
lvinis orive naSromi eklesiis mxridan umal Setanili iqna
akrZalur wignebis nusxaSi, rac im momentisTvis avtorise-
uli ideebis aRiarebas niSnavda.
Zvel romTan da zogadad antikurobasTan mimarTebaSi,
kalvinis Sexedulebebi gansxvavdeboda humanistebis pozi-
ciidan. papizmis wiaaRmdeg brZolis saqmeSi da TavianTi po-
zicia-argumentebis gasamyYareblad humanistebTan antikuri

- 145 -
avtorebi gaigivebuli iyvnen universalur WeSmariteba-
sTan. maTgan gansxvavebiT kalvinis mizani iyo, rogorc Tvi-
Ton aRniSnavda - qristianoba amoeglija antikuri kultu-
ris tyveobidan.
traqtatSi `darigeba qristianul rwmenaSi~ kalvinma
kritikis orbitaSi moeqca markus ciceroni. religiis wa-
rmoSobis Taobaze romaeli oratoris msjelobidan kalvi-
nma aiRo da propaganda gauwia mxolod erT, rom adamianSi
imTaviTve aris Cadebuli rwmenis marcvlebi. aqedan gamo-
mdinare kalvini akeTebda daskvnas, rom religia adamianis
maxasiaTebeli niSani iyo. ciceronis nawarmoebis meSveobiT
kalvini akritikebda im adamianebs vinc uRmerToebis propa-
gandas eweodnen. TviT warmarTi ciceroni darwmunebulia,
werda kalvini, rom ar arsebobs barbarosi eri... romelSic
ar iyos gaTavisebuli rwmena romeliRac RmerTze. werda
amas kalvini da imavdroulad igi yuradRebas ar aqcevda ci-
ceronis mier religiis Taobaze gadmocemul platoniseul
ideebs, rogorc saxelmwifos ganmtkicebis saSualebis Ta-
obaze.
unda SevniSnoT, rom reformatoris dros platonise-
uli Teoria miCneuli iyo xalxis motyuebis mizniT Zveli ka-
nonmdeblebis mier Seqmnil gamogonebad. kalvinisTvis mi-
uRebeli iyo platoniseuli Teoria da werda rom masSi `Rme-
rTi CrdilSia datovebuli~. am azris sapirispirod man rigi
argumentebi aiRo isev platonis, plutarqes da ciceronis
Txzulebebidan, raTa daemtkicebina, rom Zvel kanonmdeble-
bSi RmerTis idea gaTavisebuli iyo dabadebisTanave. es rom
ara, werda kalvini, kerpTayvanismcemlobis warmarTuli re-
ligia daZleuli ar iqneboda.
antikuri memkvidreoba kalvinisTvis adamianis reli-
giurobis universaluri kriteriumi iyo. ciceroniseuli
politikuri religiis funqcionirebis sawinaaRmdegod ka-
lvinma gamoiyena misi mxolod sazogado gageba. ciceronis
mimarT kalvinis polemikis forma dialogia. masSi reforma-
tori monologis formiT cdilobs iyos mkacri, gadamwyveti
da darwmunebuli bralmdeblis rolSi, xolo ciceroni da

- 146 -
masTan erTad arebuli mTeli antikuri kultura braldebu-
lis rolSi. mas miaCnda, rom yvela antikuri warmodgenebi
nimuSia imisa, rogor ar unda azrovnebdes qristiani. igi
werda: waikiTxe demosTene, ciceroni, platoni, aristotele
anda romeliRac maTi wonadi da mjera, rom isini gagita-
ceben... magram maTgan Tu gadavalT wminda wignebze igi imde-
nad cocxlad Seexebda guls da Sinaganad dageufleba, rom
oratorebis da filosofosebis mTeli Zala gadaiqceva kva-
mlad wminda werilebiT mocemul mtkicebulebebTan Sedare-
biT.
XVII s. frangul saistorio azris ganviTarebaze didi
gavlena moaxdina Sarl monteskies (1689-1775 ww.) samecniero
naazrevma. ganaTlebiT iyo enciklopedisti am sityvis sru-
li gagebiT, monteskie, gamoirCeoda filosofiis, istoriis,
politekonomiis da iurispudenciis codniT. warmoSobiT
igi iyo provincieli didebuli da eku-
Tvnoda e.w. „saTavadaznauri mantiis“
wres. cxadia, socialurma warmomavlo-
bam monteskies msoflmxedvelobaSi ga-
napiroba didebulebs da burJuazias
Soris konsesusis arseboba. Mmisi „spa-
rsuli werilebi“ (1721 w.) am suliskve-
Tebis naTeli nimuSia. amis garda, filo-
Sarl
sofiuri SexedulebiT, igi iyo frangu- monteskie
li deizmis warmomadgeneli. Ggiorgi
plexanovi (1856-1918 ww.) deizms „zeciur parlamentarizmad“
Tvlida. DdeistebisTvis RmerTi pirvelsawyisia, magram ima-
vdroulad isini uaryofdnen mis Semdgom Carevas bunebis sa-
qmeebSi da miT ufro sazogadoebis cxovrebaSi. marTalia,
deistebs da oficialur eklesias Soris midioda samkvdro-
sasicocxlo brZola, magram igi ganpirobebuli iyo mxolod
ekonomikuri interesebiT da principebiT. arsebiTad, ekle-
sia deistebs eomeboda misi avtoritetis ar cnobis gamo.
monteskie antikuri istoriis da filosofiis brwyi-
nvale mcodnea. mMisi naazrevis originaloba kargad Cans ari-
stoteles garSemo sakiTxebze msjelobisas. Tu humaniste-

- 147 -
bisTvis aristotele iyo elitaruli moazrovne, monteski-
em, igi ganixila ganmanaTlebelTa poziciidan. mMan saerTod
uaryo aristoteles cnobili Tezisi - monobis sabunebisme-
tyvelo xasiaTis da misi maradiulobis Sesaxeb. „kanonTa go-
nSi“ man miuTiTa aRniSnuli debulebis aramarTebulobaze
da plutarqeze dayrdnobiT moitana faqtebi, rodesac sazo-
gadobaSi ar arsebobdnen arc monaTmflobelebi da monebi.
Tumca, misi SeniSvniT, maSinac moqmedebdnen bunebis igive
kanonebi, rogorc monaTmflobelur periodSi.
romis istoriis ganviTarebis Sesaxeb monteskiem saku-
Tari originaluri koncefcia Seqmna, romelzec misi azriT
gavlena moaxdina bunebrivma garemom. romael sazogado mo-
RvaweTagan igi maRal Sefasebas aZlevda cicerons misi po-
litikuri cxovrebis aqtivobis gamo.
romauli istoriis Tematikas exeba monteskies naSromi
- „gansja romaelTa didebis da dacemis mizezebze“ (1734 w.).
masSi mokle formatiT gadmocemulia romis istoria dasa-
bamidan dacemamde, e.i. 476 wlis CaTvliT. naSromi 23 Tavisgan
Sesdgeba da ganxiluli sakiTxebia: romis dasawyisi, misi
omebi, romaelebis amaRleba, ratom SesZlo miTridatem wi-
naaRmdegoba, das. romis pirveli ganadgureba da a.S.
romis ganadgurebis mTavar mizezad monteskie Tvlida
sabrZolo sulis da disciplinis daqveiTebas. bBizantia mo-
nteskiesTvis romia da mis imperatorebidan gamohyofda
mxolod iustinianes. romauli omebis xasiaTi da misi samxe-
dro organizacia monteskiem ganmarta socialur-politi-
kuri dawesebulebebis gansakuTrebulobiT. romis gamar-
jvebebs karTagenze igi miawerda wvril mesakuTre fenis da-
msaxurebas, romlebic misi azriT ibrZodnen samSoblosa-
Tvis.
Ffrangi ganmanaTlebeli erT-erTi pirvelTagani iyo,
romelmac daiwyo romaelTa ekonomikuri istoriis Seswa-
vla da masSi gansakuTrebuli adgili miakuTvna vaWrobis
rols. mMonteskies azriT, romis sidiades safuZvlad daedo
romael moqalaqeTa keTilganwyoba, romlebic sazogado-

- 148 -
ebisaTvis wiravdnen pirad interesebs. simdidrem, warmate-
biTma dapyrobebma da araTanasworuflebianobam gamoiwvia
sxva adaTebis danergva da romaelTa saerTo degradacia.
„gansja romaelTa didebis da dacemis mizezebze“ imTa-
viTve progresuli naSromi iyo. masSi avtori Seecada anti-
kuri romis istoriis magaliTze aCvenos, rom moqalaqeebi,
sadac damoukidebeli da Tavisufali arian, sadac respu-
blikuri adaTebi da wesebi batonoben, sazogadoeba warmate-
biT viTardeba. im qveynebSi ki, sadac moqalaqeebi uars ambo-
ben Tavisufal azrovnebaze da dganan monobis gzaze, saxel-
mwifo kargavs didebas da saboloo jamSi ganicdis marcxs
Sida Tu gare mtrebisagan.
ganmanaTlebelTa Taobis SesaniSnavi warmomadgeneli
iyo fransua volteri (1694-1778 ww.), romelic sicocxleSive
uaRresad popularuli figura iyo safrangeTSi. aAbsoluti-
zmis kritikis gamo volteri ramdenje-
rme bastiliaSi ijda da am dros ki pari-
zis scenebze triumfiT idgmeboda Zve-
li istoriis Tematikaze Seqmnili misi
tragediebi. viqtor hiugos (1802-1885
ww.) SeniSvniT volteri „ukvdavad kvde-
boda“.
marTalia, volters romis istori-
is Sesaxeb specialuri Txzuleba ar da-
uweria, magram masTan romauli Temati- volteri

ka aisaxa mis mxridan qristianul dogmatizmTan da kaToli-

kuri eklesiis kritikisadmi miZRvnil araerT naSromebSi:
„imperator iulianes sityva“ (1768 w.), „RmerTi da xalxi“
(1769 w.), „qristianobis damyarebis istoria“ (1777 w.) da sxv.
saerTod, volterisvis damaxasiaTebeli iyo romauli
warsulis mimarT zedmeti skepticizmi. lLiviusis cnobebs
igi ararealurs miiCnevda. aseve skeptikuri iyo misi azri
tacitusis da svetoniusis Sesaxeb, romelTa Txzulebebs igi
mxolod publicistur nawarmoebebad Tvlida. Tu monteskie
idealizacias uwevda Zveli romis adreul respublikur
adaTebs, volterma isini kritikis qarcecxlSi gaatara, ro-

- 149 -
mlebic qurdebis da yaCaRebisad miiCnia. werda Aamas volte-
ri da sxvagan ki xazs usvamda romaelTa did kulturul mi-
sias kacobriobis winaSe. romis daRupvis mizezad volteri
Tvlida qveyanaSi mimdinare religiur da politikur uTa-
nxmoebebs.
Zveli romis istoriis Seswavla frangul istoriogra-
fiaSi ganmanaTlebluri da klerikaluri mimarTulebebis
Widilis fonze xdeboda. klerikaluri istoriografiis ni-
muSi iyo abat lui-sebastian tilemonis (1637-1698 ww.) erudi-
tuli xasiaTis naSromebi: „imperatorebis da sxva mTava-
rebis istoria, romlebic qristianobis pirvel eqvs sauku-
neebSi marTavdnen“ (t. I-VI, 1690-1738) da „Canawerebi pirveli
eqvsi aswleulis saeklesio istoriis Sesaxeb“ (t. I-XVI, 1693-
1712 ww.). tilemonTan Zveli romis imperiis da adreuli qri-
stianobis istoria erTmaneTSia gadaxlarTuli. Mmisi mizani
iyo eCvenebina adreuli qristianobis droindeli saeklesio
wyoba, Tumca Semdeg igi darwmunda eklesiis da romis impe-
riis ganuyoflobaze.
tilemoni antikuri wyaroebis didi mcodnea. igi iyo
franguli religiur-istoriuli eru-
dituli moZraobis TvalsaCino warmo-
madgeneli. man mimoqcevaSi farTod ga-
moiyena samecniero arsebul dokume-
ntebis farTo wres, CanasaxSi myofi sa-
istorio mecnierebis damxmare disci-
plinebs, magram misi kritikuli muSaoba
mxolod formalur mxares exeboda, mi-
tilemoni sTvis ar iyo damaxasiaTebeli saisto-
rio wyaroebis Rrma kritika (avtoris, wyaros Sinaarsis da
sandoobis dadgena...). amasTan, misi Sromebi kompiliaciauri
xasiaTis iyo, radgan isini Sedgenili iyo Zvel avtorTa amo-
nawerebidan yovelgvari kritikis da sapirispiro versiebis
Sejerebis gareSe. fFrangi swavluli antikuri romis isto-
rias upirvelesad hyofda keTil da borot imperatorTa
mmarTvelebad da a.S.
XVIII s. safrangeTSi popularul naSromad iTvleboda
Sarl rolenis (1661-1741 ww.) `Zveli istoria~ (t. I-XII, 1730-
- 150 -
1738 ww.) da „romis istoria qalaqis daarsebidan aqciumis
brZolamde“ (t. I-IX, 1738-1748 ww.).
roleni mowodebiT iyo pedagogi, istorikosi da pari-
zis universitetis reqtori (1694 w.). mas miewereba axali mi-
dgomebis propaganda pedagogikaSi, rac gamoixata saskolo
xelmZRvanelobis marTvis da zogadad maTi Seqmna-warmoeba
ara laTinur, aramed frangul enaze.
naSromSi - `romis istoria qalaqis daarsebidan aqci-
umis brZolamde~, gadmocemuli iyo mefeTa xanis da respu-
blikis periodis romis saSinao da sagareo istoria. roleni
romaul legendarul tradiciebs ndobiT ekideboda. unda
SevniSnoT, rom rolenma mravaltomeulis mxolod pirveli
xuTi tomebis daasruleba moaswro.
XVIII-XIX ss. mijnaze safrangeTSi mimdinare revoluci-
ebma, napoleonis mier warmoebulma sa-
omarma kampaniebma da sxvadasxva poli-
tikurma bataliebma, uSualod xeli Se-
uwyo romis istoriisadmi dainterese-
bas. saqme imaSia, rom respublikelebi
anda Zlieri Zalauflebis mebairaxtre-
ebi TavianTi idealebis nimuSad miiCne-
Sarl
vdnen Zvel roms. im periodis revolu- roleni
ciur safrangeTSi modad iqca romaeli
moRvaweebis saxelebis darqmeva. mMag., revolucionerma fra-
nsua babefma (1760-1797 ww.) saxelad dairqva „grakxusi“, xo-
lo maqsimiliane robespieris (1758-1794 ww.) Tikuni iyo „ci-
ceroni“. msgavsi magaliTebi mravali iyo revoluciur da
postrevoluciur safrangeTSi. uUkve revolucionerebi Ta-
vianT Tamam ganacxadebs romauli frazebiT axmovanebdnen.
maTgan sapirispirod, Zlieri Zalauflebis mebairaxtreebi,
Zveli romis istoriidan paralelebs avlebdnen da popula-
rizacias uwevdnen saimperatoro Zalauflebas. amis nimuSia
imp. napoleon I (1804-1814/15 ww.) da imp. napoleon III (1808-1873
ww.) wignebi iulius keisris cxovreba-moRvaweobis Sesaxeb.
Zvel romis istoriisadmi dainteresebis saqmeSi didi
iyo „parizis mecnierebaTa akademiis“ wvlili. igi erT-erTi

- 151 -
pirveli akademia iyo msoflioSi, romelic 1666 wels Jan-ba-
tist kolberis (1619-1683 ww.) iniciativiT daarsa mefe lui
XIV (1643-1715 ww.). XVIII s. akademiis wevrebi mkveTrad gamo-
vidnen sazogadoebis ganviTarebis racionaluri Teoriebis
dasacavad. amis garda, literaturaSi gaCnda da evropis ide-
ologiuri mimdinareoba gaxda romantizmi. man istoriac
moicva. saistorio mecnierebaSi romantizmis fuZemdebeli
iyo germaneli mecnieri niburi, romlis ideebma gavlena
iqonia evropaSi romauli warsulis Seswavlis saqmeSi.
XIX s. romaul Tematikaze momuSave frangi mecnierebi-
dan aRsaniSnavia Jiul miSle (1798-1874 ww.). romisadmi misi
daintereseba daiwyo plutarqes da vikos Semoqmedebis ga-
cnobiT. Mmisi damsaxureba iyo italieli humanistis naSro-
mis - „axali mecnierebis safuZvlebis“ frangul enaze gamo-
cema. naSroms maSin didi warmateba xvda.
1831 wels miSlem ori naSromi gamoaqveyna: „Sesavali
msoflio istoriaSi“ da „romis respu-
blikis istoria“. am naSromebSi aisaxa
respublikuri romis istoriis proce-
sebis msvlelobis miseuli xedva, rac
erTgvarad dafuZnebuli iyo hegelis da
niburis istoriul-filosofiuri ko-
ncefciebis sinTezze. miSlesTvis „mso-
flio sulis“ TviTgaxsna aris Tavisu-
flebis damyarebis progresuli proce-
Jiul si, romelic moipoveba adamianis bedi-
miSle
swerasTan brZoliT. nNiburis ZiriTadi
daskvnebis gamoyenebiT miSlem aCvena respublikuri romis
istoriis sxvadasxva mxareebi. Mmisi azriT, es iyo rTuli da
mravalwaxnagovani civilizacia, romelic gamsWvaluli iyo
TavisuflebisTvis xalxTa brZoliT. samwuxarodD, am naSro-
mis gamosvlis Semdeg miSlem Seicvala interesis sfero da
igi gadaerTo safrangeTis istoriis Seswavlaze.
XIX s. frang antikosTa Taobis warmomadgeneli iyo ado-
lf diuro de la mali (1777-1857 ww.). mas sainteresi gataceba
hqonda. igi cdilobda daemuSavebina im momentisTvis mecni-

- 152 -
erebisTvis naklebad mimzidveli siuJetebi. misi publika-
ciebia: „xmelTaSua zRvis fizikuri geografia“ (1807 w.), „Zve-
lad qalaqTa alyis Sesaxeb“ (1819 w.), „Zveli italiis mosa-
xleoba“ (1825 w.), „romaelebis soflis meurneobis, admini-
straciis da sazomi erTeulebis gazomva“ (1828-1829 ww.), „ka-
rTagenis topografia“ (1835 w.) da a.S. malis naSromebidan
umTavresia „romaelTa politikuri ekonomia“ (1840 w.). es
ortomiani wigni daiwera ingliseli ekonomistebis gavle-
niT da aRniSnul Tematikaze igi iTvleboda yvelaze sru-
lyofil gamokvlevad maSindel istoriografiaSi.
malis pirveli iyo istoriografiaSi, romelmac daiwyo
antikuri romis ekonomikis Seswavla. Mmisda sasaxelod unda
iTqvas, rom romis ekonomikis problemebze man Seagrova
uzarmazari masala. naSromSi detalurad aris aRwerili me-
trikuli da samoneto sistema, fasebi saqonelze, samuSao Za-
lebi da a.S. mTeli naSromi da yoveli tomi iyofoda or wi-
gnad, miZRvnili iyo italiis da provinciebis sxvadasxva ka-
tegoriebis Seswavlaze. Mmalis azriT, romis ekonomika mona-
Tmflobeluri bunebis iyo da avgusutusis droindeli mTe-
li italiis mosaxleobis naxevari monebi iyo, romlebic ima-
vdroulad sasoflo savargulebSi iyvnen ZiriTad mwarmo-
eblebad. romis siZlieres istorikosi ukavSirebda qveyana-
Si SeZlebuli glexis didi masis arsebobas. malis SeniSvniT,
latifundiebis gavrcelebis da araswori agraruli kano-
ndeblobis wyalobiT es masa SemdgomSi gandevnili iqna wa-
rmoebidan.
saistorio azrovnebaSi ekonomikuri Tematikis wamowe-
vis miuxedavad, XIX s., msoflio mecnierTa yuradReba Ziri-
TadSi mipyrobili iyo politikuri istoriisadmi. wyaroT-
mcodneobiTi bazis kidev ufro gafarToebam da azrovnebaSi
pozitivuri ideebis gavrcelebam gavlena moaxdina Zveli
romis istoriis Semdgom Seswavlaze. uUkve Seiqmna sxvadasxva
ekleqtikuri Teoriebi. imavdroulad es aris grandiozuli
aRmoCenebis periodi. Hh. Slimanis (1822-1890 ww.) da sxva mecni-
erebis mier warmoebulma warmatebulma arqeologiurma
aRmoCenebma maT Soris safrangeTSic Secvala damokidebu-
leba Zveli istoriisadmi. yovelives daemata safrangeTSi
- 153 -
mimdinare mZafri politikuri bataliebi. aq erTmaneTs
cvlida lui-napoleonis `keisarianuli monarqia~, safra-
ngeT-prusiis omi, parizis komuna da a.S. cxadia, politiku-
ri momentebma gavlena moaxdines saistorio azrovnebis ga-
nviTarebaze da gansazRvres misi magistraluri xazi. Mimis mi-
uxedavad, rom gansaxilveli periodis msoflio saistorio
mecnierebaSi Zveli romis istoriis Seswavlis saqmeSi pi-
rvel adgilze idga germanuli skola, frangebsac hyavdaT
SesaniSnavi mecnierebi fiustel de kulanJis, viqtor di-
uruis da henri valonis saxiT, romlebmac romanistikaSi
wonadi naSromebi Seqmnes.
fiustel de kulanJi (1830-1889 ww.) XIX s. frang mecni-
erebSi gamorCeuli figura iyo. igi iyo uaRresad origina-
luri moazrovne, romlis koncefciebma safrangeTSi zoga-
dad gansazRvres Zveli romis istoriis Seswavlis magistra-
luri xazi. frangi mecnieris ganswavlulobis maniSnebeli
iyo is faqti, rom jer kidev saqalaqo liceumSi moRvaweobi-
sas man moamzada ori sadoqtoro disertacia - `vestas ku-
lti Zvelad kerZo cxovrebaSi Tu sazogadoebriv dawesebu-
lebebSi~ da `polibioso, anu romaele-
bis mier dapyrobili saberZneTi~ (1858
w.). naSromSi kulanJi polibios miiCne-
vda miukerZoebul istorikosad. amis
safuZvlad mas miaCnda berZeni istori-
kosis mxridan damoukideblobis dakar-
gvaze anda dampyroblebis mimarT sina-
nulis grZnobis ar gamovlenas. kula-
fiustel nJisTvis polibiosi iyo GTavisufali sa-
de kulanJi
berZneTis ukanaskneli da dampyrob ro-
maelTa pirveli istorikosi.
istorikosis msoflmxedvelobis formirebaze gavlena
iqonies movlenebma, romlebsac wesiT mecnierisTvis pri-
ncipuri mniSvneloba ar unda hqonoda. es iyo 1870-1871 wle-
bis safrangeT-prusiis omi, meore reixis aRmoceneba da ge-
rmaniis mxridan franguli teritoriebis (elzas-lotari-
ngia) mitaceba. kulanJim mtkivneulad ganicada frangebis
marcxi sedanTan (1.09.1870 w.) da, rodesac momzeni gamovida
- 154 -
statiiT, romelSic dasabuTebuli iyo elzasis germanulo-
ba, fiustelis mxridan mas mohyva sapirispiro faqtebis ko-
nstantacia. fiustelamde frangul-germanuli polemika sa-
frangeTSi saSinao da germaniaSi sagareo saqmed iTvleboda.
frangma mecnierma SesZlo am polemikis politikur WrilSi
gadatana. igi masSi aqtiurad Caeba da imavdroulad gada-
erTo ax.w. I aTaswleulis procesebis SeswavlaSi. misi Sexe-
dulebebi formulirebuli iyo naSromSi `Zveli safrange-
Tis politikur dawesebulebaTa istoria~ (t. I-V, 1875-1892
ww.). CvenTvis mTavaria mravaltomeulis I tomi, romelSic
mimoxiluli iyo gviandeli romis istoria, galiaSi germa-
nelebis yofna da merovingebis samefos istoria.
unda iTqvas, rom kulanJim religia uaryo sazogado-
ebis ganviTarebis safuZvlad. monografiaSi avtorma xazi
gausva, rom romis imperia iyo ara respublikis Semdgomi da-
qveiTeba, aramed misi ganviTarebis axali safexuri. man gazv-
iadebulad miiCnia istoriaSi germanelTa roli da arare-
alurad CaTvala marto barbarosebis wvlili das. romis
imperiis dacemis saqmeSi. Zvel da axal civilizaciebs Soris
arsebiTi gansxvavebebis miuxedavad, kulanJes miaCnda, rom
evropuli samyaro da kultura aRmocenda romis istori-
idan. amitomac igi Tvlida, rom orive epoqas Soris iyo ara
Sesveneba, aramed ubralod moxda romauli kulturis ga-
vlenis sferos gafarToeba. rac Seexeba barbaros-germane-
lebs, avtoris azriT, anarqiis garda evropaSi maT araviTari
originaloba ar Semoitanes da amis gamo isini moeqcnen maRa-
li, romauli civilizaciis gavlenis qveS. kulanJis azriT,
xangrZlivi drois manZilze galiaSi saxldebodnen germa-
nuli mcirericxovani jgufebi, saidanac nawili iyo romis
mokavSire, anda calkeuli mZarcvelebi. Sesabamisad, isto-
rikosi askvnida, rom arcerT da arc meores ar SeeZlo See-
qmna principulad axali sazogadoeba da amitomac axdendnen
mxolod romauli tradiciebis kalkirebas.
kulanJis mTavari naSromi, romelmac mas msoflio aRi-
areba moutana gaxldaT `antikuri qalaqi~ (1864 w.). rusi me-
dievisti p. vinogradovi (1854-1925 ww.) aRniSnul naSroms,
renanis `qristianobis warmoSobis istorias~ (w. I-VII, 1864-
- 155 -
1907 ww.) da tenis `Tanamedrove safrangeTis warmoSobas~ (t.
I-III, 1876-1893 ww.), franguli sistorio azrovnebis brwyinva-
le nimuSebad miiCnevda. waSromSi kulanJi Seecada ganexila
yvela is principi da wesi, romelzec iyo dafuZnebuli Zve-
li berZnul-romauli sazogadoebebi, romlebic avtors ga-
mohyavda Zv.w. I aTaswleulis sakulto religiebidan. misi
azriT, isini iyo bazisi, romelzec axali RmerTebiT da ri-
tualebiT aRmocenda samoqalaqo Temebi. kulanJi Tvlida,
rom antikuri samoqalaqo Temi Sedgeboda eklesiis msgavsi
Sinagani wyobiT religiaze dafuZnebuli ojaxisgan.
frangi mecnieri uaryofda polisebSi individualuri
Tavisuflebis arseboba. saberZneT-romis istoria man wa-
rmosaxa, rogorc religiaze dafuZnebuli cvlilebaTa se-
ria. samefo Zalauflebis gauqmebas da patriciusebis meTa-
urobiT respublikis damyarebas kulanJi ukavSirebda brZo-
las kultis garSemo. mas aseve miaCnda, rom patriciusebis,
plebeebis da klienturis gaCenam gamoiwvia aristokratiis
mier monarqiis damxoba, rasac igi pirvel gadatrialebas
uwodebda. gvaris daSla misTvis iyo meore, plebeebis CarTva
samoqalaqo TemSi mesame, xolo demokrtiis danergva da misi
dacema tiranis xeliT iyo meoTxe gadatrialeba. kulanJis
miaCnda, rom mezobel xalxebis dapyrobam romSi xeli Se-
uwyo principis - `erTi RmerTi zecaSi da erTi saxelmwifo
miwaze~ - gamarjvebas. religieri ideologiis evolucia ki
logikurad mivida monoTeistur qristianobamde, romelmac
Tan gaiyolia romis imperiis gamarjvebebi. kulanJis azriT,
swored aq mTavrdeba antikuri sazogadoeba am sityvis sru-
li gagebiT.
saistorio procesebSi kulanJem gamoricxa SemTxvevi-
Toba da igi Seecada yvela momenti aexsna realuri garemo-
ebebiT. kulanJi fatalisti iyo da amitomac istoriuli
progresis safuZvlad miiCnevda evoluciis procesebs. igi
uaryofda revoluciis mniSvnelobas. misTvis aseve miuRe-
beli iyo `gamoCenil adamianTa~ roli da Tvlida, rom isto-
rias adamianebi qmnian, Sinagani potencialiT viRacis mier
Cadebuli sazogadoebis TviTganviTarebis ZafiT.

- 156 -
 kulanJis naSromi umal moeqca mecnierTa yuradRebis
sferoSi da igi idialisturi mimarTulebad moinaTla. kle-
rikalebi mas kicxavdnen. frangi mkvlevaris Sexedulebebi
evropel mecnierTagan miiRes mxolod ingliselebma. germa-
nelebi Sokirebulebi darCnen, radganac uaryofili maTi
roli das. romis imperiis dacemi saqmeSi, amitomac isini yo-
velgvari saSualebiT ignorirebas ukeTebdnen kulanJis na-
Sromebs. ufro metic, aRniSnul saAkiTxebze kulanJi farTo
polemikiTac gamovida, rasac miuZRvna publikaciebi: `ro-
mauli kolonati~, `Tanamedrove sakiTxebi~ (1916 w.), `germa-
nelTa Tavdasxmebi da imperiis dasasruli~ (1891 w.) da a.S.
kulanJis Sromebis laitmotivia frangul-germanuli
dapirispirebebi. naSromSi - „romauli
kolonati“, romelic romis imperiis
soflis mosaxleobis batonymuri urTi-
erTobebis sakiTxebis ganmartebas exe-
boda, kulanJisTvis koloni monasTan
da Sua saukuneebis glexTan SedarebiT
Tavisufali adamiania. poziciis gasama-
greblad frangi mecnieri umal akeTe-
bda Sedarebas germanel glexTan, rome-
viqtor
lic mas miaCnda tipiur monad. mecnieri diurui
ganmartavs, rom kolonati aris gardamavali safexuri mo-
nobasa da Tavisuflebas Soris.
XX s. Sua xanebamde germanuli istoriografia Cqmala-
vda kulanJis naazrevs. hitleris droindel germanaSi misi
saxeli dawyevlili iyo da ar SehqondaT germanul enciklo-
pediebSi. TviT safrangeTSic, mxolod 30-ian wlebSi, uwodes
mas `nacionaluri istorikosi~ da igi ganixiles im mecni-
erad, romelmac zegavlena moaxdina saistorio azrovnebis
ganviTarebaze.
XIX s. Sua periodis safrangeTSi Zveli istoriis saki-
Txebis erT-erTi msxvili mkvlevari iyo viqtor diurui
(1811-1894 ww.). igi iyo saxelmwifo moRvawe, ganaTlebis mini-
stri, senatori da safrangeTis akademiis wevri.
saistorio ganaTlebas diurui daeufla J.miSles xel-
mZRvanelobiT. igi iyo parizis da reimsis universitetebis
- 157 -
profesori. mis saxelTan aris dakavSirebuli ganaTlebis
sferoSi safrangeTSi gatarebuli reformebi, rasac mohyva
qveyanaSi dawyebiTi swavlebis, qalTa skolebis, umaRlesi
saswavleblebis qselis gafarToeba, saswavlo programebSi
ucxouri enebis swavlebis Setana da a.S. erTi periodi, isto-
riis sferoSi, diurui iyo imp. napoleon III mrCeveli da mas
exmareboda keisarze miZRvnili monografiis SeqmnaSi.
diurui uaRresad produqtuli mkvlevari iyo. anti-
kuri saberZneT-romis garda mas naSromebi hqonda ebraele-
bis, zogadad Sua saukuneebis da safrangeTis istoriis Sesa-
xeb. romaul Tematikidan diuruis naSromebidan gamovyofT:
`romis respublikis da imperiis politikuri geografia~
(1839 w.) da `romis istoria, uZvelesi droidan barbarosebis
Semosevamde~ (t. I-VII, 1879-1885). unda iTqvas, rom Svidto-
meuli upirvelesad SesaniSnavad iyo ilustrirebuli. mas
hqonda maRal poligrafiul doneze Sesrulebuli 3453 sxva-
dasxva graviura, 36 ruka, gegmebi da a.S. pirel tomSi Txroba
mTavrdeboda II punikuri omiT. meore tomSi saubari miyvani-
li iyo I triumviramde. mesame tomi keisar-oqtavianes ambebs
exeboda. meoTxe tomi imp. adrianes mmarTvelobamdel mona-
kveTs moicavda. mexuTe tomi adriane-avreliusis xanas; me-
eqvse tomi imp. komodus-diokletianes periods exeba, xolo
meSvide tomi daeTmo imp. konstantines da Teodosis mmar-
Tvelobas.
mravaltomeulSi gamoyenebuli iyo antikurobis Sesa-
xeb saistorio azrovnebaSi arsebuli maSindeli yvela miR-
weva. qronologiuri principidan gamomdinare v.diurui de-
talurad aSuqebda Zveli romis istoriis sxvadasxva mxare-
ebs. marTalia, diurui ganicdida momzenis gavlenas, magram
igi mainc cdilobda calkeul sakiTxebze gamoeTqva origi-
naluri azrebi. avtoris azriT, elinebisagan gansxvavebiT
romaelebi maleve gavidnen patara qalaqebis (polisebi –
k.s.) sazRvrebs miRma, ramac maT mogvianebiT saSualeba mi-
scaT SeeqmnaT msoflio imperia. respublikis epoqa mas wa-
rmodgenili hqonda, rogorc oligarqebis viwro wris mma-
rTveloba, romlebmac TiTqos arc ki icodnen dapyrobili

- 158 -
uzarmazari teritoriebis marTva. diurui imeorebda fra-
ngul istoriografiaSi damkvidrebul Teziss - provinci-
ebis mimarT romis mravalmxriv gavlenaze da Tvlida, rom iq
cxovreba ukeTesi iyo vidre dedaqalaqSi. konstantines re-
ligiur politikas frangi istorikosi uwodebda `patiosan
da wynar deizms~. imperiis xangrZlivobis mizezad mas mi-
aCnda miyolebiT religiuri da politikuri Zalauflebis
moqmedeba. Tumca, rogorc igi aRniSnavda, pirveli damouki-
debeli iyo meorisgan.
romi da adreuli qristianobis sakiTxebs ikvlevda
ernest renani (1823-1892 ww.). igi mraval-
mxriv ganswavluli mecnieri iyo, rome-
lic brwyinvaled flobda semitur ene-
bs. renani iyo safrangeTis akademiis we-
vri da aziuri sazogadoebis preziden-
ti.
imp. napoleon III miTiTebiT 1860 we-
ls renani finikiaSi awarmoebda arqe- ernest
ologiur gaTxrebs. qristes cxovrebis renani
gzis monaxulebam mas STaunerga macxovarze monografiis
wera. qristianul Tematikas man miuZRvna Svid wignad Sem-
dgari seria - `qristianobis warmoSobis istoria~. masSi Se-
vida: `iesos cxovreba~ (1860 w.), `mociquli~ (1866 w.), `wm. pa-
vle~ (1869 w.), `antiqriste~ (1873 w.), `saxareba~ (1877 w.), `qri-
stianuli eklesia~ (1879 w.) da `markus avreliusi da antiku-
ri samyaros dasasruli~ (1882 w.). aRniSnulma publikaciebma
avtors mniSvnelovani adgili daumkvidres istoriografi-
aSi.
gansakuTrebuli popularoba avtors moutana `iesos
cxovrebam~. renanisTvis qriste realuri istoriuli piro-
vnebaa, Tavisi drois da xalxis Svili. naSromSi Semdegi pa-
saJicaa gatarebuli, rom `zogjer ersac unda movsTxovoT
pasuxisgeba da Tu amas gavakeTebs, pirvelad igi ebraelebis
mimarT unda gakeTdes~. cxadia, am sityvebSi avtori guli-
sxmobda ebraelebis mxridan qristes wamebis xelSewyobas.

- 159 -
aseTi msjelobis miuxedavad, unda iTqvas, rom renanis wi-
gnis gamocema mexis gavardnas hgavda, rasac misdami kaToli-
kuri eklesiis uaryofiTi reaqcia mohyva.
markus avreliusze miZRvnil naSromSi mocemuli iyo
romis ukanaskneli saukuneebis politikuri da kulturuli
istoria. aqac mTavari aqcenti gadatanili iyo qristianoba-
ze. wignSi renani Tvlida, rom qristianobis damsaxureba iyo
romauli adaTebis gaumjobeseba da xalxis gaTanabreba Rme-
rTis winaSEEe. avtori miiCnevda, rom qristianobam saTave da-
udo princips, rom adamiani unda ekuTvnodes mxolod saku-
Tar Tavs. aseve mecnieri Tvlida, rom qristianobam, rogorc
vampirma antikur sazogadoebas gamoswova yvela saukeTeso.
avtoris msjelobiT Sua saukuneebSi Teatri, mravalfero-
vani sadResaswaulo cxovreba da samxedro dideba Cakvda,
romelic Caanacvla Raribma, mosawyenma da antipartiulma
cxovrebam. sazogadoeba daiyo ufro wvril jgufebad, se-
qtebad da ganmartovda Tavis monastrebSi.
renanis Semoqmedebis Sejamebisas Tvlian, rom rogorc
mkvlevari da kritikosi, igi mniSvnelovnad CamorCeboda ge-
rmanel mecnierebs. arada, renani maT xSirad eyrdnoboda.
misi originaloba, aseve Semoqmedebis Zlieri da susti mxare
iyo moqmedi pirebis da maTi garemocvis daxatva mxatvrul
gardasaxvaSi. igi yovelTvis cdilobda aRedgina da coc-
xlad daexata adreuli qristianobis suraTi. amitomac iyo,
rom subieqtivizmis miuxedavad mis wignebis mimarT intere-
si didi iyo.
kulanJis Taobis warmomadgeneli ipolit teni (1828-
1893 ww.) muSaobda liviusis istoriul-filosofiur konce-
fciaze. teni saintereso figura gaxldaT. imavdroulad igi
iyo filologi, filosofosi da istorikosic.
xelovnebaTmcodneobaSi teni miCneulia kulturul-
istoriuli skolis fuZemdeblad. marTalia, igi ZiriTadSi
muSaobda safrangeTis istoriis problemebze, magram amas
misTvis xeli ar SeuSlia dainteresebuliyo antikuri isto-
riis TematikiT. liviusTan daculi faqtebis, istoriuli
saxeebis, sityvebis da stilis Seswavlis safuZvelze, teni

- 160 -
mivida daskvnamde, rom istoriaSi romaeli istorikosi da-
rCa mxolod oratorad. liviusis sust mxared mas miaCnda
wyaroebisadmi arasakmarisi kritikuli damokidebuleba.
amis miuxedavad, frang istorikoss mainc moswonda livi-
usis filosofiuri koncefcia, romelic romaelTa dacemis
mizezad miiCnevda tradiciul zne-Cveulebebis daqveiTebas.
antikur Tematikaze tens aseve hqonda fundamenturi waSro-
mi - `antikuri literaturis istoria~ (t. I-IV, 1863-1864 ww.) da
sxva rigi statiebi.
XIX s. II naxevarSi franguli kolonialuri imperiis
Seqmnam moiTxova monobis Tematikis
amsaxveli masalebis damuSaveba. am ku-
TxiT udaod saintereso iyo henri (ru-
sulad anri) valonis (1812-1904 ww.) mo-
nografia - `monoba antikur samyaroSi~
(t. I-III, 1847).
valoni gaxldaT istorikosi, po-
litikuri moRvawe, deputati, ganaTle-
bis ministri da safrangeTis 1875 wlis henri
konstituciis avtori. misi samecniero valoni
kvlevis sferoSi iyo antikuri samyaros, qristianobis da sa-
frangeTis istoriis sakvanZo sakiTxebi. wignebma - „Jana da-
rki“ (t. I-II, 1860), „riCard II“ (t. I-II, 1864), „iesos cxovreba“
(1865), „sent-luisi da misi dro“ (1875) da sxv., avtors safra-
ngeTSi saxeli moupova.
`monoba antikur samyaroSi~ iyo valonis fundamentu-
ri gamokvleva. masSi avtori cal-calke ganixilavs saber-
ZneT-romSi monobis sakiTxebs. valoni mxedvelobis miRma
ar tovebs iseT sakiTxebs, rogoric iyo – Tavisufali SromaA
saberZneT-romSi, monaTa raodenoba, fasi, samarTlebrivi
mdgomareoba, ajanyebebi da a.S. gansakuTrebuli yuradRe-
biT mecnieri ekideba romSi monobis sakiTxebs, radgan avto-
ris azriT, romi „moicavda uzarmazar faqtebs moqmedebis
did arealSi“. naSromis meore tomi daeTmo respublikis,
xolo mesame imperiis periodis monaTa sakiTxebs.

- 161 -
 kritikosebi, maT Soris marqsisti istorikosebi, va-
lonis naklad miiCneven monebis mdgomareobis Sesaxeb iuri-
diul sakiTzebze mTavari aqcentis gadatanas. TiTqos masTan
ar Cans monobis mTavari wyaroebis Sesaxeb konkretika, rom
igi ver xedavda monobis sxva formebs da a.S. mas akritike-
bdnen da imavdroulad aqtiurad iyenebdnen mis naSroms. fa-
qtia, rom monografias epoqis suli dakravda. migvaCnia, rom
mravalmxrivma wyaroTmcodneobiTi masaliT da ganxilul
sakiTxebis farTo speqtriT, mas analogi ar hqonda maSindel
istoriografiaSi. amis gamo iyo, rom valonis naSromi same-
cniero wreebSi imTaviTve popularuli gaxda da monobis Te-
matikaze momuSave nebismieri mecnierisTvis igi dResac sa-
magido wignad iTvleba.
XIX-XX ss. mijnaze safrangeTis politikurma metoqe-
obam germaniasTan asaxva hpova istoriografiaSic. frangi
eris warmoSobis sakiTxebis kvlevam da mis formirebaze ge-
rmanul-romanuli elementebis rolze pasuxis gacemam ki-
dev ufro aqtualuri gaxada Zveli istoriis sxvadasxva Te-
matikis Seswavla. praqtikaSi Semovida istoriis calkeuli
faqtebis gamoyeneba politikuri koncefciis argumenteba-
dac. hqonda ra klasikur filologiasa da Zvel istoriaSi
didi tradiciebi, fundamenturi problemebis damuSavebiT
safrangeTi ar Camouvardeboda germanias. ufro metic, ma-
sTan metoqeobda arqeologiis, epigrafikis da numizmatikis
sferoSic.
ganxilul periodSi franguli numizmatikaSi skolis
SesaniSnavi warmomadgeneli iyo ernest Sarl fransua ba-
beloni (1854-1924 ww.). igi gaxldaT krebuli „Revue numismati-
que“ erT-erTi redaqtori. 1883-1884 wlebSi babeloni monawi-
leobda tunisis arqeologiur eqspediciaSi, xolo Semdeg
igi xelmZRvanelobda karTagenSi mimdinare gaTxrebs. misi
naSromebi iyo: `arqeologiuri kvleva tunisSi~ (1886 w.), `re-
spublikis droindeli romauli fulis istoriul-qrono-
logiuri aRwera~ (1885 w.), `nacionaluri biblioTekis siZve-
leTa kabineti~ (1887 w.) da a.S.

- 162 -
 safrangeTSi galur-romauli arqeologiis speciali-
sti iyo Jozef deSeleti (1862-1914 ww.). aRniSnul probleme-
bs man miuZRvna mravaltomeuli - „xelmZRvaneloba keltur
da galur-romaul arqeologiaSi“ (t. I-IV, 1908-1915 ww.).
frangul antikur istoriografiaSi kulanJis skolis
TvalsaCino warmomadgeneli iyo pol giro (1850-1907 ww.).
Tavis droisaTvis yvelaze prestiKJuli saswavleblis – „uma-
Rlesi normaluri skolis“ dasrulebis Semdeg, kulanJes
zegavleniT, igi dainteresda antikuri istoriiT. romaul
TematikasTan dakavSirebuli misi naSromebidan aRsaniSnavi
iyo: U„uTanxmoeba keisarsa da senats Soris“ (1878 w.), „romis
imperiis provincialuri asamblea“ (1887 w.), `romaelTa ke-
rZo da sazogadoebrivi cxovreba“ (1893 w.), „fiustel de ku-
lanJi“ (1896 w.), „ekonomikuri saqmianoba Zvelad“ (1905 w.) da
a.S.
fundamenturi naSromi - `romaelTa kerZo da sazoga-
doebrivi cxovreba“, avtoris popula-
rul publikaciad iqca, romelic umal
iTargmna sxvadasxva enebze. naSromi sa-
mi Tavisgan Sesdgeba da masSi naCvenebi
iyo romauli saxelmwifos yvela insti-
tutis, yofis, aRzrdis, eTnologiuri
tradiciebis da a.S.
romi-pontos samefos urTierTo-
Teodore
bis problebmebze muSaobda Teodor re- reinaxi
inaxi (1860-1928 ww.). igi gaxldaT sainte-
reso horizontis mecnieri, radgan erTdroulad iyo iuri-
diuli da filologiuri mecnierebaTa doqtori, politi-
kosi da sazogado moRvawe. misTvis sirTules ar warmoadge-
nda paraleluri kvlevebis warmoeba arqeologiaSi, elini-
zmis da ebraelTa istoriaSi, papirologiaSi, iurispude-
nciaSi, filologiasa da musikaTmcodneobaSi.
reinaxs popularoba moutana naSromebma – `mcire aziis
sami samefo: kapadokia, biTvinia da ponto~ (1888 w.) da `mi-
Tridate evpatori~ (1890 w.). wignebi umal betselerad iqca.
niSandoblivia, rom aRniSnuli publikaciiT istoriogra-

- 163 -
fiaSi daiwyo miTridatuli omebis da romi-mcire aziis sxva-
dasxva saxelmwifoebs Soris urTierTobebis istoriis fa-
rTo masStaburi Seswavla. naSromSi farTod iyo gamoyenebu-
li antikuri wyaroebi da arqeologiuri masala. frang
mecniers aseve ekuTvnoda naSromebi - `berZeni da romaeli
avtorebis teqtebi, romlebic exeboda iudaizms~ (1895 w.) da
ioseb flaviusis teqstis akademiuri gamocema (1932 w.).
franguli mecnierebaSi gansakuTrebuli adgili uka-
via gaston buasies (1823-1908 ww.). igi farTo horizontis da
literaturuli niWiT dajildoebuli mkvlevari gaxldaT.
Zveli romisadmi buasies daintereseba
gansazRvra Jiul miSles „romis isto-
riam“. SemdgomSi buasie igonebda, rom
wigni „ki ar wavikiTxe, aramed gadavyla-
pe. me masSi is vnaxe, rasac instiqti mibi-
Zgebda Zebnisken, risi codnac mwyuro-
da... miSlem damayena gzaze. igi damexma-
ra aRmeqva romi da momamzada misi siyva-
rulisTvis“.
buasies mizani iyo arqeologiis
gaston buasie
wyalobiT antikuri tradiciebis Semo-
wmeba. mecnieris msoflmxedveloba naTlad gamoCnda roma-
uli sazogadoebis ideologiuri brZolis sakiTxebis gaSu-
qebisas, rasac man miuZRvna naSromebi: „romis religia avgu-
stusidan antoninebamde“ (1874 w.), „keisarTa droindeli sa-
zogadoebrivi ganwyobileba“ (1875 w.), „warmarTobis dacema“
(1892 w.) da a.S.
naSromSi - „keisarTa droindeli sazogadoebrivi gan-
wyobileba“, buasiem wamowia zogadad istoriografiaSi na-
klebad cnobili sakiTxebis kvleva. pirvel rigSi es exeboda
qveyanaSi opoziciuri nawilis arsebobis sakiTxs. avtorma
es sakiTxi ganixila armiaSi, provinciebSi, municipiebSi, sa-
zogadoebriv elitaSi, mwerlebSi da a.S. buasie Tvlida, rom
Zveli tradiciebi yvelaze metad SenarCunebuli iyo armi-
aSi. prokonsulebze igi werda, rom vidre iyo respublika,
isini iyvnen yovlisSemZleni. rac Seexeba imperias, mas mi-

- 164 -
aCnda, rom „samyaro arasdros ar iyo ise bednieri da mdida-
ri. SeuZlebelia davuSvaT, rom qalaqebs, romlebsac yofni-
daT finansebi, raTa aRemarTaT aseTi brwyinvale nagebobebi,
yofiliyvnen opoziciaSi“. neron-lukanusis dapirispire-
bis mizezad mecnieri urTierTSoris arsebul „profesiona-
lur zizRs miiCnevda, romelsac daemata skolebs Soris wi-
naaRmdegobebi... neronamde yvela keisars surda yofiliyo
ucodveli TavianT literaturul azrebSi..., xolo neroni
poeziaSi emxroboda uxvsityvaobas da gracias“.
naSromSi - „romis religia avgustusidan antonineba-
mde“ avtorma yuradReba miaqcia principatis sistemis Se-
qmneli imperatorebis religiuri politikis sakiTxebs. bu-
asie cdilobda eCvenebina qveynisTvis konservatuli poli-
tikiT tradiciuli romauli kultebis aRdgenis mniSvnelo-
ba. misi azriT, ukanasknelTa avtoriteti Zlier iyo Serye-
uli spontanurad gaRvivebuli religiuri indeferetizmiT
da aRmosavluri kultebis SemotevebiT.
buasie romis imperiis dacemis droindeli qristianu-
li eklesiis apologetia. istorikosis azriT, swored qri-
stianobam gadaarCina barbarosebisgan antikuri kultura.
frangi mecnieri antikuri azrovnebis da kulturis ukanas-
knel matareblebs reaqcionerebad miiCnevda, xolo imperia
misTvis iyo `cocxali neSTi~. Tu volteri reaqciis da kaTo-
licizmis winaaRmdeg brZolaSi iuliane gandgomils moka-
vSired Tvlida, igive pirovneba buasiesTan warmodgenilia
„wesier mistikosad“ da axlomxedvel politikosad, rome-
lic cdilobda cxovrebaSi neoplatonTa programis gata-
rebas.
frangi mecnieris mizani iyo aCvenos, rom qristianoba
antikur ganmanaTleblobasTan ar iyo konfrontaciaSi. te-
rtulianes da netari avgustines Sromebze dayrdnobiT bu-
asie Tvlida, rom qristianobam progresuli roli iTamaSa,
radgan Seinaxa da Sua saukuneebs gadasca antikuri kultu-
ris memkvidreoba.
buasies progresulad miaCnda romis mxridan aRmosa-
vletSi mimdinare dapyrobiTi politika. igi Tvlida, rom

- 165 -
`fantastikuria mZime fiskaluri sistemiT da prokonsu-
lebis SeubraleblobiT gamowveuli xalxis ukmayofilebis
is mZime suraTi, rasac zogi avtori gvixatavs... marTalia
reJimis bevri mxare ar imsaxurebda simpatias, magram provi-
nciebis marTvis xuTsaukunovani tradicia TavisTavad ukve
iyo misi mTavari Rirseba. amis gamo ukanasknelebi roms Za-
lian emadlierebodnen da darCnen bolomde misi erTgule-
bi~. Tavis debulebis gasamyareblad buasie werda, rom „azi-
is xuTas qalaqSi ar iyo garnizoni, xolo galia emorCile-
boda mxolod 1200 jariskacs“. uUnda SevniSnoT, rom aziaSi
romis progresuli misiis Sesaxeb buasiseuli pozicia miRe-
buli iyo maSindel germanul (p. usingi...) da rusul istori-
ografiaSic. Amag., m. rostovcevis SefasebiT, romma rkinis xe-
liT aziaSi aRkveTa sagareo omebi da saSinao klasobrivi
brZolebi, ris gamoc daiwyo elinisturi aRmosavleTis eko-
nomikuri cxovrebis aRorZineba.
romauli epoqis cnobil saxeebs buasiem miuZRvna sa-
interesi monografiebi: „cicieroni da misi megobrebi“ (1884
w.), „horaciusi da vergiliusi“ (1886 w.), `tacitusi~ (1903 w.),
„katilinas SeTqmuleba“ (1905 w.). mas aseve „Revue des Deux Mo-
ndes“-Si hqonda dabeWdili mravalricxovani statiebi. sul
misi publikaciebis raodenoba 430 naSroms moicavda.
sxvadasxva kontinentebze (afrika...) franguli koloni-
uri imperiis Seqmnam istorikosTa mxridan gamoiwvia am mxa-
reebis mimarT daintereseba. mag., radgan alJiri da mimdeba-
re teritoriebi frangTa azrovnebaSi „meore safrangeTad“
moiazreboda, dro iTxovda am sferoSic fundamentur na-
Sromebis Seqmnas. am mxaris arqeologiur Seswavlis erT-
erT pioneri iyo st. hzelia (1864-1932 ww.). man ekuTvnoda ka-
pitaluri naSromi - „Crd. afrikis Zveli istoria“ (t. I-VIII,
1913-1928 ww.). AM mTlianobaSi naSromSi mocemuli iyo romauli
politikis obieqturi Sefaseba.
romauli galiis Tematikas araerTi naSromi miuZRvna
lui qamil Julianem (1859-1933 ww.). igi farTo profilis
mkvlevari iyo, radgan imavdroulad gaxldaT filologi da

- 166 -
epigrafic. mecnieris publikaciebi iyofa sam ciklad. Eese-
nia: naSromebi bordos istoriis, gamokvlevebi romauli ga-
liis da samxedro-patriotuli Tematikis Sesaxeb.
mravaltomeuli „galiis istoria“ (t. I-VIII, 1908-1926 ww.)
Julianes ZiriTad publikaciad iTvleba. masSi avtori Se-
ecada epigrafikuli da arqeologiuri masalis fonze eCve-
nebina galiis socialur-ekonomikuri, religiuri da eTni-
kuri istoriis sxvadasxva aspeqtebi. mravaltomeuli fra-
ngul istoriografiaSi imTaviTve popularul publikaci-
ad iqca, ris gamoc, 1908 wels, misi avtori dajildovda sa-
frangeTis akademiis yovelwliuri prestiJuli `goberis
didi premiiT~.
Julianes ekuTvnis galTa saxalxo gmiris vercingeto-
riqsis (Zv.w. ?82-46 ww.) Sesaxeb mTeli ciklis Seqmna. aRniS-
nuli Temis wamoweva frangul istori-
ografiaSi drois moTxovniT iyo ganpi-
robebuli. saqme imaSia, rom politiku-
rma metoqeobam germaniasTan (sedanTan
marcxi, elzas-lotaringiis teritori-
is dakargva...) frang istorikosebidan
moiTxova romamdel galiaSi franguli
kulturis fesvebis povna. aseT fonze,
galebis gaidialebis da vercingetori-
qsis (Zv.w. 82-46 ww.) „saxalxo gmiris“ ra- qamil
Juliane
ngSi ayvanis sakiTxma politikuri elfe-
ric SeiZina.
vercingetoriqsis da galTa sxva beladebis Sesaxeb
mdare warmodgenisa iyo napoleon bonaparte (1769-1821 ww.).
saerTod, imperators brZolis strategiis miseuli konce-
fcia hqonda da igi axsnas ver poulobda romaelebis winaSe
mravalricxovani galebis armiis wagebaSi. unda iTqvas, rom
napoleoniseulma Sexedulebebma daRi daasves safrangeTSi
galebis da konkretulad vercingetoriqsis mimarT Sexedu-
lebebs. saistorio azrovnebaSi galebis da vercingetori-
qsis mimarT gadafaseba moxda frangi Jurnalistis da isto-
rikosis amedeo tieris (1797-1873 ww.) cnobili publikaciis –
„romamdeli galiis istoriis“ (1828 w.) Semdeg. Sesabamisad,
- 167 -
istorikosebi „galiis omis“ ganxilva daiwyes, rogorc
ucxotomelTa mxridan Tavisufali galebis dapyrobad. rac
Seexeba vercingetoriqs da brenuss (Zv.w. IV s.), isini fra-
ngul azrovnebaSi ukve saxalxo gmirebis rangSi avidnen. ve-
rcingetoriqsize (1901 w.) Seqmnili popularuli naSromi-
sTvis, 1902 wels, Jiuliane meored dajildovda `goberis di-
di premiiT~.
Zveli romis yofil dasavlur provinciebSi mopovebu-
li epigrafikul masalaze ganzogadebeli naSromi ekuTvnis
Jiulen tutens (1865-? ww.). naSromSi - „romis imperiis warma-
rTuli kultura“ (t. I-III, 1907-1920 ww.), tutenma, imperatore-
bis oficialuri kultebi Seadara aRmosavlur RmerTebs.
naSromSi `antikuri ekonomika~ (1924 w.), tutenma, home-
rosis epoqidan dawyebuli das. romis imperiis dacemamde
antikuri ekonomikis mTeli speqtri ganxila. mecnieris mi-
iCnevda, rom antikuri ekonomika umaRlesi stadias gadioda
mxolod romis imperiaSi, radganac EerTmaneTisgan izolire-
buli dasavleT da aRmosavleT xmelTaSuazRvispireTi masSi
erTian sivrceSi moeqca.
MI msoflio omis periodSi, Julianes gavleniT, tutenma
vercingetoriqsis Sesaxeb gamoaqveyna naSromi – „gmiri da
qurdi“ (1916 w.). es iyo polularuli Janris publikacia. na-
SromSi vercingetoriqsis da tevtonburgis brZolis (9 w.)
gmiris germaneli arminiusis (Zv.w. ?17-ax.w. ?21 ww.) erTmane-
TTan Sedarebis fonze, sastiki da moZalade germanelebi wa-
modgenili iyvnen galebis maradiul mtrebad.
I msoflio omSi gamarjvebam, dakarguli teritoriebis
(elzasi da lotaringia) dabrunebam da germaniis mxridan
msxvili kontribuciis aRebam, safrangeTSi ramdenadme sta-
biluri Sida ekonomikuri viTareba Seqmna. qveynis finansu-
rma SesaZleblobam, kvalificiuri kadrebis arsebobam, Sesa-
bamisi dawesebulebebis da sazogadoebaSi Zveli istoriisa-
dmi didi interesis arsebobam, ganapiroba franguli anti-
kuri skolis ganviTareba, romelSic yovelTvis Zlieri iyo
kulanJes skolis tradiciebi. miT umetes, rom stabiluri
saxelmwifos nimuSad safrangeTSi yovelTvis ganixileboda
romis istoria.
- 168 -
 XX s. 20-ian wlebidan frangul istoriografiaSi tonis
mimcemi gaxda „analebis“ skola, romelsac erT-erTi Tana-
medroves gamoTqmiT, miewereba „Tanamedroveobis namdvili
istoriografiuli revolucia“. „analebis“ skolis warmo-
madgenlebma uari ganacxades istoriaSi pozitivizmis me-
Todis gamoyenebaze. maTi azriT, pozitivistebi ZiriTadSi
faqtografiiT da movlenebis mxolod aRweriTi istoriiT
iyvnen dakavebuli. sociologi henri berni (1872-1954 ww.) Ta-
vdapirvelad pozitivisturi stereotipebis kritikiT gamo-
vida. igi saistorio mecnierebis amocanad miiCnevda isto-
riuli faqtebis mecnieruli analizis
da kritikis sinTezSi ganxilvas, rac mi-
si azriT, SesaZlebelia mxolod isto-
riis da sociologiis urTierTxelSe-
wyobiT. bernis azriT, istoriam unda
aRmoaCinos axali faqtebi da valdebu-
lia isini ganmartos.
istoriografiaSi miCneulia, rom
beris koncefciam safuZveli moumzada
„analebis“ skolas. marTlac, 1929-1939
wlebSi Jurn. `ekonomikuri da soci-
aluri istoriis analebis~ (Jurnalis lusien
saxelwodeba periodulad icvleboda. fevri
1939 wels mas daerqva „socialuri istoriis analebi“, 1945
wels – „analebi. Eekonomika. sazogadoeba. civilizacia“, xo-
lo 1994 wels – „analebi. istoria. socialuri mecnierebebi“)
garSemo lusien fevris (1878-1956 ww.) da mark blokis (1886-
1944 ww.) xelmZRvanelobiT Seiqmna saistorio skola, ro-
mlis mizani iyo klasikuri anu TxrobiTi istoriis pro-
blemebiTi Canacvleba. analistebis azriT maT mier Camoya-
libebuli skola saistorio mecnierebaSi moaxdenda „kope-
rnikis msgavs revolucias“. isini Tvlidnen, rom unda dawye-
buliyo istoriis e.w. „totaluri“ kvleva, romelic moica-
vda sazogadoebis yvela (ekonomikuri, politikuri, soci-
aluri da kulturuli) sferoebs. aseTi midgoma moiTxovda
didi raodenobis wyaroebis, rogorc werilobiTi, arqeolo-
giuri, eTnografiuli, enobrivi, teqnikisa da meurneobis
- 169 -
istoriis, agreTve momijnave dargebis (sociologiis, ge-
ografiis) monacemebis gamoyenebas.
frangi istorikosebis azriT, „totaluri“ (igive yove-
lmxrivi) istoriis qveS ar igulisxmeba mxolod msoflio
istoriis kvleva. igi SeiZleba iyos lokaluri istoriis sa-
xiT (romelime adgili, olqi, Temi da a.S.), romelic ar aris
gansazRvruli drosa da sivrceSi. isini Tvlidnen, rom „to-
taluri“ istoria adamianTa cxovrebas ar yofs politikur,
sameurneo, religiur da sxva kerZo istoriebad. igi hqmnis
istoriis mravalganzomilebian suraTs.
fevris azriT, istoria yovelTvis „adamianuria~ da ra-
dgan mas gaaCnia fsiqika, azrebi, grZno-
bebi, amitomac igi mudam unda moxdes
istorikosis yuradRebis centrSi. aq
isic aris gasaTvaliswinebeli, rom ana-
listebis kvlevis arealSi iyo ara geni-
alur adamianTa Rvawli, an movlenebis
aRwera, aramed mTlianad sazogadoeba.
sakiTxebis amgvarma dayenebam moiTxova
kvlevis sferosSi arqeologiis, soci-
mark bloki
ologiis, eTnografiis da sxva damxmare
disciplinebis CarTva.
analistebs wyaroebis kvlevis sakiTxSi sakuTari xedva
hqondaT. Tu pozitivisturi istoriografia aqcents akeTe-
bda werilobiTi wyaroebis gamovlenasa da kritikul Seswa-
vlaze, misi sandoobis xarisxis dadgenasa da masSi mocemu-
li cnobebis analize, analebis skolis warmomadgenlebma
ganaviTares sapirispiro msjeloba. maTvis ar arsebobda na-
yalbevi anda gamousadegari dokumenti. warsulTan dialo-
gidan gamomdinare isini cdilobdnen, rom aseT dokumentSi
gamoevlinaT epoqis cnobierebis mravali mniSvnelovani
mxare. maT miaCndaT, rom adamianTa xelidan gamosul yvela
wyaros maTi Semqmnelis suli gasdevs, romelic asaxavs mis
warmodgenebs, fsiqologiur reaqciebs, damokidebulebas
samyarosTan, amitom kvlevis miznis miuxedavad, nebismierma
istorikosma, mxedvelobaSi unda miiRos am wyaros Semqmne-

- 170 -
lTa mentaloba. analebis skolis koncefciiT „wyaroTmco-
dneobiTi kritika unda Seivsos misi socialur-fsiqologi-
uri da kulturologiuri Sinaarsis Sinagani kritikiT“. ase-
ve, istoriuli faqtebis rekonstruqciisas aucilebeli iyo
masSi movlenebis arsis da xalxis motivebis povna.
analebis skolaSi imTaviTve gamoikveTa ori mimarTu-
leba: 1. „blokiseuli xazi“, romelic aqcents socialuri
istoriis Seswavlisken akeTebda da 2. „fevriseuli xazi“,
romelsac yuradReba gadahqonda civilizaciebis kvlevaze.
unda iTqvas, rom sxvadasxva etapze Zlierdeboda esa Tu is
tendencia. aqedan gamomdinare analebis skolis warmodge-
neli xdeboda ukve ama TuU im mimdinareobis xazis matarebe-
li. analistebze saubari Sors wagviyvans, amitomac mokled
vityviT, rom dReisTvis maTi amocanaa saistorio mecniere-
bis daaxloeba istoriul anTropologiasTan da sociolo-
giasTan.
imdroindeli franguli istoriografiis miRwevad
iTvleba gustav glocis (1862-1935 ww.)
redaqciiT 1923-1939 wlebSi `msoflio
istoriis~ mravaltomeulis (t. I-XIII) ga-
mocema. mravaltomeulSi romaul Tema-
tikas daeTmo oTxi tomi, romlis Seqmna-
Si monawileobda evropis TiTqmis yvela
cnobili mecnieri (e. paisi, J. karkopi-
andre
no...). mravaltomeulSi gaTvaliswine-
piganioli
buli iyo maSindeli saistorio mecni-
erebis yvela miRwevebi, ris gamoc aRniSnuli publikacia
iTvleboda antikuri istoriografiis miRwevad.
gansaxilvel periodSi antikuri romis istoriis Tema-
tikaze momuSave mecnierebSi erT-erTi wonadi figura iyo
andre piganioli (1883-1968 ww.). igi erTdroulad iyo kula -
nJis da analistTa skolis tradi ci ebis warmomadgeneli. pi-
ganiolis kvle vis arealSi iyo romis istoriis sxva da sxva
periodebi. esaa: romis warmoSobis problema, romauli da-
pyrobebis istoria, imp. konstantine I-is religiur-politi-
kuri moRvaweoba da a.S. misi naSromebia: „romauli TamaSebis
kvleva“ (1923 w.), „romauli dapyrobebi“ (1927 w.), „romauli
- 171 -
istoriis eskizi“ (1931 w.), „imperatori konstantine“ (1932
w.), „romis impe- ria“ (1934 w.), „qristianobis imperia“ (1947 w.)
da a.S.
imp. konstantines Semdgomi periodi piganiolisTvis
calsaxad gansazRruli iyo, rogorc qristianuli imperia.
gaurboda ra ukidures Sexedulebebs, istorikosma Tavis
amocanad dasaxa romauli sazogadoebis sxvadasxva mxare-
ebis Sesaxeb pragmatuli istoriis Seqmnas.
Ffrangi mecnieris istoriul SexedulebaTa sinTezi mo-
cemulia naSromSi `romis istoriaSi~ (1934 w.). romauli saxe-
lmwifos aRmocenebis, gafurCqvnis da dacemis safuZvlad
piganioli debda politikur dawesebulebaTa funqciur de-
gradirebas. ax.w. III s. movlenebs igi ukavSirebda `biurokra-
tiuli monarqiis damyarebas~, rasac mohyva piradi inici-
ativis CaxSoba da religiuri revolucia.
XX s-is safrangeTSi romis istoriis sferoSi farTo
profilis specialisti iyo Jerom ka-
rkopino (1881-1970 ww.). man saintereso
cxovrebis gza ganvlo. iyo sapatio le-
gionis oficeri, prezident r. puanka-
res (1860-1934 ww.) mdivani da alJiris si-
ZveleTa erovnuli muzeumis direqto-
ri. germaniis mxridan safrangeTis oku-
Jerom paciis periodSi mas viSis mTavrobaSi
karkopino (1940-1945 ww.) ekava ganaTlebis minis-
tris Tanamdeboba. faSistebTan TanamSromlobis gamo, oku-
paciis Semdeg, 1944 wels, igi represirebuli da gaZevebuli
iyo sorbonis universitetidan. reabilitaciis Semdeg ka-
rkopino airCies safrangeTis akademiis wevrad (1955 w.). para-
lelurad, igi iyo rumineTis akademiis wevri da oqsfordis
universitetis sapatio doqtori. mas hqonda SesaniSnavi
arqeologiuri ganaTleba, ramac karkopinos saSualeba mi-
sca wlebis manZilze safrangeTSi waremarTa gaTxrebis wa-
rmoebis politika. 1937-1940 wlebSi karkopino iyo romis
franguli arqeologiuri skolis direqtori. arqeologiur
sakiTxebs man miuZRvna: `romauli forumi~ (1906 w.), `maro-
kos arqeologiuri kvleva~, `ostia~ da sxv.
- 172 -
 karkopinos kvlevis sferoSi iyo antikuri filosofi-
is da religiis mistikuri mxareebi, qristianobis genezisis
sakiTxebi da a.S. Zvel romSi agraruli urTierTobebis saki-
Txebs mieZRvna naSromebi: `kolonati~ (1906 w.), `brZola
grakxusebis agraruli kanonmdeblobis garSemo~ (1928 w.) da
`provinciebSi romauli sagadasaxado politika~ (1919 w.).
30-ian wlebSi karkopinos kvlevis arealSi moeqca sami
sakvanZo sakiTxebi. esenia: 1. romauli dapyrobiTi politi-
ka, 2. cnobil pirTa saxeebi da 3. warmarTuli da qristianuli
religiebis urTierTobebis sakiTxebi.
romis istoriis cnobil pirTa saxeebidan karkopinom
monografiebi miuZRvna „keisars“ (1936 w.) da „sulas“ (1932 w.).
amis garda mas dawerili hqonda: „hieronis kanoni da roma-
elebi“ (1919 w.), „kapitolieli mgeli“ (1925 w.), „romaelTa sa-
qmianoba“ (t.1, 1926 w.), „grakxusebis garSemo“ (1929 w.), „gra-
kxusi da sula“ (1929 w.), „sula, anda gamotovebuli monarqia“
(1931 w.), „Sexedulebebi romaul imperializmze“ (1934 w.),
„romaelTa yoveldRiuri cxovreba. imperiis apogea“ (1939
w.), „warmarTuli romis mistikuri aspeqtebi“ (1941 w.), „roma-
uli imperializmis etapebi“ (1961 w.), „romauli mogonebebi“
(1968 w.) da a.S.
`romaelTa yoveldRiuri cxovreba~ frangi mecnieris
348 gverdiani naSromia. misi pirveli ori Tavi exeba romis
teritorialur sakiTxebs, mosaxleobis raodenobas, calke
Tavebi aris daTmobili romaul ojaxs, cnobil qalTa saxe-
ebs, literaturul saqmianobas da a.S. wigns darTuli aqvs
mdidari sacnobaro aparati.
frangul antikuri istoriografiis mimoxilvis dasa-
sruls SevniSnavT, rom masSi yovelTvis poplularuli iyo
romauli samyaros cnobil personaJebze calkeuli mono-
grafiebis miZRvna. mag., daniel nonim `kaligula~ (1986 w.),
pier deqsma, `kleopatra~ (1997 w.), fransua inarma `sula~
(1985 w.) da a.S. principSi, inaris naSromebis garda, dasaxele-
bul publikaciebis samecniero Rirebuleba mdare iyo. fra-
nsua inaris (1941-2008 ww.) Sesaxeb SegviZlia vTqvaT, rom misi
kvlevis sfero iyo gviandeli romis respublikis istoria.

- 173 -
romaul Tematikaze mas hqonda sxva naSromebic: `proskri-
pciebi romis respublikaSi~ (1985 w.), `romis istoria, avgu-
stusis fesvebi~ (2000 w.) da sxv. aSkara iyo, romaeli diqta-
tori frangi mecnieris mxridan simpatiebs imsaxurebs. msga-
vsi suliskveTebiT aris gamsWvaluri naSromi - `sula~ (1985
w.).

germanuli istoriografia
saistorio mecnierebaSi germanel mecnierTa wvlili
ganuzomelia. fridrix engelsi (1820-1895 ww.) xatovnad Seni-
Snavda: im dros, rodesac msoflio xalxebi mogzaurobdnen
da saxlSi naZarcviT brundebodnen, germanelebi Sin ijdnen
da filosofosobdnen. vfiqrobT, rom am sityvebSi lakonu-
rad aris axsnili mecnierebaSi germaneli eris miRwevebis
safuZveli.
Zveli romis istoriis Seswavlas germaniaSi yovelTvis
gansakuTrebuli adgili ekava. saqme imaSia, rom Tavis dro-
ze, Sua saukuneebis germania Sedioda oto I didis (962-973 ww.)
mier Seqmnil „germaneli eris wminda romis saRvTo iperiis“
SemadgenlobaSi. es saxelmwifo ki ganixileboda Zveli ro-
mis da karlos didis (ingl. Charles the Great, 768-814 ww.) fra-
nkTa imperiis gagrZelebad. cxadia, romis memkvidreobaze
pretenziam Tavisi kvali daasva germanelTa fsiqikazec. Tu-
mca es ar niSnavs, rom im periodis saistorio azrovnebaSi
raime Rirebuli naSromi Seiqmna. piriqiT, Sua saukuneebis
pirvel da meore safexurze germanul samyaroSi papizmis
dogmebi ucvleli rCeboda.
mniSvnelovani Zvrebi germanelTa azrovnebaSi iwyeba
XVI s., reformaciisas, razec gavlena moaxdina dapirispire-
bam kaTolikur eklesiasa da germanulenovan samyaros So-
ris. AarsebiTad, XIV-XV ss., kaTolikuri eklesiis wiaRSi mi-
mdinare krizisebma, Sua saukuneebis mistikam, mwvaleblo-
bam, ian husis (1369-1415 ww.) da sxva humanistTa ideebma, ma-
rtin luTeris xelmZRvanelobiT, germaniaSi dasabami da-
udo socialur-politikur da ideologiur moZraobas, ro-
melic istoriaSi reformaciis (gamosworebAAaA) saxeliT Sevi-
da.

- 174 -
 1517 wlis 31 oqtombers, vitenbergis eklesiis karebze,
martin luTerma (1483-1546 ww.) gamoakra 95 Tezisi, romliTac
centralur da dasavleT evropaSi dasabami daedo refo-
rmacias. luTerisTvis Tezisebis daweris ZiriTadi motivi
iyo kaTolikur samyaroSi induligenciebiT vaWrobis, papis
mier codvebis gamosyidvis eqskluziuri uflebis kritika
da saRmrTo werilis erTaderT avtoritetad gamocxadeba.
aArsebiTad, am TezisebiT luTerma uaryo kaTolikuri samyYa-
ros dogma, rom eklesia da samRvdeloeba ucilebeli Suama-
valia adamiansa da RmerTs Soris.
Zveli romis istoriis Sesaxeb luTers specialuri na-
Sromi ar dauweria, magram papis saero xelisuflebis flo-
bis kanonierebaze mimdinare polemikisas igi aqtiurad iye-
nebda valas cnobil naSroms „gansja ko-
nstantines saCuqris nayalbevobis Sesa-
xeb“. valas mosazrebebi luTers Sema-
grebuli hqonda axali argumentebiT.
Mmisi azriT, imp. konstantines papi silv-
esterisTvis romc SeeTavazebina saero
xelisufleba, anu imperiis dasavleTi
nawili q. romiTurT, paps igi ar unda
aeRo, vinaidan saxarebis Tanaxmad mas ar martin luTeri
SeuZlia sagamgeblod hqonoda qalaqebi da a.S. luTeris
mixedviT papi mxolod adamianTa sulieri „mes“ gamgebelia.
Mmeorec, „konstantines saCuqari“ dawerili unda yofiliyo
klasikuri da ara Sua saukuneebis laTinurze. mMesame, sar-
wmuno ar aris konstantines 323/4 wlisTvis monaTvla. zemo-
Tqmulidan gamomdinare luTeri 323/4 wlisaTvis papisTvis
saero Zalauflebis gadacema ararealurad miaCnda.
cxadia, reformaciis periodSi papizmis doqtrinis wi-
naaRmdeg dawyebuli brZola, germanel humanistebs da Sem-
dgomSi ganmanaTleblebs avaldebulebdaT wina planze wa-
moewiaT Zveli romis istoriis sxvadasxva sakiTxebi. Eyove-
live SemTxveviTi ar iyo. adarebdnen ra germanias Zvel roms,
isini ukanasknelSi xedavdnen TavianTi idealebis ganxorci-
elebas, ucxadebdnen protests despotizms, eklesiis re-
aqcias da a.S.
- 175 -
 G anmanaTleblebidan antikurobis germanuli skolis
g
Camoyalibeba-ganviTarebaze didi roli Seasrules: iohan
vinkelmanma (1717-1768 ww.), hothold lesingma (1729-1781 ww.),
iohan gotfrid herderma (1744-1803 ww.) da Zmebma Slegele-
bmaA. Cven mokled SemovifarglebiT mxolod vinkelmanis
Sesaxeb saubriT. marTalia igi ZiriTadSi berZnuli xelo-
vnebis mkvlevari iyo, magram man mecnierebaSi pirvelma ga-
kvala gza klasikuri xelovnebis kulturuli mniSvnelobis
gagebis Sesaxeb da gaaRviva misadmi sazogadoebrivi intere-
si. arsebiTad, vinkelmani germaniaSi iyo antikuri istoriis
kvlevis fuZemdebeli da misi mxatvruli kritikosic.
vinkelmanis mixedviT xelovnebis mTavari amocanaa,
rom iyos `brwyinvale~. misi arsi ki gamoixateboda tipaJis
gamosaxvaSi, romelic Seqmnili iyo Cve-
ni fantaziiT da bunebiT. ganmanaTle-
blis azriT, arsebobda mxolod droebi-
Ti mniSvnelobis mqone mxolod erTi br-
wyinvaleba. igi Cadebulia bunebaSi, sa-
dac xdeba misi realizacia xdeba zeci-
uri keTilganwyobis, politikuri da na-
cionaluri Tavisuflebis erTmaneTSi
vinkelmani TanxvedriT.
pirveli Taobis germaneli ganmanaTlebebis Sexedule-
bebma antikur xelovnebaze, misi istoriis periodizaciaze,
qristianobis da zogadad literaturis sakiTxebis Sesaxeb,
maT mier ganviTarebulma axleburma koncefciebma da xe-
dvam, dasabami daudo germaniaSi Zveli istoriis Seswavlas.
Aaqve davZenT, rom Tu saistorio azrovnebaSi humanistebi
mainc moqmedebdnen bibliuri sqemebiT, ganmanaTleblebma
igi SedarebiT maRal safexurze aiyvanes da zogma maTganma
kiTxvis qveS daayenes RmerTis arsebobac.
XVIII-XIX ss. mijnaze germanul da zogadad msoflio sa-
istorio azrovnebis ganviTarebaze didi kvali daaCina ge-
org vilhelm hegelis (1770-1831 ww.) filosofiusma naazre-
vma. aArada, im periodSi germanias filosofosTa SesaniSnavi
Taoba hyavda kantis, fixtes da sxvebis saxiT, romlebmac sa-
istorio mecnierebaSic araerTi saintereso koncefciebi
- 176 -
ganaviTares.
hegels saxelTanaa obieqturi idealizmis Teoriis da
mis sazRvrebSi sakacobrio sazogadoebis ganviTarebis swa-
vlebis damuSaveba. hHegeli bunebis da sazogadoebis yvela
movlenis safuZvlad sulier sawyiss - absoluts Tvlida,
romelsac igi „msoflio gonis“, „absoluturi sulis“ da
„absoluturi ideis“ terminebiT moixseniebda. mMas miaCnda,
rom msoflio istoriis msvlelobaSi kacobrioba gadis
„msoflio sulis“ TviTgaxsnis rig progresul etapebs, sa-
dac misi gamomxatvelia sxvadasxva „istoriuli“ xalxebi.
hegelis azriT „msoflio sulis“ „gafurCqvna“ xdeba roma-
ul istoriaSi, xolo saboloo „gaxsna“ mTavrdeba qristi-
anul germanul samyaroSi.
hegelis msoflio istoriul koncefciaSi mniSvnelo-
vani adgili ukavia antikur samyaros da konkretulad Zvel
roms. gansakuTrebiT es gamoCnda mis
naSromSi – `leqciebi istoriis filo-
sofiaSi~ (1837 w.). aRniSnuli naSromi
iyo hegelis mier 1829-1831 wlebSi be-
rlinis universitetSi filosofiaSi wa-
kiTxuli msoflio istoriis saleqcio
kursi. igi avtors Cafiqrebuli hqonda,
rogorc filosofosis TvaliT danaxu-
li msoflio istoria. hegeli
samecniero literaturaSi SeniSnulia, rom „istoriis
filosofiaSi“ yvelaze metad Cans germaneli mecnieris mier
wamoyenebul filosofiur sistemebs Soris winaaRmdegoba.
arada, masSi ganviTarebulma ideebma didi gavlena moaxdina
Tanamedroveebze.
unda SevniSnoT, rom hegeli erT-erTi pirveli mkvleva-
ri iyo, romelmac istoria ganixila, rogorc „misi azro-
brivi gansja“ da ara faqtebis grova. misi naSromi arsebiTad
iyo XVII-XVIII ss. evropul azrovnebaSi arsebuli saistorio
Teoriebis gagrZeleba. samecniero wreebSi SeniSnulia, rom
istoriis filosofiis Rirebulebaa msoflio istoriis da-
srulebuli suraTis gadmocemis cda da misi aRqma, rogorc

- 177 -
ganviTarebis erTiani procesi umdablesi safexuridan sru-
lyofil formamde. `leqciebi istoriis filosofiaSi~ oTxi
nawilisgan da ramdenime nakveTisgan Sedgeba. maTSi saubaria
aRmosavluri, berZnuli, romauli da germanuli samyaros
Sesaxeb. am oTx samyaroSi moiazrebda hegeli msoflio isto-
rias. naSromSi lakonurad aris yuradReba gamaxvilebuli
msoflio istoriis umTavres momentebze.
romTan mimarTebaSi hegeli gamohyofda punikur ome-
bamdel, imperiamdel, imperiis droindel da qristianobis
periodebs. masTan Txroba mTavrdeba bizantiis imperiiT. na-
SromSi SemWidroebuli formiT aris saubari romis istori-
aze, religiaze da sxva sakiTxebze. hegeli cdilobs gaxsnas
romauli bunebis arsi. mag., religiaze saubrisas hegeli we-
rda: „religiuri TrTolva romaelebSi ver ganviTarda. igi
TavisTavis subieqtur ueWvelobaSi darCa... romaels mudam
raRac idumalTan hqonda saqme, yvelaferSi igi eZebda da
cdilobda daenaxa dafaruli... mTeli maTi istoria am orma-
gi tyveobidan ar gamodis“. SemdegSi, germaneli filosofo-
si amatebda, rom „romauli religiis mxolod erTi mxarea
raRaciT mimzidveli da esaa dResaswaulebi“.
romulusi hegelisTvis „yaCaRTa gaerTianebis dama-
arsebelia“. mis damsaxurebad igi miiCnevda am sazogadoebis
gardaqnas samxedro organizaciad. mecnieris azriT, etru-
skul xelovnebas aklda „berZnuli xelovnebis idealuroba
da mSveniereba“. romis sidiadis Taviseburebad igi Tvlida
individTa erTianobas saxelmwifosTan, kanonTan da brZane-
basTan. aseve „pozitiuri samarTlis Soba da Camoyalibeba“.
Teodosis mmarTvelobaSi hegeli xedavda „Zveli brwyinva-
lebis ukanasknel gamokrTobas“. misTvis romis imperia „mo-
icavda mTel ganaTlebul dedamiwas“.
qristianobis Sesaxeb hegeli werda, rom igi „ar unda
daviyvanoT mxolod qristes gamonaTqvamebze. misi dadgeni-
li da gaSlili WeSmariteba mociqulTa epistoleebSiRa wa-
rmogvidgeba“. qristianobis gavrcelebis erT-erT faqto-
rad hegeli Tvlida, rom igi „ganaTlebis yvela safexuris-
Tvisaa gankuTvnili da amave dros umaRles moTxovnebsac

- 178 -
akmayofilebda“. germaneli mecnieri dasZenda, rom „qristi-
anulma religiam cnobierebaSi SemoiyYvana RvTis absolutu-
ri idea mis WeSmaritebaSi da adamianma misi `me~ am ideaSi Se-
yvanili dainaxa Tavisi WeSmariti bunebis mixedviT, rome-
lic Ze RvTis garkveul WvretaSia moqceuli“.
hegelis simpatia iyo keisari. igi misTvis „romauli mi-
zanSewonilebis da WeSmaritebis nimuSia“, romlis damsaxu-
rebad Tvlida romauli samyros erTianobis dacvaSi. rac Se-
exeba cicerons, filosofosi masze werda: „didi pativisce-
ma hqonda mopovebuli Tavisi mWermetyvelebiT da didad fa-
sobda ganaTlebis wyalobiT“. mecnieris azriT, ciceroni
„srulebiTac ar fiqrobda, rom SeuZlebeli iyo romis re-
spublikis SenarCuneba da Tavisi saxelmwifosTvis igi sul
im wuTis gamosayenebel saSualebebs eZebda... romis saxel-
mwifos cnobiereba mas ar gaaCnia“. imperatorebze saubrisas
filosofosi gamohyofda mxolod „keTilSobili xasiaTis“
da ganaTlebul mmarTvelebs – tituss, traianuss da antoni-
nebis dinastias, magram iqve dasZenda, rom „arc maT mouxde-
niaT saxelmwifoSi raime mniSvnelivani cvlilebebi“.
hegelis Sexedulebebi Zveli romis istoriaze zogadia,
magram naSromSi masze saubari mas sWirdeboda fonisTvis,
raTa SemdegSi igi misuliyo germanuli samyaros arsis gage-
bisken.
XIX s. I naxevaridan germanulma antikurma istoriogra-
fiam das. evropis saistorio mecnierebaSi wamyvani pozici-
ebi moipova. erTis mxriv, germanuli antikuri skola agrZe-
lebda XVIII s. II naxevris germaneli ganmanaTleblebis tradi-
ciebs da maT Rrma interesebs msoflio da antikuri istori-
is kulturul Tu istoriul-filosofiuri problemebisa-
dmi. meores mxriv, e.w. romantikuli istoriografiis wyalo-
biT, misi organuli ganviTarebis ideebiT da xalxuri suli-
skveTebiT, germaniaSi antikuroba ganixileboda erTgvar
idealur sazogadoebad. amitomac germanuli moazrovneebi
yovelTvis eweodnen Zveli berZnebis da romaelebis ideali-
zacias. amasTan, klasikuri filologiis mdidarma tradici-
ebma ganapirobes evropis masStabiT germanuli saistorio
mecnierebis dominirebuli done.
- 179 -
 aRniSnuli periodis germanulma saistorio skolam
araerTi pirvelxarisxovani mkvlevari (a. beki...) aRzarda,
romelTa moRvaweobam kvali daaCina antikuri mecnierebis
ganviTarebas. fundamenturi xasiaTis naSromebis Seqmnis pa-
ralelurad germaniaSi midioda teqstologiuri saqmiano-
bac. am dargis EerT-erTi aRiarebuli mkvlevari iyo karl la-
xmani (1793-1851 ww.). igi erT-erTi imaTagani iyo vinc saTave
daudo antikuri teqstebis kritikul gamocemebs. Tu germa-
niaSi, manamde, Zveli teqstebis gamoce-
ma xdeboda mxolod erTi xelnaweris sa-
fuZvelze, laxmanma, mkacrad Camoaya-
liba teqstebze muSaobis wesi. misi mu-
Saobis meTodi iyo Tavdapirvelad yve-
la xelnaweris Segroveba, Semdeg im xe-
lnawerebis gamoricxva, romlebis ga-
nmeoreba xdeboda, bolos kvlav gaerTi-
karl aneba da gadamuSavebuli saxiT mkiTxve-
laxmani
lisTvis miwodeba. unda iTqvas, rom la-
xmanis meTodi darCa universaluri da igi dResac ixmareba
wyaroTmcodneobiT saqmianobaSi.
romauli samyYarodan naTargmni teqstebidan laxmans
ekuTvnoda lukreciusis (1850 w.) da katulusis (1829 w.) Sro-
mebis sanimuSo gamocema. 1826-1833 wlebSi man gamosca roma-
el miwaTmoqmedTa traqtatebis teqstebi da a.S.
germanul da zogadad msoflio antikur istoriogra-
fiaSi calke epoqa iwyeba bartold georg niburis (1776-1831
ww.) moRvaweobiT. misi fenomenaluri mexsierebis da filo-
logiuri SesaZleblobebis maCvenebelia is faqti, rom 23
wlisTvis man ukve icoda ocze meti Zveli da axali enebi. Se-
saniSnavma filologiurma SesaZleblobebma, erudiciam da
zustma istoriulma alRom, niburs saSualeba misca aRedgi-
na romauli istoriis ganviTarebis ZiriTadi xazi imdenad
srulad, rom momdevno Taobis istorikosebs masSi arsebiTi
cvlilebebi aRar SehqondaT.
niburis samecniero yuradRebis arealSi iyo romauli
istoriis sxvadasxva aspeqtebi. mMis „romaul siZveleTa“ ku-

- 180 -
rsSi detalurad iyo aRwerili romis politikuri dawesebu-
lebebi, samxedro saqme, sulieri da religiuri cxovreba da
a.S. manve Seqmna avgustusidan dawyebuli iustinianeTi da-
mTavrebuli romael imperatorTa mmarTvelobis kursi. Mma-
rto es CamonaTvali naTlad aCvenebs istorikosis kvlevis
farTo horizonts, mis wvlils sauniversiteto pedagogikis
praqtikaSi da saistorio mecnierebaSi.
Ppopularoba niburs moutana „romis istoriam“. Ees gax-
ldaT mis mier gadamuSavebuli saunive-
rsiteto kursi, romelsac igi 1811-1816
wlebSi kiTxulobda berlinis universi-
tetSi. masSi romis istoria gadmocemu-
li iyo uZvelesi droidan meore puni-
kur omamde. maSasadame, avtorma kvle-
visTvis istoriis is monakveTi aiRo, ro-
melic wyaroebiT yvelaze cudaT iyo ga-
bartold
Suqebuli da rac skeptikosebs arare- niburi
alurad miaCndaT, anda gadmoicemoda yovelgvari samecni-
ero kritikis gareSe.
romis istoriis suraTis aRsadgenis saqmeSi niburma ga-
moiyena Tavisi istoriul-kritikuli meTodi. Mmisi azriT,
istorikosis umTavresi misia aris erTdroulad analitiku-
ri da kritikuli amocanis gadaWra, eE.i. Sesabamis wyaroSi re-
aluri informaciis gamovlena da amis safuZvelze istori-
uli suraTis dasrulebuli rekonstruqcia. ikvlevda ra
arsebul wyaroebs, niburma awarmoa uzarmazari wyaroTmco-
dneobiTi samuSao. mMas miaCnda, rom ar arsebobs iseTi wyaro,
romelSic ar iyos asaxuli raime realuri istoriuli sina-
mdvile. kKvlevisas niburi aqtiurad iyenebda aseve Sedare-
biT meTodsac. Mmisi azriT, ganviTarebis istoriul procesSi
sxvadasxva xalxebi gadian erTnair etapebs da amitomac mas
gamarTlebulad miaCnda erTmaneTisTvis maTi Sedareba. mag.,
niburi homerosis droindel mdidar berZnul masalas iye-
nebda Zveli romis mefeTa xanis evoluciis asaxsnelad. im
SemTxvevaSi Tu igi ar flobda saWiro masalas, maSin wina
planze ayenebda intuicias da amiT qmnida istoriuli wa-
rsulis saerTo sinTetikur suraTs.
- 181 -
 N iburs ekuTvnoda gvarovnuli Teoris Seqmna, romlis
n
Tanaxmad romauli istoriis ganviTarebis amosavali erTe-
uli iyo ara patriarqaluri ojaxi, aramed gvari. mMisi azriT,
romSi gvarovnul wyobileba Secvala saxelmwifoebrivma
organizaciam, romelic winamorbedisgan gansxvavebiT da-
fuZnebuli iyo teritoriuli dayofis principze. Aam dayo-
fis saFuZvels niburi xedavda servius tuliusis reforme-
bSi. mMefeTa Zalaufleba niburma gansazRvra berZen basile-
vsTa msgavsad. manve ganaviTara maSindel istoriografiaSi
erTob popularuli Tvalsazrisi patriciusebis da plebe-
ebis warmoSobis Sesaxeb, romelic istoriaSi patriciusTa
Tavdapirveli moqalaqeobis saxeliT Sevida.
samwuxaroa, magram grandiozuli kvlevis miuxedavad
niburma ar mogvca romis mTeli istoriis axleburi ganma-
rteba. Aaseve man ar Seqmna skola am sityvis zusti gagebiT.
Uufro metic, niburiseul meTodologiis ZiriTad debule-
bebi istoriografiaSi imTaviTve did winaaRmdegobas waaw-
yda, eWvis qveS daayenes mis mier rekonstruirebuli isto-
riis rigi momentebi da a.S. A
niburis mier mocemul adreuli romauli periodis
istorias revizia gaakeTa tiubingenis universitetis prof.
Aalbert Sveglerma (1819-1857 ww.). 1846 wels man imogzaura
italia-romSi, sadac masze waruSleli STabeWdileba dato-
va romaulma siZveleebma. iq mas Camouyalibda romis isto-
riis daweris gegma. avtors gamokvleva mravaltomeulis sa-
xiT hqonda Cafiqrebuli, magram naadrevi gardacvalebis
gamo „romis istoriis“ (t I-III, 1853-1858 ww.) gamocema dausru-
lebeli darCa. mesame tomis pirveli nawilSi Txroba misuli
iyo liciniusis kanonebamde.
„romis istoriaSi“ Sveglerma ganaviTara miTebis eTi-
ologiuri Teoria. man uaryo hipoTeza romauli tradiciis
pirveladi epikuri safuZvlis Sesaxeb. am sakiTxSi igi ufro
frTxili iyo vidre niburi da Tvlida, rom romaul lege-
ndebs safuZvlad udevs ara epoqis amsaxveli xalxuri simRe-
rebi, aramed gviandel swavlulTa ganmartebebi maTvis ga-
ugebar movlenebze. Tqmulebebs germaneli mecnieri hyofda
or kategoriad. esaa: sagebi, Tavisi istoriuli safuZvlebiT
- 182 -
da miTebiT. istorikosis azriT, ukanaskneli imisTvis iyo
mogonili, rom maTi meSveobiT aexsnaT gaurkveveli movle-
nebi da saxelwodebebi. aseTi midgomiT Sveglerma xmarebaSi
Semoitana miTebis Segnebuli Seqmnis logikis hipoTeza.
XIX s. I naxevarSi germaniaSi moRvawe romauli arqeolo-
giis mkvlevari iyo vilhelm bekeri (1796-1846 ww.). igi iyo la-
ifcigis universitetis klasikuri arqeologiis profesori
da peterburgis akademiis wevri (1844 w.). mis saxels ukavSi-
rdeba „romauli siZveleebis cnobaris“ gamocemis wamowye-
ba. unda SevniSnoT, rom msgavsi tipis publikacia maSin ge-
rmaniaSi ar arsebobda. cnobarma moicva Zveli romis isto-
riis sxvadasxva mxareebi, rogoricaa - romaelTa kerZo cxo-
vreba, italiis da provinciebis organi-
zeba, safinanso mxare da a.S. bekerma mo-
aswro cnobaris mxolod I-II tomis gamo-
cema (1843-1846 ww.). misi saqme SemdgomSi
gaagrZela karl markvardtma (1812-1882
ww.), romelmac 1851-1867 wlebSi gamosca
cnobaris III-V tomebi. unda iTqvas, rom
„romauli siZveleebis cnobari“ imTa-
vilhelm
viTve popularul publikaciad CaiTva- drumani
la, amitomac XIX s-is 70-80-ian wlebSi moxda misi xelmeore
gamocema. xuTtomeuls markvardtma daumata VI-VII tomebi
(1873-1882 ww.), xolo gamocema daasrula Teodor momzenma.
XIX s. I naxevarSi germaniaSi romis istoriis Tematikaze
momuSave erT-erTi woniani mkvlevari iyo vilhelm drumani
(1786-1861 ww.). igi iyo hales (1812 w.) da kenigsbergis (1817 w.)
universitetebis profesori, istorikosi, arqeologi, Te-
ologi da filosofosi. antikuri istoriiT mecnieris da-
intereseba gansazRvra fridrix volfis (1759-1824 ww.) da
eduard gibonis Sromebma. unda iTqvas, rom volfis naSro-
mma homerologiaSi (`Sesavali pomerologiaSi~, 1795 w.) da
romis istoriaSi gibonis mravaltomeulma marTlac Zire-
uli cvlilebebi Seitanes antikuri istoriis kvlevis saqme-
Si.

- 183 -
 drumans aRiareba moutana mravaltomeulma - „romis
respublikidan monarqiisken gadasvlis istoria, anda: po-
mpeusi, keisari, ciceroni da maTi Tanamedroveebi“ (t. I-VI,
1834-1844 ww.). mravaltomeuli Zv.w. II-I ss. respublikis kri-
zisis da imperiis damyarebis sakiTxebs exeboda. masSi wa-
rmodgenili iyo romael politikosTa vrceli galerea. ma-
Tgan drumani gamoyofda mxolod keisars. antikur droSi
moRvawe politikosebidan igi misTvis idealuri figura iyo.
Tu keisris saqmianobis SefasebaSi niburi TavSekavebuli
iyo, drumanma, istoriografiaSi safuZveli Cauyara mis apo-
logias. germaneli mecnieri Tvlida, rom monarqizmis ideiT
keisari gamodioda sulas mmarTvelobis droidan. I tri-
umviratis dros keisari manipulirebda pompeus-krasusiT.
istorikosis azriT, laSqroba galiaSi keisars sWirdeboda
samoqalaqo omis momzadebisTvis. rac Seexeba Zv.w. I s. sxva
politikur moRvaweebs, keisris fonze, maTi roli drumanis
naSromSi gaferkmTalda. arsebiTad, drumanis mxridan ke-
isris panegerikiT germanul istoriografiaSi saTave daedo
didi romaelis gandidebis tendecias, risi bolo akordi
iyo MTeodor momzenis e.w. „keisris miTi“.
XIX s. II naxevaris msoflio saistorio mecnierebaSi Zve-
li romis istoriis Seswavlis saqmeSi germanul antikur
skolam dominirebuli mdgomareoba daikava. amis safuZveli
iyo klasikuri filologiis mdidari tradiciebi, ganmana-
TlebelTa koncefciebis memkvidreoba da antikuri istori-
is kulturul-istoriuli problemebis Serwyma. germaniis
gaerTianebam da qveyanaSi kapitalizmis ganviTarebis swra-
fma tempma wina planze wamowia ideologiuri da politiku-
ri sakiTxebis gadawyvetis aucilebloba. ukve Zveli isto-
riis specialistebi aqtiurad monawileobdnen qveynis po-
litikur cxovrebaSi. isini qmnidnen sxvadasxva koncefci-
ebs, romlebSic Zveli romis istoriis magaliTze poulo-
bdnen pasuxebs Tanadroul sakiTxebze. marTalia upiratesi
mniSvneloba mieniWa politikur istoriis Seswavlas, magram
paralelurad midioda samarTlis kulturis da sxva saki-
Txebis kvleva.

- 184 -
 istoriografiaSi SeniSnulia, rom germanelTa menta-
litetSi yovelTvis gaidialebuli iyo romi da igi ganixi-
leboda idealur samoqalaqo sazogadoebad. cxadia, antiku-
ri skolis Zlierma tradiciebma ganapiroba romis istoriis
mkvlevarTa araerTi SesaniSnavi warmomadgenlis gamoCena.
maTgan aSkarad gamoirCeoda Teodor momzeni (1817-1903 ww.).
Tavisi samecniero memkvidreobiT igi Ggermanuli antikuri
saistorio azrovnebis olimzea.
momzeni iyo nobelis premiis lauriati. saerTod, miRe-
buli ar aris istorikosisTvis nobelis premiis mikuTvneba,
magram 1902 wels, nobelis komitetma erTxmad miiRo gada-
wyvetileba literaturis dargSi momzenisTvis aRniSnuli
premiis miniWebis Sesaxeb. arada, es ga-
dawyvetileba sakamaToc iyo. momzens,
ganaTlebiT iurists, romlis hobi iyo
romaul Tematikaze wera, arasdros ar
dauweria mxatvruli nawarmoebi, magram
misi „romis istoria“ imdenad popula-
ruli naSromi darCa avtoris sicoc-
xleSive, rom nobelis komitetma aRniS-
nuli publikacia CaTvala literatu-
rul nawarmoebad da igi yoymanis gareSe Teodor
premiiT dajildova. cnobilma mecni- momzeni
erma arnold toinbma (1889-1975 ww.) momzenis mreavaltome-
uls `dasavleTis saistorio literaturis Sedevri uwoda~.
jorj guCis (1873-1968 ww.) xatovani SeniSvniT: „erT mSvenier
dRes „romis istoriam“ momzeni SesaniSnavi gaxada“.
marTlac, momzenis „romis istoria“ upirvelesad iyo
avtoris am grandiozuli imperiis istoriografiaSi pirve-
li yovelmxrivi warmosaxva, romelic dafuZnebuli iyo wya-
roTa kritikul swavlebaze. NwyaroTa kritikis saqmeSi mo-
mzens niburis da Svegleris saxiT winamorbedi hyavda. mag.,
niburi ararealurad miiCnevda mefeTa xanis amsaxvel tra-
diciis realurobas. amasTan, man ver SesZlo wyaroTa deta-
luri garCeva da romis istoriis Txrobis dasruleba. Sve-
glerma romauli tradicia naxevrad realurad miiCnia. mo-
mzeni aRniSnuli sakiTxis kvlevaSi ufro Sors wavida. man
- 185 -
isini saerTod uaryo. saeWvo tradiciebis sanacvlod isto-
riuli realobis aRsadgenad momzenma gamoiyena intuicia
da iribi wyaroebi, romlebic manamde nebismieri xalxis
istoriaSi ignorirebuli iyo. aq saubaria SedarebiT enaTme-
cnierebaze, arqeologiaze, numizmatikaze da a.S. aseTi mi-
dgomiT momzenma mogvca romauli sazogadoebis yovelmxri-
vi evoluciis suraTi.
momzeni novatori iyo romauli provinciebis istoriis
kvlevis saqmeSic. unda SevniSnoT, rom aRniSnuli problema
manamde nakleb dainteresebas iwvevda samecniero wreebSi,
xolo momzenis wyalobiT SemdgomSi igi intensiuri kvlevis
sagani gaxda. Pprovinciebis sakiTxs momzenma calke tomi da-
uTmo. MmasTan provinciebze saubari iwyeba geografiul-
istoriuli kuTxiT, romelsac paralelurad mosdevda mTe-
li saxelmwifos istoriis Txroba.
romis istoriis Txrobisas momzeni mxedvelobis miRma
ar tovebs Zv.w. VIII-I ss. mimdi-
nare arcerT sakiTxs. I-III to-
mebSi saubari miyvanili iyo
tapsis brZolamde, e.i. respu-
blikelebze keisris saboloo
gamarjvebamde da uceb naxto-
mia gakeTebuli mexuTe tomze,
momzeniseuli xelnaweri
romelic romis provinciebs
exeba. cxadia, meoTxe tomi daTmobili unda yofiliyo impe-
riis epoqas, magram igi ar arsebobs. erTi versiiT aRniSnuli
naSromi kabinetSi gaCenilma xanZarma STanTqa. mMMeore versi-
iT igi aris mcire zomis naSromi - „keisris brZola senatis
winaaRmdeg“. mesameni Tvlian, rom gaerTianebuli germaniis
Sida politikuri Zvrebis gamo TviT mecnierma Seicvala ke-
isarze azri. sxvebis azriT, IV tomi Segnebulad ar daiwera,
radgan maSin mecniers muSaoba mouwevda qristianobaze, rac
misTvis arapopularuli Tema iyo. religiuri SexedulebiT
ki igi ufro warmarTi iyo vidre qristiani.
dadebiTi mxareebis miuxedavad momzenis „romis isto-
ria“ dazRveuli ar iyo rigi xarvezebisgan. dRes advilia ma-
sTan naklis naxva. MmTavari rasac yvela xazs usvams aris mis
- 186 -
mxridan gamovlenili ukiduresi subieqtivizmi, rac gamo-
ixata keisris panegirikiT. mecnieris sityvebia: keisris mi-
zani iyo samefo xelisuflebis aRdgena, magram man imavdro-
ulad SeinarCuna axalgazrdobis droindeli demokrati-
uli idealebi. anda kidev: galiis dapyrobiT, dasavleTis xa-
lxebis romanizaciiT - keisari Tanamedrove evropuli civi-
lizaciis fuZemdebelia. igi idealuri monarqia... momzenis
mxridan keisrisadmi panegerika SemTxveviTi araa. romaelis
saxe germaniaSi yovelTvis Zlieri xelisuflebis simbolod
aRiqmeboda. misi aucileblobis propaganda ki XIX s. II nax. ge-
rmanuli burJuaziis amocana iyo. aAmis da sxva niuansebis
miuxedavad, momzenis mier romis istoriis Sesaxeb gacemul
pasuxebs dResac ar daukargavT mniSvneloba.
XIX-XX ss. mijnaze saistorio mecnierebaSi sadiskusio
Tema iyo avgustusis Zalauflebis arsis gageba. momzenma es
sakiTxi misTvis Cveuli martivi gziT gadawyvita da mis misa-
marTiT ixmara termini `principati~. momzenamde principa-
ti miiCneoda klasikur monarqiad, anda monarqia respubli-
kuri `fasadiT~. germanelma mecnierma miuTiTa, rom oqtavi-
anes Zalaufleba emyareboda prokonsulebis da tribunebis
uflebebis nazavs. principatis sagangebo magistratura-
sTan gatolebiT, momzenma aRniSna, rom dominatisgan gan-
sxvavebiT es reJimi efuZneboda samarTals. rac Seexeba se-
natis funqciis SenarCunebas, momzenma igi axsna `diarqiis~,
e.i. imperatoris da senatis orZalauflebis Teoriis CarCo-
ebiT. unda SevniSnoT, rom oqtavianes mmarTvelobis arsis
momzeniseuli Sefaseba istoriografiaSi popularuli da-
rCa, Tumca samecniero wreebSi man saTave daudo sapirispi-
ro Teoriebsac.
momzenisTvis Zveli romi marto istoriuli kategoria
ar iyos. Zvel faqtebs da istoriul personaJebs igi mkiTxve-
ls warmoudgenda Tanadrouli istoriis fonze. maSasadame,
mecnieri istorias werda SedarebiTi meTodiT. misi Srome-
bis erT-erTi gamomcemeli SeniSnavda: sulaze saubrisas me-
cniers TavSi mosdioda oliver kromvelis (1599-1658 ww.) sa-
xe. scipion afrikeli misTvis artur velingtonia (1769-1852

- 187 -
ww.), keisris moRalate legati labienusi napoleonis marS-
lebi, xolo romis gviandeli aristokratia ki Tanadrouli
epoqis prusiuli iunkrebi. idealuri pirovneba momzenisT-
vis keisaria. amis gamo, keisris yvela mowinaaRmdege masTan
damcirebulia. mMag., ciceroni germaneli istorikosisTvis
mxolod `morCil umravlesobis beladia~, xolo pompeusis
didebas igi gangebas miawerda da a.S.
`romis istoriis~ popularobis maniSnebelia avtoris
sicocxleSive mravaltomeuli 9 jer gamocema. arsebiTad,
momzenis `romis istoria~ iyo XIX s. II nax. germaniis burJu-
aziis politikuri pamfleti.
M gansacvifrebeli iyo momzenis kvlevis horizonti. Migi
erTdroulad muSaobda istoriis sxvadasxva
disciplinebze. masTan erTmaneTs misdevda
istoria, numizmatika, epigrafika da a.S. mo-
mzeni uaRresad produqtuli mkvlevari iyo.
misi redaqtorobiT berlinis mecnierebaTa
akademiam wamoiwyo romis imperiis terito-
riaze aRmoCenil laTinur warweraTa krebu-
satitulo lis gamocema. sul 1853-1986 wlebSi gamovida
gverdi
17 tomi 180 aTasi warweriT. Aam fundamenturi
gamocemis naxevari momzenis redaqtorobiT aris Sesrule-
buli. unda iTqvas, rom aRniSnuli krebulis gamocema mas
umTavres saqmed miaCnda.
momzens ekuTvnoda naSromebi romaul iurispudenci-
aSi - `romis saxelmwifo samarTali~ (t. I-III, 1871-1888 ww.) da
`romis sisxlis samarTali~ (1899 w.). es publikaciebi ara-
nakleb faseulia, radgan romis istoriaze werisas mas mainc
hyavda winamorbedi, xolo romaul samarTals igi Tavad
qmnida. arsebiTad, man pirvelma mogvca romauli saxelmwi-
fos da samarTlis institutebis sistemuri daxasiaTeba.
respublikidan imperiisken gadasvlis rig sakiTxebze
momzenTan polemikiT gamovida haidelbergis universite-
tis profesori vilhelm ine (1821-1902 ww.). germaneli mecni-
eri samecniero wreebSi cnobili iyo naSromiT - `romis
istoria~ (t. I-VIII, 1868-1890 ww.). mravaltomeulSi ine gamovi-

- 188 -
da keisris mimarT zomieri poziciiT, riTac germanelma me-
cnierma revizia gaukeTa germanul istoriografiaSi druma-
nis da momzenis wyalobiT damkvidrebul `keisris miTs~. ines
azriT, romSi erTpirovnuli Zalauflebis damyareba uci-
lobeli piroba iyo. rac Seexeba keisar-pompeus Soris brZo-
la-dapirispirebas, misi azriT, maT ukve araviTari zegavle-
nis moxdena ar SeeZloT respublikis Semdgom bedze.
ines sxva naSromebi iyo: `gamokvleva romis konstitu-
cionarul istoriaSi~ (1847 w.), `vedreba imperator tiberi-
usisTvis~ (1855 w.), `adreuli romi~ (1875 w.) da sxv. gvinda Se-
vniSnoT, rom aRniSnuli publikaciebis samecniero Rirebu-
leba dabali iyo.
germaniaSi msoflio donis erTG-erTi avtoritetuli
mkvlevari iyo eduard maieri (1855-1930
ww.). igi miCneulia ukanasknel istori-
kosad, romelic Seecada daewera Zveli
msoflios universaluri istoria. mas
hqonda brwyinvale filologiuri gana-
Tleba - Tanabrad flobda Zvel da axal
(Turquli, arabuli, sparsuli...) enebs.
erTi periodi maieri muSaobda konsta-
ntinopolSi inglisis generalur sako-
nsuloSi da paralelurad eweoda peda- eduard
maieri
gogiur saqmianobas. samSobloSi dabr-
unebis Semdeg mas irCeven jer laifcigis (1884 w.), xolo Se-
mdeg breslaus (1885 w.), hales (1889 w.) da berlinis (1902 w.)
universitetebis profesorad. 1919 wels igi airCies berli-
nis universitetis reqtorad.
Zveli istoriis (aRmosavleTi da antikuri) yovelmxri-
vma codnam, saistorio wyaroebis srulyofilma flobam, ma-
iers SesaZlebloba misca antikur istoriaSi Seeqmna klasi-
kuri waSromebi, romlebsac dResac ar daukargavT mniSvne-
loba. maT Soris: „troas istoria“ (1877 w.), „pontos samefos
istoria“ (1879 w.), „gamokvlevebi Zvel istoriaSi“ (t. I-II,
1892-1899 ww.), „Zveli qveynebis ekonomikuri ganviTareba“
(1895 w.), „monoba Zvelad“ (1898 w.), „qristianobis warmoSoba

- 189 -
da dasawyisi“ (t. I-III, 1921-1923 ww.), „istoriis Teoriul-me-
Todologiuri sakiTxebi“ (1902 w.) da sxv.
msoflio aRiareba maiers moutana „siZveleTa istori-
am“ (t. I-V, 1884-1902 ww.). mravaltomeulSi germaneli istori-
kosi Seecada istoriografiaSi daemkvidrebina antikuri pe-
riodis gagebis universaluri istoriuli midgoma. mecni-
eris azriT, mas unda Seecvala berZnul-romauli kulturis
is gageba, rasac Cvenamde termin antikurobaSi eyrdnoboda
humanisturi istoriografia. Tavisi koncefciebidan gamo-
mdinare maierma Seqmna msoflio civilizaciis sami e.w. „ku-
lturuli kompleqsebi“: 1. aRmosavlur-elinuri, romelic
mogvianebiT gadaizarda berZnul-romaulSi; 2. Sua saukune-
ebsa da axal droSi arsebuli qristianoba-islamis komple-
qsi da 3. aRmosavlur-aziuri, igive indur-Cinuri.
unda iTqvas, rom siZveleTa Sesaxeb ed.maieris Sexedu-
lebebi Camoyalibda germanel ekonomistebTan polemikaSi,
romlebic amtkicebdnen Zveli meurneobebis formebis pri-
mitiulobas. sazogadoebis ganviTarebis cikluri Teori-
idan gamomdinare maieri Tvlida, rom antikurma samyarom
ganicada Tavisi feodalizmi da kapitalizmi. ekonomikaSi
kapitali asrulebda sagangebo rols da Sesabamisad, saxe-
lmwifo Sida politikaSi xelmZRvanelobda kapitalistTa
interesebiT.
ekonomikur sakiTxebze msjelobisas maierma monoba ga-
moricxa, rogorc antikuri ekonomikis bazisi. igi gansxvave-
bas ver xedavda antikur monobas da axali droSi daqirave-
bul Sromas Soris. ufro metic, germaneli mkvlevari mi-
iCnevda, rom „monaTa sakiTxi“ saerTod ar idga mwvaved da
arc arasdros iyo mniSvnelovani ajanyebebi. unda iTqvas,
rom Zveli epoqis monobis da daqiravebul Sromis gaTana-
brebiT, maierma waSala principialuri gansxvaveba antikur
da kapitalistur sazogadoebebs Soris.
istoriis samwverovani dayofis tradiciul princips
maierma daupirispira saistorio procesebis Sesaxeb gans-
xvavebuli xedva. misi msjelobis amosavali punqti iyo zo-
gadad ara Zveli samyaro, aramed antikurobis klasikuri pe-

- 190 -
riodi, anu berZnul-romauli samyaros adreuli ganviTare-
bis safexuri, rac maierTan homerosis saberZneTis saxeliT
aris. Tavisi poziciebis gasamyareblad germaneli mecnieri
iyenebs monobis Temas. vinaidan adreul saberZneTSi (aq ro-
mic igulisxmeba) monis roli sazogadoebaSi mcire iyo da
ZiriTadSi urTierTobebi batonymobaSi gamoixateboda, am
mxriv, misi azriT, adreuli berZnuli sazogadoeba Sua sa-
ukuneebis dasavleT evropulis msgavsia. maieri agrZele-
bda: radganac axal droSi Tavisufali daqiravebuli Sromis
adgili daikava monobam, amitomac igi aRmocenda igive mo-
mentebiT. daskvnis saxiT maieri aRniSnavda: antikuri evo-
lucia asrulebs Tavis wrebruns da ganviTarebis procesi
ubrundeba im procesebs, saidanac igi daiwyo.
erTi SexedviT, maieris am ucnaur koncefcias, samecni-
ero wreebSi umal mohyva gamoxmaureba. igi aitaces rigma
msxvilma mecnierebma (m. rostovcevi...). mag., rusi mecnieri
v. sergeevi werda, rom „antikuri sazogadoeba Tavdapirve-
lad iyo feodaluri, xolo Semdeg igi gaxda savaWro-kapita-
listuri. misma daSlam ki gza gauxsna e.w. romanul-germa-
nul, anda qristianul feodalizms“.
erT-erTi mizezi, romelmac maieri miiyvana istoriis
cikluri ganviTarebis ideisken iyo mis mier adreul sabe-
rZneTis da romis istoriaSi monaTmflobelobis gansxvave-
buli ekonomikuri urTierTobebis aRmoCena. meores mxriv,
igi miiCnevda, rom yovelgvari ekonomikuri urTierTobebi
dadis monaTmflobelur, feodalur da kapitalistur sta-
diebamde.
naSromSi - „istoriis Teoriul-meTodologiuri saki-
Txebi“, maierma, saerTod uaryo hegelis istoriis filoso-
fia, romelic mas arafris momcem naSromad miiCnevda da sa-
kiTxebis Teoriuli dasabuTebisas igi gadaixara i. kantisken
(1724-1804 ww.), anda l. ketlisken (1796-1874 ww.).
Zv.w. I s. 60-40-iani wlebSi romi mimdinare movlenebs mi-
eZRvna maieris fundamenturi monografia - „keisris monar-
qia da pompeusis principati“ (1919 w.). naSromi detalurad
aris saubari respublikis kraxis da imperiis damyarebis

- 191 -
faqtebze. momzenisgan gansxvavebiT, maieri meore ukidure-
sobaSi vardeba,^ igi pompeuselia. misTvis keisari aris aRmo-
savluri tipis monarqi. naSromSi maierma ganacalkeva ke-
isris da oqtavianes politikuri reJimebi da ukanaskneli
miiCnia pompeusis principatis gamgrZeleblad. mecnieris
azriT, principati aris wesrigi, romlis drosac respubli-
kis damcvelia pirveli moqalaqe - princepsi. aRniSnuli
msjeloba iyo avtoris mxridan aSkara mikerZoebuli Tva-
lsazrisi. danarCen SemTxvevaSi^ gvinda vTqvaT, rom maieris
msjeloba triumviratis arsze,^ klodiusis gamosvlaze,^ sa-
moqalaqo omze,^ keisris diqtaturaze da a.S. udavod didi Ri-
rebuleba hqonda saistorio azrovnebis ganviTarebisTvis.
GgermaniaSi moRvaweobda wyaroTmcodne da klasikuri
filologiis udidesi mkvlevari ulrix
vilamovic-molendorfi (1848-1931 ww.).
igi iyo berlinis mecnierebaTa akade-
miis wevri, momzenis siZe, politikuri
mrwamsiT konservatori da antikur mwe-
rlebis nawarmoebebis SesaniSnavi mTar-
gmneli. mecnierma filofogiis da anti-
kuri kulturis istoriis sinTeziT Ses-
Zlo gadaelaxa im momentisTvis filo-
ulrix vilamovic- logiuri mecnierebis erT wertilze ga-
mოlendorfi
Cereba. mManve zogadad Sesaswavl sakiT-
xTa sferoSi elinisturi periodis CarTviT gaafarTova
klasikuri filologiis kvlevis horizonti. mecnieris mTa-
rgmnelobiTi saqmianoba ZiriTadSi berZeni mwerlebis nawa-
rmoebebiT Semoifargleboda. mas hqonda apianes Txzulebe-
bis akademiuri Targmani, xolo uSualod romTan mimarTeba-
Si germanel mecnieris naSromi iyo - `berZnebis da romaele-
bis saxelmwifo da sazogadoeba~ (1910 w.).
XIX-XX ss. mijnaze germanul istoriografiaSi marqsi-
zmis wyalobiT popularuli gaxda antikur samyaroSi soci-
alizmis da komunizmis TemebiT manipulireba. aRniSnul sa-
kiTxebs gamoexmaura robert pelmani (1852-1914 ww.). igi iyo
erlangenis (1884 w.) da miunxenis (1901 w.) universitetebis

- 192 -
profesori. marTalia misi kvlevis sfero ufro elinuri sa-
myaros periodi iyo, magram socialuri Tematikis sakiTxe-
biT misma dainteresebam asaxva hpova naSromSi - „antikuri
socializmis da komunizmis istoria“ (t. I-II, 1893-1902 w.). mo-
dernistuli poziciidan gamomdinare pelmanma saberZneT-
romSi mimdinare socialuri ideebi da brZolebi gaigiva Ta-
nadrouli epoqis proletariatis gamosvlebTan. aRniSnuli
naSromis garda, pelmanis kalams ekuTvnis monografia - „ro-
mis dasawyisi“ (1881 w.) da naSromebi saberZneTis istoriidan.
samwuxarod, samecniero wreebSi maT araviTari gansakuTre-
buloba ar dautovebiaT.
XX s-is I naxevaris germanul istoriografiaSi Zveli
romis imperiis Sesaxeb arsebul naSro-
mebidan yvelaze sruli gamokvleva iyo
oto siqis (1850-1921 ww.) mravaltomeuli
„antikuri samyaros dasasruli“ (t. I-VI,
1895-1920 ww.). mecnierma cxovrebis sa-
intereso gza gavlo. Tavdapirvelad igi
qimiis specialobas eufleboda, magram
momzenis leqciebis gavleniT man Secva-
la interesis sfero da antikur isto-
riaSi daspecialda. 1872 wels sikim da- oto siki
icva sadoqtoro disertacia – „Notitia Di-
gnitatum“, romelSic warmodgenili iyo gviani romis imperiis
administraciuli Cinovnikebis movaleobebi da a.S. amis ga-
rda, siqis sxva naSromebi iyo: „imperatori avgustusi“ (1902
w.), „311-476 wlebis cnobili imperatorebi da papebi“ (1919 w.)
da sxv.
siki Seecada gaegrZelebina da amiT daesrulebina mo-
mzenis mier dawyebuli romis istoria. mravaltomeuli mT-
lianad dominatis periods exeboda. germaneli mkvlevari
Zveli romis ganadgurebis erT-erT mizezad miiCnevda ari-
stokratiis, anu „rCeuli adamianebis“ amowyvetas da qveya-
naSi ucxo, provincialuri masebis kulturebis gavrcele-
bas.
romis istoriis samxedro Tematikis Sesaxeb saintere-

- 193 -
so narkvevebi miuZRvna germanelma mkvlevarma hans delbri-
ukma (1848-1929 ww.). igi iyo profesionali samxedro, romlis
hobi gaxldaT istoria. delbriuki gaxldaT safrangeT-pru-
siis omis veterani da 1884-1890 wlebSi raixstagis wevri. ase-
ve berlinis universitetis Tanamedrove istoriis profe-
sori, 1918 wels parizis samSvidobo konferenciaze germani-
is delegaciis wevri, strateg ludendorfis (1865-1937 ww.)
mowinaaRmdege da a.S.
delbriukis fundamenturi nawarmoebia „samxedro xe-
lovnebis istoria“ (t. I-IV, 1900-1908 ww.).
mravaltomeulis pirveli tomis meo-
Txe-meSvide nawilebi moicavda romis
istoriis sakiTxebs. masSi saubari iyo
romis aRmocenebaze da Tavdapirvel sa-
mxedro organizaciaze, punikur omebze,
romis mier samyaros dapyrobaze (avto-
ris terminia – k.s.) da saubari mTavrde-
boda iulius keisriT.
hans SevniSnavT, rom naSromSi damaje-
delbriuki
reblad aris warmodgenili delbriukis
originaluri xedva. mag., I punikur omSi kaTagenelTa marcxi
man dainaxa zRvaze da ara xmeleTze mimdinare bataliebSi.
manve SeniSna, rom „hanibalis strategias gansazRvravda ta-
qtikuri momenti, rac gamoixateboda gaSlil velze roma-
elebTan gamarjvebis rwmenaSi“.
meore tomi sami nawilisgan Sedgeba. pirveli nawili -
„romaelebis brZola germanelebTan“, saubaria germanelTa
Zvel sazogadoebaze, maT brZolis taqtikaze, armiis wyo-
baze. aseve naCvenebi iyo romauli saimperatoro armiis cxo-
vreba da misi dakninebis mizezebi. meore nawili - „xalxTa ga-
dasaxleba“, exeba IV-V ss. mimdinare germanul-romaul dapi-
rispirebebs. rac Seexeba mesame da meoTxe nawilebs, igi d-
aeTmo bizantia-vestgoTebis da romanul-germanul saxelm-
wifoebSi samxedro saqmis Seswavlas.
delbriuki erT-erTi pirvelTagani samxedro istori-
kosi iyo, romelmac wyaroebis kritikuli ganxilvis safuZ-
velze da sxvadasxva disciplinebis daxmarebiT, axleburad
- 194 -
gaiazra romis istoriis rigi sakiTxebi. saerTod, misi debu-
lebebi Zveli msoflio istoriis samxedro saqmis Sesaxeb re-
voluciuri iyo. igi cdilobda samxedro istoria aewyo sa-
erTo istoriis konteqstSi. delbriuki, rogorc profesio-
nali jariskaci, saomar bataliebs uyurebda samxedros Tva-
liT. amitomac igi Tamamad Sedioda momzenTan da sxva gra-
ndebTan polemikaSi. ufro metic, zogi cnobili brZolebis
man sruliad axali interpretacia mogvca. gavgamelas, puni-
kur omebiT, zamas Tu tevtoburgis brZolebiT da a.S., germa-
nelma istorikosma aCvena, rom barbarosebTan romaelTa ga-
marjvebis winapiroba iyo armiis ricxobrioba, upiratesoba
momaragebaSi, discipilinasa da taqtikaSi.
zemonaxsenebi naSromis garda delbriuks dawerili
hqonda: „sparsuli da burgundiuli omebi“ (1887 w.), „perik-
les strategia, aRwerili fridrix didis strategiiT“ (1890
w.) da sxv.
imis miuxedavad, rom delbriukis samxedro xelovnebis
istoria“ iTargmna rusul enaze, mas mainc ar wyalobda sa-
bWoTa istoriografia. germaneli mkvlevari miCneuli iyo
pronacist da reaqcioner istorikosad. mas bralad uyene-
bdnen germanuli reaqciuli ideologiis poziciidan samxe-
dro istoriis faqtebis falsifikacias.
germaneli samxedroebis mxridan Zveli romiT dainte-
resebis saintereso nimuSia alfred fon Slifenis (1833-1913
ww.) naSromi - „kane“ (1913 w.). Slifeni sazogadoebisTvis Zi-
riTadSi cnobilia 1905 wels, I msoflio omis win, Seqmnili
e.w. „Slifenis gegmiT“ (igive „Camketavi karebis gegma“). es
iyo samxedro gegma, romelic iTvaliswinebda omis pirobe-
bSi ruseTis imperiis da mesame franguli respublikis gana-
dgurebas.
„kane“ avtoris mier Sedgenili krebulia. masSi Tavmo-
yrilia Slifenis mier sxvadasxva dros warmoTqmuli sit-
yvebi da publikaciebi. krebulSi Sesulia avtoris statia -
„kanes brZola“. statiaSi sainteresoa mxolod avtorise-
uli xedva germanelebTan romaelebis marcxis Taobaze, rac
avtors mTavarsardlis mxridan romauli armiis mcdar wyo-

- 195 -
baSi xedavda. Slifenis SefasebiT: es iyo brZola ganadgure-
bisTvis da sakvirveli is iyo, rom yvela Teoriebis sapiri-
spirod es gamarjveba mopovebuli iyo mcire ZalebiT. mo-
hyavda ra napoleonis strategia argumentad, romelic gamo-
ricxavda sustis mxridan flangebis erTdroulad Semovlis
praqtikas, avtori dasZenda, rom naklebi raodenobis miuxe-
davad, zog momentebSi, hanibali erTdroulad iyo konce-
ntrirebuli flangebze SemovliT da mowinaaRmdegeze igi
Sedioda zurgidanac... hanibalis bedi, rom mis winaaRmdeg
iyo varoni, romelmac siRrmeSi armiis 36 rigad ganalagebiT
sakuTari ricxobrivi upiratesoba gaaqarwyla.
fridrix miunceris (1868-1942 ww.) saxelTan aris daka-
vSirebuli germanul istoriografiaSi
prosofografiuli meTodis populari-
zacia. prosofografia specialuri sa-
istorio disciplinaa, romelic isto-
riuli pirebis koleqtiuri biografi-
ebiT warmoaCens romelime epoqis isto-
rias, calkeul mimdinareobebs, eTni-
kur suraTebs da a.S. prosofografiis
gageba pirvelad 1573 wels Semoitana
fridrix antuan diu verdem (1544-1600 ww.) naSro-
miunceri miT `prosofografia, anda samyaros Se-
qmnidan cnobil pirTa portretebis aRwera ~.
prosopografistebi istoriul pirebs ganixilavdnen
ara izolirebulad, aramed koleqtivis wevrebad, romelTa
saqmianobas gansazRvravda garemocva. am xedvidan gamomdi-
nare politikuri istoriis aRqma ukve SesaZlebeli gaxda,
rogor brZola mravalricxovan Caketil politikur xrovas
Soris, romelTa programa ganisazRvreboda viwro parti-
uli klanuri interesebiT. prosopografiuli meTodiT Se-
saZlebeli gaxda Zveli romis socialur-ekonomikuri ganvi-
Tarebis istoriis Seswavla. prosopografistebma gadamete-
buli mniSvneloba mianiWes wvril politikur jgufebs So-
ris Stakebebs da ignorireba gaukeTes politikuri brZolis
Rrma safuZvlebs, romelic sazogadoebis socialur-klaso-
brivi ganfenilobis safuZveli iyo. faqtia, rom aRniSnuli
- 196 -
meTodi mmarTveli klasis Sidapartiul brZolaze sainte-
reso Sedegebs iZloda.
miunceri klasikuri filologiis mkvlevari iyo. misi
mTavari naSromi, romelmac avtors sicocxleSive popula-
roba moupova iyo `romauli aristokratuli partiebi da
gvarebi~ (1920 w.). naSromSi avtoris mizani iyo eCvenebina ro-
mis imperiis politikur brZolaSi sagvareulo urTierTo-
bebis roli. amis garda, mecniers gamoqveynebuli hqonda:
`istoriis dasawyisi tacitusTan~ (1901 w.), `romauli pri-
ncipatis dasawyisi~ (1927 w.). manve dawera araerTi statia pa-
uli-visovas cnobili enciklopediisTvis.
gGermanul istoriografiaSi romauli religiis mkvle-
vari iyo georg visova (1859-1931 ww.). igi
iyo hales universitetis reqtori, ba-
variis da sxva akademiebis sapatio we-
vri. popularoba visovas moutana „kla-
sikuri siZveleTa leqsikonis“ gadamu-
Savebulma gamocemam, romelic samecni-
ero wreebSi pauli-visovas saxeliT
aris cnobili. enciklopediaze muSaoba
visovam daiwyo 1890 wels da man SesZlo
saqmeSi Caeba mecnierTa farTo wre. se- artur
drevsi
riis oci tomi uSualod visovas reda-
qtorobiT gamovida
XX s-is I naxevarSi romi da adreuli qristianobis saki-
Txebis kvleva germanul istoriografiis miTologiuri da
saistorio skolebis kamaTis sagani gaxda. miTologiuri
skolis TvalsaCino warmomadgeneli iyo artur drevsi
(1865-1935 ww.). igi iyo ara profesionali istorikosi, aramed
filosofosi, mwerali da germanuli monizmis TvalsaCino
warmomadgeneli. monizmi filosofiuri moZRvrebaa, rome-
lic yoveli arsebulis safuZvlad acxadebda erT sawyiss -
an materias, an suls.
drevsi uaRresad produqtuli mkvlevari iyo. mis ka-
lams ekuTvnoda: „me, rogorc metafizikis problema“ (1897
w.), „religia, rogorc RmerTis TviTdajerebloba“ (1906 w.).
„plotini da antikuri msoflmxedvelobis dasasruli“ (1907
- 197 -
w.), „miTi qristeze“ (naw. I-II, 1909-1911 ww.), „legenda petreze“
(1910 w.), „Tavisufali religia“ (1921 w.), „markozis saxareba,
rogorc iesos araistoriulobis dadastureba“ (1921 w.), „va-
rsklavuri ca da religia Zvel xalxebSi da qristianoba“
(1923 w.), „cxovrobda ki ieso~ (1924 w.), „germanuli religia“
(1934 w.), „qristes eTika da esse“ (2008 w.) da sxv.
germanel mecniers eeWveboda qristes realuroba da
igi misTvis likurges da romulusis msgavsi miTiuri pe-
rsonaJi iyo. mas aseve nayalbevad miaCnda tacitusis da sxva
istorikosebis cnobebi qristianobis
sawyis etapze pirveli qristianebis wa-
mebis Sesaxeb. msgavsi paTosis gamo, dre-
vsi, imdenad popularuli gaxda aTei-
stebisTvis, rom misi wignebis intensi-
uri Targmna daiwyes sxvadasxva enebze.
marto yofil sabWoTa kavSirSi, 1924-
1930 wlebSi, didi tiraJiT erTbaSad mi-
si 6 wigni daibeWda.
adolf
harnaki adreuli qristianobis literatu-
ris istoriis da dogmatur sakiTxebs
fundamenturi naSromebi miuZRvna adolf harnakma (1851-
1930 ww.). igi gaxldaT liberaluri mimarTulebis luTerani
Teologi da saeklesio istorikosi. harnaki 1888 wlidan be-
rlinis universitetis Teologiuri fakultetis profe-
soria. igi iyo akademiis wevri, evangelur-socialuri kon-
gresis prezidenti da a.S.
Teologiur sakiTxebs harnakma miuZRvna Semdegi Sro-
mebi: „qristianobis arsi“ (1900 w.), „misia da qristianobis ga-
vrceleba pirvel sam saukuneebSi“ (1902 w.), „Zveli qristi-
anuli literaturis istoria“ (t. I-II, 1893-1904 ww.), „Sesavali
axal aRTqmaSi“ (t. I-IV, 1906-1911 ww.) da a.S.
qristianul religias harnaki miiCnevda, rogorc isto-
riul „evoluciad“. misi azriT, ax.w. II s-dan qristianobaSi
imTaviTve iyo ori sawyisi: elinisturi spekulaturi gno-
sticizmi da konservatuli iudeur-berZnuli. harnaki asa-
buTebda, rom ax.w. III s-Si sxvadasxva qristianul Temebs ar

- 198 -
hqondaT axali aRTqmis sruli teqsti. eklesiaSi episkopo-
sTa ierarqiis SemoRebaSi germaneli Teologi xedavda qri-
stianobis dogmatizacias da kaTolicizmis process. rac Se-
exeba wminda samebas, mas miaCnda, rom misi formulireba xde-
ba tertulianes droidan. Teologma uaryo saxarebaSi saswa-
ulebis arseboba da igi Tvlida, rom masSi aisaxa qristiano-
bis is forma, romelic damyarda romis imperiaSi ax.w. 70 wli-
sTvis. qristianobis aRmocenebis adgilad harnaki miiCnevda
palestinas.
I msoflio omSi germaniis mxridan gancdilma marcxma,
qveyanaSi mimdinare ekonomikurma krizisma, ganaTlebasa da
mecnierebaze saxelmwifo dotaciebis Semcirebam, rTul
mdgomareobaSi Caayena qveyanaSi antikuri mecnierebis Sesw-
avlis saqme. Seqmnilma mZime viTarebam germanel mecnierebe-
bs daakargvina is dominirebuli mdgomareoba, rac maT eka-
vaT das. evropis saistorio azrovnebaSi. aseT fonze, krizi-
sidan gamosvlis erTaderT gzad germaniaSi miaCndaT `Zli-
eri xelis~ da „rkinis disciplinis~ damyarebis aucileblo-
ba. germanelTa azriT, `Zlieri xeliT~ unda momxdariyo qve-
yanaSi qaosis aRmofxvra. am mizniT, istoriografiaSi da-
iwyes Zvel istoriaSi moqmedi calkeuli pirebis gandideba.
aRniSnul sakiTxebze momuSave erT-erTi cnobili mkvlevari
iyo matias gelceri (1886-1974 ww.). igi germanel mecnierTa
e.w. axali Taobis warmomadgeneli iyo. gelceri Seecada Se-
ecvala istoriografiaSi damkvidrebuli romSi politiku-
ri brZolis momzeniseuli gageba. momzenis mixedviT, respu-
blikis ukanaskneli ori saukunis manZilze optimatebsa da
popularebs Soris mimdinare dapirispireba realobaSi iyo
brZola aristokratiul da demokratiul partiebs Soris.
naSromSi `romis respublikis nobiliteti~ (1912 w.), gelce-
rma uaryo optimatebsa da popularebs Soris brZola, ro-
gorc principuli winaaRmdegoba aristokratebsa da demo-
kratebs Soris. germaneli mkvlevari Tvlida, rom politi-
kuri cxovreba Zvel romSi midioda klanebiT da genialuri
beladebis wyalobiT. `populari~ misi azriT niSnavda ara
politikur programas, aramed nobilitetis calkeul bela-
debis taqtikas.
- 199 -
 gelcers ekuTvnoda popularuli eniT dawerili na-
Sromebi: „pompeusi“ (1949 w.), „keisari: politikosi da saxe-
lmwifo moRvawe“ (1940 w.) da sxv. keisarTan mimarTebaSi me-
cnierma ver hpova radikaluri miswrafebebi romis saxel-
mwifo wyobis cvlilebisTvis. mis azriT, keisari wyvitavda
mxolod yoveldRiur sakiTxebs. galiis omi da romSi mimdi-
nare movlenebi gelcerma erTmaneTan kavSirSi ganixila. man
realobad miiCnia „dRiurebi“, Tumca imavdroulad, samoqa-
laqo omTan mimarTerebaSi, gamoricxa Txzulebis propaga-
ndistuli xasiaTi.
erTi periodi germaniaSi moRvaweobda warmoSobiT ru-
si mecnieri elias bikermani (1897-1981 ww.), romelic iyo mi-
xeil rostovcevis moswavle. Mmsoflio donis mecnierTan
urTierTobam gansazRvra bikermanis daintereseba Zveli
istoriisadmi. niSandoblivia, rom rostovcevis monogra-
fia - `romi~, gadamuSavebuli saxiT, 1962 wels bikermanma mi-
awoda sazogadoebas.
Bbikermani ZiriTadSi muSaobda elinizmis, bibleisti-
kis da ebraelTa istoriis adreuli monakveTze. msoflio sa-
xeli mas moupova wignebma: `makabelTa RmerTi~ (1937 w.), `se-
levkidTa saxelmwifo~ (1938 w.), `elinizmis epoqis ebraele-
bi~ (1988 w.), `Zveli msoflios qronologia~ (1962 w.), `bibli-
is oTxi gansakuTrebuli wignebi~ (1968 w.), `dasavleTis civi-
lizaciis Zveli istoria~ (1976 w.). rac Seexeba uSualod ro-
maul Tematikas, aq bikermanis naSromebi iyo: `damoukidebe-
li kultebi romis imperiaSi~ (1973 w.), `elinisturi da roma-
uli periodebis religia da politika~ (1985 w.) da a.S.
XX s-is II naxevrSi germaniaSi romis literaturis wo-
nadi mkvlevari aris mixael albrexti (d. 1933 w.). igi erTob
saintereso pirovneba gaxldaT, radgan erTdroulad iyo
filologi, romauli literaturis mkvlevari da mevioli-
ne-solisti. sxvadasxva dros albrexti gaxldaT haidelbe-
rgis, amsterdamis da pristonis universitetebis profeso-
ri. am SemTxvevaSi Cven ar vexebiT romaeul mwerlobasTan
dakavSirebul mis sxvadasxva publikaciebs, gvinda yura-
dReba gavamaxviloT mxolod albrextis ganmazogadebel
fundamentur naSromze - „romis literaturis istoria“ (t.
- 200 -
I-III, 2002-2005 ww.). es aris 1800 gverdiani naSromi, romelSic
saubari iwyeba respublikis periodiT da Txroba mTavrdeba
gvian romauli mwerlobis mimoxilviT. avtoris stilia -
jer Sesabamisi epoqis mimoxilva da Semdeg Tanmimdevrulad
romaul poeziis (eposi, drama, satira), prozis sakiTxebis,
literaturuli teqnikis, enis, stilis da sxva sakiTxebze sa-
ubari.
Zvelromauli prozis sakiTxebze
saubrisas mecniers yuradReba gadaaqvs
istoriografiuli (katoni, keisari...),
oratoruli (ciceroni...), epistolaru-
li da iurudiuli Janris literaturis
mimoxilvaze. naSromis daskvniTi nawi-
li mTavrdeba laTinuri qristianuli
saistorio mwerlobaze (laktanciusi,
rufinusi, netari avgustine...) saubriT.
mixael
mravaltomeulSi am Tavs hqvia – „qri- albrexti
stianuli evropis mamebi“. mTlianobaSi,
Sejamebis saxiT SegviZlia vTqvaT, rom
romauli literaturis zogadi kursis
Taobaze albrextis naSromi aris pozi-
tiuri publikacia.
germanul antikur istoriografi-
aze saubars davasrulebT aleqsandre
demandtis (d. 1937 w.) mier antikuri ro-
mis ganadgurebis Taobaze wamoyenebuli
originaluri koncefciiT. dDemandti na-
yofieri mkvlevaria. Zveli romis isto- aleqsandre
riis sxvadasxva sakiTxebs man araerTi demandti
publikacia miuZRvna. amjerad yuradRebas mivapyrobT me-
cnieris solidur naSromze - „romis dacema“ (1984 w., gv. 600),
romelmac samecniero wreebSi furoric moaxdina. naSromSi
avtorma Seajama Zveli romis dacema-ganadgurebis Sesaxeb
istoriografiaSi arsebuli sxvadasxva versiebi. avtoris
mxridan sakiTxis am kuTxiT dayeneba miuTiTebs romis isto-
riis mimarT TaobebSi arsebul dainteresebas. demandtis

- 201 -
mxridan sakiTxi Semdegnairad iyo dasmuli - romis ganadgu-
reba iyo bunebrivi katastrofa Tu dapyrobebis Sedegi? me-
cnieris sasaxelod unda iTqvas, rom mas aRniSnuli sakiTxis
Seswavlisas mxedvelobaSi miiRo sxvadasxva periodebSi
arsebuli Teoriebi, globalizaciis, demografiuli da eko-
logiuri sakiTxebi, paralelebi Tanamedrove imperiebTan
da a.S. filosofosebis, ekonomistebis, sociologebis Sro-
mebSi da istorikosebTan man daiTvala romis dacemis arana-
klebi 210 faqtori. SesaZloa zogi mizezi mkiTxvels sensi-
turic (adaTebis da tradiciebis dacema, asakobrivi adami-
anTa ricxvis zrda...) moeCvenis, magram mTlianobaSi igi nebi-
smier mkvlevars miscems saSualebas analizis gziT mivides
WeSmarit garemoebebamde.

inglisuri istoriografia
imis miuxedavad, rom britaneTi romauli provincia
iyo, romis istoriis Seswavlis saqmeSi igi Tavdapirvelad
mniSvnelovnad CamorCeboda kontinenturi evropis saxel-
mwifoebs. CamorCeniloba ganpirobebuli iyo 1455-1485 wle-
bSi qveyanaSi TeTri da alisferi vardebs Soris mimdinare
samoqalaqo omiT. misi damTavrebis Semdeg, kontinetidan
emigrirebul protestantebis wyalobiT, sul male, kembri-
jis da oqsfordis universitetebi iqca Zveli istoriis Se-
swavlis mZlav centrebad.
renesansis periodis inglisSi romis istoriis Temati-
kze momuSave swavlulebidan naTeli figura iyo niderla-
ndeli humanisti da istorikosi iustus lipsiusi (1547-1606
ww.). erTi periodi igi oqsfordSi muSaobda. flobda ra Zvel
enebs da hqonda fenomenaluri mexsiereba, lipsius, advilad
SeeZlo manevrireba antikur TxzulebebSi da maTSi Seeswa-
vla daviwyebuli kulturuli realiebi, romelTa gaxsna t-
eqstebSi ar xerxdeboda. am kuTxiT pirveli nabijebi lipsi-
usma daiwyo gramatikuli da leqsikuri komentarebis Seq-
mniT, rasac Semdeg moyva cnobari romauli monetebis Sesa-
xeb. 1593-1606 man gamoaqveyna epoqisTvis Sesabamisi novato-
ruli naSromi „jvris Sesaxeb“. traqtatSi Seswavlili iyo
jvarze galursmis romauli praqtikis yvela saxeobebi.

- 202 -
 saerTod, lipsiusis damsaxureba iyo istoriis da mi-
Tosis gamijvna. amasTan, man istoria dahyo bunebriv da na-
ratiul klasifikaciad. misi azriT ukanaskneli moicavda
saRvTo da saero istorias Tavisi sazogadoebrivi da kerZo
ganzomilebebiT.
humanists ekuTvnoda Zveli periodis istoriuli kla-
sifikacia. man calke gamohyo: aRmosavleTis (egvipte, asure-
Ti, babiloni da sparseTi), saberZneTis, romis da barbarosu-
li samyaro. rac Seexeba roms, lipsiusma igi dahyo Zvel (Zv.w.
14 w. oqtavianemde), Sua (avgustusidan q. konstantinopolis
daarsebamde) da axal (q. konstantinopo-
lis daarsebis Semdeg) epoqebad. barba-
rosebad mecnieri moiazrebda yvela
araberZen da araromael subieqtebs. li-
psius hqonda kritikuli naSromebi ta-
citusis Sesaxeb (1574 w.), BALEvalerius ma-
qsimusis, veleius paterkulusis, sene-
kas da plinius umcrosis „panegirika“.
Dgamokvleva „romaelTa samxedro saqmis iustus
Sesaxeb“, romelSic komentarebis saxiT lipsiusi
Setanili iyo polibiosos mier romauli banakis aRwera.
erTi periodi oqsfordSi moRvaweobda Tomas dempste-
ri (1579-1625 ww.). toskanis did hercog kazimo II (1590-1621 ww.)
xelSewyobiT man laTinur enaze Seqmna naSromi - „Svidi wi-
gni samefo etruriis Sesaxeb“ (1619 w.). es iyo istoriografi-
aSi etruskuli civilizaciis calkeuli aspeqtebis Seswa-
vlis pirveli detaluri mcdeloba. naSromi etruskologi-
aSi erT-erT klasikur publikaciad aris miCneuli.
dempsterisTvis etruskebi Zveli samyaros erT-erTi
udidesi xalxia. igi Tvlida, rom etruskebma italiaSi Semo-
iRes kanonebi, iyvnen pirveli filosofosebi, maTematikose-
bi, qurumebi, qalaqebis mSeneblebi, saalyo manqanebis gamo-
mgoneblebi da a.S. misTvis meqanikis fuZemdebeli piTagora
(Zv.w. 570-490 ww.) etruskia. umbrebi da apeninis naxevarku-
nZulze mcxovrebi sxva tomebi, romelTa warwerebi maSin ar
iSifreboda aseve iyvnen etruskebi. saerTod, dempsteris mi-

- 203 -
zani iyo gadmoeca etruskebis Sesaxeb arsebuli is informa-
cia, romelic icoda Zvelma avtorebma. samwuxarod, masTan
ar Canda antikuri tradiciis mimarT kritikuli midgoma.
rac Seexeba etruskTa pirveli sacxovrisis sakiTxs, isini
mas lidiidan gamosulebad miaCnda. dempsteri aseve gamori-
cxavda berZnebis da romelebis wvlils teqnikis da kultu-
ris ganviTarebis sferoSi. arada, rodesac misi publikacia
Seiqmna msoflio istoriis yvela miRweva berZnebs da roma-
elebs miewerebodaT. Cans es iyo mizezi, rom dempsteris na-
Sromi asi wlis manZilze xelnaweris saxiT iyo da misi gada-
muSavebuli varianti 1723 wels gamosca ingliselma miwa-
Tmoqmedma da xelovnebis Tayvanismcemelma Tomas koukma
(1697–1759 ww.).
XVI-XVII s-bSi inglisuri istoriografiis maxasiaTebe-
li iyo romauli istoriis Tematikis fa-
rTod asaxva mwerlobaSic. ufro swo-
rad praqtikaSi Semovida istoriis inte-
rpretireba, e.i. gmirTa gonebrivi da su-
lieri dramis, anda istoriuli xasiaTe-
bis aRdgena. aq ki istorikosebi da dra-
maturgebi ukve erTmaneTis saqmes ake-
Tebdnen. aAmis naTeli magaliTia udide-
si ingliseli humanisti dramaturgebis
uiliam Seqspiris (1564-1616 ww.), ben jo-
uiliam
Seqspiri nsonis (1572-1637 ww.) da sxvebis Semoqme-
debebi. maTi tragediebi iyo plutarqes,
ovidiusis, lukianes da sxvebis siuJetebze agebuli nawa-
rmoebebi.
romaul Tematikaze Seqspirs dawerili aqvs - „iulius
keisari“ (1599 w.), „antoniusi da kleopatra“ (?1607 w.), trage-
dia „koriolanis Sesaxeb“ (1629 w.), „titus adronikusis Sesa-
xeb“ (?1594 w.) da „lukreciusi“. tragedia „iulius keisarSi“
avtorma ganaviTara tiraniis da ara keisarizmis marcxis
idea.M gansakuTrebuli siTboTi mas daxatuli hyavda keisris
mkvleli brutusi, romelic gamoyvanilia xalxis keTil-
dReobisaTvis mebrZol pirovnebad. Tavis gmirs Seqspiri xa-

- 204 -
tovnad aTqmevinebda - „keisari ki miyvarda, magram romi mi-
yvarda metad“. marTalia nawarmoebSi keisris aCrdili sabo-
lood imarjvebs meamboxebze, magram siuJeti ise aris ga-
dmocemuli, rom piesis dasasruls KEkeisarizmis ideis gamar-
jvebas ekargeba elferi.
ben jonsoni miCneulia Seqspiris umcros Tanamedro-
ved. man mdidari memkvidreoba dagvitova (lirikuli da di-
daqtikuri leqsebi, publicisturi statiebi da ganmartebe-
bi, antikur avtorTa Sromebis Targmane-
bi, tragediebi da a.S.). romaul Temati-
kaze jonsonis dawerili hqonda poli-
tikuri piesa - „seiani“ (1603 w.) da trage-
dia - `katilinas SeTqmuleba~ (1616 w.).
ukanaskneli mainc misi Semoqmedebis
mwvervalia, Tumca man jonsons mxolod
mciredi popularoba moutana. trage-
dia gadatvirTuli iyo Zvel istoriko-
sebis Txzulebebis citatebiT. avtori ben jonsoni
cdilobs aCvenos katilinas brZola xe-
lisuflebisTvis, magram auditoriisTvis gaugebari rCeba
misi mizezebi da mimarTulebebi. tragediaSi didi adgili
aris daTmobili senatSi warmoTqmul ciceronis pirvel si-
tyvas. amis miuxedavad, jonsonisTvis ciceroni avantiuri-
stia, vinaidan avtoris azriT man moaxdina ajanyebis provo-
cireba. jonsosnis piesis WrilSia dawerili jozef adiso-
nis (1672-1719 ww.) tragedia `katoni~ (1713 w.).
BXVII-XVIII ss. inglisuri istoriografia ukve ganmana-
Tlebluri istoriul-filosofiuri poziciebzea. Tu rene-
sansis periodis istoriografia mainc ganicdida eklesiis
mxridan gavlenas, amjerad, ganmanaTleblebisaTvis damaxa-
siaTebeli iyo saRvTo kanonebis uaryofa da bibliisgan gan-
sxvavebuli samYyaros istoriuli ganviTarebis koncefci-
ebis wamoyeneba. amasTan, niSandoblivia, rom yYvela ganmana-
Tlebeli antikur istoriaze da gansakuTrebiT Zvel romze
muSaobda. Aam periodSi moRvawe TvalsaCino mkvlevarebidan
aRsaniSnavia eduard giboni.
XVIII s. britaneTSi romis istoriis Tematikaze momuSave
- 205 -
istorikosebidan calke saubris Temaa eduard gibonis (1737-
1794 ww.) samecniero saqmianoba. oqsfordis da lozanis uni-
versitetebSi miRebuli SesaniSnavi klasikuri ganaTlebis
Semdeg, giboni, wlebis manZilze mogzaurobda evropaSi. Mmis
saistorio Sexedulebebis formirebaze didi gavlena iqonia
urTierTobam volterTan, ramac kidec gansazRvra religi-
isadmi gibonis skepticizmi.
gibons samecniero aRiareba moutana fundamentalu-
rma naSromma - `romis imperiis daknine-
bis da dacemis istoria~ (t. I-VI, 1776-1789
ww.). Tavdapirvelad gibons naSromi Ca-
fiqrebuli hqonda daewyo markus avre-
liusis gardacvalebidan da 476 wlis
movlenebis aRweriT. vinaidan konsta-
ntinopoli misTvis axali romia, amito-
mac naSromSi saubari man Segnebulad
miiyvana 1453 wlis amsaxvel movlene-
eduard bTan. naSromSi gGanxilulia politiku-
giboni
ri istoria da sazogadoebrivi cxovre-
bis sxvadasxva mxareebi – vaWroba, ekonomika, miwaTmoqmede-
ba, samxedro organizacia da a.S.
istorikosis naSromis gansakuTrebuloba iyo avtoris
mxridan romis istoriis warmoCena literaturul-istori-
uli kuTxiT. misi naSromi dafuZnebuli iyo ara avtoriseul
analisze anda kvlevebze, aramed warmoadgenda yvela xelmi-
sawvdomi wyaros da samecniero publikaciebis sinTezs. vo-
lterisgan gansxvavebiT, gibons, zomieri pozicia ekava
antikur avtorTa nawarmoebebis mimarT. arsebiTad, wyaro-
ebis Rrma da profesionalurad damuSavebam, weris kargma
maneram, gibonis romis istorias popularoba moupova da
igi XVIII s. evropuli istoriografiis SesaniSnav nawarmo-
ebad iTvleboda.
romis msoflio saxelmwifos Seqmna gibons „bednier
movlenad“ miaCnda xmelTaSuazRvispireTis istoriaSi. igi
uwyvetad gadmoscems osmalebis mier konstantinopolos
dauflebamdel romis istorias. gibonisTvis bizantia aris
ganadgurebuli romis imperiis pirdapiri gagrZeleba.
- 206 -
 G ibonis naSromis mTavar xarvezad XVIII-XIX ss. istori-
g
ografiaSi miiCneoda misi damokidebuleba qristianoba-
sTan, rac reliefurad gamoCnda XV-XVI TavebSi. q Q ristiano-
bis warmatebis mizezebze saubrisas giboni meorexarisxo-
vnad miiCnevda maTi swavlebis aris ganmartebas. volteri-
sgan gansxvavebiT igi iuliane gandgomilSi xedavda mkvdra-
dSobili politikuri msoflmxedvelobis tipiur warmoma-
dgenels. qristianobis Sesaxeb gibonis msjelobebma Te-
ologebis mxridan imTaviTve gamoiwvies mwvave kritika. mas
aTeizmis qadageba dabralda da 1783 wels misi naSromi ekle-
siis mier akrZalul wignTa nusxaSi Seitanes. eEs ki avtoris
aRiarebas niSnavda, rac gibonis wignis sxvadasxva enebze ma-
sobrivad Targmnis safuZveli gaxda.
naSromis XXXVIII TavSi giboni Seexo das. romis imperiis
dacemis mizezebs. romis dacema masTan ganmartebulia, ro-
gorc bunebrivad gardauvali movlena misi teritoriuli
metismetad zrdis gamo. Tanadrouli antikuri istoriogra-
fiis Sefasebidan gamomdinare mas mizezebSi Sehqonda roma-
uli adaTebis daknineba, simdidre-fufunebis wyalobiT
uzneobis danergva, armiis Zveli saxis dakargva da rac mTa-
varia – qristianobis gabatonebasa da misi borotad gamoye-
nebaSi. istorikosi ganmartavda, rom `Tu romis imperiis da-
cema daaCqara konstantine didis mxridan qristianobaSi mo-
qcevam, meores mxriv, gamarjvebuli religiis miRebam Se-
arbila dacemis Zala da daaSoSmina dampyrobelTa veluri
risxva~
gibonze miZRvnil istoriografiul naSromebSi miCne-
ulia, rom ingliseli mecnieris ideali iyo antoninebis
droindeli imperia. aseTi formulireba ar aris swori. saqme
imaSia, rom giboni mrwamsiT iyo ara absoluturi monarqiis,
anda „senatis partiis“ momxre, aramed saparlamento mona-
rqiis propagandisti. es Cans misive sityvebidan, rodesac
igi werda: „qveSevrdomdTa privilegiebs SeeZloT gaemagre-
binaT monarqiis gvirgvini. maSin administraciis TviTne-
buri borotad gamoyeneba aRkveTili iqneboda... da adgilo-
brivi mosaxleoba iaraRiT ibrZolebda gare mtrebis wina-
aRmdeg. keTilSobiluri Tavisuflebis wyalobiT imperia
- 207 -
gaxdeboda daumarcxebeli da ukvdavi“.
Tavisi SedgenilobiT, ideebiT da mimarTulebiT gibo-
nis naSromi Tanadrouli saistorio mecnierebis mTavari
stimulis mimcemi gaxda. gibonis naSromis erT-erTi kome-
ntari werda: „gadaSli Tu ara momzenis, rostovcevis anda
bainesis furclebs... Cven davinaxavT ara marto gibonis pro-
blemasTan brZolas, aramed TviT gibonTanac“.
niSandoblivia, rom istoriografiul naSromebSi kama-
Ts iwvevda gibonis ideebis originaloba, radganac xSirad
mas Tvlidnen „volterianuli skolis“ istorikosad, anda
monteskies ideebis popularizators. aseve erTi azri ar
aris romis dacemis giboniseuli mizezebis Taobaze, amito-
mac mis naSromze werdnen, rom igi „aris ara istoria, aramed
dramaa“. ra mizezebic ar unda dasaxeldes, erTi udavoa, das.
romi imperiis dacemis mizezebad giboni Tvlida ara zneobis
dacemas, arc barbarosebis Semosevebs da qristianobas, ara-
med mas mxedvelobaSi hqonda romSi mimdinare socialur-
ekonomikur procesebi, romlebmac gavlena moaxdines poli-
tikur situaciaze. mecnieris azriT, saimperatoro Zala-
uflebis Semdegi arseboba miuRebeli iyo sazogadoebis mTa-
vari ZalebisTvis. vinaidan saimperatoro Zalauflebis mo-
qmedebis Sedegi iyo wvrili da saSualo mesakuTre fenis ga-
nadgureba, romlebic Seadgendnen imperiis ekonomikur da
samxedro Zlierebis safuZvels.
XVIII s. inglisur istoriografiaSi naTeli movlena iyo
adam diqsonis (1721-1776 ww.) monografia „Zveli miwaTmoqme-
debis Sesaxeb“ (1764-1772 ww.). diqsoni evropuli agraruli
seqtoris kargi mcodne iyo. Sesabamisad, problemis Seswa-
vlis arelSi man Seitana romael agronomTa Txzulebebi.
unda iTqvas, rom romauli wyaroebis safuZvelze Seqmnili
diqsonis monografiiT evropaSi dasabami mieca aRniSnuli
problemis mecnierul Seswavlas.
zemonaxsenebi publikaciebis miuxedavad, XVIII-XIX ss.
mijnaze, inglisuri istoriografia Tavisi tradiciebiT ma-
inc CamorCeboda germanuli da franguli antikuri skole-
bis miRwevebs. Tumca, britaneTis kolonialuri sistemis Se-

- 208 -
qmnam da qveyanaSi ramdenadme Sida politikurma stabilu-
robam, Zveli istoriis swavlebis kuTxiT kontinentur
evropasTan mimarTebaSi gansazRvres CamorCenilobis da-
Zleva. aRniSnul periodSi inglisur istoriografiaSi po-
pularuli gaxda daintereseba Zvel msoflioSi mimdinare
partiuli brZolis Tu ekonomikuri sakiTxebis SeswavliT.
romisgan gansxvavebiT im momentisTvis ingliseli me-
cnierebisTvis prioriteti gaxda saberZneTis istoriis
kvleva. igi politikurma momentma gana-
piroba, rac gamoixata berZnebis mxri-
dan damoukideblobisTvis brZolaSi da
qveyanaSi arsebulma mdidruli samuze-
umo koleqciebis arsebobam. ukanaskne-
li ki mudam ivseboda sxvadasxva SenaZe-
nebiT da arqeologiuri gaTxrebis wya-
lobiT. samuzeumo koleqciebidan yve-
laze mniSvnelovani iyo lord Tomas Tomas
arnoldi
brius elginis (1766-1841 ww.) mier 1802-
1812 wlebSi londonSi Catanili e.w `elginis marmarilo~,
igive parTenonis bareliefebis fragmentebi. cxadia, yove-
livem gavlena moaxdina Zveli romis istoriis Seswavlis
saqmeze, igi daiCrdila da mas SedarebiT naklebi yuradReba
mieqca.
aseT fonze, inglisur istoriografiaSi romaul Tema-
tikasTan dakavSirebuli naSromebidan SedarebiT mniSvne-
lovan gamocemad miiCneva Tomas arnoldis (1795-1842 ww.) da-
umTavrebeli naSromi - „romis istoria“ (t. I-IV, 1838-1841 ww.).
arnoldi niburiseuli xazis mimdevari iyo. naSromSi sauba-
ri miyvanili iyo punikur omebamde da Seicavda politikur
istorias, geografiuli garemos da samxedro saqmis deta-
lur aRweras.
arnoldisagan gansxvavebiT sapirispiro azrs atarebda
jorj luis kornuoli (1806-1863 ww.). igi iyo politikosi,
premier-ministr lord palmerstonis (1784-1865 ww.) kabine-
tis wevri da literatori. Zveli istoriiT daintereseba ko-
rnuolis hobi gaxldaT. mas ekuTvnis naSromi „gamokvleva
romaelTa istoriis pirveli saukuneebis ararealurobis
- 209 -
Sesaxeb“ (t.I-II, 1855 w.). masSi avtorma uaryo intuicia, rogo-
rc kvlevis meTodi da wyaroTa arasakmarisi sandoobis gamo
SeuZleblad CaTvala romis istoriis uZvelesi periodis
rekonstruqcia.
XIX s. britaneTSi romauli istoriis Seswavlis saqmes
biZgi misca gaxda 1829 wels sazogadoebriv sawyisebze romSi
Seqmnili saerTaSoriso samecniero centri – „arqeologi-
uri institutis korespodenciebi~. institutma sul gamo-
sca romauli arqeologiuri masalebis publikaciebis XII
tomi.
romaul Tematikaze momuSave XIX s. ingliseli mecni-
erebidan aRsaniSnavi iyo Carlz merivali (1808-1894 ww.). mas
ekuTvnoda mravaltomeuli `imperiis epoqis romis isto-
ria~ (t. I-VIII, 1850-1862 ww.). merivali `mtkice Zaluflebis~
momxre iyo. istorikosis poziciam ganapiroba misi mxridan
imperiis periodis sakiTxebiT daintereseba. mravaltome-
ulSi Txroba iwyeboda I triumviratidan da saubari miyvani-
li iyo imperiis dasasrulamde. ingliseli mecnieri impera-
torTa winamorbedad miiCnevda keisars, romelsac igi pati-
obda codvebs. istorikosi keisris damsaxurebad Tvlida
mis gadamwyvet brZolas oligarqiis diqtaturasTan, rome-
lic merivals miaCnda `yvelaze uazro tiraniad rac ki sa-
erTod Seuqmnia civilizacias~. avgustusi merivalisTvis
`genialur adamiania~, romlis moRvaweobas man Txzulebis
oTxi tomi miuZRvna. marTalia, mravaltomeuli dafuZnebu-
li iyo literaturul wyaroebze, magram axali monacemebis
naklebobis gamo, aRniSnuli naSromi istoriografiaSi ma-
leve moZvelebuli gaxda.
inglisSi moRvaweobda edvard frimeni (1823-1892 ww.).
igi mravalmxrivi mkvlevari iyo, romelic erTdroulad mu-
Saobda antikurobaze, Sua saukuneebis, inglisis istoriis
da arqiteqturis sakiTxebze. paralelurad, frimeni iyo pa-
rlamentis wevri, xolo mrwamsiT liberali politikosi.
frimeni produqtuli mkvlevari iyo. mis kalams eku-
Tvnoda 239 publikacia. maTgan aRsaniSnavia gamokvlevaTa
seriebi normanTa dapyrobebze da daumTavrebeli mrava-
ltomeuli siciliis istoriis Tematikaze (t. I-IV, 1891-1894
- 210 -
ww.).
praqtikaSi istoriul-SedarebiTi meTodis gamoyene-
biT frimeni poulobda analogiebs Zvel sicilias da norma-
nTa mier britaneTis dapyrobas Soris. oTxtomeulSi deta-
lebis doneze aris naCvenebi siciliis geografiuli da eTni-
kuri suraTi, kunZulis berZnul da romaul kolonizaci-
aze, tiranTa mmarTvelobebze. paralelurad, yuradReba
gamaxvilebulia kulturis, filosofiis da literaturis
sakiTxebzec.
saerTod, frimens hqonda evolucionuri Teoriis Ta-
obaze misebri xedva. misi koncefciiT
istoriis sam wverovan dayofas Soris
ar arsebobs mkveTri zRvari. inglisis
Zveli istoriis sakiTxebze muSaobisas
igi Seexo romaelTa gavlenas britebis
sazogadoebriv wyobaze. radganac fri-
meni mkveTri germanisti iyo, amitomac
man uaryo aborigenebze romaelTa yove-
lgvari dadebiTi zegavlena. Tavisi ko-
ncefciebis gasamyareblad igi ar eride- edvard
frimeni
boda saWiro SemTxvevaSi antikuri wya-
roebis mimarT TviTnebur damokidebulebasac.
inglisSi romauli siZveleebis Seswavlis kuTxiT mni-
Svnelovani movlena iyo 1901 wels romSi daarsebuli brita-
nuli arqeologiuri skola.1905 wels igi britaneTis arqe-
ologiur institutad gadakeTda. instituti kordinirebas
uwevda zogadad apeninis naxevarkunZulze warmoebul arqe-
ologiuri gaTxrebs. paralelurad, instituti periodu-
lad uSvebda „romis britanuli skolis dokumentebis“ kre-
buls.
XX s. britaneTSi romis istoriis erT-erT wonadi mkv-
levari iyo ronald saimi (1903-1989 ww.). igi iyo oqsfordis
universitetis profesori da britaneTis akademiis wevri.
samecniero saqmianobis garda saimi iyo diplomatic. OII mso-
flio omis dros igi msaxurobda jer belgradSi britaneTis
ataSeSi, xolo Semdeg TurqeTSi diplomatiur warmomadge-

- 211 -
nlobaSi. nayofieri samecniero da diplomatiuri saqmiano-
bisTvis 1976 wels mas mieniWa raindis wodeba.
istorikosma cxovrebis saintereso gza ganvlo. warmo-
SobiT igi iyo axal zelandieli, romelmac saxeli moixveWa
oqsfordis universitetSi. Zveli da axali enebis SesaniSna-
vma codnam mas SesaZlebloba misca garkveuliyo antikuri
istoriis kardinalur sakiTxebze. masze werdnen, rom mTeli
cxovrebis manZilze igi darCa mxolod `romis istoriko-
sad~.
frimeniseuli xedvidan gamomdinare saims romi mi-
aCnda evropuli istoriis centrad. romis istoriis sxva-
dasxva sakiTxebs mieZRvna misi fundamenturi monografiebi:
`romauli revolucia~ (1939 w.), `tacitusi~ (t. I-II, 1958, gv.
850), `salustiusi~ (1964 w.), `amiane da avgustusis istoria~
(1968 w.), `imperatorebi da biografiebi~
(1971 w.), `romauli gazeTi~ (t. I-IX, 1979-
1991 ww.), `avgustusis aristokratia~
(1986 w.) da `anatolia: Studiebi strabo-
nTan~ (1995 w. sikvdilis Semdeg).
msoflio aRiareba saims moutana
monografia „romauli revoluciam“. 70
welze meti dro gavida am naSromis ga-
mocemidan da igi dResac iTvleba isto-
ronald
riografiul Sedevrad, romelSic moxe-
saimi rxebulad aris gakeTebuli literatu-
ruli xelovnebis da akademiuri erudiciis sinTezi. Ti-
Tqmis 500 gverdiani naSromi Sesrulebulia maRali litera-
turuli stiliT, ris gamoc man umal miipyro mkiTxvelis yu-
radReba. aRniSnuli wigni dawerilia e.w. prosoprografiu-
li meTodiT. es meTodi r.saimma gadaiRo germaneli mecnier
fridrix miuncerisgan.
`romauli revolucia~-Si saimi gadmoscems romis re-
spublikis dasasrulis da avgustusis zeobis mniSvnelovan
movlenebs. wignis qronologiuri CarCoa Zv.w. 60–ax.w. 14
wlebi. igi Sesdgeba 33 Tavisgan. unda iTqvas, rom avtors sa-
Taurebic originaluri hqonda SerCeuli: `avgustusi da
istoria~, `keisris partia~, `pirveli marSi romze~, `axali
- 212 -
senatorebi~, `romi triumvirebis qveS~, `princepsi~, `oqta-
vianes partia~, `nacionaluri programa~ da a.S.
istoriografiaSi SeniSnulia, rom saimis wignze zega-
vlena moaxdina XX s. 20-30-iani wlebis evropaSi mimdinare
politikurma bataliebma. aqedan gamomdinare, Zv.w. 60–ax.w.
14 wlebi, ingliseli istorikosisTvis aris romSi revolu-
ciis, anu Zireuli cvlilebis periodi. naSromis pirveli na-
wili daeTmo samoqalaqo omis momzadebas da msvlelobas. av-
toris simpatia mTlianad keisris mxarezea, amitom saimi
cdilobs aaridos mas samoqalaqo omis, anu rogorc TviT
uwodebda ^revoluciis gaCaRebis braldeba. keisris mimarT
aseTi xedva arsebiTad m. rostovcevis adrindeli Sexedule-
bis Semdgomi ganviTareba iyo. Tumca, misgan gansxvavebiT sa-
imi keisars ara revolucionerad, aramed ufro oportunis-
tad naTlavda. amis sailustraciod avtori im azrsac anvi-
Tarebda, rom keisars ar surda diqtatura. Tavisi argume-
ntebis gasamyareblad saimi imowmebda cicerons, romelsac
Turme araferi aqvs naTqvami monarqiisken keisris ltolva-
zeo. mkvlevari Semdeg daaskvnida: „araviTari safuZveli
araa mivaweroT keisars aRmosavluri^ elinizirebuli tipis
monarqiis Seqmna da Tu aseTi azri mainc arsebobs litera-
turaSi es dRevandeli mecnierTa varaudebia~. r.saimi ar
uaryofs, rom triumviratSi pompeusa da keisars Soris da-
pirispireba moxda xelisuflebis gamo, magram Tvlida, rom
keisris mxriv amis safuZveli iyo „sakuTari sicocxlis ga-
darCenis survili“.
ingliseli mecnieri originalurad miudga oqtavianes
sakiTxs. misTvis mTavaria aris ara avgustusis pirovneba,
aramed misi mxardamWeri sazogadoeba da momxre partia. aqe-
dan gamomdinare istorikosisTvis romis mmarTveli oliga-
rqiis Semadgenloba aris politikuri istoriis kvlevis
mTavari Tema, rac avtorisTvis aris respublikasa da imperi-
as Soris damakavSirebeli kvanZi. saimis azriT, raRac ku-
TxiT avgustusis mmarTveloba iyo igive „partiis batono-
ba~. principati misTvis erTgvari sindikatia, xolo respu-
blikis da imperiis istoria aris igive mmarTveli klasis
istoria. mecnieri miiCnevda, rom oqtavianes klientura
- 213 -
ucnobi karieristebis mimarT gamoirCeoda maRali soci-
aluri gamWriaxobiT. oqtavianes igi moixseniebda `arqauli
tipis ucnaur adamianad~, xolo mis amala saimis TvalSi iyo
`politikuri urdo~. ingliseli istorikosi maT Tvlida
`SeTqmulebad, gladiatorebad, loTebad da avxorcebad,
romelic imavdroulad iyo qalaCuna da mSiSrebadac~.
Zvel romSi politikuri brZolis ganmsazRvrelad sa-
imi Tvlida ara partiebs da maT politikur programebs, ara-
med gamoCenil gvarTa Tu moRvaweTa Soris qiSps da dapiri-
spirebulobas. istorikosisTvis romis politika dinasti-
uri xasiaTisaa. misi azriT, politikas da romael xalxs ma-
rTavda oligarqia, romlebmac matianeebic oligarqiuli
suliskveTebiT daweres. ingliseli mecnieri miiCnevda, rom
ojaxi da gvari iyo yoveli partiis RerZi. Sesabamisad, ojaxi
idga saxelmwifoze maRla da iqmneboda erTgvari triada –
ojaxi, fuli da politikuri kavSirebi. monografiaSi avto-
ri exeboda istoriografiaSi naklebad popularul saki-
Txsac. es aris politikaSi qalTa rolze. servilias da bru-
tusis dedis magaliTze, saimi miiCnevda, rom qalTa garkve-
uli nawili romSi flobda did politikur gavlenas da
Zalauflebas.
saimis erT-erTi biografi miiCnevda, rom ingliseli
istorikosis mier daxatuli avgustusis saxe da misi garemo
banalurad aris msgavsi musolinis droindeli faSisturi
italiis, anda hitleris, stalinis da frankos reJimebis.
amasTan dakavSirebiT SevniSnavT, rom msgavsi msjeloba re-
alobas ar Seesabameba, radganac uSualod paralelebis ga-
vleba orive periodebs Soris arsebiTad cvlis saimis Txzu-
lebis Tavdapirvel Sinaarsobriv da stilistur erTiano-
bas.
msoflio aRiarebis miuxedavad sabWoTa istoriogra-
fia saims ar wyalobda. jer iyo da avgustusis principatis
sakiTxebze msjelobisas n. maSkinma, romelmac lamis gaimi-
ora saimis wignis Sinaarsi, daiwuna misi koncefcia. Semdeg,
s. utCenkom uaryo koncefcia romSi ori politikuri pa-
rtiis arsebobis Sesaxeb. aseve saims ekamaTebodnen istori-

- 214 -
is politikis rangSi ayvanis gamo, revoluciis cnebis gansa-
zRvris Taobaze da a.S. oficialuri verdiqtis bolo pasaJi
iyo – saimis SemoqmedebiT Canda burJuaziuli mecnierebis
krizisi da a.S.
inglisur istoriografiaSi Zveli msoflio istoriis
Tematikaze solidur naSromad miCneuli
aris mravaltomeuli - `kembrijis Zveli
istoria~ (Semok.: CAH), romelmac mniSvne-
lovanwilad XX s-Si gansazRvra antikuri
istoriis Seswavlis magistraluri xazi.
Tavdapirvelad, `CAN~ pirveli to-
mebis avtorebi iyvnen ingliselebi, ma-
gram VI tomidan gamocemaSi CaerTvnen
evropa-amerikis qveynebis swavlulebi,
riTac mravaltomeuli gadaiqca antikur
`CAN~ - garekani
istoriaSi evropa-amerikis samecniero
wreebis ukanasknel miRwevad. 1923-1936 wlebSi gamovida mra-
valtomeulis 12 tomi. unda iTqvas, rom mravaltomeulis I
da II tomebs xarvezebi hqonda. saqme imaSia, rom Tavdapirve-
lad avtorebTan daculi ar iyo teqtebis SeTanxmebis erTi-
ani principi. aseve II msoflio omamde da Semdgom mozRvave-
bulma informaciebma dRis wesrigSi daayenes maTi gadamuSa-
vebuli variantis gamocema. XX s. 70-90-ian wlebSi mravalto-
meuli gamoica amjerad XIV tomis saxiT, romelsac damate-
bis saxiT daerTo ilustraciebi (rukebi, qronologiuri da
genealogiuri tabulebi).
`CAN~ moicavda Zveli aRmosavleTis, saberZneTis da
romis istoriebs. masSi Txroba iwyeba istoriamdeli peri-
odidan da mTavrdeba ax.w. 602 wlis ambebiT. konkretulad
romis istorias daTmobili hqonda VII-XIV tomebi: mag., t. VII -
„romis amaRleba Zv.w. 220 wlamde“ (1990 w.); t. VIII - „romi da
xmelTaSuazRvispireTi Zv.w. 133 wlamde“ (1989 w.); t. IX - „gvi-
andeli romis respublika. Zv.w. 146-43 ww.“ (1994 w.); t. X -
„avgustusis imperia~. qronologiuri CarCoa ax.w. 43-69 ww.
(1996 w.); t. XI - „imperiis mwvervali, 70-192 ww.“ (2000 w.); t. XII -
„imperiis krizisi, 193-337 ww.“ (2005 w.); t. XIII – „gviandeli
imperia, 337-425 ww.“ (1997 w.) da t. XIV - „ukanaskneli Zveli
- 215 -
dro, imperia da memkvidreebi, 425-600 ww.“ (2000 w.).
`CAN“ imTaviTve gamouCnda mowinaaRmdegebi. mas akri-
tikebdnen masalebis dagrovebis sinTezSi da meTodologi-
aSi. aseve, rom igi ar iyo gaTvlili ubralo mkiTxvelze, se-
riozul mkvlevarebze dAAa pedagogebze, romlebic saWiro-
ebdnen sqolioebis farTo speqtrs. aseve miuTiTebdnen, rom
tomebs aklia redaqtoris erTiani xelwera da a.S. SeniSvne-
bis miuxedavad, mravaltomeuli rCeba antikuri istoriiT
dainteresebuli mecnierebisTvis samagido wignad. Cvenis
mxriv davamatebT, rom mravaltomeulis wyalobiT saisto-
rio mecnierebaSi sabolood dakanonda istoriis samwvero-
vani dayofis principi.
kritikis miuxedavad `kembrijis Zveli istoria“ popu-
laruli samecniero publikaciad da-
rCa, amitomac inglisur istoriografi-
aSi jon biurim (1861-1927 ww.) dasabami
daedo axal serias - `kembrijis Sua sa-
ukuneebis istoriis“ gamocemas.
biuri irlandieli iyo, romelmac
samecniero kariera gaatara kembrijis
universitetSi. igi iyo bizantisti, xe-
lovnebaTmcodne da filologi. biuris
jon
biuri interesis sferoSi Sedioda bizantiis
imperiis politikuri da administraci-
uli istoria, rasac man araerTi monografia miuZRvna. swo-
red biuris damsaxureba iyo samecniero wreebSi bizantiisa-
dmi interesis gaRviveba. manve 1896-1900 wlebSi romis isto-
riis sesaxeb gamosca ed. gibonis cnobili naSromi.
das. romis imperiis ganadgurebiT biuri istoriaSi
mkveTr zRvars ar debda, anu mas igi ar miaCnda erTi epoqis
dasasrulad. misTvis bizantia romis gagrZelebaa, oRond
axal ganzomilebaSi. amitomac mecnieri bizantiaze saubri-
sas Txrobas yovelTvis iwyebda gviandeli romis istoriis
movlenebiT. barbarosebTan mimarTebaSi romaelebis mar-
cxze saubrisas biuri miiCnevda, rom amis mizezebi iyo sare-
kruto wesiT romauli armiaSi ucxo tomelebis CarTva da Se-

- 216 -
mdgomSi maTi daniSvna xelmZRvanelis Tanamdebobebze. me-
cnieris azriT, swored ucxo tomelebis wyalobiT, italiis
gavliT, barbarosebi moedvnen evropis kontinents.
uSualod gviandeli romis istoria aisaxa biuris sxva
naSromebSi: „gviandeli romis istoria arkadiusidan dedo-
fal irinamde“ (t. I-II, 1889 w.), „gviandeli romis imperia“ (1923
w.), „barbarosebis SemoWra evropaSi“ (1928 w.), „romis gvi-
andeli imperiis istoria Teodos I-dan iustinianes sikvdi-
lamde“ (1923 w.) da sxv.
inglisur istoriografiaSi prosofografiuli meTo-
diT Seqmnili publikaciebis saukeTeso nimuSia arnold jo-
nsis (1904-1970 ww.) saerTo redaqciiT
gamoqveynebuli `romis gviandeli impe-
riis prosofografia~ (t. I-III, 1971-1992
ww.). igi saintereso figura iyo ingli-
sur antikur istoriografiaSi, ramde-
nadac gaxldaT enciklopediuri tipis
moazrovne, romlis samecniero kvlevis
interesis sfero upiratesad iyo domi-
natis periodis istoriis problebebi.
ingliseli mecnieris mTavar naSromia -
`gviandeli romis istoria. social-eko- arnold
jonsi
nomikuri da administraciuli gamok-
vleva~ (1964 w.). wignis qronlogiuri CarCoa 284-602 ww. masSi
mimoxilulia imp. diokletianes mmarTvelobiT dawyebuli
gviandeli romis istoriiT da imp. flavius mavrikios tibe-
rius avgustusiT (582-602 ww.) damTavrebuli bizantiis adre-
uli istoriis monakveTis socialur-ekonomikuri da admi-
nistraciuli sakiTxebi.
`gviandeli romis istoria~ ZiriTadSi literaturul
da epigrafikul wyaroebze dafuZnebuli naSromia. masSi sa-
erTod ignorirebulia arqeologiuri masalebi. amis gamo
xSiria istoriografiaSi misi kritika. arada, rodesac wigni
iwereboda Zveli romis istoriis aRniSnuli monakveTis
arqeologiis kuTxiT Seswavla mxolod iwyeboda. Sesabami-
sad, jons obieqturad arc SeeZlo arqeologiuri masalis
CarTva Tavis naSromSi.
- 217 -
 zemonaxsenebi wignebis garda romaul Tematikaze jo-
nsis sxva naSromebia: `romis aRmosavluri provinciebis qa-
laqebi~ (1937 w.), `herode iudeveli~ (1938 w.), `antikuri eko-
nomikis istoria~ (1948 w.), `berZnuli qalaqi aleqsandredan
iustinianamde (1940 w.), `konstantine da evropis gardaqmna~
(1948 w.), `gamokvleva romaul mmarTvelobaSi da kanonmde-
blobaSi~ (1960 w.), `Zveli msoflios daknineba~ (1968 w.) `avgu-
stusi~ (1970 w.) da a.S.
`romis gviandeli imperiis prosofografiis~ pirveli
tomi (gv. 1176) Seicavs 260-395 wlebis movlenebis informa-
cias. meore tomi (gv. 1355) asaxavs 395-527 wlebs, xolo mesame
mTlianobaSi (gv. 1626) moicavs 527-641 wlebis monakveTs. mra-
valtomeulis erT-erTi maxasiaTebelia niSania is, rom igi
amave dros personaluri leqsikonicaa. istoriografiaSi
mravaltomeulze gamoTqmuli calkeuli kritikuli SeniS-
vnebis (rigi saxelebis uzustoba...) miuxedavaT, unda iTqvas,
rom 260-641 wlebis gviandeli romis imperiis da adreuli
bizantiis istoriis Seswavlis saqmeSi igi saukeTeso wyaroa.
mravaltomeulis Rirebulebas isic zrdis, rom samecniero
wreebSi ar gvaqvs msgavsi tipis sxva naSromi, romelSic
erTad Tavmoyrili iqneboda laTinur, berZnul, arabul da
sxva wyaroebze imp. herakle keisris (610-641 ww.) marTvelo-
bis dasasrulamde arsebuli gviandel romis imperiisa da
bizantiaSi moRvawe yvela senatorebis, mxedrebis, provi-
nciis mmarTvelebis da gubernatorebis saxelebi. aseve sasa-
xlis karis Cinovnikebis, qalaqis prefeqtebis, samxedro ma-
gistratebis, maTi mrCevlebis, iuristebis, ritorebis Sesa-
xeb erTiani informacia. bunebrivia, rom mravaltomeulSi
motanilma zRva informaciam naSromi kidev ufro wonadi ga-
xada.
inglisur istoriografiaze saubars davasrulebT pi-
ter braunis (d. 1935 w.) mier antikurobis Taobaze gamoTqmu-
li originaluri koncefciiT. brauni wonadi mkvlevaria.
igi gaxlavT britaneTis da amerikis mecnierebaTa akademiis
wevri, londonis, berklis da pristonis universitetebis
profesori. misi samecniero-kvlevis sferoa romis impe-

- 218 -
riis, bizantiis adreuli periodis da qristianobis istori-
is sakiTxebi. igi nayofieri mkvlevaria. misi publikaciebi-
dan gamovyofT: „Aavgustine“ (1967 w.), „wminda kacis funqcia
gvian antikurobaSi“ (1971 w.), „gviani antikuri samyaro“ (1971
w.), „wmindaTa kulti: misi aRzrda da funqcia laTinur qri-
stianobaSi“ (1981 w.), „romauli samyaros qristianuli aspe-
qtebi“ (1993 w.) da a.S.
naSromSi „gviani antikurobis sa-
myaro~, braunma, socialuri da kultu-
ruli cvlilebebis kuTxiT mimoixila
istoriis 150-750 wlebis monakveTi. ed.
gibonisgan gansxvavebiT mecnierma es
periodi dadebiTi kuTxiT warmoaCina.
misi azriT, gviani antikuroba unda Se-
fasdes didi kulturuli inovaciebis
periodaT. rac Seexeba gamoTqmas - „ro- piter
brauni
mis dacema~, mecnieris azriT erTxel
da samudamod unda uarvyoT, ramdenadac igi gajerebuli
aris uaryofiTi azrebiT. braunis azriT, mis magivrad unda
vixmaroT „religiuri da kulturuli gadatrialeba“, ro-
gorc ufro neitraluri forma.

rusuli istoriografia
rusuli antikuri skola erT-erTi imaTagania, rome-
lic msoflio antikur istoriografiaSi Zveli romis isto-
riis Seswavlis saqmeSi gansazRvravs gaviTarebis kardina-
lur xazi. am skolis maRali poziciebi ganapiroba carizmis
periodis saskolo da sauniversiteto qselSi berZnul-la-
Tinuri enebis swavlebis donem.
rusuli antikuri istoriografiis Tavisebureba iyo
Tavdapirvelad misi daintereseba berZnuli samyYaroTi. do-
minirebulma marTmadidebulma religiam da qveynis isto-
riis adreuli periodidan mWidro urTierTobebma bizanti-
is imperiasTan, gansazRvres rusul saistorio azrovnebis
daintereseba saberZneTis istoriiT. marTalia XIV s-dan ru-
seTi msoflio politikaSi gamovida „mesame romis“ (romi-
konstantinopoli-moskovi) propagandis ideiT, magram maT

- 219 -
ver warmoedginaT, rom bizantia iyo Zveli romis memkvidre.
rusuli azrovnebisTvis antikuri romi imTaviTve ucxo da-
rCa, amitomac XIX s-mde, am kuTxiT, maTTan originaluri wo-
nadi naSromi ar Seqmnila.
zogadad, ruseTSi Zveli istoriisadmi mecnieruli da-
intereseba ukavSirdeba petre I (1682-1725 ww.) saxels, rac ga-
moixateboda mxolod ruseTis masStabiT da evropaSi anti-
kuri istoriis amsaxveli sxvadasxva nivTebis SeZeniT. Ta-
ndaTan, petre I TaosnobiT peterburgis mecnierebaTa akade-
miis (1724 w.) Seqmnam da qveyanaSi sauniversiteto qselis
gafarToebam, XIX s. ruseTSi gaaRviva daintereseba humani-
taruli mecnierebebisken. ruseTSi arsebuli universitete-
bidan imTaviTve gamoirCeoda germaneli pedagogebiT dakom-
pleqtebuli derptis (iurievi) universiteti (1632 w.) arse-
biTad, derptis universitetis meSveobiT ruseTis saganma-
naTleblo sivrceSi vrceldeboda germanuli samecniero
wreebis naazrevi, maT Soris Zveli romis istoriis swavle-
bis saqmeSi.
derptis universitetis aRzrdili iyo moskovis unive-
rsitetis Zveli sityvierebis kaTedris profesori dmitri
kriukovi (1809-1845 ww.). igi iyo avgust bekis (1785-1867 ww.)
moswavle. misi interesis sfero iyo Zveli romis istoria da
literatura. gansakuTrebiT siTboTi igi ikvlevda tacitu-
ss, romlis nawarmoebi `agrikola~ misi sadoqtori diserta-
cia iyo (1833 w.). kriukovas naSromi tacitusi Sesaxeb miCne-
ulia ruseTSi klasikuri siZveleebis Sesaxeb religiuri wa-
rmodgenebis msxvrevis pirvel seriozul cdaT. naSromSi
avtorma wamoayena originaluri Teoria, romlis mixedviT
patriciusebi da plebeebi iyvnen sxvadasxva eTnikuri fenis
memkvidreebi. samwuxarod, mecnieris naadrevi sikvdilis
gamo aRniSnulma koncefciam rusul samecniero wreebSi ver
hpova Semdgomi ganviTareba.
kriukovas tradiciis gamgrZelebeli iyo pavle le-
ontievi (1822-1874 ww.). igi iyo bekis, laxmanis da Selingis
msmeneli. erTi periodi leontievi muSaobda moskovis uni-
versitetSi romauli siZveleebis da sityvierebis kaTedra-

- 220 -
ze. iyo gaz. „moskovski vedomostis“ Tanadamaarsebeli. me-
cnieris kvlevis horizonti farTo iyo: Zvel berZnuli re-
ligia, istoriografia, xelovneba, Crdilo SavizRvispire-
Tis arqeologia, Zveli romis socialur-ekonomikuri ganvi
Tarebis sakiTxebi da a.S. masve ekuTvnoda rusul istori-
ografiaSi pirveli statia romis agraruli istoriis Se-
saxeb - „miwaTmflobelTa klasis bedi Zvel romSi“ (1861 w.).
statia ruseTSi saglexo reformis gatarebis paTosiT iyo
dawerili. naSromSi mimoxiluli iyo Zv.w. VI s. romis impe-
riis dasasrulamde mimdinare agraru-
li urTierTobebi. romauli kolonebis
evolucias leontievi miiCnevda imperi-
is daRupvis erT-erT mizezad da mas
aigivebda rusul batonymobasTan. amis
garda, leontievs ekUuTvnoda naSromi -
„berZeni da laTini mwerlebis bibli-
oTeka SeniSvnebiT da leqsikonebiT sa-
Sualo saswavlo dawesebulebebisTvis“ pavle
(1867 w.) da markus ciceronis ramodeni- leontievi

me sityvebis Targmani.
ruseTSi mimdinare batonymuri si-
stemis krizisma da qveyanaSi arsebulma
revoluciurma situaciam gavlena mo-
axdina rusuli antikuri istoriogra-
fiis ganviTarebaze. glexidan dawyebu-
li revolucion-narodnikebiT damTa-
vrebuli yvelas wina planze hqonda ga-
nikoloz
motanili saglexo reformis gatarebis CerniSevski
sakiTxi. frangi moazrovnebis msgavsad, rusi revolucione-
r-demokratebi, TavianTi ideebisTvis damxmare argumente-
bad iyenebdnen faqtebs antikuri istoriidan. mag., nikoloz
CerniSevski (1828-1889 ww.) da sxva revolucioneri marTalia
ar iyvnen profesionaluri istorikosebi, magram SesaniSna-
vad iyvnen gaTvicnobierebuli romaul istoriaSi. CerniSe-
vski publicistur werilSi – „romis dacemis mizezebi“ (1861
w.), igi xazs usvamda romauli civilizaciis did miRwevebs

- 221 -
Sua saukuneebTan SedarebiT. statiaSi CerniSevski sainte-
reso xedvas aviTarebda: „romis imperiis provincialur me-
mkvidreobaSi Cven ver vpoulobT veraviTar mizezebs, riTac
SegviZlia CavTvaloT, rom Zveli samyaros kvdoma iyo auci-
lebeli da sasargeblo kacobriobisTvis... mxolod XVIII s.
Sua xanebisTvis SesZlo kontinenturma evropam asuliyo im
simaRleebze, romelic man miaRwia III-IV ss. mijnaze. barbaro-
sebis winaSe das. romis dacemam mTeli 1000 wliT Seaferxa
progresi“.
qveyanaSi saglexo reformis gatarebis aucileblobam
rusul istoriografiaSi ganapiroba romauli samyarodan
msgavsi Tematikis wamoweba. mag., b. zapolskim gamosca „Zmebi
grakxusebi da maTi kanonmdgomareoba“, p. komarovskim „ro-
mis finansuri da ekonomikuri urTierTobebi“ (1869 w.), xo-
lo m. volskim „miwis monuri damuSaveba“ (1869 w.).
XIX s. II nax. rusuli antikuri istoriografiis erTgva-
ri gafurCqvnis periodia. am periodSi samecniero publika-
ciebma raodenobrivi da xarisxovani kuTxiT im dones mi-
aRwia, rom SesaZlebeli gaxda oTxi damoukidebel mimarTu-
lebebis kvlevebze saubari. es iyo: istoriul-filologi-
uri (v. latiSevi, s. Jebelevi...), kulturul-istoriuli (f.
miSCenko, v. modestovi...), socialur-politikuri (v. buze-
skuli...) da socialur-ekonomikuri (m. rostovcevi, m. xvo-
stovi...).
marTalia, samecniero kvlevebi yvela mimarTulebiT
midioda, magram rus istorikosTa mxridan socialur-eko-
nomikur Tematikaze muSaobam mainc gansakuTrebuli aqtu-
aloba SeiZina. aSkara iyo, rom evropaSi mimdinare revolu-
ciurma bataliebma da maTi wyalobiT saistorio azrovneba-
Si dominirebuli socialur-ekonomikuri sakiTxebis kvle-
vam gamoZaxili hpova ruseTSi. miT umetes, rom ruseTSi mi-
mdinare burJuaziulma reformebma da Semdgom gavrcelebu-
lma marqsistulma ideebma Zveli istoriis Tematikaze mo-
muSave mecnierTagan moiTxova aRniSnuli sakiTxebis gaSuqe-
ba.
XIX s. II nax. romis istoriis Sesaxem momuSave rusi mkv-

- 222 -
levarebidan erT-erTi woniani figura gaxldaT ivane pomi-
alovski (1845-1906 ww.). igi iyo peterburgis universitetis
romauli sityvierebis profesori da ruseTis mecnierebaTa
akademiis wevri. mecnierebaSi misi pirveli gamokvleva Se-
exo romael mweral markus varonis cxovreba-moRvaweobas.
pomialovskis sadoqtoro disertacia gaxldaT „epigrafi-
kuri etiudebi“ (1873 w.). igi Sesdgeboda Zveli gamonaTqvame-
bis da romauli kolumariebisagan. SevniSnavT, rom pomi-
alovskamde epigrafikis es nawili zogadad ar iyo msjelo-
bis sagani rusul da evropul istoriografiaSi.
pomialovskis sxva naSromebia: „kavkasiis berZnul-la-
Tinuri warwerebis krebuli“ (1881 w.),
„ramodenime ucnobi romauli warwera“
(1877 w.), „arqeologiuri monapovari pu-
atieSi“ (1886 w.) da sxv.
peterburgis da odesis universi-
tetebSi moRvaweobda vasil modestovi
(1839-1907 ww.). misi samecniero naSrome-
bSi italiis uZvelesi periodi mniSvne-
lovanwilad dafuZnebuli iyo maSinde- vasil
li arqeologiur monacemebze. mecnieri modestovi

swavlobda italiis uZveles mosaxleobis etruskebis da me-

sapebis istorias, laTinuri damwerlobis aRmocenebis saki-
Txebs, romelic mas romamdel periodSi gadahqonda. aseve
igi ikvlevda Zveli romis saxelmwifos da kulturis isto-
riis sakiTxebs da a.S.
modestovs ekuTvnoda monografiebi - „tacitusi da mi-
si nawarmoebi“ (1864 w.), „mefeTa periodis romauli damwe-
rloba“ (1868 w.), „leqciebi romaul literaturaSi~ (n. I-II,
1873-1875 ww.), „Sesavali romaul istoriaSi“ (n. I-II, 1902-1909
ww.) da sxva statiebi. „mefeTa periodis romauli damwerlo-
ba“-Si modestovi Seexo laTinuri anbanis warmoSobis da ro-
mauli mwerlobis dawyebis sakiTxebs. am sakiTxSi ZiriTadSi
igi momzenis gavlenis qveS iyo moqceuli. modestovi laTi-
nuri anbnis warmoSobas ukavSirebda ara finikiurs, aramed
berZnuls. amasTan, mecnierma apeninis naxevarkunZulze ga-
mohyo anbanTa jgufis ori tipi: 1. laTinuri da 2. italikuri
- 223 -
tomebis (etruskebi, umbrebi...). istorikosis azriT, laTi-
nuri anbani romaelebma q. kumedan SeiTvises, Tavdapirvelad
mniSvnelovnad gansxvavdeboda da Sesdgeboda 16 asosgan,
romlebmac droTa ganmavlobaSi miaRwia 21.
XIX-XX ss. mijnaze ruseTSi klasikuri filologiuri
skolis TvalsaCino figura gaxldaT polonuri warmoSobis
mecnieri - TadeuS (igive fadei) Stefan zelinski (1859-1944
ww.). igi iyo udidesi wyaroTmcodne da kulturologi, pete-
rburgis da varSavis universitetebis profesori. Zveli
enebis brwyinvale codnam, SesaniSnavma erudiciam da sa-
istorio mecnierebis mimarT alRom, zelinskis SesaZle-
bloba misca gamxdariyo Tanadrouli epoqis erT-erTi wona-
di figura. igi uaRresad produqtuli
mecnieri iyo da marto misi samecniero
memkvidreoba 800-ze met naSroms moiT-
vlida, romelTa umetesoba avtoris ga-
rdacvalebis Semdeg miewoda farTo
auditorias. unda SevniSnoT, rom ru-
seTSi moRvawe klasikuri filologiis
mkvlevarebidan igi erTaderTi iyo, ro-
melic ar ifargleboda filologiis da-
TadeuS
zelinski rgis viwro CarCoebiT da cdilobda mis
CarTvas zogadad humanitaruli mecnierebis sistemaSi.
Zveli istoriis periodze zelinskim SesaniSnavi gana-
Tleba miiRo germaniaSi. Temaze – „meore punikuri omis uka-
naskneli wleebi~, 1880 wels, laifcigis universitetSi mas
doqtoris wodeba mieniWa. 1887 wels derptis universitetSi
zelinskim Zvel atikur komediebze daicva disertacia da
amjerad mas mieniWa klasikuri filolofiis doqtoris wo-
deba.
rusi mecnieri ed. frolovi (1933-2018 ww.) SeniSnavda,
rom zelinskim „Tavisi filologiuri ostatoba Caayena ku-
lturul-istoriuli kvlevebis samsaxurSi, romelmac mo-
icva mTeli antikuroba, yvela misi stadiebi, rogorc ber-
Znuli, ise romauli“. monografia - `ciceroni aTaswleulis
sarkeSi~ (1912 w.), umal iqca bestselerad, romelmac avtors

- 224 -
rus antikur mkvlevarTagan pirvels dasavleTis samecni-
ero wreebSi popularoba moupova. naSromSi zelinskis Sesa-
niSnavad hqonda SeniSnuli, rom ciceroni miekuTvneba im
moRvaweTa ricxvs, romelTa sicocxle grZeldeba fizikuri
sikvdilis Semdegac. am SemTxvevaSi igi marTali iyo. sauku-
neebi gavida oratoris gardacvalebidan, magram JamTa
svlam mis saxels kidev ufro meti elferi SesZina.
ciceronis (1901 w.), ovidiusis (1913 w.) da liviusis
Txzulebis frangmentis (1970 w.) garda, zelinskis hqonda na-
Sromebi Zveli romis socialuri da politikuri istori-
idan. romauli religiis da qristianobis sakiTxebs mieZRvna
misi publikaciebi: `qristianobis mowinaaRmdgebi~ (1907 w.),
`romis imperiis religia~ (2000 w.), `antikuri qristianoba~
(1999 w.) da sxva. rac Seexeba politikur istorias, am mxriv
zelinskis Sromebia: `romis respublika~ (1935 w.), `romis
imperia~ (1938 w.) da a.S.
zelinskis Semdgom, Zvel istoriaze momuSave rus me-
cnierebs Soris, msoflio donis mecnierad aRiarebuli iyo
mixeil rostovcevi (1870-1952 ww.). misi fundamenturi Sro-
mebi Zveli romis istoriaSi wlebis manZilze dargis mkvle-
varTaTvis dResac samagido naSromebad miiCneva. mas ucna-
uri bedi ergo. msoflio aRiarebis miuxedavad ruseTSi, ma-
rqsisti istorikosebi mas ar wyalobdnen da misi Semoqme-
debas yovelTvis ganixilavdnen negatiuri kuTxiT. opone-
ntebi cdilobdnen antikur istoriografiaSi misi yvela da-
msaxurebis miCqmalvas. XX s. 30-40-iani wlebis sabWoTa isto-
riografiaSi rostovcevi miCneuli iyo samecniero mode-
rnizmis yvelaze reaqciuli frTis warmomadgenlad. 50-60-
ian wlebSi mis mimarT kritika Senelda da mxolod 90-iani
wlebidan samecniero wreebs xelaxla miewodaT Rvawlmosi-
li mecnieris publikaciebi.
rostovcevi gaxldaT berlinis (1914 w.) da ruseTis
(1917 w.) mecnierebaTa akademiis wevri. aseve peterburgis
(1901-1918 ww.), medisonis (1920-1925 ww.) da ielis universite-
tebis (1935-1944 ww.) profesori. politikuri represiebis ga-
mo, 1918 wels, igi tovebs ruseTs da sacxovreblad gadadis
aSS, sadac axerxebs Tavisi samecniero skolis Seqmnas. am
- 225 -
skolaSi aRizardnen SemdgomSi cnobili mecnierebebi - e. bi-
kermani, a. momiliano da sxv.
rusi mecnieri ZiriTadSi socialur-ekonomikur Tema-
tikaze muSaobda. marTalia aRniSnul Tematikas im periodis
ruseTSi swavlobdnen r. viperi, d. petruSevski da sxva me-
cnierebi, magram unda SevniSnoT, rom maTi kvlevis horizo-
nti da sakvlevis Tematika iyo viwro. maT ar hqondaT prete-
nzia msxvil ganzogadoebul Teoriebis Seqmnaze.
farTo aRiareba rostovcevs moutana fundamenturma
naSromebma – `antikuri msoflios istoria~ (t. I-II, 1926-1927
ww.), `romis imperiis socialur-ekonomikuri istoria~ (1926
w.), `elinisturi samyaros socialur-
ekonomikuri istoria~ (t. I-III, 1941 w.).
aseve mas ekuTvnoda saintereso gamo-
kvleba - `romis imperiis dabadeba~ (1918
w.). naSromis momzadebas ubiZga 1917-
1918 wlebSi ruseTi mimdinare poli-
tikurma bataliebma.
saistorio movlenebis ganmeore-
mixeil bis principidan gamomdinare, rosto-
rostovcevi
vcevi, ruseTSi mimdinare procesebis
analogs poulobda Zveli romis istoriaSi, rac mas erTob
originalurad gamouvida. momzenis msgavsad man saintereso
paralelebi gaukeTa Zv.w. I s. da mis Tanadroul epoqaSi mi-
mdinare procesebze Tu politikosebze. mag., istorikosi-
sTvis lenini igive katilinaa, trocki-klodiusi, kerenski-
ciceroni, xolo realuri revolucioneri mxolod keisari.
rusi mecnieri romis eqspansionuri politikis Sefasebisas
naxulobda mis kavSirebs Tanadroul germaniasTan, britane-
Tsa da karTagens Soris, xolo ruseTs igi amsgavsebda Zvel
sparseTs.
samecniero wreebSi rostovcevma pirvelma aRniSna ro-
mauli armiis roli qveynis istoriaSi da misi mxridan mosa-
lodneli saSiSroebebis Sesaxeb, rodesac maT saTaveSi dga-
nan ambiciuri politikosebi. maieris msgavsad igi „cikluri
Teoriis“ momxre iyo. rusi istorikosisTvis I-II ss. romis

- 226 -
imperia warmoadgenda dros, rodesac xdeboda msoflio ga-
cvla, sxvadasxva regionebs Soris urTierTobebis saxmele-
To da sazRvao gzebis ganviTarebiT. istorikosis azriT, es
iyo warmoebis da misi sxvadasxva mxareebis (qaRaldis warmo-
eba...) gafurCqvnis dro. amas werda rostovcevi da iqve amate-
bda, rom antikurobisTvis damaxasiaTebeli iyo qarxana-fa-
brikebis arqona, organizebuli muSaTa klasis ararseboba
da a.S. gviandeli romis istoriis politikur moRvaweebze
(keisari...) saubrisas rostovcevi werda, rom maT erTgvari
revanSi moaxdines kapitalizmze. vinaidan jariskacebisTvis
jamagiris micemiT isini iZulebuli iyvnen CaetarebinaT
proskripciebi, moexdinaT miwebis didi raodenobis eqspro-
piacia, Sexebodnen qalaqebis interesebs da a.S. maSasadame,
maieris kvaldakval rostovcevi aRiarebda antikur samya-
roSi komerciis da mrewvelobis maRal dones.
„romis imperiis socialur-ekonomikuri istoriaSi“
rostovcevi respublikis dacemis, avgustusis da misi me-
mkvidreebis mier principatis damyarebas, igi ganixilavda
procesad, romlis Sedegad naxevradfeodali lendlorde-
bis xelmZRvanelobiT fermerTa erma ganicada transforma-
cia kapitalisturSi da kidev ufro urbanizebul saxelmwi-
foSi. rostovcevi mudmivad xazs usvams im faqts, rom impe-
ratorebs, rogorc wesi hqondaT provinciis qalaqebis bu-
rJuaziis mxardaWera. ukanaskneli ki mTavari Zala iyo fla-
viusebis da antoninebis dros.
rostovcevis maRali samecniero potencialis maCvene-
beli iyo misi mxridan rusul enaze evropel swavlulTa
sxvadasxva wignebis Targmnis iniciativa da redaqtoroba.
misi xelSewyobiT iTargmna - b. nizes „romis istoriis da wya-
roTmcodneobis narkvevebi“ (1910 w.), r. pelmanis, „antikuri
komunizmis da socializmis istoria“ (1910 w.), f. baumgar-
tneris, f. polandas da r. bagnerias – „elinistur-romauli
kultura“ (1914 w.) da sxv.
revoluciamdel rusul antikur istoriografiaSi
romauli samarTlis aRiarebuli mkvlevari iyo iosif po-
krovski (1868-1920 ww.). igi iyo peterburgis (1903 w.), xarkovis

- 227 -
(1912 w.) da moskovis (1917 w.) universitetebis romauli sama-
rTlis profesori da samarTalmcodne. mis saxelTan aris
dakavSirebuli rusuli samarTlis skolis Seqmna. mecnieris
popularobis maniSnebelia is faqti, rom mis naSromebs kva-
li ver daaCina ruseTSi mimdinare ideologiurma cvlile-
bebma. revoluciamdel da Semdgomi periodis ruseTSi, po-
krovskis naSromebi, samagido wigni iyo romauli samarTlis
sferoSi momuSave mkvlevarTaTvis.
romauli samarTlis sakiTxebze miZRvnili pokrovskis
publikaciebi iyo an popularuli, anda
fundamenturi naSromebis xasiaTis. na-
Sromma „faqti da ufleba romaul sama-
rTalSi“ (vena, 1895 w.) avtors aRiareba
moutana. amis garda, mecnieris publika-
ciebidan gamovyofT: „leqciebi roma-
uli samarTlis istoriaSi“ (1904 w.), „sa-
zogadoebriv-samarTlebrivi mimdinar-
eobebi samoqalaqo samarTlis istori-
iosif aSi“ (1909 w.) da „romauli samarTlis
pokrovski istoria“ (1913 w.). ukanaskneli naSromis
popularobis maniSnebelia sxvadasxva wleebSi misi samjer
gamocema. wigni gaTvlili iyo profesionali iuristebi-
sTvis da mkiTxvelTa farTo auditoriisTvis.
XX s. 20-iani wlebidan rusuli antikuri istoriogra-
fia marqsistuli meTodologiis CarCoebSi moeqca. qveyana-
Si dominirebulma ideologiam Zireuli cvlileba moaxdina
Zveli istoriis Tematikaze momuSave mkvlevarTa Sexedule-
bebze. revoluciamdeli mecnierebisgan gansxvavebiT wina
planze wamoiwia antikuri istoriis mimarT gansxvavebuli
miznebi, amocanebi da calkeuli periodebis Tu probleme-
bis mniSvneloba. istorikosebisgan iTxovdnen monaTa saki-
Txis da klasobrivi brZolis Temebis wina planze wamowevas.
xelisuflebis mxridan sauniversiteto qselis kontrolma
da 30-ian wlebSi ruseTSi mimdinare represiebma daRi daaCi-
na qveyanaSi antikuri istoriis swavlebas. mecnierTa nawili
politikuri Sexedulebebis gamo emigraciaSi wavida, sxvebi
gadaasaxles, anda fizikurad ganaadgures.
- 228 -
 aseT fonze, antikur Tematikaze momuSave sabWoTa me-
cnierebSi naTeli figura gaxlda aleqsei losevi (1893-1988
ww.). man saintereso cxovrebis gza gaiara. losevma erTdro-
ulad filosofiis da klasikuri filologiis mimarTule-
biT daamTavra moskovis universiteti, Rrma morwmune da 30-
ian wleebSi represirebuli. reabilitaciis Semdeg losevs
1943 wels honoris causa-s principiT mieniWa doqtoris wodeba.
gansacvifrebeli iyo losevis samecniero kvlevis ho-
rizonti. igi ikvlevda musikis filoso-
fias, antikur filosofias, iyo mTarg-
mneli da istorikosic. arada, represi-
ebidan dabrunebuli mecnieri praqti-
kulad brma iyo. marTalia losevs kon-
kretulad romis istoriis Sesaxeb zo-
gadi xasiaTis naSromi ar dauweria, igi
ufro elinuri TematikiT ifarglebo-
da, magram mis publikaciebSi - `antiku-
ri kosmosi da Tanamedrove mecniereba~ aleqsei
(1927 w.), `musika, rogorc logikis saga- losevi
ni~ (1927 w.), `miTosis dialeqtika~ (1930 w.), `antikuri miTo-
logia antikuri komentarebiT~ (2005 w.) da a.S., mocemuli iyo
berZnul-romauli civilizaciis dadebiTi mxareebis kon-
kretuli maxasiaTeblebi. mecnieris SemoqmedebaSi gansaku-
Trebuli adgili ekava monografias - `antikuri esTetikis
istorias~ (t. I-VIII, 1963-1994 ww.). mravaltomeulSi avtoris
mxridan mocemuli iyo antikuri sulieri tradiciebis Rrma
istoriul-filosofiuri da kulturologiuri sakiTxebis
kvleva.
antikur periodze momuSave pirveli Taobis sabWoTa
mecnierebis warmomadgeneli iyo sergei kovaliovi (1886-
1960 ww.). igi iyo leningradis universiteti Zveli saberZne-
Ti da romis istoriis kaTeDris gamge. kovaliovi im pirTa So-
ris iyo, romlis mxrebze gadaira Zveli saberZneTis da ro-
mis istoriis Sesaxeb sabWoTa skolis Seqmna. misi wvlili
didi iyo yofili ssrk masStabiT Zveli msoflios istoriis
saskolo (1954 w.) da sauniversiteto saxelmZRvaneloebis
(1936 w.) Seqmnis saqmeSi.
- 229 -
 kovaliovis Semoqmedeba yovelTvis ganicdida ssrk-Si
Seqmnil ideologiur wnexs, ris gamoc antikur samyaroSi mi-
mdinare movlenebi masTan marqsistuli poziciebidan Su-
qdeboda. am mizezebiT unda aixsnas, rom rigi movlenebis Se-
fasebisas mecnieri ukiduresobaSi gadadioda. mag., misi po-
zicia calsaxa iyo, rodesac Zveli romis dangrevas igi mi-
awerda „erTian socialur revolucias“. mis pirvel etaps
kovaliovi xedavda Zv.w. II-I ss. monaTa ajanyebebSi, imis mi-
uxedavad, rom es gamosvlebi gamoyofili iyo III-IV ss. are-
ulobebisgan. monaTa ajanyebebs kovaliovma araerTi publi-
kacia (1934; 1956 ww.) miuZRvna.
mogvianebiT, 1947 wels, romis respublikis miwuruls
mimdinare monaTa ajanyebebze da mTlianobaSi samoqalaqo
omebze kovaliovma zomieri da ufro da-
majerebeli Sexeduleba ganaviTara. mi-
si azriT, „Zv.w. II-I ss. mimdinare samoqa-
laqo omebi iyo ar ubralod socialuri,
aramed ufro rTuli revoluciuri mo-
Zraoba, romelic mimarTuli iyo Tana-
drouli epoqis mTeli socialur-poli-
tikuri urTierTobebis sistemis wina-
aRmdeg“. es iyo - werda avtori – „mebato-
sergei nebis winaaRmdeg monebis ajanyeba, pro-
kovaliovi vincialebis gamosvla mCagvreli roma-
elebis winaaRmdeg, es iyo miwisTvis soflis Raribobis, mo-
qalaqeobisTvis italikebis da romauli demokratiis brZo-
la nobilitetis winaaRmdeg. es iyo mZlavri da xangrZlivi
revoluciuri moZraoba, romelic ver gadaizarda revolu-
ciaSi. igi CaxSobili iyo monaTa ajanyebebis stiqiurobis da
Tavisufali mosaxleobisgan misi izolirebis, romauli da
italikuri demokratiis sisustis da romis monaTmflo-
beluri sistemis simtkicis gamo“. srulqmni socialuri re-
volucia kovaliovis mixedviT ganxorcielda mxolod III-IV
ss. da mas uFfro rTuli xasiaTi hqonda. vinaidan monebTan
erTad ukve gamovidnen kolonebi, romauli sazogadoebis
qveda fenebi da romis mezobeli barbarosi tomebi.
romauli samoqalaqo Temis raobaze, patriciebis da
- 230 -
plebeebis mimarT saubrisas, kovaliovma wamoayena e.w. „kom-
pleqsuri Teoria“. mecnieris azriT, patriciusebi Tavdapi-
rvelad iyvnen romis ZirZveli mosaxleoba, romlebic Se-
mdeg gaxdnen misi elituri nawili. rac Seexeba plebeebs, ko-
valiovis mixedviT, maTi formireba moxda Zalismieri Tu ne-
bayoflobiTi gziT gadasaxlebulebiT, mezobeli damorCi-
lebuli Temebidan, ucxo eTnikuri elementebiT (etruskebi)
da „gamoricxuli ar iyo Zireuli romis mosaxleobis soci-
alur-ekonomikuri degradaciiT“.
kovaliovi erT-erTi pirveli sabWoTa istorikosi iyo,
romelic ikvlevda qristianobis sakiTxebs, rasac mieZRvna
mecnieris Semdegi publikaciebi: „qristianobis warmoSoba“
(1948 w.), „qristianobis warmoSoba da misi klasobrivi arsi“
(1051 w.), „miTi qristeze“ (1954 w.) da sxv. am publikaciebSi me-
cnieri mkveTrad akritikebda evropel mecnierebs, romle-
bic misTvis iyvnen „miTologiuri skolis“ warmomadgenle-
bi, avtoris SeniSvniT „ar swavlobdnen adreuli qristiano-
bis social-politikur, ekonomikur da ideologiur isto-
riul winapirobebs“.
rig sakvanZo sakiTxebze kovaliovis mimarT SeniSvnebis
miuxedavad, Tanadrouli momentisTvis, misi naSromi „romis
istoria“ (1948 w.) yofil sabWoTGa antikur mecnierebaSi erT-
erT srul publikaciad miiCneoda. Sinaarsobrivi da mocu-
lobiTi mxaris garda wigni dawerili iyo martivi eniT, ra-
mac avtors popularoba moupova.
moskovis universitetis Zveli msoflio istoriis ka-
Tedris gamge 1934-1941 wlebSi vladimer sergeevi (1883-1941
ww.) iyo erT-erTi pirveli mkvlevari, romelmac sabWoTa ga-
naTlebis sistemaSi Seqmna umaRlesi saswavleblebisTvis ga-
nkuTvnili zogadi saxelmZRvaneloebi Zveli saberZneTis da
romis istoriaSi. misi monografia „Zveli romis istoriis
narkvevebi“ (t. I-II, 1938 w.) umal iTargmna sxvadasxva enebze.
es iyo lakonuri eniT dawerili naSromi romlis pirveli
tomi daeTmo mefeTa xanas da respublikis periods, xolo me-
ore tomi imperiis monakveTs da das. romis imperiis dacemis
sakiTxebs. naSroms ar axasiaTebda originaloba. misi dade-

- 231 -
biTi mxare iyo mxolod auditoriisTvis romis istoriis Ta-
obaze erTiani qargis miwodeba.
romaul Tematikaze sergeevs sxva naSromebic hqonda:
„Zveli romis istoria“ (1922 w.), „msoflio krizisi“ (t. I-V,
1924 w.), „feodalizmi da savaWro kapitalizmi antikur samya-
roSi“ (1926 w.), „Zveli romis diplomatia“ (1941 w.). „tiberi-
usis principati“ (1940 w.) da a.S.
moRvaweobis adreul etapze sergeevi m. pokrovskis ze-
gavlenis qveS iyo da igi Tvlida, rom antikur saxelmwifo-
ebSi arsebobda feodalizmi an savaWro kapitalizmi. ax.w. III
s. romis krizisis erT-erT mizezad istorikoss imperiis me-
urneobis erTgvarad kapitalisturSi gardaqmna miaCnda.
rusul (sabWoTa) istoriografiaSi farTo profilis
mecnieri iyo robert viperi (1859-1954
ww.). misi samecniero kvlevis areali mo-
icavda evropis istorias dawyebuli Zve-
li periodidan mecnieris Tanadroul
dromde. moskovis universitetSi miRe-
buli ganaTleba viperma 1885-1887 wle-
bSi gaiRrmava berlinis, venis da pari-
zis universitetebSi. e. kurciusi, fi-
ustel de kulanJis da sxvebis leqci-
ebma gansazRvres misi daintereseba mso-
robert viperi flio istoriis TematikiT. moskovis
universitetSi misi saleqcio kursebi moicavda: antikur da
axali istorias, socialur ideebsa da saistorio mecni-
erebis meTodologiis sakiTxebs. igi universitetis popu-
larul leqtorTa ricxvSi Sedioda.
saberZneT-romis istoriis sxvadasxva sakiTxebis (eli-
nuri demokratia...) Seswavla r. viperisTvis prioriteti iyo
da amitomac igi maT farTo speqtriT swavlobda. erT-erTi
aseTi sakvanZo sakiTxi iyo socialur-ekonomikuri istori-
is (agraruli urTierTobebis sakiTxi, xelosnobis ganviTa-
reba...) Seswavla. mag., Zveli romis ekonomikis ganviTarebis
analizisas, istorikosma miuTiTa romauli saadgilmamulo
meurneobis araerTgvarovneba. viperma masSi gamohyo lati-
fundiebi da „katonisebri tipis~ mamuli, rogorc wvril
- 232 -
glexuri meurneoba. „katonisebri tipis~ mamuls istoriko-
si „saSualo zomis racionalur meurneobas~ uwodebda da
misi gaCenis TariRad Zv.w. III-II ss. mijna miaCnda. rac Seexeba
latifundiebs, viperis azriT, man gavrceleba hpova Zv.w. I s.
unda iTqvas, rom romauli meurneobis araerTgvarovnebis
Sesaxeb viperiseulma koncefciam Tavisi ganviTareba hpova
rusul (sabWoTa) da evropul istoriografiaSi.
naSromSi „romis imperiis istoriis narkvevebi~ (1908
w.), viperi Seexo monebis Sromis rols. istorikosi erTis
mxriv SeniSnavdDa, rom „raRac 200 wlis manZilze Zv.w. II s. II
nax. – ax.w. I s. dasasrulamde monis Sromam da monaTvaWrobam
arsad miaRwia iseT gaqanebas, rogorc romSi~. amave dros
istorikosi uaryofda istoriografiaSi damkvidrebul -
tradicias, TiTqos mepatroneebi saerTod ar zrunavdnen
monebze. istorikosis azriT, „kapitalis didi nawili midi-
oda swored monaTa personalis SeZenaze..., rac ganapirobe-
bda SeZenili samuSao Zalis mimarT zrunvas... radganac ara-
Tavisufali samuSao Zalis dakargvis SemTxvevaSi ikargebo-
da dakarguli kapitali~. marTalia antikur sazogadoebaSi
monaTa Sromas viperi mniSvnelovan rols akuTvnebda, ma-
gram igi masSi mainc ver xedavda Zveli ekonomikis specifi-
kas da xazs ar usvamda mis monaTmflobelur xasiaTs. „mono-
bis masobrivi~ ganviTareba istorikosisTvis iyo mxolod
„romauli kapitalizmis~arsebiTi xazi.
viperisTvis damaxasiaTebeli iyo Zvel romSi mimdinare
politikuri da ideologiuri movlenebis axsna socialuri
brZoliT da klasTa Soris TanafardobiT. igi kulanJis
akritikebda, radganac frangi mecnieri klasebis Camoyali-
bebaSi did rols aniWebda religias, ojaxs, Zaladobas da ra-
sobriv sawyiss. gvian romaul respublikuri struqturebi-
dan viperi gamohyofda: 1. aristokratias, „magnatebs~ da no-
bilitets, 2. mxedrebs da „kapitalistebs~ da 3. qalaqis da
soflis plebs.
evropuli saistorio mecnierebaSi miRebuli Tanadro-
uli terminebis (imperializmi, kapitalizmi...) antikuri sa-
zogadoebis mimarT gamoyenebis praqtika miRebuli iyo vipe-

- 233 -
risTvisac. saistorio procesebis ganmeorebiTobis princi-
pidan gamomdinare mas antikuroba miaCnda evropuli kapita-
lizmis analogi. msgavseba misTvis iyo mxolod raodeno-
briv da ara xarisxobriv WrilSi. antikuri da kapitalistu-
ri socialuri struqturebis daaxloeba iwvevda Zvel sazo-
gadoebis Tavisufal mosaxleobaSi klasebis gamovlenas.
amiT xdeboda Zveli sazogadoebis ZiriTadi klasis - monebis
da maTi rolis ignorireba socialur brZolaSi.
grakxusebidan keisramde mimdinare agraruli sakiTxis
ganviTarebaSi viperma gamohyofda ori xazi: demokratiuli
(grakxusebis kanonmdebloba, saturninusi, livius druzusi
da servilius rulusi) da aristokratiuli (antigrakxul
kanonmdebloba, livius druzus ufrosi, sula, keisari da
triumvirebi). istorikosis azriT, demokratebis da mona-
rqistebis programebis saerTo Tviseba iyo ukanasknelebis
mxridan pirvelebis programidan umniSvnelovanesi punqte-
bis gadmoReba. respublikis kriziss da dacemas istorikosi
ukavSirebda demokratiis „daRupvas~. viperi werda „demo-
kratiis warumateblobiT da misgan gamomdinare 60-iani wle-
bis reaqcia erTad aRebuli Seadgendnen respublikis kata-
strofas~. istorikosi kategoriulad winaaRmdegi iyo mo-
mzeniseuli koncefciisa, rom imperiis politikuri wyoba
warmoadgenda demokratiis monarqiul organizacias, rom
imperatorebi iyvnen dabali fenebis interesebis damcveli,
xolo keisari demokratiis beladi da grakxusebis saqmis
gamgrZelebeli. viperi SeniSnavda, rom momzenis koncefcia
iyo XIX s. 50-iani wlebis germaniis socialur-politikuri
viTarebis produqti, rodesac 1848-1849 wlebis revoluci-
ebis Semdeg evropaSi daimsxvra demokratia. aseT viTarebaSi
„Sua klasebi da masTan mimxrobili inteligencia Seecada
gamosavali enaxa popularuli monarqiis saxiT~.
viperi erT-erTi pirveli iyo rusul istoriografiaSi,
romelic mkveTrad gamovida keisris personis panegerikis
winaaRmdeg. amave dros, Tanadrouli evropul istoriogra-
fiis msgavsad, istorikosisTvis damaxasiaTebeli iyo anti-
kuri epoqis mimarT sxvadasxva modernistuli terminebis

- 234 -
(kapitalizmi, imperialisturi politika, revolucia, pro-
letariati...) gamoyeneba. meieris modernizmis ciklurobis
Teoriidan gamomdinare, igi Tvlida, rom „sameurneo cxo-
vreba Zvelad iyo ufro rTuli da man naturaluri, qalaqu-
ri da saxalxo meurneobis saxiT gaiara sami safexuri~.
mecnieri ekuTvnoda sabWoTa mecnierTa im jgufs, ro-
mlebic qristianobis warmoSobis miTologiuri Teoriis
momxre iyvnen. am Temaze misi soliduri naSromebia: „qristi-
anobis aRmoceneba“ (1918 w.), „qristianuli literaturis
aRmoceneba“ (1946 w.) da „romi da adreuli qristianoba“ (1954
w.). viperisTvis damaxasiaTebeli iyo ieso qristes realobis
uaryofa. qristianobis aRmocenebas igi aTariRebda ara I s-
isT, aramed II s. rac Seexeba qristianul literaturis aRmo-
cenebas, mas igi II s. miwuruliT aTariRebda. qristianoba-
sTan dakavSirebiT mecnieris pozicia ar iqna gaziarebuli
samecniero wreebSi, radganac viperis mxridan gamoTqmuli
varaudebi winaaRmdegobaSi modioda sa-
istorio mecnierebaSi arsebul rig mo-
nacemebTan (arqeologiuri monapovari,
I s. saxarebiseuli fragmentebiT arse-
buli papirusebi...).
romis respublikis krizisis da da-
cemis Sesaxeb rusul (sabWoTa) istori-
ografiaSi momzeniseul da maieriseul
tradiciebs Sejameba gaukeTa nikoloz
maSkinma (1900-1950 ww.). misi monografia
„avgustusis principati“ (1949 w.) marTa- nikoloz
maSkini
lia ^miZRvnili iyo oqtavianes mmarTve-
lobaze^, magram naSromis SesavalSi da wignis pirvel nawil-
Si saubari iwyeba Zv.w. 62 wlis movlenebiT. amasTan,^ movlene-
bis aRwerisas avtori farTod iyenebs ciceronis, salusti-
usis da sxva wyaroebs. gansakuTrebiT STambeWdavad aris ma-
sTan gadmocemuli keisris sikvdilis Semdgomi periodis
romis Sidapolitikuri brZolis bataliebi. maSkinis wigni
iyo SesaniSnavi gamokvleva, romelic dafuZnebuli iyo maSi-
ndeli msoflio antikuri saistorio mecnierebis miRweve-
bze da vityviT, rom mas ver amcirebs calkeul sakiTxebze
- 235 -
dRevandeli mecnierebis mxridan axlebuli xedva. monogra-
fiisTvis, sikvdilis Semdeg (1951 w.), maSkini stalinuri pre-
miiT dajildovda.
maSkini iyo moskovis saxelmwifo universitetis pro-
fesori (1939 w.), Zveli msoflio isotiis kaTedris gamge (1943
w.) da Jurn. „Вестник древней истории~-s mTavari redaqtori. ma-
Skini iyo sauniversiteto sivrceSi moqmedi `Zveli romis
istoriis~ (1947 w.) saxelmZRvanelos avtori. wignis popula-
rulobis maniSnebeli iyo misi mravaljeradi Targmna-gamo-
cema sxvadasxva enebze.
mecnieris kvlevis sfero iyo romis respublikidan
imperiisken gadasvlis problemebi. igi aseve ikvlevda pro-
vinciebis romTan urTierTobebs, kulturis, romauli afri-
kis sakiTxebs da a.S. aRniSnul Tematikaze misi naSromebia:
„agnostikebi da cirkumcelionebi Teodosis kodeqsSi“ (1938
w.), „esxatologia da mesianizmi romis respublikis bolo pe-
riodSi“ (1946 w.), „Zv.w. II-I s-bis romis politikuri partiebi“
(1946 w.), „Zveli romis istoria“ (1947 w.), „romis imperiis
istoria“ (1949 w.). „romaul afrikaSi monebis da kolonebis
revoluciuri moZraobis sakiTxisaTvis“ (1949 w.) da sxva mra-
vali statia.
romis istoriis agrarul da yofiT sakiTxebze muSa-
obda maria sergeenko (1891-1987 ww.). igi iyo filologi da
antikuri istoriis erT-erTi wonadi mkvlevari. Zveli roma-
eli agronomebis – varonis, katonis da kolumelas Sromebze
dayrdnobiT, sergeenkom aCvena, rom romaul ekonomikaSi mi-
ndvris kulturebidan mevenaxeoba-mebaReobaze gadasvlis
mniSvnelobaze. aRniSnul sakiTxebs mecnierma miuZRvna: „na-
rkvevebi Zveli italiis soflis meurneobidan“ (1958 w.). ro-
mis yofiT sakiTxebze misi naSromebia: „Zveli romis xelo-
snebi“ (1968 w.), „Zveli italiis ubralo xalxi“ (1964 w.) „Zve-
li romis cxovreba“ (1964 w.) da a.S.
sergeenkos mTargmnelobiTi saqmianobidan aRsaniSna-
via netari avgustines „aRsarebis“ (1975 w.), tertulianes
„monaniebis Sesaxeb“, plinius umcrosis „werilebis“ (1984
w.), titus liviusis frangmentis da sxva wyaroebis Targmna.

- 236 -
 II msoflio omis Semdeg sabWoTa (rusul) istoriogra-
fiaSi Zveli romis istoriis kvlevis sferoSi gamorCeuli
figura iyo sergei utCenkos (1908-1976 ww.). igi iyo msoflio
donis mecnieri, leningradis da moskovis universitetebis
profesori, Jurnal ВДИDLB-is da mravaltomeulis „msoflio
istoriis“ meore tomis (1956 w.) mTavari redaqtori da a.S.
utCenkos sameniero kvlevis sferoSi iyo respublikis
dacemis epoqis politikuri ideebi, Te-
oriebi da politikosTa cxovrebebi. mas
aRiareba moutana monografiam - `@ide-
ur-politikuri brZola romSi respub-
likis dacemis win]~ (1952 w.). aRniSnuli
sakiTxiT mecnieris daintereseba ar iyo
SemTxveviTi. saqme imaSia, rom respub-
likis dacema gamoiwvia samxedro diqta-
sergei
turam,^ romelic arsebiTad damyarda utCenko
socialuri winaaRmdegobebis gamwvavebis da klasobrivi
brZolis gaRrmavebis pirobebSi. cxadia, rom am winaaRmde-
gobebma da brZolam Sesabamisi asaxva hpoves Zv.w. II-I s-bis
ideologiur cxovrebaSi.
monografiaSi avtori yuradRebas amaxvilebs berZnu-
li „πόλις“-is da romauli „civitas“-is istoriul rolis Sesa-
xeb. maTi arsis ganmartebisas, utCenko SeniSnavda, rom isini
antikuri samoqalaqo Temis msgavi formebi iyo, romelTa
specifikuri mxareebi poulobdnen anarekls saberZneTis da
romis sazogadoebis ganviTarebis procesebSi. polisuri
struqturis rangSi romze saubrisas, istorikosi Tvlida,
rom monaTmflobeluri warmoebis ganviTarebam gamoiwvia
wvril miwaTmflobelTa fenis `gamorecxva~ da maTi safuZ-
vlebis `msxvreva~. yovelivem saboloo jamSi gamoiwvia re-
spublikuri polisuri sistemis krizisi.
XX s. 60-70-iani wlebi uaRresad nayofieri darCa utCen-
kosTvis. sul raRac Tormeti wlis manZilze Zveli romis
istoriis Tematikaze man gamoaqveyna: „romis respublikis
krizisi da dacema“ (1965 w.), „istorikosis TvaliT“ (1966 w.),
„Zveli romi. movlenebi. xalxi. ideebi“ (1969 w.), „ciceroni

- 237 -
da misi dro“ (1972 w.), „iulius keisari“ (1976 w.) da „Zveli ro-
mis politikuri swavlebebi“ (1977 w.). maTSi utCenkom maqsi-
malurad warmoaCina Zv.w. I s-is politikur moRvaweTa mTel
galerea: ciceroni, keisari, katilina, krasusi, pompeusi...
da sxv., Tundac naklebad cnobil politikosebze, TiToeul
maTganze avtors moZiebuli hqonda detaluri masala da
amiT mkiTxvelisTvis Zvel romauli samyarodan Seqmnili
iyo sainteresi, obieqturi da naTeli portretebi. mag., ke-
isarTan mimarTebaSi mecnieri icavda Tezis diqtatoris
mxridan monarqiis damyarebis Sesaxeb miswrafebebis arqona-
ze da keisris yvela qmedeba gaazrebuli hqonda mimdinare
politikuri amocanebiT. rac Seexeba principatis ideolo-
giur momzadebaSi ciceronis rols, mecnierma oratoris mi-
marT istoriografiaSi (viperi……...) gavrcelebuli Sexedule-
bebi, rogorc @monarqiis Segnebul apologetze uaryo da mi-
si traqtatis „De re publica~-s safuZvelze daadgina didi ro-
maelis tradiciuli aristokratiul-respublikuri pozi-
cia.
utCenkos monografia - „romis respublikis krizisi da
dacema“, warmoadgens avtoris mxridan sxvadasxva wleebSi
gaJRerebuli Sexedulebebis mTlianobaSi moyvanis cdas. ma-
sSi ganxilulia romi-polisis, komicialuri wyobis krizi-
sis, plebeebis da monebis urTierTobebis, Zv.w. I s-Si armiis
roli, romis moqalaqeobis problemis da keisris diqtatu-
ris arsis sakiTxebi. mariusis, sulas da keisris magaliTze
utCenkom aCvena armiis roli romauli politikis cxovre-
baSi. avtoris azriT, armiis profesionalur statusze ga-
dayvanam da misma aqtiurad CarTvam politikur cxovrebaSi
daaCqara romSi respublikuri wyobis Secvla.
grakxusebidan dawyebuli oqtavianeTi damTavrebuli
periodi utCenkom gansazRvra, rogorc socialuri revolu-
ciis epoqa, rac mecnieris azriT gamoixata politikuri da
sakuTrebis formebis SecvliT. amasTan,^ utCenkom masSi dai-
naxa revoluciuri moZraobis ori xazi - glexur-agraruli
da monuri. revoluciuri moZraobis kulminaciad igi Tvli-
da mokavSireTa oms da italieli glexobis masobriv ajanye-

- 238 -
bebs, romlis Sedegad romma dakarga polisis statusi. Sem-
dgomSi, mecnierma daazusta,^ rom samoqalaqo omi es iyo
brZola mmarTveli klasis or sxvadasxva fraqcias Soris,^
romelic cdilobda mis sasargeblod gamoeyenebina socia-
luri revoluciis Sedegebi.
romis respublikis krizisis umTavres niSnad utCenko
miiCnevda saxalxo krebis, igive komiciis, rogorc „miwaTm-
flobelebis da monaTmflobelebis interesebis gamomxatve-
lis“, rolis dacemaSi. mecnierma amave WrilSi ganixila ro-
mauli armiis sakiTxi, romelSic saxalxo razmeli Caana-
cvla profesionalma meomarma. manve xazi gausva veteranTa
miwaTmflobelobis rols politikur brZolaSi. utCenkos
msjelobiT, romauli armia unda ganvixiloT ara „deklasi-
rebuli korporaciad, aramed, rogorc axal socialur-po-
litikur Zalad, romelsac ar hqonda kavSiri sakuTrebis
antikur formasTan da samoqalaqo TemTan“.
naSromSi - „Zveli romis politikuri swavlebebi“, me-
cnieri Seexo Zv.w. III-I ss. antikuri samyaros ZiriTadi bir-
Tvis – polisis krizisis socialur-politikuri sakiTxebs,
romauli istoriografiis ganviTarebis tendeciebs, sauke-
Teso wyobis Sesaxeb sxvadasxva swavlebebs, idealuri moqa-
laqis da mmarTvelis sakiTxebs. monografiaSi utCenkom Se-
jameba gaukeTa romauli tradiciuli sistemebis Rirebule-
bebs. igi mivida daskvnamde, rom principatis damyarebisas
romSi ukve Zveli Rirebulebebis mniSvnelobis gageba arse-
biTad Secvlili iyo. polisuri Rirebulebis Skala, rome-
lic emyareboda „monawileobis kavSirs“ (Temi – moqalaqe),
misi azriT, adgili dauTmo axals, romelic dafuZnebuli
iyo „qvemdebareobis kavSirze“ (imperia – qveSevrdomi). ro-
mauli sazogadoebis mier gavlili gza, utCenkos azriT, „Se-
iZleba ganisazRvros lakonuri formuliT, polisidan impe-
riisken da moqalaqeobidan qveSevrdomobisken“.
sabWoTa (rusul) istoriografiaSi Zveli romis isto-
riis socialur-ekonomikuri sakiTxebis wonadi mkvlevari
iyo elena Staermani (1914-1991 ww.). misi ZiriTadi naSromebi
iyo: „monaTmflobeluri wyobis krizisi romis imperiis da-

- 239 -
savleT provinciebSi“ (1957 w.), „romis imperiis Cagrul kla-
sTa morali da religia“ (1961 w.), „ romis respublikaSi mona-
Tmflobeluri urTierTobebis gafurCqvna“ (1964 w.), „monaT-
mflobeluri urTierTobebi adreul romis imperiaSi“ (1971
w.), „antikuri kulturis krizisi“ (1975 w.), „Zveli romi. eko-
nomikuri ganviTarebis problemebi“ (1978 w.) da „Zveli romis
religiis socialuri safuZveli“ (1987 w.). mag., ukanasknel
naSromSi avtori warmoaCens romaul religias evolucias
misi sawyisidan ax.w. III s-mde istoriis monakveTSi. avtori
warmoaCens religiis rols da adgils romaul faseulobaTa
sistemaSi. gansakuTrebuli adgili aqvs daTmobili saimpe-
ratoro kultis aRmocenebas. publikaciaSi romauli reli-
gia warmodgenilia rogorc socialuri movlena, romelmac
udidesi kvali datova Zvel romauli cxovrebis yvela sfe-
roze.
zemoT Tqmulis garda, Staermani, monawileobda „mso-
flio istoriis“ (t. II, 1956 w.), „Zveli romis kulturis“ (t. I,
1985 w.) da „evropis istoriis“ (t. I, 1988 w.) kapitaluri Sro-
mebis SeqmnaSi. masve ekuTvnoda sxvadasxva Sinaarsis laTi-
nuri wyaroebis Targmani da sxva mravali statia.
sabWoTa (rusul) istoriografiaze saubars davasru-
lebT ia maiakis (1922-2018 ww.) fundamenturi naSromia - „pi-
rveli mefeebis romi“ (1983 w.) saubriT. maiaki iyo moskovis
universitetis profesori. misi samecniero-kvlevis sfero
gaxldaT romis uZvelesi istoriis da mefeTa xanis periodis
sakiTxebis kvleva. unda SevniSnoT, rom mecnieris naSromma
imTaviTve miipyro samecniero wreebis yuradReba. saqme ima-
Sia, rom XIX-XX ss. mijnaze istoriografiaSi gavrcelebu-
lma antikuri wyaroebisadmi da romis adreuli istoriis mi-
marT hiperkritikulma midgomam, Zv.w. III s-mde, „maradiuli
qalaqis“ istoriis mxolod calkeuli sakiTxebi miiCneoda
realobad. maSasadame, drois moTxovna iyo, rom Zveli romis
istoriis adreul periodze gansxvavebuli xedvis naSromi
momzadebuliyo. wignSi gaTvaliswinebuli iyo meore mso-
flio omis Semdgomi saistorio mecnierebis yvela miRwevebi
(istoriografia, arqeologia...). erTi SexedviT avtoris ho-

- 240 -
rizonti TiTqos mxolod ori mefis – romulisis da numas ga-
rSemo ifargleba, radgan maTi mefobisas iwyeba romis saxe-
lmwifos da polisis formireba, magram unda iTqvas, rom
mecnieri aseve iZleva Zveli romis winaistoriis detalur
analizs, rac mis mxridan Semagrebuli iyo arqeologiuri da
lingvisturi monacemebiT.
wignSi ganmartebuli aris „polisi“-s, „qalaqi“-s arsi
da sxvadasxva tipis Temebi. NnaCvenebia,
rom polisi iyo saqalaqo samoqalaqo
Temis gansakuTrebuli tipi, romelic
damaxasiaTebeli iyo mxolod antikuri
sazogadoebebisTvis. Zveli romis gva-
rovnuli sistemis Taviseburebad avto-
rs miaCnda naTesaobis xazis meeqvse-me-
Svide Taobaze gansazRvra. klientebi ma-
iakis azriT iyo damokidebulebis pri- ia maiaki
mitiuli forma. avtori miiCnevda, rom
gansaxilvel periodSi ZiriTadSi gavrcelebuli iyo miwis
koleqtiuri sakuTrebis formebi. romulusis da numas saxe-
lmwifoebrivi reformebi (sasamarTlos reforma...) mecni-
eris azriT emsaxureboda mxolod samefo xelisuflebis ga-
Zlierebas da iwvevda senatis mimarT konfliqts.

qarTuli istoriografia
Zveli romis istoriis Sesaxeb miZRvnil zRva litera-
turaSi mokrZalebuli adgili ukavia qarTuli istoriogra-
fiasac. evropul antikur saistorio mecnierebasTan Seda-
rebiT igi mwiria, magram valdebuli varT mkiTxvels mivawo-
doT erovnuli mecnierebis miRwevebi. romauli samyaro zo-
gadad ucxo ar iyo qarTuli azrovnebisTvis, magram igi ar
gamxdara sistemuri kvlevis sagani da mis Sesaxeb warmodge-
nebi gamoixateboda mxolod istoriis calkeuli pasaJebis
(qristianoba...) codniT. mizez-garemoebebis (politikuri...)
gamo, feodaluri xanis saqarTveloSi, ar xerxdeboda mkiT-
xvelisTvis sistemuri saxis fundamenturi anda naTargmni
wignebis miwodeba.
qarTuli azrovnebisTvis romi (bizantia) yovelTvis

- 241 -
maxlobeli iyo. konstantinopoli, igive „meore romi~, qar-
Tvelebis azrovnebaSi „msoflio dedaqalaqis~ statusis qa-
laqi iyo. arsebiTad, romi (bizantia) iyo dasavluri da aRmo-
savluri kulturebis SemakavSirebeli. is iyo qveyana, sadac
saganmanaTleblo sivrceSi moxda antikuri ganaTlebis Se-
rwyma Sua saukuneebis kulturasTan. bizantiaSi moRvawe-
obda araerTi qarTveli (giorgi mTawmindeli...), romlebic
saRvTismetyvelo saqmianobis garda iq euflebodnen gana-
Tlebas. isini monawileobdnen romis papebis da zogadad ka-
Tolikeebis winaaRmdeg dogmaturi sakiTxebis Taobaze kama-
TSi. amis TvalsaCino magaliTia 1438-1439 wels ferara-flo-
renciis krebis monawile qarTvelebis pozicia. cxadia, do-
gmaturi sakiTxebis Taobaze kamaTSi monawileoba mopaeqris
mxridan iTxovda Rrma ganswavlulobas Teologiur da sa-
istorio sakiTxebSi.
amis garda, feodalur saqarTveloSi gaxsnil akademie-
bSi (gelaTi...) saswavlo procesi bizantiuri skolebis pri-
ncipebze iyo agebuli. sxva sagnebTan erTad iq iswavleboda
RvTismetyveleba, anu moZRvreba RmerTis arsis da yofis Se-
saxeb.
romi-bizantiis istoriis codna qarTvelebisTvis po-
litikuri mniSvnelobis sakiTxi iyo. brZola romis (biza-
ntia) memkvidreobisTvis da qarTuli imperiis Seqmnis pro-
cesi aisaxa saqarTvelos mefeebis titulaturaSi. mag., mefe
Tamari iwodeboda: „mefe afxazTa, ranTa kaxTa, somexTa, Sa-
rvanSa da SahanSa – diofal-diofali, aRmosavleTisa da da-
savleTis mpyrobeli aleqsandrian avgustusianTa~. „avgu-
stusiani~ ki niSnavs Zvel romSi principatis sistemis Sem-
qnel gaius iulius oqtaviane avgustus. maSasadame, mefe Ta-
maris titulaturaSi romis pirveli imperatoris xseneba
miTiuTebda, rom XII s. qarTul azrovnebaSi momwifebuli iyo
romi-bizantiis msgavsi msoflio imperiis Seqmnis cda.
samwuxaroD, feodaluri xanis mwerlobidan, Cven mxo-
lod `qarTlis cxovrebi~-s meSveobiT SegviZlia visaubroT
Zveli romis istoriis Taobaze arsebuli warmodgenebis
Sesaxeb. saerTod, `qarTlis cxovreba~, vefxistyaosani da
saxareba iyo is ZiriTadi wignebi, romlebiTac feodaluri
- 242 -
xanis saqarTveloSi ganisazRvreboda qarTvelis inteleqti.
`qarTlis cxovreba~ Zveli qarTuli saistorio Txzu-
lebaTa krebulia, romelSic gadmocemuli iyo qarTveli
eris istoriis gabmuli Txroba uZvelesi droidan XVI s-mde.
krebulSi Sesuli iyo sxvadasxva avtorebis mier Sesrule-
buli Txzulebebi (leonti mrovelis - „cxovreba qarTvelTa
mefeTa da pirvelTaganTa mamaTa da naTesavTa~; juanSeri-
anis - „cxovreba da moqalaqeoba vaxtang gorgaslisa~ da a.S).
arsebiTad, „qarTlis cxovreba“ iyo samagido wigni da mis me-
SveobiT auditoriisTvis xdeboda saqarTvelos istoriis da
mis gare samyaros gacnoba. krebulSi sayuradRebo cnobebi
moipoveba somxeTis, bizantiis da sxva qveynebis Tu xalxTa
istoriebis Sesaxeb.
unda SevniSnoT, rom „qarTlis
cxovrebaSi“ Zveli romis istoriis Se-
saxeb cnobebi mwiria da igi ar iZleva
qveynis istoriis Sesaxeb sistemuri co-
dnis Seqmnis SesaZleblobas. wesiT kre-
bulSi asaxuli unda yofiliyo saqar-
Tvelo-romis urTierTobebis movle-
nebi. mxedvelobaSi gvaqvs Zv.w. I da ax.w. I-
II ss. rigi faqtebi - pompeusis laSqroba,
farsman I da farsman II-is urTierTobebi
romTan da a.S. samwuxarod, istoriis es
monakveTi krebulis yuradRebis miRma
darCa.
krebulSi „romi“ gamoyenebuli aris sxvadasxva vari-
aciebSi („hromni“...). igi gamoiyeneba adamianis sakuTari sa-
xelis („hromosi“), qalaqis da qveynis aRmniSvnelad. qveynis
sinonimad saubrisas unda SevniSnoT, rom mematiane „romis“
qveS moiazrebda antikuri romis imperiis dasavleT da aRmo-
savleT nawilebsac. ukanasknelis mimarT mematiane xSirad
saberZneTsac moiazrebda. am SemTxvevaSi nawilobriv fiqsi-
rdeba istoriuli realoba, radganac im periodSi msoflio
rukaze bizantia, rogorc saxelmwifo ar arsebobda. marTa-
lia „qarTlis cxovrebaSi“ naxsenebia bizantia, magram igi
aris mxolod pirovnebis saxelis da qalaqis sinonimad.
- 243 -
 qarTlis cxovrebis krebulSi Semavali istorikosi Ja-
mTaaRmwereli XIII s-Si monRolTa gamoCenis faqtTan dakavSi-
rebiT axsenebs „...romisa da romosionTa qveyanasa ganagebda
oTxi ipatosni“. am SemTxvevaSi „romosionTa qveyanasa“-Si
igulisxmeba aRmosavleT romis imperia, igive bizantia. rac
Seexeba konteqstSi naxseneb „roms“, masSi igulisxmeba imp.
diokletianes (284-305) periodis antikuri romis oTxTa mma-
rTveloba.
krebulSi naxsenebi aris romis papi - „wmindisa patri-
arqman hromisaman“. qarTlis gaqristianebis da wm.ninos mi-
sioneruli moRvaweobis ambebTan dakavSirebiT mematiane
werda: „maT dReTa Sina movida wigni hromiT, wmidisa patri-
arqisa“. am SemTxvevaSi dafisirebulia wm. saydris roli ga-
qristianebis saqmeSi. am pasaJis gagrZelebaa ...„viyo morCil
ninosa zeda hromTasa“. krebulSi naxsenebia: „vigilios wmi-
disa hromTa papisa“. am SemTxvevaSi mematianes mxedvelobaSi
yavda romis papi vigiliusi, romelmac uari ganacxadda mo-
nawileoba mieRo 553 wels konstantipopolSi mimdinare me-
xuTe msoflio krebis muSaobaSi.
dRes rTulia konkretulad im wyaros dasaxeleba sa-
idanac unda amoeRo mematianes „romi“ da papebTan dakavSi-
rebuli informaciebi. am SemTxvevSi Cven mxolod zogadad
SegviZlia visaubroT. udavoa, rom qarTul cnobierebaSi
informaciebi sxvadasxva gziT Semodioda. SeiZleba aq vigu-
lisxmoT krebulis piriT gaJRerebuli oficiozis pozicia.
informaciebis miReba xdeboda bizantiuri samyarodan, sa-
dac aqtiurad moRvaweobdnen qarTvelebi, anda uSualod
wminda taxtTan urTierTobebis SemTxvevaSi. Cven mainc gamo-
vyofT bizantiur (romaul) saistorio skolis tradiciebs.
iq arsebuli ganaTlebis klasikuri sistema (umaRlesi sko-
la - auditoriumi, akademiebi...) xelmisawvdomi iyo qarTve-
lebisTvisac. mxedvelobaSi isic aris misaRebi, rom XI-XII s-
bis periodi rodesac mimdinareobda „qarTlis cxovrebis“
krebulis pirvel variantebis Sedgena, igi daemTxva komne-
nosebis periodis istoriografias, romelic iyo bizanti-
uri saistorio azrovnebis mwvervali. cxadia bizantieli

- 244 -
(romaeli) istorikosebis Sromebi xelmisawvdomi iyo iq mo-
Rvawe qarTvelebisTvisac (saero da saeklesio).
„qarTlis cxovrebaSi“ romis istoriis calkeuli pasa-
Jebi an pirovnebebi naxsenebi aris qarTvel mefeebTan Seda-
rebis momentSi an raime faqtTan dakavSirebiT. krebulSi na-
xsenebi aris karqedoni (karTageni - k.s.), pirosi, iosipos
ebraelsa (flaviusi - k.s.), plutarxosi (plutarqe - k.s.),
avliustiane (avgustusi - k.s.), uespasiane (vespasiane - k.s.),
titusi da a.S. mag., saeklesio reformis Taobaze saubrisas,
daviT aRmaSenebeli (1089-1125 ww.), Sedarebulia konstantine
didTan: „da eseca mimsgavsebulad didisa konstantinesa
aRasrula mefeman daviT“. anda „miiRo madli mociqulobisa,
viTarca pavle da viTarca didman konstantine“ (cxovreba
mefeT-mefisa daviTisi).
jalal ed-dinis mier 1226 wels Tbilisis daufleba Se-
darebulia vespansianes da titusis mier ax.w. 70 wels ieru-
salimis aRebis faqtTan: „romelni TGanaaSesworebian qri-
stes juarisa mcemelTa iudianTa zeda qmnulTa mier ierusa-
limisa sruliadsa mospolvasa titus uespasianes mier“ („Ja-
mTaaRmwereli~).
„istoriani da azmani SaravandedTani“-s istorikosis-
Tvis giorgi III (1156-1184 ww.) meore konstantine didia. mefe
Tamaris (1184-1213 ww.) gardacvalebis faqtze saubrisas mema-
tiane axsenebs konstantine didis ZmisSvils ivbimianoss
(iobianosi – k.s.). igi romis imperatori iyo 363-364 wlebSi.
mis Sesaxeb cnobebi, savaraudod, mematianes unda amoeRo
„ivlianes romanidan“, romelic exeboda iobianosis da
iuliane gandgomilis cxovrebas. basili ezosmoZRvari (XIII
s.) mefe Tamaris Sesaxeb ambobda: „sjulTaT¢s suliTTa me-
ore konstantine iqmneboda“.
aseTia mokled `qarTlis cxovrebaSi~ romauli samya-
ros Sesaxeb daculi cnobebi. faqtia, rom isini mwiria da Zve-
li romis istoriis codnis TvalsazrisiT iZleoda mxolod
empiriul warmodgenebs.
qarTul istoriografiaSi pirveli naSromi romelSic
mokled, magram zogad CarCoSi gadmocemuli iyo Zveli ro-

- 245 -
mis istoria gaxldaT ioane batoniSvilis (1711-1832 ww.) „ka-
lmasoba“. igi gamorCeuli figura gaxlavT XVIII-XIX ss. mij-
naze qarTul azrovnebaSi, ramdenadac iyo enciklopediuri
tipis moazrovne. mis mravalricxovan SemoqmedebaSi gansa-
kuTrebuli adgili ukavia „kalmasobas“. marTalia, igi kom-
pilaciuri naSromia, magram am TxzulebiT naTlad Cans ara
marto ioane batoniSvilis ganswavluloba, aramed zogadad,
Tanadrouli periodis qarTuli saistorio mecnierebis do-
ne.
„kalmasoba“ Serqmeuli saxelia da niSnavs monastris-
Tvis sarCos mopovebas. Txzulebas av-
torma „xumarswavla“ uwoda. misi miza-
ndasaxuloba naTelia - xumrobis moSve-
lebiT, dialogis fonze, mkiTxveli azi-
aros mecnierul codnas. „kalmasobaSi“
gadmocemulia saqarTvelos da msof-
lio istoriis sxvadasxva sakiTxebi. av-
tori saubrobs msoflios sxvadasxva
qveynebis istoriis Sesaxeb - „istoria
ioane portuRaliisa“, „istoria antiliisa“,
batoniSvili „istoria kitaisaTvis“ da a.S. CamoTvli-
lTa Soris avtori Cerdeba Zvel romzec. saerTod, i. bato-
niSvilisTvis damaxasiaTebeli iyo saberZneTisgan gansxva-
vebiT romis istoriis wina planze wamoweva.
Zveli romis istoriac dialogis fonze aris gadmoce-
muli. dRes, batoniSviliseuli Txroba Rimilsac iwvevs, ma-
gram XIX s. fonze igi pirveli SemTxveva iyo qarTul istori-
ografiaSi, rodesac mkiTxvels mokle formiT miewoda Zvel
romis zogadi istoria. romis istoriis periodizaciasTan
dakavSirebiT i. batoniSvili gamohyofda sam periods - mefe-
Ta, respublikis, romelsac avtori „konsulTaTvis“ uwode-
bs da „keisarTagan“, igive imperiis xanas. avtorma icis Svi-
dive mefis arseboba. marTalia maTi saxelebi masTan damaxin-
jebuli formiT (mag., tuliRostilmani, ankamarkina, Tara-
kian priski...) aris gadmocemuli, magram amis miuxedavad, Se-
mWidroebuli formiT moTxrobilia maTi mmarTveloba. res-

- 246 -
publikis periodis istoriidan naxsenebi aris mxolod bru-
tusi da ciceroni, xolo diqtatorebidan mariusi, cina da
sula. rac Seexeba keisarTaTvis anu imperiis xanas, avtori
asaxelebs I-III ss. yvela mTavar imperators (mag., iulios kei-
sari, oktav avgusti, tiberii klavdi, gai kaliRula...). Txro-
ba mTavrdeba konstantines religiuri saqmianobis mimoxil-
viT.
dRes Znelia dadgena ra literaturiT sargeblobda ba-
toniSvili. Ffaqtia, rom igi rusuli wignebi unda yofiliyo,
radganac „kalmasoba“-Si naxseneb saxelebs aSkarad rusuli
JReradoba dahkravT, magram konkretuli wignis dasaxeleba
Wirs. arsebiTad, gvinda vTqvaT, rom ioane batoniSviliT iw-
yeba saqarTveloSi mkiTxvelisaTvis Zveli romis istoriis
Sesaxeb ukve erTiani, zogadi tipis, cnobebis miwodeba. sam-
wuxarod, mTeli saukunis manZilze qarTul enaze ar daweri-
la Zveli romis istoriis Sesaxeb zogadi xasiaTis naSromi.
Pparalelurad, qarTul istoriografiaSi iwyeba Zveli
romis istoriis amsaxveli sxvadasxva
laTinuri wyaroebis Targmna-gamocema.
am saqmeSi gamorCeulebi iyvnen XIX s. pe-
terburgSi moRvawe qarTvelebi. maTgan
yvelaze produqtiuli iyo ruseTis aka-
demiis sapatio wevri Teimuraz bagrati-
oni, ioane bazliZe da sxv.
Teimuraz bagrationi (1782-1846 ww.)
qarTul saistorio azrovnebaSi gansa- Teimuraz
batoniSvili
kuTrebuli figuraa. SeniSnulia, rom
vaxuSti batoniSvilis Semdeg Zvelma saqarTvelom ar icis
Teimuraz bagrationze ufro didi mecnieris saxeli. igi gax-
ldaT enciklopediuri tipis moazrovne. ucxouri enebis
brwyinvale codnam mas SesaZlebloba misca ewarmoebina fa-
rTo mTargmnelobiTi saqmianoba. evropuli da aRmosavleri
mwerlobebidan man Targmna saero,^ sasuliero,^ filosofiu-
ri Tu saistorio Janris araerTi naSromi.
romauli Tematikidan Teimuraz bagrations naTargmni
hqonda romaeli oratoris markus ciceronis @„bunebisaTvis

- 247 -
 RmerTTa“. samwuxarod, mecnieris aRniSnuli Targmani daka-
rgulia, ris gamoc Cven masze ar SegviZlia visaubroT. bato-
niSvils miewereba anonimuri Txzulebis @„doRmatika RmrTi-
smetyu£lebis“ Targmna. naSromSi RmerTis sakiTxebze msje-
lobisas gamoyenebuli iyo romaeli oratoris ciceronis
@„bunebisaTvis RmerTTa“ da „@tuskulanuri saubrebi“-s ra-
modenime fragmenti.
ciceronis garda, T. batoniSvils uTargmnia korneli-
us tacitusis „analebis“ 4 fragmenti. „analebis“ Targmna
avtors sWirdeboda I s. iberia-somxeTis urTierTobis saki-
Txebis gaSuqebisaTvis. „analebi“ batoniSvils uTargmnia
XIX s. 10-ian wlebSi f. pospelovas rusuli Targmanidan (t. I-
III, 1805-06).
Teimuraz batoniSvilis Tanamedrovea peterburgSi mo-
Rvawe mwerali da mTargmneli ioane bazliZe (1777-1888 ww.).
Mmas naTargmni hqonda ciceronis @„leli anu megobrobisa-
Tvis“.^ aRniSnuli naSromis Targmnisas i. bazliZes usarge-
blia ciceronis 1781 wlis rusuli gamocemidan.
carizmis mier saqarTveloSi gatarebuli rusifikato-
ruli politika xels uSlida qarTul enaze wignebis arsebo-
bas. Mmas Semdeg rac asparesze gamovidnen Tergdaleulebi da
maTma momdevno Taobam evropaSi daiwyes ganaTlebis miReba,
TandaTan gaCnda msoflio istoriis Tematikis amsaxveli
sxvadasxva wignebis Targmna-gamocemis aucilebloba. Aam sa-
qmeSi aqtiurobdnen wera-kiTxvis gamavrcelebeli sazoga-
doeba (1879 w.) da eqvTime TayaiSvilis (1863-1953 ww.) mier Seq-
mnili saistorio-saeTnografio sazogadoeba (1907 w.). mag.,
franguli enidan v. lorTqifaniZem Targmna pol giros „ro-
maelebis Zveli istoria“ (1906 w.), xolo nikoloz gvancala-
Zem (18??-19?? ww.) gamosca „kai grakxi da misi Zma tiberi“
(1906 w.) da a.S.
P rac ar unda visaubroT mTargmnelobiT saqmianobaze,
udaoa, rom qarTul enaze romis istoriis Sesaxeb zogadi
xasiaTis kursis pirveli fundamenturi naSromi ekuTvnis
dimitri uznaZes (1886 -1950 ww.). igi gamorCeuli figura ga-
xldaT qarTul mecnierebaSi. uznaZe Sedioda imaT ricxvSi

- 248 -
 vinc monawileoba miiRo Tbilisis universitetis daarseba-
Si. specialobiT uznaZe iyo fsiqologi da msoflio saxeli
mas moupova misma ganwyobis Teoriam. aseT fonze, ucnauric
ar unda iyo mkiTxvelisaTvis, rom mecnieris hobi iyo Zveli
romis istoriis Seswavla. romis istoriis Sesaxeb sabaziso
ganaTleba man berlinis universitetSi momzenis zedamxe-
dvelobis qveS gaiara. amitomac gasakviric arc unda yofi-
liyo, rodesac uznaZe Tavis meore profesiad miiCnevda Zve-
li romis istorias.
qarTvelTa Soris wera-kiTxvis gamavrcelebeli sazo-
gadoebis mxardaWeriT, 1918-1919 wleb-
Si, quTaisSi sam nawilad gamoica uzna-
Zis „msoflio istoria“. Sesabamisad, Ti-
To nakveTi daeTmo Zveli aRmosavleTis,
Eeladis da romis istoriebs. Cven Sors
wagviyvanda romTan (n. 3, 1919, gv. 115) mi-
marTebaSi uznaZiseuli naSromis safu-
Zvliani mimoxilva, davsZenT mxolod,
rom saxelebis mxriv mcireodeni uzus-
tobis da istoriis SemWidroebuli fo- dimitri
uznaZe
rmiT Txrobis miuxedavad, mTlianobaSi,
epoqis Sesabamisad romTan mimarTebaSi igi mkiTxvels
sakmaris codnas aZlevda.
Semdgom iyo e.w. sabWoTa periodi, romlis drosac pro-
vinciebSi oficialurad ikrZaleboda zogadi xasiaTis ga-
nmazogadebeli naSromebis wera da isini mxolod moskoveli
mecnierebis prerogativa iyo. ASesabamisad, istoriografi-
aSi arsebuli xarvezebis Sevseba rusuli enidan naTargmni
wignebis meSveobiT xdeboda. amitomac iyo, rom qarTul ena-
ze iTargmna da gamoica v. sergeevis „Zveli romis istoriis
narkvevebi“ (t. I-II, 1940-1941 ww.). Eepoqis Sesabamisad igi Cve-
ulebrivi publikacia iyo. masSi naCvenebi iyo mefeTa xanis,
respublikis da imperiis periodis sakvanZo sakiTxebis si-
stemuri istoria.
sergeevis wigns mohyva rusi mecnieris n. maSkinis „ro-
mis istoriis“ (Tb., 1951 w.) Targmna-gamocema. igi gaxldaT

- 249 -
mcire zomis meTodologiuri tipis saxelmZRvanelo, rome-
lic gankuTvnili iyo dauswrebeli swavlebis studentebi-
sTvis. iuridiuli fakultetis studentebisTvis 1947 wels
iTargmna i. peterskis „saxelmwifos da samarTlis zogadi
istoria~. aRniSnuli saxelmZRvanelos meore nakveTi da-
eTmo romaul periods.
AaseT fonze, sabWoTa periodis qarTul antikur isto-
riografiaSi naTeli figura gaxldaT aleqsandre wereTeli
(1889-1967 ww.). igi iyo Zveli msoflio istoriis qarTuli sa-
mecniero skolis erT-erTi fuZemdebeli. Mmas ekuTvnis „mso-
flio istoriis“ dawyebiTi kursis Seqmna, romlis pirveli
nawili - „Zvel saukuneTa istoria“ (tf., 1919, gv. 144) moica-
vda uZveless civilizaciebs. al. wereTels ekuTvnis rigi
fundamenturi naSromebi Zveli saberZneTis da romis isto-
riaSi.
wereTelma rTuli cxovrebis gza gaiara. saistorio me-
cnierebas igi daeufla xarkovis unive-
rsitetSi msoflio saxelis mqone mecni-
eris v. buzeskulis (1858-1931 ww.) xelm-
ZRvanelobiT. iyo erovnuli sabWos we-
vri da imaT Soris vinac xeli moawera
1918 wlis 26 maisis damoukideblobis
aqts. 20-ian wlebSi wereTeli sxvadasxva
Tanamdebobazea. asrulebda centralu-
ri arqivis direqtoris movaleobas, ga-
aleqsandre naTlebis saxalxo komisris kolegiis
wereTeli wevrobas, xolo 1927-1935 wlebSi igi ga-
xldaT Tsu-s Zveli msoflio istoriis kaTedris gamge. mo-
nografiisTvis „lukiane samosateli“, 1927 wels, mas mieniQWa
doqtoris samecniero xarisxi. 1935-1955 wlebi istorikosis
cxovrebaSi aris gadasaxlebis, reabilitaciis da kvlav me-
cnierebaSi Cabmis periodi. 1962 wels gamovida amadgari me-
cnieris „romis istoria“ (n. I-II, 1957-1961, ww.). eEs iyo repre-
siebis Semdgom samSobloSi dabrunebuli mecnieris istori-
ografiaSi Tamami ganacxadi. wigni maSin dadebiTad miiRo qa-
rTvelma sazogadoebam.

- 250 -
 romauli istoriis Tematikas mieZRvna mecnieris bi-
ografiuli xasiaTis naSromi^ - „markus ciceroni~ (1959 w.).
masSi romis respublikis saSinao da sagareo viTarebis fon-
ze naCvenebi iyo oratoris cxovreba da misi politikuri sa-
qmianoba. am publikaciiT avtorma qarTul mecnierebaSi Se-
avso ciceronianas Tematikaze arsebuli xarvezi.
sabWoTa periodis qarTul antikur istoriografiaSi
moskovidan arsebuli SezRudva-cenzuris gamo samecniero
kvlevebis ori mimarTuleba gamoikveTa. pirveli, saxelmZ-
Rvaneloebis weris akrZalvis gamo qarTveli istorikosebi
cdilobdnen wamoewiaT im sakiTxebis kvleva, romlebic zo-
gadad rusul istoriografiaSi naklebad iyo cnobili. amis
magaliTia aleqsandre wereTlis da sxva mecnierebis Se-
moqmedeba. rac Seexeba meore sferos, igi gamoixata mTarg-
mnelobiTi saqmianobaSi. am mxriv qarTul mecnierebas yove-
lTvis SesaniSnavi kadrebi hyavdaT. mTargmnelobiTi sfero
ZiriTadSi romaul-qarTuli urTierTobebis amsaxveli wya-
roebis anda popularuli romael istorikosTa Txzulebe-
bis TargmniT gamoixateboda.
qarTul antikur mecnierebaSi wyaroebis Targmnis sfe-
roSi gamorCeuli iyo akaki uruSaZe. igi sainterso figura
gaxldaT, ramdenadac erTdroulad iyo literatori, wyaro-
YTmcodne da publicisti. mis kalams ekuTvnoda meToduri
xasiaTis naSromi - `antikuri literaturis istoria~ (1988
w.), sxvadasxva publikaciebi saqarTvelo-romis urTierTo-
bebze: `quTaisi berZnul da romaul wyaroebSi~ (1993 w.), `la-
Tinuri xatovani sityva-Tqmani qarTuli SesatyvisebiT~
(1987 w.), `berZnul-romauli da qarTuli metrikis sakiTxe-
bi~ (1980 w.), horaciusis „poeturi xelovnebisaTvis“ (1981 w.),
`berZnuli da romauli sakuTari saxelebis orTografiuli
leqsikoni~ (1985 w.) da a.S.
farTo auditoriisTvis gansakuTrebuli popularuli
darCa mecnieris PLUplutarqes rCeuli biografiebis Targmani
(t. I-II, 1975-1987). berZeni istorikosis Txzulebis TargmniT,
uruSaZem, mkiTxvels miawoda antikur personaJTa saxeebis
mTeli galerea (keisari, pompeusi...). zemonaxseneb publika-

- 251 -
ciebis garda, antikur periodze, uruSaZes miZRvnili hqo-
nda araerTi statiebia. mag., erT-erTi maTgani exeboda cice-
ronis cxovrebis da Semoqmedebis sakiTxebs (1962 w.). uruSa-
Zem gamosca oratoris ramdenime werili.
qarTul sabWoTa istoriografiaSi ideologiuri mome-
ntebidan gamomdinare wina planze iyo wamoweuli monobis
sakiTxebis kvleva. aRniSnul problemebs araerTi naSromebi
miuZRvna maTe aleqsiSvilma (1910-1970 ww.). igi 1946–1970 wle-
bSi iyo Tsu-s Zveli msoflio istoriis kaTedris gamge. Zi-
riTadSi aleqsiSvilis samecniero-kvleviTi dainteresebis
sfero iyo antikuri qveynebis socialur-politikuri saki-
Txebi. monobis Tematikas mieZRvna avtoris naSromebi: `mo-
noba antikur qveynebSi~ (1971 w.), `monoba da monaTmflobe-
luri ideologia antikur samYaroSi~ (1974 w.) da a.S. Apirveli
naSromi mihyveboda henri valonis cnobili publikaciis
struqturas. masSi gaSuqebuli iyo monobis sxvadasxva aspe-
qtebi (wyaroebi, raodenoba, fasi da a.S.). rac Seexeba avtoris
meore naSroms, masSi SesaniSnavad iyo ganmartebuli ari-
stoteles `maradiuli monobis~ Teoriis arsi da sxva saki-
Txebi. aqve davsZenT, rom aRniSnuli naSromebi erT-erTi sa-
ukeTeso iyo yofil sabWouri periodis antikur istori-
ografiaSi.
romauli samyaros ganoCenil moRvaweTa cxovrebidan
aleqsiSvils ekuTvnoda monografia – `gaius iulius ceza-
ri~ (1961 w.).
monobis Tematikaze arsebuli publikaciebidan gvinda
gamovyoT rusudan gogolaSvilis naSromi - ganTavisufle-
buli monebi (libertinebi) Zvel romSi (1981 w.). naSromSi
avtori ikvlevda iseT sakiTxebs, rogoricaa: monebis ganTa-
visuflebis socialur-ekonomikuri faqtorebi, gaTavisu-
flebis formebi, libertinTa uflebrivi kategoriebi da a.S.
XX s. miwuruls qarTul mecnierebisTvis damaxasiaTe-
beli iyo antikuri romis da Tanmxvedri periodis saqarTve-
los istoriis Tematikaze muSaoba. am mxriv gvinda gamovyoT
prof. levan sanikiZe (1925-2001 ww.). igi iyo Zveli msoflios
da saqarTvelos istoriis problemebze momuSave produ-
qtuli mkvlevari. 1975-2001 wlebSi sanikiZe gaxldaT Tsu-Si
- 252 -
Zveli msoflio istoriis kaTedris gamge. mas ekuTvnoda
imperiis periodis romis istoriis Sesaxeb damxmare saxelm-
ZRvanelos (n. I-II, 1969-1972 ww.) avtoroba. dRes mkiTxvels Se-
iZleba gaukvirdes, magram e.w. komunistur epoqaSi aRniSnu-
li wigni iyo qarTveli avtorobiT mkiTxvelTan saxelmZRva-
nelos tipis naSromis miwodebis pirveli cda, rac Tbilad
miiRo maSin sazogadoebam. mogvianebiT, avtorma isini ga-
erTiana da am saxiT miawoda mkiTxvels (1982 w.).
l. sanikiZem qarTul istoriografiaSi pirvelma Se-
iswavla da mkiTxvels miawoda naSro-
mebi miTridatul omebze (1956 w.), puni-
kuri omebze (1963 w.), romis aRmosavlu-
ri politikaze (1970 w.). wignebi gamoCe-
nil romaelebze - „mariusi da sula“
(1970 w.), „keisariada“ (^1989 w.) da sxv. me-
cniers asve ekuTvnoda piesebi antiku-
ri istoriidan. maTgan uSualod roma-
ul Tematikaze dawerili iyo: „gaius
grakxusi“ (1957 w.), „spartaki“ da a.S.,
romlebic warmatebiT idgmeboda Te-
levan
atris scenebze. sanikiZe
XX-XXI ss. mijnaze qarTul antikur istoriografiaSi
romis Tematikaze momuSave wonadi figura iyo nodar lo-
mouri (1926-2016 ww.). misi mecnierad formirebaze gansaku-
Txebuli kvali daaCina qarTuli bizantiologiis skolis
fuZemdebelma simon yauxCiSvilma (1895-1981 ww.). igi farTo
horizontis mecnieri iyo. Zveli da axali enebis codnam,
brwyinvale erudiciam lomours SesaZlebloba misca ga-
rkveuliyo bizantiologiis, antikurobis da saqarTvelos
istoriis sakiTxebSi.
1969-1971 wlebSi lomouri iyo Tsu-Si Zveli msoflio
istoriis kaTedris gamge. igi Tanabrad uxamebda erTmaneTs
samecniero da pedagogius saqmianobas. mMisi sakandidato na-
Sromi gaxldaT „ptolemaiosis cnobebi saqarTvelos Sesa-
xeb“ (1952 w.). masve ekuTvnoda dion kasiusis (1966 w.) da sxva
antikur avtorTa cnobebis Targmani, wigni spartakis aja-
nyEBEebis Sesaxeb (1963 w.), samecniero-popularuli narkvevi
- 253 -
farsman qvelis romSi voiaJis Sesaxeb (2001 w.) da a.S.
levan sanikiZis „pontos samefos~, levan goTuas (1905-
1973 ww.) „miTridate~-s (1971 w.) da giorgi gozaliSvilis
(1900-1988 ww.) „miTridate pontoeli~-s (1965 w.) wyalobiT qa-
rTul istoriografiaSi miTridatuli omebis Tematika po-
pularuli iyo. lomourma (1926-2016) Seajama istoriogra-
fiaSi romi-pontos samefos da qarTuli samyaros urTier-
Tobebis sakiTxebis Taobaze arsebul sxvadasxva koncefci-
ebi da mkiTxvels miawoda naSromi - „pontos samefos isto-
riisTvis~ (naw. I, 1979 w., rus. enaze). wignSi mecnierma damaje-
reblad daasabuTa pontos samefos gene-
zisis TariRi – Zv.w. 302 weli. istori-
kosi Seexo miTridate VI-s eTnikuri wa-
rmomavlobis sakiTxsac. gozaliSvilis
koncefciiT saxelovani pontos mefe wa-
rmoSobiT mcire aziis qarTveluri to-
midan iyo. antikur wyaroebis da saisto-
rio geografiaze dayrdnobiT lomo-
urma daasabuTa miTridates sparsuli
warmomavloba. naSromis bolo Tavi exe-
nodar
lomouri boda pontos samefos da qarTveluri
samyaros urTierTobebis sakiTxebs.
qarTul istoriografiaSi yovelTvis aqtualuri iyo
saqarTvelo-romis urTierTobebis sxvadasxva sakiTxebis
kvleva. aRniSnul Tematikas lomourma miuZRvna fundame-
ntaluri naSromi - „saqarTvelo-romis urTierTobebis ist-
oriidan~ (naw. I, 1982 w., rus. enaze). naSromma avtors sakavSi-
ro aRiareba moutana. wignSi gamoyenebuli iyo im droisTvis
saistorio mecnierebis sxvadasxva dargebSi (arqeologia,
epigrafika, numizmatika...) arsebuli siaxleebi. yovelivem,
avtors, SesaZlebloba misca gaekeTebina saqarTvelo-romis
urTierTobebis tradiciuli sakiTxebis axleburi Sefase-
bebi. naSromSi detalurad aris gaSuqebuli Zv.w. I s. Sua wle-
bis da ax.w. UIV s. urTierTobebis yvela speqtri.
2016 wels mkiTxvel auditorias miewoda prof. grani qa-
vTarias (d. 1936 w.) zogadi xasiaTis naSromi `romis istoria~

- 254 -
(t. I).U Ggrani qavTaria aris Zveli romis da Tanmxvedri peri-
odis saqarTvelos istoriis sakiTxebis wonadi mkvlevari.
2001-2004 wlebSi igi iyo Tbilisis universitetSi Zveli mso-
flios istoriis kaTedris gamge da miyavda aRniSnuli saswa-
vlo kursis sauniversiteto swavleba.
mecnieris sadoqtoro disertacia gaxldaT antikuri
epoqis udidesi reformatorebis tibe-
rius da gaius grakxusebis cxovreba-mo-
Rvaweobis Seswavla. SemdgomSi igi avto-
rma wignad gamosca (1990 w.), romelic
Tbilad miiRo sazogadoebam. arada, im
momentisTvis TviT rusul istoriogra-
fiaSic ar moipoveboda msgavsi xasiaTis
monografia, romelSic srulad iqnebo-
da naCvenebi romaeli reformatorebis
Rvawli. grani
qavTaria
qavTariam dasabami daudo Jurnal
`Zveli msoflio~-s gamocemas (t. I-VI, 1911-2111 ww.). qarTul
sivrceSi Jurnals sxva analogi ar hqonda da samwuxaroa,
rom mizez-garemoebebis gamo misi gamocema Sewyda. uSualod
romaul Tematikaze mecnieris naSromebia: `hanibali~ (1979
w.), `sertoriusi~ (2003 w.), `berZeni da romaeli istoriko-
sebi~ (1998 w.) da sxva mravali statiebi.
`romis istoria~ saxelmZRvanelos principebze agebu-
li naSromia. masSi romauli istoriis Txroba iwyeba Zveli
romis istoriis amsaxveli wyaroebis da istoriografiuli
nawilis mimoxilviT, romelsac mohyveba mefeTa xanis da re-
spublikis periodis yvela ZiriTadi sakiTxi (italiis dap-
yroba, punikuri omebi...). tomSi Txroba misulia Zv.w. I s-is
60-iani wlebis politikur bataliebamde. SevniSnavT, rom
aRniSnuli publikaciiT qavTariam qarTul istoriografi-
aSi Seavso zogadi naSromis naklebobis xarvezi.
qarTuli antikuri istoriografiaze saubrisas Cven
ver mimovixilavT romaul Tematikaze arsebul yvela naSro-
ms, ubralod mkiTxvelis yuradRebas gavamaxvilebT ramde-
nime publikaciebze. etruskologiis sakiTxebi aris Tsu
profesorebis rismag gordezianis (1980 w.) da eka avalianis
- 255 -
(2005 w.) kvlevis arealSi. ukanasknels ekuTvnis naSromi me-
diteranuli kulturis Taobaze. I-III s-bis romis da aRmosa-
vluri religiebis urTierTdamokidebulebis sakiTxebi Sei-
swavla Tsu-s prof. marika mSvildaZem (2005 w.).
saqarTvelo-romis urTierTobebis samxedro-politi-
kuri Tu iuridiuli mxareebis Sesaxeb
publikaciebi miuZRvnes: levan ale-
qsiZem (1957 w.); meri inaZem (1955 w.); gela
gamyreliZem da Temur Toduam erTo-
blivi naSromiT (2006 w.). gvinda gamo-
vyoT kaxaber fifias naSromebi - „tra-
ianes aRmosavluri politika“ (2005 w.),
„romauli samyaros krizisi da aRmosa-
rismag vleT SavizRvispireTi“ (2006 w.) da „ro-
gordeziani mis aRmosavluri politika da calke-
uli samefoebis warmoqmna kolxeTSi (ax.w. II s.)“. naSromebSi
antikur wyaroebsa da samecniero literaturaze dayrdnobi
saqarTvelosTan mimarTebaSi Seswavli-
lia imp. traianes aRmosavluri poli-
tikis Taviseburebebi. romis imperiis
saerTo aRmosavluri politikis konte-
qstSi Seswavlilia II-III ss. saqarTvelos
teritoriaze calkeuli politikuri
gaerTianebebis warmoqmnis sakiTxi. ga-
kaxaber nmartebulia am procesSi romis saga-
fifia
reo politikis roli.
Zv.w. I s. respublikuri romis istoriis sakiTxebs ra-
modenime naSromebi miuZRvna gubaz sa-
nikiZem (d. 1967 w.). Eesenia: triumvirati
(1998 w.), „mokavSireTa omi“ da misi Sede-
gebi (1997 w.), `krizisi da dacema komici-
isa~ (1998 w.), `romi „katilinaruli ko-
niuracios“ Semdeg~ (1998 w.), `polis-ci-
gubaz
sanikiZe vitas-respublika~ (1997 w.), `mariusele-
bi da sulanelebi~ (1997 w.) da `klodiusis tribunati~ (1998
w.). aRniSnuli publikaciebiT sanikiZe Seecada Zv.w. I s. romSi
mimdinare respublikuri wyobis krizisi, rac gamoixata
- 256 -
samoqalaqo omebSi da principatis damyarebis sakiTxiT, wa-
rmoeCina axleburi interpretaciiT. manve pirvelma qa-
rTul istoriografiaSi wamowia armiis roli Zveli romis
politikur cxovrebaSi.

- 257 -
 Tavi II
apeninis naxevarkunZulis bunebrivi
pirobebi da uZvelesi mosaxleoba

geografiuli mdebareoba
q. romi aRmocenda evropis kontinetis samxreT nawi-
lSi, apeninis naxevarkunZul-
ze, romelsac sxvagvarad, ita-
liur naxevarkunZulsac uwo-
deben. naxevarkunZuls Ceqmis
konfiguracia aqvs da igi Rr-
mad aris SeWrili xmelTaSua
zRvaSi. misi farTobi moicavs
daaxl. 149 aTas km2. sigrZe
aris daaxl. 11 000 km, xolo si-
gane ki meryeobs 130 dan 300 km-
de. naxevarkunZulis samxre-
Ti, mesinis srutiT, gamoiyo-
fa kunZ. sicilia, romelic na-
apeninis
xevarkunZulis geografiul
naxevarkunZuli gagrZelebas warmoadgens.
CrdiloeTidan samxreTis mimarTulebiT apeninis naxe-
varkunZuls 1 200 km-ze gasdevs apeninis mTaTa qedi. igi alpe-
bis msgavsad erTiani ar aris da warmoadgens ramdenime da-
moukidebeli mTaTa sistemis erTobas. Aamis gamo maT yofen
Crdilo, Sua da samxreT apeninebad. fiqroben, rom apenini
kelturi warmoSobis sityvaa da am mTaTa sistemis mimarT
pirvelad gamoiyena istorikosma polibiosma.
apeninis mTebi ar gamoirCeva maRali mwvervalebiT. maT-
gan yvelaze maRalia centralur italiaSi mdebare korno-
grandes mTa (2914 m.). marTalia danawevrebuli reliefi gana-
calkevebs apeninis zogierT olqebs, magram igi uZveles
droSic ar warmoadgenda mcxovrebTaTvis did winaRobas.
mTebs ukaviaT naxevarkunZulis daaxl. 35%. apenini ZiriTa-
dSi aris tyiT dafaruli, masze bevria saZovrebic.
naxevarkunZuls aRmosavleTidan sazRvravs adriati-
kis, samxreT-aRmosavleTiT ioniis, xolo dasavleTis mxri-
dan ki tireniis da liguriis zRvebi. Tavis mxriv, oTxive

- 258 -
zRva Sedis xmelTaSua zRvis auzSi. tireniis zRvaSi mdebare-
obs kunZulebi: elba (farTobi 223,5 km2), karpi (farTobi 10,4
km2), korsika (farTobi 8682 km2), sardinia (farTobi 24,090 km2),
sicilia (farTobi 25460 km2) da monte-kristo (farTobi 12
km2). siciliis gverdiT, tireniis zRvaSi, mdebareobs vu-
lkanuri warmoSobis lipariis, igive eoliis Svidi kunZuli,
balkaneTis naxevarkunZulisagan gansxvavebiT, apeni-
nze zRva ar aris xmeleTSi Rrmad SeWrili, ris gamoc aq fri-
ad mcirea bunebrivi sanavsadguro yureebi. sanapiro zoli
ZiriTadSi flateebiani cicaboa, anda meCeCiTaa (fskeris
mcire siRrmiani ubani) savse. zRvaosnobisaTvis SedarebiT
mosaxerxebelia naxevarkunZulis samxreTi nawili. Cans, ami-
tomac iyo, rom Zvelma berZnebma Tavda-
pirvelad naxevarkunZulis es monakveTi
aiTvises, romelsac „Vitulus“ („xborebis
qveyana“) Searqves. saidanac warmodga sa-
xelwodeba - „Jtalia“. strabonis cnobiT,
Tavdapirvelad, „italiis“ qveS moiazre-
boda siciliis gasasvlelidan (mesinis mesinis
srute
srute. sigrZe 40 km, sigane 3.1 km.) tare-
ntumis yuremde (tarantos yure. sigane 140 km.) teritoria,
xolo mogvianebiT igi gavrcelda alpebis mTiswineTamde.
safiqrebelia, rom Zv.w. III s-is miwurulidan, romis mier
apeninis dapyrobis Semdeg, berZnuli saxelwodeba gavrce-
lda mTeli naxevarkunZulis aRsaniSnavad.
apeninis naxevarkunZuli gamoirCeva maRali seismuro-
biT da vulkanuri aqtivobiT. Zalian aqtiuria e.w. lipariis
kunZulebis jgufSi mdebare vulkani stromboli (simaRle
926 m.). mas sxvagvarad „tireniis zRvis Suqura“-s uwodeben.
naxevarkunZulze araerTxel momxdara vulkanebis amofr-
qveva. mag., neapolitaniis yuris sanapirosTan mdebare vezu-
vma (simaRle 1281 m.) 79 wlis 24 agvistos erTbaSad sami qalaqi
(pompea, herkulanumi da stabiumi) lavaTi damarxa. ukanas-
knelad misi amofrqveva moxda 1944 wels. saerTod, vulkanis
yoveli amofrqvevisas vezuvis konusis simaRle klebulobs.
mag., 1631 wlis 18 dekembris vulkanis amofrqvevis Semdeg ko-
nusis simaRle erTbaSad 170 m-iT Semcirda.
- 259 -
 kunZ. siciliaze mdebareobs vulkanuri mwvervali et-
na (farTobi 1250km2, simaRle 3323 m.). igi stratovulkanebis
(Sreebrivi vulkani) tips ganekuTvneba. etnas vulkanis amo-
frqvevis daaxl. 20-ze meti SemTxvevaa dafiqsirebuli U(uka-
naskneli iyo 25.12.2018 w.). berZnuli miToligiiT, olimpiel
RmrTebsa da gigantebs Soris brZolisas, qalRmerTma aTe-
nam, etnas mTis ZirSi gasrisa giganti enkeladosi. naxevark-
unZulisTvis ucxo ar aris Zlieri miwis-
Zvrebic, rac ganpirobebulia evropuli
da afrikuli filebis urTierTsejaxe-
biT.
naxevarkunZulis reliefi mTliano-
baSi mTa-borcviania. mTeli teritoriis
21,6% ukavia dablobs, mTebs 38,7%, xolo
borcvebs 39,7%. CrdiloeTis mxridan ape-
nini alpepis rkaliT aris Semofarglu-
kunZ.korsika ri. isini evropis yvelaze maRali mTaTa
jaWvia da naxevarkunZuls icaven Crdi-
loeTis civi qarebisgan. Aalpebi iwyeba
xmelTaSua zRvis genuis ubis napirTan.
aAq, Seviwroebul da dadablebul raione-
bSi, erTmaneTs xvdeba alpebis da apeninis
mTaTa sistema. aAqedan alpebi miemarTeba
samxreT-dasavleTiT, sadac cnobili sa-
frangeTis riviera mdebareobs, Semdeg
kunZ. sardinia igi mkveTrad iRuneba Crdilo-dasavle-
Tis, CrdiloeTis da Crdilo-aRmosavle-
Tisken mimarTulebiT. Aalpebis mTeli
rkalis sigrZe genuis ubidan dawyebuli
Sua dunais dablobamde daaxl. 1 200 km.
kunZ. sicilia
alpebi iyofa – safrangeTis (igive savo-
iis), Sveicariis, italiis da avstriis alpebad. safrangeT-
italiis sazRvarze alpebSi mdebareobs „dasavleT evropis
everestad“ wodebuli monblanis mTa (simaRle 4810 m.). sima-
Rlis miuxedavaT, uZveles droSic, apeninis msgavsad, alpe-
bi ar iTvleboda centraluri evropis mosaxleobisTvis da-
uZlevel winaaRmdegobad.
- 260 -
 alpebsa da apeninis mTebs Soris mdebareobs md.pos xe-
obis nayofieri mxare. am mxares italia mogvianebiT daerqva.
saqme imaSia, rom Zv.w. V s. md. pos xeobaSi gadmosaxldnen ga-
li (kelti) tomebi, romlebmac iq etruskebi Seaviwroves.
Zv.w. 265 wels romaelebma es teritoria daipyres da mas „ci-
zalpiuri galia“ uwodes.
centralur italiaSi aris etruskuli, laTinuri da ka-
mpaniis dablobebi. es mxare naosnobisaTvis SedarebiT mosa-
xerxebelia. tireniis zRvis mxares aris sanavsadguro qala-
qebi - ostia, neapoli da sxv.
naxevarkunZuli mdidari aris wylis resursebiT. al-
pebSi, dRevandel italiis da Sveica-
riis sazRvarze, mdebareobs lago ma-
jores tba (farTobi 212,5 km2). mis aR-
mosavleTiT alpepis misadgomTan, ar-
nos (farTobi 0,862 km2), komos (farTo-
bi 145 km2), gardas (farTobi 370 km2) da
trotes tbebi. Sua italiaSi, lacium- monblani
Si, albanis (farTobi 6 km ), bolsenas (farTobi 113,5 km2), la-
2

go di braCanos (farTobi 56,7 km2), fuCinos (farTobi 140 km2)

da trazimenis (farTobi 128 km2) tbebi. rac Seexeba sicilias,
iq aris mxolod mcire zomis perguzas tba (farTobi 1,8 km2)
mravlad aris naxevarkunZulze didi Tu mcire zomis
mdinareebi. Tavisi sigrZis, auzis farTobiT da wylis reJi-
miT isini xmelTaSua zRvis tips miekuTvnebian. maTvis dama-
xasiaTebelia wylis donis mkveTri ryevebi, zafxulobiT Se-
saZloa sruli daSrobac. naosnobisaTvis gamodgeba mxolod
Crd. italiaSi md. po. misi sigrZe 652 km-ia, xolo auzis fa-
rTobi 75 000 km2 moicavs. mdinare saTaves alpebSi iRebs da
uerTeba adriatikis zRvas. Sua italiaSi udidesia md. tibri.
misi sigrZe 390 km-ia, xolo auzis farTobi 17 000 km2. mdinare
aRmosavleTidan dasavleTisken miedineba da uerTdeba ti-
reniis zRvas.
tireniis zRvis mosazRvre sanapiro mxare odiTganve
ganicdida wyaldidobas, ris gamoc igi daWaobebuli iyo da
warmoadgenda malariis budes. Waobebi iyo Crd. apuliaSi da

- 261 -
fucinis tbis midamoebSi. mag., q. romis samxreTiT mdebare
Waobebi mxolod XX s. 30-ian wlebSi daaSres.
italiis geografiuli mdebareobaze gavlenas axdens
zRvidan momdinare notio haeris masebis Sejaxeba saharis
udabnos cxel da kontineturi evropis mSral civi haerTan.
maTi urTierTqmedebiT da atmosferuli wnevis cvlilebiT
warmoiqmneba mudmivi qarebi. Aantikur periodSive SeniSnu-
li iyo, rom Crdilo-aRmosavleTis qari, igive aqviloni, za-
mTris mSrali civi qari iyo, romelic zogjer saaTSi 200 km
qroda. zafxulobiT igive mimarTulebiT qris eTesias rbili
qari. zamTrobiT, naxevarkunZulze, qris samxreT-dasavle-
Tis mxridan afrikuli qari. amisG garda, aris aRmosavleTis
qari, romelsac moaqvs mcire wvimebi da dasavleTis qari –
zefiri. igi iwyeboda TebervalSi da gazafxulis mosvlis ma-
niSnebeli iyo.
klimati apeninze subtropikulia da araerTgvarovani.
temperatuli pirobebi CrdiloeTidan samxreTisaken Sesam-
Cnevad icvleba. mag., CrdiloeTSi, alpebSi, siciveebi aRwevs
-150. rac Seexeba Sua apenins, iq maisidan-seqtembramde tempe-
ratura meryeobs saSualod +200 dan +280 mde. kontinentTan
SedarebiT siciliaze klimati kidev ufro rbilia da iq sa-
Sualo temperaturaa +260. tireniis zRvis sanapiro mTebis
qarpira kalTebze naleqebi weliwadSi aRwevs 1000-2000 mm,
xolo liguriis alpebSi 3000 mm-ze metia. rac Seexeba sici-
lias, iq da tavolieres dablobSi 500 mm-ze naklebi naleqi
modis. Tovlis safaris sisqe 2000 simaRlis mTebis aRmosa-
vleT kalTebze 180-190 DdRe ar dneba.
naxevarkunZulis da kunZulebis mcenareuli safari
xmelTaSua zRvis tips ganekuTvneba. faunis mxriv gamoyofen
alpebis, md. pos dablobis da xmelTaSua zRvispira apeninis
mxareebs. alpebSi aris farTo foTlovani tyeebi (muxa, wab-
li...). md. pos dablobi Zvelad subtropikuli tyeebiT (qva
muxa, korpis muxa...) iyo dafaruli, magram droTa ganmavlo-
baSi isini gaiCexa da dRes maT adgilze ZiriTadSi buCqovani
mcenareebi aris gaSenebuli. CrdD. italiaSi mohyavT xorba-
li, simindi, kartofili da a.S. samx. apeninze da siciliaze

- 262 -
gvxvdeba italiuri xmela, siciliuri katari, fiWvis sxva-
dasxva saxeobebi da sxv. marcvleulis kulturebidan odiT-
ganve mohyavdaT: xorbali, Wvavi, qeri. rac Seexeba forToxa-
ls, limons, kartofils da sxva kulturebs, romaelebi maT
ar icnobdnen. aseve mogvianebiT naxevarkunZulze afriki-
dan Seitanes finiki da broweuli.
Aalpebis CrdiloeT nawilSi 500-600 m-de da samxreTSi
700-800 m-de gavrcelebuli aris xmelTaSuazRvispira marad-
mwvane buCqovani makvisi, xolo kldovan adgilebze tanda-
bali maradmwvane buCqi - gariga. notio adgilebSi 500 m-dan
1400 m-de aris muxnari da wablanari. CrdiloeTiT, Ddawyebu-
li 800 m-dan da samxreTiT 1200 m-dan Warbobs wiflis tye. wi-
wvovani xeebi (evropuli soWi da Savi fiWvi) toskanis da ka-
lambriis regionSi tyis zeda sazRvramde adis. sardiniasa
da korsikaSi gvxvdeba: xemarwyva, wiwvovani xebuCqi - Rvia,
gareuli zeTisxili da sxv.
ZuZumwovari cxovelebidan naxevarkunZulze aris mge-
li, jeirani, Sveli, kverna, ciyvi, kurdReli da sxv. Bbevria
frinveli da qvewarmavali.
sasargeblo wiaRiseulis mxriv apeninis naxevarkunZu-
li ar aris mdidari mxare. GgansakuTrebiT igi Raribia mine-
raluri resursebiT. aq navTobis da mura naxSiris sabadoebi
mcirea. mMaterikze liToni odiTganve SemohqondaT. mMag., ku-
nZ. eElbidan SemohqondaT rkina, xolo kunZ. sardiniidan
tyvia da TuTia. kunZulebze maTi sabadoebic umniSvneloa.
samagierod naxevarkunZulze Zalian bevria saamSeneblo da
dekoratiuli qvis karierebi. mag., Crdilo da Sua apeninis
sazRvarze, liguriis zRvidan 6 km daSorebiT moipoveben Te-
Tri feris cnobil kararis marmarilos. siciliaSi aris
gogirdi, toskanaSi vercxliswyali da a.S. naxevarkunZulze
aris aluminis, lignitis, torfis da bitumis fiqlebis saba-
doebi.
geografiuli da istoriul-eTnologiuri ganviTare-
bis Taviseburebidan gamomdinare miRebulia apeninis naxe-
varkunZulis (igive italiis) dayofa Crdilo, Sua da sam-
xreT nawilebad. Crdilo apenini iyofa sam olqad: 1. ligu-

- 263 -
ria - naxevarkunZulis dasavleT nawilSi; 2. cizalpiuri ga-
lia mTavari centriT - q. ravenaTi da q. mediolanumiT (mila-
ni - k.s.) da 3. adriatikis zRvis mxares mdebare veneciaTi.
Sua apenini Sesdgeba eqvsi olqisgan: 1. etruria - Tana-
medrove toskana; 2. laciumi, sadac mdebareobs q. romi; 3. ka-
mpania - tireniis zRvasTan; 4. umbria; 5. picenumi da samniu-
misgan - adriatikis zRvasTan.
samxreTi nawili moicavda eqvs olqs: 1. apulias; 2. kala-
brias - aRmosavleTiT; 3. lukanias da 4. dasavleTiT - bruti-
ums.
unda SevniSnoT, rom saerTo msgavsebis fonze, romau-
li istoriis ganviTarebis mTel manZilze, calkeulma ol-
qebma mainc moaxerxes SeenarCunebinaT Tavisi ganmasxvavebe-
li niSnebi.
istoriografiaSi SeniSnulia, rom romis msoflio sa-
xelmwifod warmoqmnaSi aranaklebi mniSvneloba hqonda xme-
lTaSua zRvis auzSi apeninis naxevarkunZulis centralur
mdebareobas. igi saSualebas aZlevDda romaelebs Sida saope-
racio gzebiT daeqsaqsaT mowinaaRmdegebi da imavdroulad
dasavleTsa da aRmosavleTs Soris ewarmoebinaT Suamavlis
roli.

istoriamdeli italia
XIX s. dasasrulamde, samecniero wreebi, italikTa mos-
vlamde saerTod uaryofdnen apeninis naxevarkunZulze uZ-
velesi adamianTa arsebobis kvals. am Teoriis erT-erTi aq-
tiuri damcveli Teodor momzeni werda: „italiaSi aqomamde
iseTi araferi aris naxuli, rac gvaZlevdes safuZvels da-
vuSvaT, rom iq arsebobda adamiani... da Tu odesme italiis
sazRvrebSi namdvilad cxovrobdnen adamianebi, isini dasa-
bamiTi kulturis im safexurze idgnen, rasac Cven Cveuleb-
riv velurobas veZaxiT~.
meore msoflio omis wina Tu momdevno periodSi mimdi-
nare arqeologiuri gaTxrebiT, eTnologiuri masalis, an-
Tropologiuri da lingvisturi monacemebis urTierTSeje-
rebiT SesaZlebeli gaxda apeninis naxevarkunZulis da sici-

- 264 -
liis adreuli istoriis rigi suraTebis aRdgena. upirvele-
sad gairkva, rom apeninis naxevarkunZuli ar aris gaadamia-
nebis kera. uZvelesi hominidebis naSTebi, romlebic itali-
aSi aris aRmoCenili gaxlavT izernia la pinetas mRvimeSi na-
povni e.w. haidelbergeli adamianis kvali sarZeve kbilebi.
misi asaki daaxl. 561-583 aTasi wlebiT ganisazRvreba. kbile-
bis eqspertiziT gairkva, rom haidelbergeli adamiani iyo
pirdapir mosiarule da misi simaRle 1,5 m aRwevda.
haidelbergeli adamianis garda naxevarkunZulze, la-
ciumis regionSi, romidan samxreT-aRmosavleTiT, daaxl. 90
km daSorebiT, frozinones provinci-
aSi napovnia e.w. „Cerpanoeli adamiani“-
s Tavis qalas fragmenti da Homo erectus-
is naSTebi. maTi asaki daax. 400-500 aTasi
wliT ganisazRvra.
daaxl. 20-10 aTasi wlis win gvian
paleoliTSi apeninze gavrcelebulda „Cerpanoeli
e.w. epigravetuli kultura, romlis- adamiani“
Tvisac damaxasiaTebeli iyo qvis iara-
Rebis specifikuri industria. amasTan, igi ganixileba mona-
direebis da Semgrovleblebis erT-erT ukanasknel kultu-
rad. Cans, gamyinvareba naklebad Seexo italias, radganac aq
didxans SemorCaA ApaleoliTis gadmonaSTebi. paleoliTeli
adamiani cxovrobda gamoqvabulSi da ZiriTadSi misdevda
monadireobas, Semgroveblobas da meTevzeobas. man ar icoda
keramikis gamoyeneba. im periodis adamianis sadgomebidan
aRsaniSnavia samx. italiaSi mdebare e.w. romanelis mRvime.
masSi napovnia qvisgan nakeTi Sromis iaraRebi - culebi, is-
ris pirebi da safxekebi. rac Seexeba Crd-dasavleT italiaSi,
liguriaSi, arsebul balzi rosis mRvimes, masSi bavSvebis
samarovnebis garda napovni iyo ^Zveli qvis xanis mxatvrobis
nimuSebi.
zeda paleoliTis samarxTa Soris yvelaze adrindelia
q. mentonis maxloblad (Tanamedrove safrangeTis terito-
ria) aRmoCenili samarxi. misi gansakuTrebuloba iyo dasaf-
lavebis momentSi micvalebulebze wiTeli saRebavebis da-
yra. am droisaTvis^ adamianTa jgufebis daaxloebaSi didi
- 265 -
mniSvneloba hqonda eqsogamias, e.i. gvaris SigniT SeuRlebis
akrZalvas da sxvadasxva gvaris warmomadgenelTa Soris mu-
dmivi saqorwino kavSiris dadgenas. amasTan, moxda qalisa da
mamakacs Soris Sromis zusti danawileba.
Zv.w. VI aTaswleulidan naxevarkunZulze gavrceleba
daiwyo afrikuli warmoSobis gansxvavebulma keramikulma
kulturam. igi ufro mezRvaurTa da meTevzeTa kulturad
aris miCneuli, radgan gavrcelebuli iyo zRvispira sanapi-
ro zolSi da mdinaris xeobebSi.
daaxl. Zv.w. 5000 wels samx. italiaSi Cndeba e.w. seskle-
bis kultura, romlebmac, Tavis mxriv
gandevnes winamorbedi kulturis mata-
reblebi da Seqmnes e.w. matera-ostunis
kultura, romlis bazaze, mogvianebiT,
ganviTarda sxvadasxva kulturebi.
Zv.w. V aTaswleulidan apeninze iw-
yeba neoliTis xana. am droidan mniSvne-
lovnad umjobesdeba adamianis cxovre-
bis pirobebi. saqme imaSia, rom paleoli-
sarZeve kbilebi Tis dasasruls naxevarkunZulze klima-
(izernia la pinetas
mRvime) ti Seicvala, daTba^ da adamianma daiwyo
gamoqvabulebis da mRvimeebis datoveba.
neoliTSi ukve SemgrovebiTi meurneobis safuZvelze ganvi-
Tarda primitiuli miwaTmoqmedeba, rasac gordon Caildi
(1892-1957 ww.) „neoliTur revolucias“ uwodebda. niSando-
blivia, rom miwaTmoqmedeba kvlav qalis prioritet saqmed
rCeboda. ukve xmarebaSi Semodis uxeSi Tixisgan nakeTi Wur-
Wlebi da iwyeba sxvadasxva cxovelebis (ZaRli, Zroxa...) mo-
Sinaureba.
zemo italiaSi neoliTur kulturas umTavresad ve-
cnobiT liguriis ZeglebiT. konkretulad ki 1939 wels ka-
ndidis mRvimeSi Catarebuli gaTxrebiT. rac Seexeba samx.
italias, apuliis olqsa da aRmosavleT siciliaSi aq Cans ne-
oliTis kvali. Caildis varaudiT: neoliTeli adamiani iq
obsidians miezideboda lipariis kunZulebidan. Tu es azri
sworia, maSin gamodis, rom neoliTeli adamianebi miwaTmoq-

- 266 -
medebasTan erTad misdevdnen zRvaosnobasac. niSandobli-
via, rom Caildi arsebiT msgavsebebs poulobda apeninis na-
xevarkunZulis neoliTur da kretul kulturebs Soris.
Zv.w 3800 wlisTvis apeninis naxevarkunZulis samxreT
nawilSi da siciliaSi aRmosavleTidan migrantebis axali
talRa Cndeba. isini qmnian e.w. sera daltos, kasteluCos,
bonu-iginus da sxva kulturebs. apeninidNan migrantebis kva-
li espaneTSi da balearis kunZulebis mimarTulebiT Cans.
Zv.w. III aTaswleulidan apeninis naxevarkunZulze iwye-
ba eneoliTis xana, romlis drosac pi-
rvelyofili adamiani iwyebs liTonis
damuSavebas. spilenZi Tavdapirvelad
SemohqondaT CrdiloeTidan, xolo Sem-
deg daiwyes etruriis, umbriis da sar-
diniis sabadoebis aTviseba. es periodi
aRiniSneba mecxoveleobis mniSvnelova-
ni ganviTarebiT da erTmaneTTan bakla-
gordon
neTis (kreta-mikenis kultura) da pire- Caildi
neis naxevarkunZulze arsebul kultu-
rul centrebTan kavSirebiT. inglisel
mecniers aArtur evans (1851-1941 ww.) es
kavSirebi imdenad gadaWarbebulad mi-
aCnda, rom sicilias igi kretis axalSe-
nad miiCnevda. ukve Cndeba gvarovnuli
akldamebi, e.i. iwyeba micvalebulTa da-
krZalva kldeSi nakveT maRaros tipis
artur
kamerebSi da a.S. evansi
eneoliTeli adamianis Sesaxeb mni-
Svnelovan informacias iZleva 1991 wels ectaliis alpebSi,
italiis da avstriis sazRvarze, napovni 5300 wlis winande-
li yinulovani mumia - e.w. `ecis yinulis kaci~. mumiis yove-
lmxrivma eqspertizam (genetikuri...) da iqve napovnma sxva-
dasxva nivTebma (najaxi...) mecnierebs saSualeba misca dae-
zustebinaT eneoliTeli adamianis Sesaxeb Sexedulebebi.
mag., ecis kacis meSveobiT SegviZlia ganvsazRvroT 5 300
wlis winandeli mcxovrebi adamianebis sakvebi meniu. sik-
vdilis momentSi ecis kaci 45 wlis iyo. misi simaRle 16,5 sm,
- 267 -
wona – 50 kg da sxeulis 19 adgilze hqonda 61 tatu. marTalia
yvela misi Sinagani organo aTaswleulebis manZilze mumi-
cifirebis Sedegad mniSvnelovnad Seicvala, magram kuWze
da sxeulis sxva nawilebze 25 wliani kvlevis Sedegebma aCve-
nes sikvdilis wina periodis sakvebi menius Semadgenloba.
gairkva, rom eceli kacis racioni iyo noyieri, magram na-
kleb gemrieli. igi Wamda Txis qons, irmis xorcs, cacxvs, xo-
rbals da gvimras. ukanasknels igi wamlis rolSi Rebulo-
bda. cximiani sakvebi im periodSi gulis problemebis mTava-
ri wyaro iyo. amis garda, ecis kacs hqonda venebis dacobis
niSnebi. mecnierebi miiCneven, rom Tu igi brZolaSi ar da-
iRupeboda, maSin aucileblad gardaicvleboda sisxlZa-
rRvebis problemebiT.
ecis mumiaze dafiqsirebul tatus samedicino dani-
Snuleba hqonda. igi tatus gamoye-
nebis yvelaze adreuli faqtia. mu-
miis marcxena muxlis Siga mxares
amotvirfuli iyo Savi jvari, zu-
rgis qveda nawilze eqvsi, xolo ko-
Wze, fexebze da majebze paralelu-
ri xazebi. redgenis sxivebis qveS
`ecis yinulis kaci~
mumiis gatarebisas gamoCnda tatus
qveS myofi daavadebuli saxsrebi,
rac mecnierebs afiqrebinebs, rom
mas tkivilis Semcirebis funqcia
hqonda.
Zv.w. II aTaswleulis I naxevri-
dan apeninze vrceldeba brinjaos
`ecis yinulis kaci~-s
nivTebi kultura. brinjao qvasTan da spi-
lenZTan SedarebiT mtkice liToni iyo. igi advilad ar cvde-
boda da misgan nakeTma samuSao iaraRebma kidev ufro aama-
Rles Sromis nayofiereba. TandaTan, safuZveli Caeyara sami-
waTmoqmedo meurneobas. adamianma daiwyo puris gamocxoba.
SesamCnevad ganviTarda mesaqonleoba. soflis meurneoba im
mxareSic gavrcelda, sadac winaT adamianebi ar saxlobdnen,

- 268 -
anda binadrobdnen monadireTa da meTevzeTa mcirericxova-
ni jgufebis saxiT. Seicvala miwis damuSavebis xasiaTic. To-
xis gverdiT gaCnda primitiuli saxis guTani.
Sua brinjaos xanaSi Crd. italiaSi, md. pos xeobaSi, ke-
ltebis mosvlamde Cndeba sacxovrebeli nagebobebis axali
tipi^ e.w. palafitebi, igive ximinjebiani sadgomebi, romle-
bic samecniero wreebSi teramarebis kulturis saxeliT
aris cnobili. miCneulia, rom teramatebis kulturas saTave
daudo md. dunais Sua welidan apeninis naxevarkunZulze
gadmosaxlebulma migrantebma.
teramarebis kulturisTvis damaxasiaTebeli iyo cxo-
velebisgan da gare mtrebis Tavdasxmisgan Tavis dasacavad
wyalze da xmeleTze 1-2 heqtaris farTobis mqone oTxkuTxa
ximinjebiani nagebobebis Seneba. momTabaruli yofisgan gan-
svavebiT ximinjebiani nagebobebis mcxovreblebi kulturis
ganviTarebis mxriv kidev ufro dawinaurebuli Canan. maT
daiwyes venaxis da zeTisxilis gaSeneba. teramarebi sasuqad
gamoyenebuli Savi miwis grovaa. Senobebis safuZveli ximi-
njebi kopitisgan, iataki naZvis ficrebiT, xolo saxuravi
lerwmiT dafaruli alvis xis Zelisgan keTdeboda. iatakze
aucilebeli iyo Tixis fenis da-
geba, xolo sicivisgan dacvis mi-
zniT kedlebs faravdnen Tixis
da saqonlis nakelis nazaviT.
XIX s. 60-iani wlebidan ita-
liaSi intensiurad daiwyes te-
ramarebis gaTxra, riTac daazu-
stda am kulturis gavrcelebis
teramarebis kulturis
areali. upirvelesad uaryofi- gavrcelebis areali
li iqna T. momzenis xedva teramarebis etruskulobis Ta-
obaze. Sesabamisad, mecnierebaSi sul ufro meti argumenti
Cndeba misi miCneva pirveli talRis italiki tomis - proto-
laTinuris Sesaxeb. qronologiis TvalsazrisiT teramareb-
is kulturas yofen oTx stadiad da misi aRmavlobis peri-
odia Zv.w. II aTaswleulis II nax.
varaudis doneze miiCneven, rom apeninis naxevarkunZu-
lze teramarebis kulturas saTave daudes dunaispireTis
- 269 -
regionis migrantebma. teramarebSi napovnia brinjaos mra-
vali iaraRi, sxvadasxva daniSnulebis xelsawyo, samkauli,^
culebi da sxv. faqtia, rom winandel kulturasTan Sedare-
biT mniSvnelovnad gaumjobesda xelosnoba. mTian adgileb-
Si SesamCnevad gafarTovda mesaqonleoba, xolo barSi aqti-
urad daiwyo miwaTmoqmedebaSi guTnis gamoyeneba. teramare-
bis kulturis ganviTarebis pirvel stadiaze damaxasiaTebe-
li iyo nivTebis fareSe anda mwiri inventariT ormoebSi mi-
cvalebulebis ingumaciis praqtika. msgavsi migdoma ada-
sturebs, rom teramatebis kulturis warmomadgenlebSi ki-
dev ar iyo mkveTri qonebrivi da socialuri diferencia.
mogvianebiT gavrcelda micvalebulebis kremacia, sadac fe-
rfls specialur Tixis WurWelSi - osuariebSi inaxavdnen
(ferflis WurWeli). dasaflavebis aRniSnuli wesi Crd. ita-
liaSi teramarelebma daamkvidres, romelic Semdgom ga-
vrcelda apeninis naxevarkunZulis sxvadasxva mxareebSi da
mimdebare kunZulebze.
Zv.w. XII s-Tvis teramarebis kultura dakninda, rac e.w.
zRvis xalxebis Tavdasxmis garda gamowve-
uli iyo savaWro gzebis samxreTiT gadanacv-
lebiT. saukuneebis dinstancirebis miuxeda-
vad teramarebis kulturis naTesaoba Cans
vilanovas da etruskul kulturebTan (mic-
valebulTa kremacia...).
teramarebis kulturis paralelurad
Sua da samx. italiaSi gavrcelebuli iyo e.w.
apeninuri kultura, romelic mWidro kavSi-
rSi iyo egeosurTan. egeosuri samyaros ga-
vlena Cans laciumSi, sadac aRmoCenilia da-
saSrobi nagebobebi da megaliTuri tipis Se-
nobebi.
Sua brinjaos xanaSi kunZ. sardiniaze
nurages Caisaxa da SemdgomSi kunZ. korsikaze gavrce-
brinjaos
modeli lebuli megaliTuri koSkebis, igive nurages
kultura. igi moicavda Zv.w. 1700 wlidan iqmis ax.w. II s-mdel
periods. kunZulze koSkebis raodenoba 8000-mdea napovni.

- 270 -
CvenTvis ucnobia megaliTuri koSkebis mSeneblebis eTniku-
ri kuTvnileba. zogadad maT akuTvneben e.w. zRvis xalxebs.
savsebiT SesaZlebelia, rom maT rolSi yofiliyvnen mcire
aziidan italiaSi migrirebuli etruskebi. am arguments
isic amagrebs, rom nurages kulturis xelovnebis nimuSebSi
naxuloben msgavsebas etruskul da aRmosavleT xleTaSu-
azRvispireTis arqiteqturul nakeTobebTan.
nurages konusisebri koSkis forma aqvs. nagebobas ar
hqonda safuZveli da konstruqcia idga Tavisi qvebis wonis
xarjze. rigi nurages simaRle 20 m aRwevda.
gaurkvevelia nurages dawiSnuleba. mecni-
erTa nawili maT taZrebad, sacxovrebel
saxlebad, mmarTvelTa rezidenciad, cixe-
ebad anda samxedro nagebobebad miiCne-
vdnen. zogi nuragi mdebareobda strategi-
ul adgilze, romlebiTac SesaZlebeli iyo
gzebis kontroli. nurages daniSnulebis
Sesaxeb azrTa sxvadasxvaobis miuxedavad bikonuri
urna
udao, rom maT simboluri daniSnuleba
hqondaT. nurages nagebobebs Zv.w. XVIII-XV ss. aTariReben. nu-
rages kulturisTvis damaxasiaTebeli iyo brinjaos qanda-
kebebis, matriarqatis simbolos - qali xvTaebis da qvaSi na-
xvretis mqone qandakebebis arseboba.
Zv.w. II-I aTaswleulebis mijna italiaSi aRiniSneba rki-
nis farTod gamoyeneba. misi kvali Crd.
italiaSi boloniis maxloblad daba
vilanovaSi 1853-1856 wlebSi aRmoaCina
arqeologma jovani gozadinim (1810-
1887 ww.). vilanovas kulturam Secvala
brinjaos xanis teramarebis kultura,
romelmac SemdgomSi adgili dauTmo
etruskul civilizacias. vilanovele-
bi pirvelebi iyvnen italiaSi, romle- Jovani
gozadini
bmac daiwyes rkinis damuSaveba. Aamito-
mac adreuli rkinis xana samecniero literaturaSi vilano-
vas kulturis saxeliT aris cnobili. vilanovaSi napovni
arqeologiuri masala saSualebas iZleva Tvali vadevnoT
- 271 -
rkinis xanis ganviTarebas mis adreul (Zv.w. 1000-700 ww.) da
gvian (Zv.w. 700-500 ww.) stadiebze.
vilanovas kulturis maxasiaTebeli iyo Wa-samarxebis
arseboba, romlebSic inaxeboda ferfliani bikonuri fo-
rmis urnebi da micvalebulisaTvis im qveynad saWiro sxva-
dasxva geometriuli formis rkinis nivTebi, keramikuli na-
keToba da a.S. sacxovrebel saxlebs isini keTdeboda xisgan
an Tixisgan da hqondaT elipsis, wris, marTkuTxedis an kva-
dratis forma. saxuravis auci-
lebeli atributi iyo naxvretis
gakeTeba, riTac keriidan xdebo-
da kvamlis gawova. rac Seexeba
fanjrebs, misi gakeTebis praqti-
ka ar iyo farTod gavrcelebu-
li.
vilanovas kulturis mata-
rebeli sazogadoeba Tavdapi-
vilanovas kulturis
gavrcelebis areali rvelad sustad iyo fenebad da-
yofili. ZiriTadi saqmianoba so-
flis meurneoba (miwaTmoqmedeba...) da mesaqonleoba iyo, ma-
gram xelosnobis profesionalizaciam da simdidris dagro-
vebam safuZveli daudo sazogadoebis klasebad dayofas.
samecniero literaturaSi periodi vilanovas kultura ga-
igivebuli iyo etruskul-
Tan, romlebic mogvianebiT
igive sivrceze cxovrob-
dnen. uUaxlesi periodis ga-
mokvlevebSi es pozicia Se-
cvlilia da miCneulia, rom
vilanovas kulturis mata-
reblebi iyvnen umbrebi.
vilanovas kulturis
keramika vilanovas kulturis
epoqaSi apeninze Cndeba qalaqebis primitiuli variantebi.
Tavdapirvelad isini warmodgenili iyvnen momaRlo bor-
cvebze sagvareulo gamagrebuli dasaxlebebis saxiT. mogvi-
anebiT, UIX s., miwis savargulis didi farTobis da sasargeblo
wiaRiseulis moTxovnis aucileblobam aiZula mosaxleoba
- 272 -
barSi Camosuliyvnen, sadac UmaTma dasaxleblebma Taname-
drove qalaqebis saxe miiRo. Zveli gadmocemebi vilanovele-
bs etruriaSi miaweren 300 qalaqis daarsebas.
Crdilo-dasavleT italiaSi rkinis kulturis mrava-
lsaxeobas warmoadgenda e.w. golasekis kultura, romelic
ligurielebs miekuTvneboda. naxevarkunZulis Crdilo-aR-
mosavleTiT, venetebis mxareSi, iyo e.w. estes, xolo samxre-
TiT brutiumSi tore-galis kultura.
XIX s. samecniero wreebSi dominirebda azri, rom ita-
lia rkinis mxriv unda umadlodes apeninze mosul italik
tomebs. Tanamedrove arqeologebi ki im azrisken ixrebian,
rom italiaSi rkina Seitanes berZenma, finikielma vaWrebma
da etruskebma.

romamdeli italia
italik tomTa eTnogenezis sakiTxi samecniero litera-
turaSi kvlav dazustebas da Semdgom damuSavebas saWiro-
ebs. sakiTxis Seswavlis sirTules is garemoeba qmnis, rom
protoromaul periodSi lingvisturi TvalsazrisiT apeni-
nis naxevarkunZulze saxlobda mosaxleobis eTnikurad
Wreli speqtri, romlebic miekuTvnebodnen sxvadasxva eno-
briv jgufebs. nNebismier italikur tomze SeiZleba dasabu-
Teba maTi aborigenobis anda migraciis Sesaxeb. faqtia, Tu
italikebi indoevropuli tomebia, maSin isini ar arian abo-
rigenebi. aseT viTAarebaSi sakiTxi dgeba ukve maTi mosvlis
marSutis da TariRis Sesaxeb. Fam sirTuleebis gamoa, rom
kvlevis xangrZlivi istoriis miuxedavad rigi sakiTxebi
kvlav hipoTezis doneze aris.
antikuri tradicia apeninis naxevarkunZulze uZveles
mosaxleobad moixseniebs ligurielebs. isini neoliTuri
kulturis matarebel xalxad arian miCneuli. imdenad umni-
Svneloa Cvenamde moRweuli liguriuli enis nimuSebi, rom
rTulia maTi eTnolingvisturi kuTvnilebis gansazRvra.
erTnisTvis isini indoevropelebia, sxvebi maT e.w. xmelTa-
SuazRvispira xalxebs akuTvneben da a.S. rogorc ar unda ga-
dawydes ligurielebis warmomavlobis Sesaxeb kamaTi, fa-
qtia, rom Zv.w. I aTaswleulSi sxva tomebisgan Seviwroebuli

- 273 -
isini mkvidrdebian italiis Crdilo-dasavleT nawilSi, sa-
dac maT didi xnis manZilze SeinarCunes TviTmyofadoba.
XIX s. dominirebuli TeoriiT apeninze italikebi Crdi-
loeTidan alpebis gadasavlelebiT ori talRis saxiT mo-
vidnen. italiaSi maTi pPirveli talRa sCans Zv.w. II aTaswle-
ulis dasawyisSi. isini iyvnen protoitalikuri tomebi, ro-
mlebic dasaxldnen md. pos xeobaSi. iq maT Seqmnes ximinjebi-
ani dasaxlebebi, rac teramarebis kulturis saxelwodebiT
Sevida istoriaSi. imave aTaswleulis miwuruls apeninze me-
ore Stos saxiT Semodian vilanovas kulturis matareblebi
osko-umbruli tomebi. ramdenadac SeiniSneboda adreuli
liTonis kulturis msgavseba dunaispira raionSi mcxovre-
bi tomebTan, amitomac isini im arealidan mosulebad CaTva-
les. XX s. Sua xanebidan mecnierebi TandaTan gadaixarnen im
azrisken, rom Zv.w. II aTaswleulSi italiaSi mcxovrebi to-
mebi indoevropuli enebis ojaxs ganekuTvnebian da isini
apeninze adriatikis mxridan sazRvao gziTm mosuli xalxia.
Tu es sworia, maSin gamodis, rom apeninze italikebi ar iyv-
nen pirveli macxovreblebi da arc rkinis kulturis pirve-
li matareblebi. saerTod, italikebs yofen laTinur-siku-
lur da umbro-oskour-sabelur jgufebad.
Zv.w. I aTaswleulis dasawyisTvias apeninis naxevarku-
nZulze mcxovreb tomTa eTnikuri suraTi iyo uaRresad Wre-
li. italikebis garda, apeninze saxlobdnen sxva indoevro-
peli tomebi – pelasgebi, ilirielebi, berZnebi, keltebi (ga-
lebi) da punebi. UmTlianobaSi, rom SevajamoT davinaxavT,
rom Zv.w. I aTaswleulisTvis apeninis naxevarkunZulis ruka
Wrelia da igi Semdeg saxes Rebulobs. mMd. pos xeobaSi cxo-
vrobdnen kelturi (galebi) tomebi – insubrebi, boiebi, se-
nonebi da cenomanebi. isini md. dunais qvemo welidan da-
iZrnen da alpebis gadasasvlelebis gavliT Zv.w. I aTaswle-
ulis Sua xanebSi damkvidrdnen md. pos xeobaSi. maTgan sa-
mxreT-dasavleTiT cxovrobdnen ligurielebi. Mmd. pos qve-
mo dinebis Crdilo-aRmosavleTis venetebi. lLigurielebis
samxreTiT mdebareobda etruria, xolo misgan aRmosavle-
TiT umbria da Semdgom picenumi.

- 274 -
 E truriis samxreTiT mdebareobda laciumi. mMisgan sa-
e
mxreT da samxreT-aRmosavleTiT cxovrobdnen laTinebi da
italikTa monaTesave e.w. sabelebis jgufis tomebi – sabine-
bi, volskebi, frentanebi, samnitebi da oskebi. samxreT ita-
liaSi saxlobdnen lukanebi da brutiebi, xolo apuliasa da
kalambriaSi adgilobriv dialeqtze molaparake tomebi -
iapigebi, mesaliebi da a.S. sicilia cikulebis da cikanebis
tomebi samkvidro iyo, romlebic ganuwyvetel omebSi iyvnen
berZen da pun kolonizatorebTan.

kontaqtebi berZnebTan da finikielebTan

apeninis naxevarkunZulze arsebuli civilizaciis gan-
viTarebis saqmeSi didi wvlili Seasrules berZnebma da fi-
nikielebma. ukanasknelebis mxridan naxevarkunZulis da si-
ciliis kolonizacia iwyeba Zv.w. IX s. kunZulis dasavleT na-
wilSi maT daarses qalaqebi pa-
normusi (palermo) da lilibe-
umi, romelebic das. xmelTaSu-
azRvispireTSi mimdinare vaWro-
baSi karTagenTan erTad warmo-
adgendnen finikielTa saSuamav-
lo vaWrobis punqtebs. ZiriTa-
dSi am gziT mihqondaT finiki-
uri qarva, spilos Zvali, Zoweu-
li da a.S. mogvianebiT, sparseTis didi
saberZneTi
mxridan finikiis dapyrobis da
eladis aRzevebis Sedegad apeninsa da siciliaSi finikiele-
bi Caanacvles berZnebma.
rac Seexeba berZenebs, maTi pirveli dasaxlebebi ita-
liasa da siciliaSi gaCnda Zv.w. II aTaswleulis miwuruls
kreta-mikenis periodSi. Tavdapirvelad isini iyo lipariis
kunZulebze. Zv.w. XIII-XII ss. savaWro urTierTobebma ukve in-
tesiuri saxe miiRo. samx. italiasa da aRm. siciliaze napov-
nia aris araerTi kreta-mikenis epoqis nivTebi. es miuTiTebs
intensiur urTierTobebze, magram am kavSirebis analogi-
uri kvali eladaSi ar aris aRmoCenili. amasTan dakavSire-
biT samecniero literaturaSi gamoiTqva varaudi, rom samx.

- 275 -
italia-siciliidan eladaSi albaT SehyavdaT monebi, anda
SehqondaT gadasamuSavebeli wiaRiseulebi. safiqrebelia,
rom am periodis movlenebi aisaxa berZnul miTologiaSi ar-
sebul herakles gmirobebsa da sqilasa da qaribdas Sesaxeb
miTebSi.
samx. italiasa da siciliaSi berZenTa dasaxlebebma in-
tensiuri saxe miiRes Zv.w. VIII-VI ss. berZnuli kolonizacii-
sas. materikze pirvel berZnuli kolonia iyo q.kume. igi Zv.w.
750 wels daarses evbeis qalkedonidan gadmosaxlebulebma.
siciliaSi pirveli kolonia iyo q. naksosi (Zv.w. 734 w. axl.
jardini-naqsosi). Zv.w. VIII-VII ss. mijnaze erTmaneTis miyo-
lebiT italiis samxreT zRvispira zolSi da siciliaze aR-
mocenda dasaxlebebi. maTgan istoriaSi yvelaze mniSvnelo-
vani rolis Sesruleba mouwiaT korinTelTa mier Zv.w. 733
wels daarsebul sirakuzs, sibariss (daarsebuli aqeelTa
mier Zv.w. 720 w.), tarentums (spartis kolonia -^ Zv.w. 706 w.
dRev. taranto) da helas (daarsebuli rodoselTa da krete-
lTa mier Zv.w. 688 w.). dasaxelebuli berZnuli axalSenebidan
nawili kidev ufro ganviTarda, polisis (qalaq-saxelmwifo)
saxe miiRes da damoukideblad^ daiwyo koloniebis gamoyvana.
mag.,^ sirakuzelebma daarses akri, kumma - neapoli da a.S.
berZnuli qalaqebi ganlagebuli iyvnen apeninis naxeva-
rkunZulis Sua da qvemo welSi, rogorc wesi zRvispira zol-
Si. maT hqondaT moxerxebuli navsadgurebi, rac SesaZle-
blobas aZlevdaT ecxovraT ^sakuTari ekonomikuri cxovre-
biT. amasTan, isini imyofebodnen metropoliasTan mWidro
ekonomikuri da kulturuli xazebiT dakavSirebuli, saida-
nac Rebulobdnen samxedro daxmarebas, kolonistTa axal
nakads, samrewvelo produqcias da a.S.
koloniebi, rogorc wesi, kopirebas akeTebdnen metro-
poliis politikur wyobas da inarCunebdnen masTan mudmiv
kulturul kavSirebs (olimpiadebze monawileoba...). meores
mxriv, ^samSoblodan Sors myofi berZnebi garkveul urTier-
Tobebs amyarebdnen adgilobriv mosaxleobasTan. jer kidev
Zv.w. I aTaswleulidan samx. italiaSi saxlobdnen lukanebi,
brutielebi da sxva meomari tomebi. siciliaSi ki sikanTa,
elimonTa da sikulonTa tomebi. berZnebis da aborgenebTan
- 276 -
urTierTobebi cvalebad xasiaTs atarebda. Zv.w. VIII-VII ss. be-
rZnuli axalSenebi da adgilobrivi mosaxleoba erTmaneTSi
daZabul urTierTobebSi iyvnen, magram maTi polisad garda-
qmnis Semdeg,^ elinebma, daiwyes naxevarkunZulis Siga mxare-
ebSi SeRweva da adgilobrivi tomebis damorCileba. Semdgo-
mSi, adgilobriv mosaxleobasTan urTierTobebis stabili-
zaciam da centralur xmelTaSuazRvispireTSi xelSemwyob-
ma social-ekonomikurma da politikurma situaciam xeli
Seuwyo didi saberZneTis qalaqebis swraf social-ekonomi-
kur da kulturul ganviTarebas. amieridan isini gadaiqcnen
xmelTaSuazRvispireTis msxvil politikur centrebad.
ekonomikurma aRmavlobam, mosaxleobis axali nakadis
mozRvavebam, xeli Seuwyo didi saberZneTis polisebSi soci-
alur diferenciacias da klasobrivi struqturis formire-
bas. Zv.w. VIII-VII ss. berZnuli koloniebis umravlesobaSi da-
myarda oligarqiis batonoba. qalaqis marTvelobis stru-
qtura elinuris msgavsi iyo. qalaqis saTaveSi myofi oliga-
rqia Tavis interesebis Sesabamisad atarebda sxvadasxva sa-
kanonmdeblo normebs.
didi saberZneTis mravalricxovan polisTa nawilma Se-
sZlo moepovebina politikuri gavlena. ukve, Zv.w. VI s., sici-
liaSi uZlieresi polisi iyo hela da misi kolonia agrigen-
ti. helam yvelaze metad politikur siZlieres miaRwia ti-
ran hipokratesa da helones (Zv.w. V s.) dros. Uukanasknelma
kidec moaxerxa sirakuzis saSinao saqmeSi Careva da Zv.w. 485
wels igi iq samefo Zalauflebas daeufla. amieridan helone
sirakuzis mmarTvelia, sadac igi warmatebul sagareo poli-
tikasac awarmoebda. rac Seexeba q. helas, helonem igi Tavis
Zma - hierons gadasca. aqtiuri dapyrobiTi politikis wya-
lobiT helonem daangria mezobeli qalaqebi - kamarina da me-
gara, xolo helasTan da agrigentumTan kavSirSi, Zv.w. 480
wels, himeroisTan man gaanadgura karTagenis armia. am ga-
marjvebis wyalobiT berZnebma didi xniT moipoves sicilia-
Si upiratesoba. Zv.w. V-IV ss. swored sirakuzis gafurCqvnis
xanaa.

- 277 -
 samx. italiaSi erT-erTi msxvili polisi iyo tarentu-
mi (axl. taranto). mas SesaniSnavi mdebareoba hqonda. moxer-
xebuli sanavsadguro yure da nayofieri miwebi tarents aZ-
levda saSualebas ewarmoebina ekonomikis kompleqsuri (so-
flis meurneoba, xelosnoba da vaWroba) ganviTareba. didi
gasavali hqonda tarentul Rvinos. am upiratesobaTa garda,
tarentums, mTel „did saberZneTSi“ hyavda yvelaze didi sa-
vaWro da samxedro floti. saWiroebis SemTxvevaSi mas SeeZ-
lo SeiaraRebina 30 aTasi jariskaci da 3 aTasi mxedari. flo-
tis mSenebloba da iaraRis warmoeba iTxovda xelosnobis
sxvadasxva saxeobebis ganviTarebas. yovelives wyalobiT ta-
rentumi samxreT italiaSi iqca msxvil savaWro punqtad.
didi saberZneTis sxva polisebisagan gansxvavebiT tar-
entumSi SedarebiT myari iyo demokratiuli tradiciebi. iq
mwvaved midioda socialur-politiku-
ri brZola, ris procesSic qalaqSi xSi-
rad myardeboda tirania. tarentumis
tiranebidan yvelaze cnobili iyo fi-
losofosi arqite (Zv.w. 428-347 ww.). swo-
red misi mmarTvelobisas miaRwia qalaq-
ma yvelaze did gafurCqvnas. tarentu-
mis ekonomikurma Zlierebam da myarma
demokratiulma tradiciebma qalaqSi
arqite gamoiwvia aqtiuri sazogadoebrivi cxo-
tarentumeli
vreba,^ ramac xeli Seuwyo mis kultu-
rul ganviTarebas. strabonis cnobiT, tarentumSi sadResa-
swaulo dReebi ufro meti iyo^ vidre muSaxeli. swored tare-
ntumidan iyvnen gamosuli berZeni mwerali leonidasi (Zv.w.
?320-? ww.), xolo livius andronikusi (Zv.w. 284-204 ww.) iT-
vleba romauli literaturis erT-erT fuZemdeblad.
tarentumi did politikur rols asrulebda samx. ita-
liaSi. Zv.w. 334 wels tarentumelebma romTan kavSiri dades,
romliTac ukanasknelebma ivaldebules ar Sesuliyvnen ta-
rentumis yureSi. tarentums mudmivi jari ar hyavda. pi-
riqiT, maT wesad hqondaT, rom aborigenebTan brZolaSi ba-
lkaneTis saberZneTidan moewviaT daqiravebuli armia. amiT
ZiriTadSi xdeboda xarjebis dazogva, radganac samxedro
- 278 -
kampaniis dasrulebis Semdeg moqiravneebi qalaqs toveb-
dnen.
samx. italiasa da siciliaSi berZnul polisTa arsebo-
ba did rols TamaSobda italiis saerTo socialur-ekonomi-
kur da politikur ganviTarebaSi. ekonomikis wamyvani for-
mebi^, monaTmflobeluri urTierToba^ da polisuri wyoba xe-
ls uwyobda adgilobriv italikuri tomebis istoriuli ga-
nviTarebis process, gvarovnuli urTierTobis swraf rRve-
vas da monaTmflobeluri sazogadoebis da saxelmwifos or-
ganizebas.

etruskebi
apeninis naxevarkunZulze mcxovreb tomebSi gansaku-
Trebuli adgili ekavaT etruskebs. naxevarkunZulze gvaro-
vnuli sazogadoebis stadiaze myofi tomebidan (liguri-
elebi, ilirielebi...) etruskebi
erTaderTni iyvnen, romlebmac
romaelebamde SesZles asuliy-
vnen saxelmwifoebriobamde. maT
Seqmnes mZlavri kavSiri (fede-
racia). liviusis cnobiT, romis
daarsebamde, etruskebi xmeleT-
sa da zRvaSi flobdnen uzarma-
zar sivrceebs.
etruria mdebareobda ape-
ninis naxevarkunZulis Crdilo- etruskebis gavrcelebis
dasavleT nawilSi. CrdiloeTi- areali
dan mas esazRvreboda liguria, galia da venetebis mxare. aR-
mosavleTidan md. tibriT umbria, samxreT-dasavleTiT la-
ciumi, xolo dasavleTis mxridan tirenis zRva. mogvianebiT
maT mflobelobaSi aRmoCnda naxevarkunZulis centraluri
nawili. maTi koloniebi gaCnda korsikaze da das. xmelTaSua-
zRvispireTis sxva kunZulebze.
etruskebis uZvelesi saxelwodeba „turSa“, anda „tu-
ruSa“-s formiT naxsenebia ramses II-is (Zv.w. 1279-1213 ww.)
droindel egviptur ZeglebSi. aRniSnuli saxeli „tireni“-s
formiT SeiTvises elinebma. rac Seexeba laTinebs, maTTan

- 279 -
fuZe „Turs“-dan warmoiqmna „Turscus“, romelSic „E“ marcvlis
gadaadgilebiT miiRes „E-trus-cus“. swored ukanasknelidan wa-
rmosdga sityva „Etruria“. TviT etruskebi Tavs „razenimebs“
(Tavisuflebi - k.s.) uwodebdnen.
etruskuli problemis sirTules warmoadgens maTi wa-
rmoSobis da enis sakiTxebis garkveva. antikur xanaSi arse-
bobda am problemis erTi aspeqti – warmoSobis sakiTxi, vina-
idan etruskuli ena maSin cocxali iyo. arada, enis geneti-
kuri kuTvnilebis garkveva da warwerebis gageba naTels mi-
scems am eris istorias. etruskebis miomarT interesi imde-
nad didi iyo, rom antikur periodSive iyo cdebi daeweraT
maTi istoria. mag., imp. Kklavdiuss (41-54 ww.) 20 wignad hqonda
dawerili etruskebis istoria. samwuxarod, aRniSnuli na-
Sromi dakargulia.
samecniero wreebSi azrTa sxvadasxvaobaa apeninis naxe-
varkunZulze etruskebis avtoqTonobis Sesaxeb. kamaTs sa-
Tave daudo herodotem, romelmac wamoayena etruskTa mci-
re aziuri warmoSobis Teoria. istorikosis mixedviT, lidi-
aSi SimSilobisas, mosaxleobis nawili mefiswul tirsenes
meTaurobiT axali samkvidros Ziebis mizniT dasaxldnen it-
aliis dasavleT sanapiroze. aAxal mosaxleebs maTi beladis
saxelis msgavsad uwodes tirsenebi, anda tirenebi. etruske-
bis warmoSobis herodoteseulma Sexedulebam imTaviTve
mxardaWera hpova. mas iziarebdnen straboni, plinius ufro-
si, tacitusi da sxv. romaeli mematianeebisTvis „etruski“
da „lidieli“ sinonimi iyo.
herodoteseuli versiis sapirispiro Sexeduleba gana-
viTara dionise halikarnaselma. igi daakvirda qsanTosis
(Zv.w. V s.) „lidiis istoriis“ teqsts, romelSic ar iyo mini-
Sneba herodoteseuli versiis Sesaxeb da aqedan gamomdinare
man etruskebi miiCnia italiis aborigen mosaxleobad. misi
azriT, etruskebis avtoxtonebi arian, radganac Zvel da
axal droSi aravin saubrobda maT msgavs enaze. unda Sevni-
SnoT, rom dionise halikarnaselis etruskTa warmoSobis
Teoriam imTaviTve popularoba ver hpova. arsebobda mesame
Teoriac, romlis mixedviT etruskebi apeninze movidnen
alpebis gadaRma teritoriebidan.
- 280 -
 adre Sua saukuneebSi etruskebis Tema miiviwyes da mxo-
lod renesansis periodSi gaixsenes. 1498 wels dominikelma
berma anio da vitebrom (1432-1502 ww.) pirvelad scada etru-
skuli civilizaciis rekonstruqcia da gamoaqveyna damwe-
rlobis pirveli nimuSebi. 1539 wels Tezeo ambrojim (1469-
1540/1 ww.) pirvelad gamoaqveyna etruskuli anbani.
maSasadame, etruskuli sakiTxi, romelic daisva da ga-
dauWreli iyo antikur periodSi, uaxloes saistorio mecni-
erebaSi gamoiwvia cxoveli interesi. etruskuli sakiTxebiT
dainteresdnen, rogorc Zveli istoriis mkvlevarebi, ise
diletantebic. etruskologiaSi axal sityvad miiCnevaa T.
dempsteris naSromi - „Svidi wigni samefo etruriis Sesaxeb“
(1619 w.).
XVIII-XIX ss. mijnaze etruskologiaSi gaCnda pirveli
seriozuli naSromebi. Seiqmna rigi Teo-
riuli skolebi da mimdinareobebi. 1726
wels kortonSi daarsda etruskuli aka-
demia. saintereso iyo is garemoeba, rom
akademiis Tavmjdomares hqonda etru-
ski mefeebis tituli – Iukumona. akademi-
is mizani iyo etruskuli civilizaciis
Accademia
Semswavleli yvela mecnieris Tavmoyra Etrusca
da kvlevebis sistematizacia. 1735-1795 wlebSi akademiam Ta-
vis periodul gamocemaSi – Dissertazione-Si analizi gaukeTa
araerT masalas, riTac gansakuTrebuli wvlili Seitanes
etruskuli Temis popularizaciis saqmeSi.
dReisTvis etruskologia warmoadgens klasikuri fi-
lologiis, lingvistikis, epigrafikis, eTnologiis da xe-
lovnebaTmcodneobis sinTezs. marTalia etruskuli civi-
lizaciis Taobaze ukve arsebobs zRva literatura, magram
sakvanZo sakiTxebze dRemde mainc ar gvaqvs zusti pasuxi.
rigi mecnieris mtkicebam TiTqos maTma kvlevebma swori pa-
suxebi gasces WeSmaritebas ar Seefereba. etruskuli enis da
anbanis saidumlo kvlav amoucnobi rCeba.
XIX s. etruskologiurma skolebma daiwyes etruskTa
warmoSobis sxvadasxva Teoriebis popularizacia. mecnier-

- 281 -
Ta nawili aviTarebdnen etruskebis mcire aziuri warmoSo-
bis Teorias (e. kurciusi, b. modestovi...); sxvebi etruskebs
SecdomiT miiCnevdnen alpel retebidan momdinared (n. fre-
re, b. niburi, e. maieri...); mesameni maT ukavSirebdnen indoge-
rmanul warmoSobas (o. Svengleri...); meoTxeni aRiarebdnen
maT avtoxtonobas (de sanktisi, m. palotino...) da a.S.
unda iTqvas, rom etruskebis da alpeli retebis gaigi-
veba dafuZnebuli aris liviusTan daculi cnobis araswori
gagebaze. kerZod: livius ewera, rom alpel retebTan aris Se-
monaxuli etruskuli ena. n. freres (1688-1749 ww.) ver warmo-
edgina etruskebis mxriv flotis arse-
boba, romliTac SesaZlebeli iyo ita-
liaSi xalxis didi masis gadayvana. ami-
tomac herodotes versia frangma mecni-
erma gamogonilad miiCnia. e.w. „Crdilo-
eTur“ versias mxari dauWira niburma,
romlisTvisac tirenebi da etruskebi
etruskuli qimera ori sxvadasxva xalxi iyo. igi Tvlida,
(Zv.w. VI s.) rom etruskebi Tavdapirvelad cxovro-
bdnen Crd. italiaSi, sadac mogvianebiT iyo retebis miwebi,
Semdeg isini daeSvnen samxreTiT, daamarcxes tirenebi da
umbrebi da Seqmnes 12 etruski qalaqebis kavSiri.
1926 wels italielma etruskologma luiji paretim
(1885-1963) kvlav ganaviTara etruskebis CrdiloeTuri wa-
rmoSobis Teoria. man italiaSi etruskebis migracia II aTa-
swleulis miwuruliT gansazRvra da maT damsaxurebaDd mi-
iCnia apeninis naxevarkunZulze vilanovas kulturis Seq-
mna.
etruskebis avtoxtonobis Teoriis momxre sanktisi
maT miiCnevda teramarebis kulturis matareblebis memkvi-
dreebad. avtoxtonobis Teoria kidev ufro ganaviTara arqe-
ologma da lingvistma masimo palotinom (1909-1995 ww.). ita-
lieli mecnieri saerTod gamoricxavda adreul periodSi
finikiuri da berZnuli kolonizaciis msgavsad xalxTa ga-
dasaxlebas italiaSi. misi azriT, etruskebi Camoyalibdnen
sxvadasxva adgilobrivi eTnikuri elementebisgan. vilano-
vas kulturis matareblebs palotino protoetruskebad
- 282 -
Tvlida. rac Seexeba etruskul enas, palotinom igi wminda
italiuris lingvisturi ganviTarebis nayofad miiCnia.
sakiTxis sirTules isic matebs, rom Cvenamde moRweu-
li 10 aTasamde etruskuli warweris dakavSireba ar xerxde-
ba romelime enobriv ojaxTan. erTisTvis is indoevropuli
enaa, xolo sxvebisTvis araindoevropuli da a.S. iyo maTi qa-
rTvelurTan dakavSirebis cdebic. faqtia, mkvlevarTa ume-
tesoba miiCnevs, rom etruskuli ena ar miekuTvneba indoev-
ropul enaTa ojaxs da misi xasiaTi dRemde auxsnelia.
arqeologiis meSveobiT xerxdeba sakiTxis mxolod ri-
gi sakamaTo debulebebis gadawyveta. sxvaTa Soris, etrus-
kTa araaborigenlobaze miuTiTebs apeninze arsebuli topo-
nimikac. mag., etruskuli qalaqebis hartias da spinas, md. um-
bros da q. kamersis saxelwodeba. isini araetruskuli da
italiuri warmoSobis arian. mTlianobaSi, rom SevajamoT
e.w. etruskuli sakiTxi, SegviZlia vTqvaT, rom etruskebi
daaxl. Zv.w. 1000 wlisTvis lidiidan (mcire azia) movidnen
italiaSi. egeosis zRvis kunZulebi da kunZ. sardinia maTvis
iyo saetapo punqtebi. kunZulebis gavlis Semdeg isini tire-
nis zRvis mxridan damkvidrnen apeninis das. nawilSi, sadac
Seaviwroes umbrebi. savaraudod, Zv.w. VIII s. dasrulda etru-
skebis formirebis procesi. aborigenebTan SedarebiT isini
maRali kulturis matareblebi iyvnen, ramac etruskebs gau-
advila adgilobriv tomTa damorCileba. Zv.w. VI s. isini ad-
vilad daeuflnen CrdiloeTiT alpebidan samxreTiT kampa-
niamde mdebare vrcel teritorias.

politikuri istoria
etruskebis istoria mWidro kavSirSi aris das. xmelTa-
SuTazRvispireTSi mimdinare politikur movlenebTan. Zv.w.
VIII-VII ss. etruskebis gavlenas daeqvemdebara laciumis da
kampaniis mxare. TviT romis ukanaskneli sami mefe warmoSo-
biT etruski iyo, rac mianiSnebs „maradiul qalaqze“ maT gav-
lenas.
etruskTa Zlierebis xana didxans ar gagrZelda. Zv.w. VI-
III ss. etruskebi omebs awarmoebdnen jer berZnebTan, KkarTa-

- 283 -
genelebTan, sxvadasxva italik tomebTan da bolosAG romaele-
bTan. berZnebTan da punebTan dapirispireba ganapiroba me-
senis sruteze gamavali sazRvao gzis dauflebis cdam da
aseve kunZ. korsikaze arsebuli mekobreebis sazRvao bazis
moSlam. Zv.w. 540(539) wels etruskebma karTagenelebTan er-
Tad kunZ. korsikaze, q. alaleasTan gamarTul sazRvao brZo-
laSi maT pirwmindaT daamarcxes fokeeli berZnebi. elinTa
zarali 40 xomaldi iyo. am faqtTan dakavSirebiT sapirispi-
ro suraTs iZleva herodote, magram fokeeli berZnebis
mxridan kunZ. korsika-elbas daTmoba miuTiTebs maTi mxri-
dan etruskebTan gancdili marcxis simZimes. etruskTa Zli-
ereba didxans ar gagrZelda. Zv.w. 524/3 da 474 wleebSi kumes-
Tan gamarTul brZolaSi elinebma etruskebs sastiki marcxi
agemes, riTac wertili daesva zRvaze maT batonobas. amje-
rad etruskebma daTmes kunZ. korsika da elba.
Zv.w. V s-Si apeninze Seiqmna axali politikuri viTareba,
rasac mohyva etruskuli kavSiris Zli-
erebis msxvreva. igi naTlad gamoCnda q.
romis magaliTze, sadac Zv.w. 509 wels ga-
aZeves mefe tarkvinius amayi. etruskebi
Seecadnen roms dauflebodnen, magram
maTi cdebi warumatebeli darCa. yoveli-
ves isic daemata, rom Zv.w. 493 wels sici-
liaSi, q. regias tiranma anaqsilaosma
(Zv.w. ?-476 w.) kunZulis aRmosavleT nawi-
lSi daeufla q. zanklas. tiranma qalaqs
saxeli Seucvala da mas daarqva mesana. qa-
etruski laqis dauflebiT anaqsilaosma gadaketa
meomari
strategiuli mesinis srutis gasasvle-
li, riTac mZime dartyma miayena etruskebs, radgan ukanas-
knelebma dakarges mokavSire da sanavsadgure baza.
etruskTa sazRvao Zlierebas wertili dausva q. siraku-
zma. Zv.w. 452 wels sirakuzma etruskebis winaaRmdeg wamo-
iwyo didi eqspedicia kunZ. elbaze etruskuli flotis mTa-
vari navsadguris gasanadgureblad. Tavdapirvelad eqspe-
dicias Sesaferisi efeqti ar hqonda, radganac gairkva, rom

- 284 -
sirakuzeli navarxi faili (Zv.w. V s.) etruskebis mxridan mo-
syiduli iyo. aseT viTarebaSi gaigzavna axali floti navarx
apelesis meTaurobiT. sirakuzelebma xelSi Caigdes kunZu-
li, Semdeg moarbies etruriis da kunZ.korsikas sanapiroebi.
arsebiTad, am operaciiT, Zv.w. V s. Sua xanebSi daimsxvra
etruskTa Zliereba.
etruskTa Zlierebis msxvrevam saTave daudo mekobre-
obas. tirenebis msgavsad etruskebmac daiwyes mekobreoba.
Cans, mekobreobam didi masStabebis miiRo da misi aRmofx-
vris mizniT, Zv.w. 384 wels, sirakuzis tiranma dionise I-ma
(405-367 ww.) wamoiwyo sazRvao eqspedicia etruskebis winaaR-
mdeg. 60 xomaldiT man moaoxra etruriis, kunZ.korsika-
elbas sanapiroebi da didi nadavliT ukan gabrunda.
Zv.w. V-IV ss. romaelebsa da etruskebs Soris urTi-
erTobebs cvalebadi xasiaTis hqondaT. tarkvinius amayis ga-
ndevnis Semdeg romi kvlav
agrZelebda etruskuli ku-
lturis tradiciebs. ufro
metic, Tavdapirvelad romi
dainteresebuli iyo etru-
skebis mxridan kampaniis Se- etruskuli birema – VI s.
narCunebiT da maT daexma-
rnen Zv.w. 504 wels laTinebTan marcxis Semdeg.
romaelebis agresia etruskebis mimarT iwyeba maSin,
rodesac ukanasknelis polisebi ganviTarebis mxriv daqve-
iTebis stadiaze iyvnen. iyo kidev erTi garemoeba, rac uadvi-
lebda romaelebs etruriis dapyrobas. es iyo socialuri
brZolis SiSi, rac aiZulebda etrusk artistokratias roma-
elebSi daenaxa mokavSire. amis gamo isini xSirad ubrZolve-
lad nebdebodnen „mglis naSierebs“. cxare brZolebis Sede-
gad romis samxreTiT, q. ariciasTan, „mglis naSierebma“ Se-
sZles etruskebis saboloo damarcxeba, riTac wertili da-
usves laciumSi maT batonobas. Semdeg, omi daiwyo romidan
10 km daSorebuli q. fidenisTvis. romaelebma isargebles
imiT, rom etruskebma ver SesZles erTiani frontiT gamos-

- 285 -
vla da Zv.w. 435 wels qalaqs daeuflnen. etruskebisTvis kri-
zisul viTarebaSi aranaklebi roli Seasrules samnitebmac,
romlebTanac omebSi maT dahkarges kampaniis mxare.
unda SevniSnoT, rom etruskebis marcxi ganapiroba ka-
vSirSi Semavali polisebis mxridan erTiani politikuri da
samxedro erTobis ar qonam. amis gamo maT ver SesZles roma-
elebTan da sxvebTan mimdinare omebSi gamarjveba. etruske-
bi erTmaneTis miyolebiT kargavdnen qalaqebs. Zv.w. 405-396
wlebSi brZolebi mimdinareobda q. veisTvis. misi dapyrobis
Semdeg, Zv.w. 358 wels, romaelebi daeuflnen q. ceres, xolo
Zv.w. 308 wels q. tarkviniums. Zv.w. 310 wlisTvis „mglis naSi-
erebi“ ukve akontrolebdnen Sua da aRmosavleT etrurias.
Zv.w. IV s. CrdiloeTis mxridan etruskebma ganicades ga-
lebis mxridan Tavdasxmebi, rac maTvis ufro katastrofu-
li darCa, vidre romaelebisTvis. yoveli mxridan alyaSi
myofi etruskebi CaTreuli aRmoCndnen romsa da galebs So-
ris mimdinare omSi. Zv.w. 358-351 wlebSi omebma ukve uwyveti
saxe miiRes. Sedegad, etrusk qalaqTa umetesobam Sewyvita
arseboba, xolo mosaxleobam Tavi alpebis dablobs Seafara
Tavi. Zv.w. 280 wlisTvis romaelebma daasrules CrdiloeTSi
etruskebis ukanaskneli kerebis dapyroba. dapyrobilebs
miecaT romis mokavSiris statusi. etruskebi imdenad Seer-
wynen romaelebs, rom hanibalis laSqrobis dros mTliano-
baSi maT bolomde SeinarCunes „mglis naSierTa“ mimarT er-
Tguleba.
Zv.w. II s. etruriis romaulma kolonizaciam farTo saxe
miiRo. marTalia, mokavSireTa omis dros, Zv.w. 90 wels, ra-
mdenime etruskma qalaqma (arecia, kluzia, volsiniumi) aja-
nyebulTa mxare daikava, magram Zv.w. 89 wels romis moqalaqe-
obis micemiT romis senatma maSin nawilobriv gadaWra etru-
skTa problema. etruriis asimilaciis procesi daasrula
sulam, rodesac iq veteranebs miwebi dauriga.

qalaqebi
etruskTa adreuli istoriidan cnobilia, rom maT hqo-
ndaT e.w. 12 qalaqTa kavSiri (federacia). masSi Sedioda: tar-
kviniumi, volciumi, valti (igive vetoloniumi), velatra,

- 286 -
velsina (igive volsiniumi), areciumi, kluzia, cere, korto-
ni, peluziumi, vei da rezuliumi. kavSiris centrad miCneu-
li iyo q. tarkviniumi.
qalaqebi kavSirSi Tanabari principiT iyvnen gaerTi-
anebuli. maT saerTo hqondaT sagareo politika. kavSiri ar
warmoadgenda mtkice politikur gaerTianebas. etruskuli
qalaqebi zRvidan moSorebiT iyo gaSenebuli, magram es ar
uSlida maT sanapiro zolSi hqondaT sakuTari porti da ba-
tonoba gaevrcelebinaT mimdebare sasoflo regionebze. ma-
Ti mxridan warmoebuli kolonizacia iyo stiqiuri, vina-
idan ZiriTadSi igi xorcieldeboda ekonomikurad dauZlu-
rebuli elementebisgan.
kavSirSi Semavali qalaqebis TavSeyra xdeboda yoveli
wlis gazafxulze RmerT vol-
turniusis taZarSi, sadac gani-
xileboda winamZRolis, mSvido-
bis, omis, religiuri dResaswau-
lebis da sxva mniSvnelovani sa-
kiTxebi. TavSeyrisas imarTebo-
da olimpiadis msgavs Sejibrebe-
bi, sadac xdeboda winamZRolis
arCeva. misi movaleobebi ufro
sakulto da sapatio xasiaTis
iyo. kavSirSi Semavali qalaqebis
mmarTvelobis forma Tavdapir- etruskebis kavSiri

velad iyo samefo xase hqonda. mefeebi lukumonebad iwo-

debodnen. Tavdapirvelad samefo Zalaufleba memkvidre-
obiTi xasiaTis iyo, magram gvarovnuli wyobis daSlam da sa-
qalaqo cxovrebis ganviTarebam, tomobrivi mefeebis xeli-
sufleba daasusta da mmarTvelobis sadaveebi gadavida
aristokratiis xelSi. etruski mefeebi flobdnen umaRles
sasamarTlo Zalauflebas, rac imas niSnavda, rom isini mu-
dam valdebuli iyvnen SesrulebinaT TavianTi movaleoba.
moqalaqeebs Soris sadavo sakiTxis garCeva xdeboda qalaqis
moedanze, sadac idgmeboda samefo taxti.

- 287 -
 arqiteqtonikiT etruskuli qalaqebi waagavdnen ber-
Znul qalaq-saxelmwifoebs. isini Sendebodnen erTiani geg-
miT qvis galavniT da maRali qongurebiT. qalaqebSi iyo mxo-
lod ori gadajvaredinebuli quCa, romlic qalaqs yofda
oTx nawilad. Zv.w. VIII s. etruskuli qalaqebma polisis sta-
tusi SeiZines. qalaqebis daarsebas etruskebi sagangebo ri-
tualiT iwyebdnen. am ritualSi Semonaxuli iyo qalaqebis
Sesaxeb warmodgena, rogorc zeciuri struqturis modeli.
antikur avtorebTan (varoni, plutarqe...) daculia qalaqe-
bis daarsebis etruskuli rituali. arCeul adgilze etru-
skebi Tavdapirvelad Txridnen ormos, sadac yridnen sam-
sxverplos. Semdeg, TeTri feris ZroxiT da xariT Sebmuli
guTniT gahyavdaT savaraudo galavnis aRmniSvneli Rrma
kvali. mas wminda kvali erqva. igi da masze gakeTebuli miwa-
yrili da Txrili warmoadgenda qalaqis wminda sazRvars,
romelic RmerTebis mfarvelobis qveS iyo. etruskuli rwme-
niT masze gadasvla-gadaxtoma da raimes gaSeneba iyo reli-
giuri danaSauli da damRvrvevi isjeboda sikvdiliT.
aSkara iyo, rom q. romi romulusmac etruskuli tradi-
ciiT daarsa. man remusi dasaja mis mxridan Catarebuli re-
ligiur wesze dacinvis da wminda kvalze gadaxtomiT masze
Seuracxyofis miyenebis gamo. maSasadame, qalaqebis daarse-
bis etruskuli tradicia gavrcelebuli iyo apeninis naxeva-
rkunZulze da romulusic sworedac am wesiT moqmedebda q.
romis daarsebis momentSi.
qalaqebis daarsebis etruskul ritualSi aseve Sedi-
oda qalaqis centrSi ormos amoTxra, romelSic yoveli axal
mosaxle yrida Zveli sacxovrisidan motanil miwas da axlad
moweul mosavals. qalaqis galavani aucileblad qvis unda
yofiliyo. rac Seexeba Sida Senobebs, isini xisa da alizisa-
gan keTdeboda. saamSeneblo qva ZiriTadSi gamoiyeneboda
saxlebis saZirkvelis, Webis kedlebis perangisTvis, miwis-
qveSa akldamebSi da a.S. qalaqebis ganlagebas momaRlo adgi-
lze TavdacviTi funqciis garda eniWeboda sakraluri mniS-
vneloba, anu isini RmerTebTan siaxloves unda yofiliyo.
qalaqebi Sendeboda vertikalis principiT. mTis wverSi
cxovrobda mosaxleoba, xolo misadgomebTan mowyobili
- 288 -
iyo nekropoli. qalaqis centri religiur-administraciu-
li adgili iyo, romelsac „regiums“ uwodebdnen.

ekonomika da socialuri wyoba

etruskTa cxovrebaSi didi adgili ekava zRvaosnobas.
sazRvao vaWroba mniSvnelovan rols asrulebda ekonomika-
Si da xels uwyobda etruskuli kulturis ganviTarebas. sa-
mxreT-aRmosavleT safrangeTis (provansi) da espaneTis (ka-
talonia) zRvispireTis aTvisebis garda, punebis mxridan
mZafri konkurenciis miuxedavad, etruskma zRvaosnebma ga-
cures gibraltaris sruteSi. es faqti unda momxdariyo Zv.w.
535 wlamde, etruskebsa da karTagenelebs Soris samokavSi-
reo urTierTobebis dawyebamde.
das. xmelTaSuazRvispireTis kolonizaciis saqmeSi pu-
nebis garda etruskebis konkurentebi iyvnen
berZnebi. maTi konkurenciis faqti naTlad
Cans samxreT-aRmosavleT safrangeTis (pro-
vansi) da espaneTis (katalonia) magaliTze,
sadac Zv.w. VI s. arqeologiur fenebSi napo-
vnia berZnuli (korinTuli, atikuri...) da etruskuli
monetebi
etruskuli keramika. (q.populonia)
sazRvao vaWrobis ganviTarebam etru-
skebSi gamoiwvia ara marto saxelosno indu-
striis zrda, aramed aristokratiuli fenis
Camoyalibeba, romelic dainteresebuli iyo
gare produqciis fufunebis sagnebis SeZe- (Zv.w. ?211 w.)
niT. etruskebi gacxovelebul vaWrobas ewe-
odnen saberZneTan, mcire aziasTan, sicilisTan, karTagen-
Tan da sxva regionebTan. ZiriTadSi SemohqondaT spilos
Zvlisagan nakeTi nivTebi, sxvadasxva fufunebis sagnebi da
a.S. sanacvlod eqsportze gahqondaT iaraRi da Rvino. vaWro-
baSi Tavdapirvelad gamoiyeneboda berZnuli moneta, rome-
lic daaxl. Zv.w. 500 wlisTvis Caanacvla adgilobrivma.
vaWroba-xelosnobis ganviTarebam etruskebSi xeli Se-
uwyo saqalaqo cxovrebis amaRlebas. etruriaSi ar iyo rki-
nis sabadoebi da am xarvezs isini avsebdnen kunZ. elbidan.
samagierod, blomad hqondaT vercxli, brinjao da kala, rac

- 289 -
maTi metalurgiis safuZveli gaxda. liTonisgan keTdeboda
sxvadasxva iaraRebi. aseve qalaqebSi midioda sxvadasxva sa-
badoebis damuSaveba. mag., peruziaSi midioda adgilobrivi
kirqvis, kluziaSi qviSaqvas, volsiniaSi tufis damuSaveba
da a.S. brinjaosagan akeTebdnen maRali mxatvruli Rirebu-
lebis mqone sxvadasxva daniSnulenis nivTebs. vaWroba-xe-
losnobis ganviTarebis miuxedavad, mosaxleobis mTavari
saqmianoba mainc miwaTmoqmedeba iyo. mohyavdaT xorbleu-
li, seli, kanafi, venaxi da a.S. Waobis simravlem moiTxova ma-
Ti xelovnurad daSrobiTi samuSaoebis warmoeba.
arqeologiuri masalebiT Cans, rom gare samyarosTan
kontaqtebiT etruskebi daeuflnen yvela im sikeTes, rac
iqmneboda sxvadasxva qveynebis (korinTo, aTeni, karTageni...)
saxelosno centrebSi. maSasadame, etruskebma bevri ram Se-
iTvises, magram imavdroulad, rac mTavaria, ar dakarges sa-
kuTari TviTmyofadobac.
etruskuli socialuri wyobis gansakuTrebuloba iyo
qalis privilegirebuli mdgomareoba. igi
gamoixateboda imiTac, rom etruskebi Tana-
brad axsenebdnen mamis da dedis saxelebs.
safiqrebelia, rom saojaxo saqmeebis gada-
wyveta dedis prerogativa iyo.
rac Seexeba monobis sakiTxs, igi etru-
riaSi adreve gaCnda, razec miuTiTebs la-
rnakebze arsebuli sxvadasxva gamosaxule-
etruskuli bebi. saojaxo monebis didi raodenoba ita-
amfora likma tomebma etruskebisgan SeiTvises. mo-
nebis garda sxva eqspluatirebul fenad miiCneoda gaRari-
bebuli etruskebi da dapyrobili mosaxleoba, romlebsac
penestebs uwodebdnen.
sameurneo cxovrebaSi mTavar rols asrulebda miwa-
Tmoqmedeba. etruriis niadagi umTavresad tufiani iyo, ami-
tomac mTavari yuradReba gadatanili iyo Waobiani mxaris
daSroba-aTvisebaze. farTod iyenebdnen sadrenaJo samu-
Saoebs, rac SesaZlebeli iyo didi raodenobis samuSao Za-
lis gamoyenebiT da Sesabamisi organizaciiT. mkacr bune-

- 290 -
briv pirobebSi etruskebma mainc SesZles sasoflo-same-
urneo warmoebis ganviTareba. gavrcelebuli iyo miwaTmo-
qmedebis ormindvriani sistema, mevenaxeoba, sistematurad
xdeboda guTnis srulyofa. wyalze mzardma moTxovnilebam
etruskebSi gaaCina axali specialoba, romlis mizani iyo mi-
si miwisqveSa fenebSi Zieba.
etruria italiaSi umsxvilesi miwaTmflobelobis ce-
ntri iyo. iq adreve gaCnda saqalaqo cxovreba, ganviTarebu-
li iyo xelosnoba da vaWroba. etruskebi mniSvnelovan ro-
ls asrulebdnen saSuamavlo vaWrobaSi. etruskuli gemebi
Candnen karTagenidan dawyebuli finikiaTi damTavrebul sa-
zRvao sivrceSi. etruriaSi Tavdapirvelad xmarebaSi iyo
ionuri moneta, romelic mogvianebiT Caanacvla berZnuli
analogis msgavsi adgilobrivma monetam.
droTa ganmavlobaSi, ZiriTadSi etru-
riis dasavleTis qalaqebSi, Cndeba adgilo-
brivi warmoeba metalurgiis saxiT. etruske-
bi cnobili iyvnen liTonebis damuSavebiT.
TviT etruriaSi moipovebdnen brinjaos, xo-
lo kunZ. elbaze rkinas. liTonis xelnakeTe-
bi avsebda adgilobrivi bazris moTxovnebs
da igi gahqondaT importzec.
etruriaSi maRal doneze iyo keramiku- „bukero“
li industria. didi popularobiT sargeblobda e.w. „buke-
ro“. es iyo Savi feris keramikuli nakeToba, romlis zedapi-
ri liTonis imitirebas hqnida. „bukero“ mniSvnelovnad gan-
sxvavdeboda vilanovas periodis keramikuli nakeTobebi-
sgan. ori saukunis manZilze Savi bukeros mimarT moTxovni-
leba maRali iyo. misi silamazis da unikaluri dizainis wa-
yalobiT igi etruskuli kulturis savizito baraTad iqca.

kultura
Cvenamde moRweuli sarkofagebi, qandakebebi, freskebi
da arqiteqturis sxva nimuSebi miuTiTeben etruskuli xe-
lovnebis maRal dones. misi warmoSobis sakiTxis garkveva
rTulia, gansakuTrebiT maSin, rodesac saqme midis mis wya-

- 291 -
roebze. udavoa, rom etruskuli xelovnebam ganicada pro-
toetruskebis, karTagenelebis da berZnebis gavlenas. Zv.w.
VI s. etruskul xelovnebaze aSkarad Cans berZnulis miTo-
logiis Taviseburi intepretciis kvali. etruskul gamo-
msaxvelobiT xelovnebaSi dominirebda realizmi. aristok-
ratebis samarxeuli gamosaxulebebi yovelgvari ideali-
zaciis gareSe iyo. berZnulisgan gansxvavebiT etruskuli
religiuri siuJetebs ufro adamianuri ieri hqondaT.
etruskuli xelovnebisTvis damaxasiaTebeli iyo e.w.
„mudmivi gamosaxulebebi“, rac imas
niSnavDa, rom erTi suraTis siuJeti
warmoadgenda meoris gagrZelebas.
xatvis etruskuli es stili Semdgo-
mSi farTod gavrcelda romael mxa-
etruskuli taZari tvrebSi. maTi freskebi marTlac Se-
(Zv.w. V s.)
saniSnavia. umetes maTganze gamosa-
xuli iyo RmerTebi anda sxvadasxva miTologiuri scena. mag.,
e.w. „urCxulis saflavis“ freskaze gamoxatulia miwisqveSa
samefos mmarTveli taxtze mjdomi „aita“ (aida – k.s.) da „pe-
rsepuai“ (prozerpina). meore freskaze gamosaxuli iyo
frTosani demoni warweriT – „tuxulka“.
arqiteqturaSi etruskuli qalaqebis da calkeuli na-
gebobebis dagegmareba originaluri iyo. etruskebi taZrebs
sacxovrebeli saxlebis msgavsad agebdnen. maTi xedviT ta-
Zrebi RmerTebis samkvidros warmoadgendnen. taZrebs yove-
li mxridan hqondaT Ria portiki. es imisTvis keTdeboda,
rom taZris samive gaxsnili mxridan SesaZlebeli yofiliyo
zecaSi dakvirvebebis warmoeba.

religia
apeninis naxevarkunZulze mcxovrebi sxva xalxebis wa-
rmodgenebTan SedarebiT etruskTa religiuri Sexedulebe-
bi gamoirCeoda. am fenomens misi axsna aqvs, rac pirvel ri-
gSi etruskebis araitaliuri warmoSobis Sedegia. arsebi-
Tad, etruskuli religiis daxasiaTeba SesaZlebelia roma-
uli wesebiT, romlebmac yovelive etruskebidan SeiTvises.

- 292 -
 etruskuli religiis Seswavla xdeba mwiri epigrafiku-
li monacemebiT da umTavresad suraTebiT, sxvadasxva reli-
efebiT da qandakebebiT. rTulia imis Tqma, rom etruskuli
gamosaxulebebi aris religiuri wignebis ilustracia. maTi
ikonografiis umetesobas ar hqonda kultis xasiaTi da iyo
mxolod ara religiuri warmodgenebis anarekli. religiis
Sesaxeb isini mxolod simboluri warmodgenebs iZlevian.
unda iTqvas, rom etruskuli religiuri Sexedulebebi
aSkarad CamorCeboda berZnuls. miiCneven,
rom samyaros etruskuli xedva imitom Ca-
morCeboda berZnuls, rom etruskebma vi-
dre berZnebma ufro naklebad dafantes ege-
osur-anatoliuri samyaro religiasa da mi-
qoxis tipis
TologiaSi. Zv.w. VII-VI ss. etrusk mxatvrebs dasamarxi urna
ainteresebdaT TviT miTi, magram elinuri (Zv.w. IX s.)
enis arcodnam da etruriamde moRweul miTologiuri si-
uJetebiani berZnuli Zeglebis mniSvnelobis gaugebrobam,
maTi mxridan gamoiwvia berZnuli miTebis vulgarizacia da
maTi dayvana Janrobriv scenebamde.
etruskebs samyaro samsafexuriani taZris saxiT warmo-
edginaT, romelSic zeda safexu-
ri Seesabameboda zecas, Sua miwi-
ers, xolo qveda – miwisqveSa sa-
mefos. maTi swavlulebis azriT
zeca iyofoda 16 regionad, rome-
lSic TiToeulSi cxovrobs ga- monterocis nekropoli
nsakuTrebuli xvTaeba. qveda sa- (rekonstruqcia),
fexuri es iyo cocxali adamiane- q.tarkviniumi

bisTvis miuwvdimeli da uxilavi struqtura, romelSic bi-

nadrobdnen miwisqveSa RmerTebi, demonebi da micvalebule-
bi.
saerTod, etruskebis religiuri warmodgenebis didi
nawili ukavSirdeba micvalebulTa kultebs, miwisqveSa su-
lebis rwmenas da saSinel samsjavros. etruskebis rwmeniT,
gardacvalebis Semdeg, adamianebis suli xaronis meSveobiT
xvdeba Savi (boroti) da TeTr (keTili) demonebiT savse miwi-
sqveSa samyaroSi.
- 293 -
 etruskebis RmerTebis panTeoni mravalricxovani da
maTi raodenoba 40-ze meti iyo. masSi Sediodnen saxeliani da
usaxelo RmerTebi. Cven ar SegviZlia CamovTvaloT yvela
RmerTis saxeli. viciT mxolod nawilis, magram maTi etimo-
logiidan Cans, rom isini mcire aziuri warmoSobis unda
yofiliyvnen, anda SeTvisebuli iyvnen berZnuli samyarodan
da mezobeli tomebidan. RmerTebi iyofodnen pirvelxari-
sxovan da meorexarisxovan kategoriebad. saerTod rTulia
etruskuli religiuri samyaros sistematiza-
cia. saqmes isic arTulebs, rom ar arsebobs
etruskuli religiuri wigni, romlebSic mo-
cemuli iqneboda RmerTebis sistematizacia.
religiuri panTeonidan cnobilia: no-
rtia – bedis qalRmerTi, seflausi – cecxlis
da mWedlobis RmerTi, fufliusi – baxusis
RmerTi da a.S. aseve hyavdaT sameba: tinia, uni
da menrva. mogvianebiT, romaelebma SeiTvises
sameba iupiteris, iunonas da minervas saxe-
lwodebiT.
haruspiki
etruskebSi miRebuli iyo adamianebis
msxverplSewirva, rasac asrulebdnen qurumebi, igive haru-
spikebi. maT funqciaSi Sedioda - msxverplSewirva, fri-
nvelebis gadafreniT da cxovelebis Sinagani organoebiT
RmerTebis nebis gageba da a.S.
italiis sxva tomebisgan ga-
nsxvavebiT etruskebSi demono-
logia metad iyo ganviTarebuli.
ikonografiaSi demonebis saxeze
arsebuli cxoveluri niSnebi mi-
uTiTebs maTSi wminda cxovele-
bis pirvelad gansaxierebas. Rme-
etruskuli sarkofagi rTebis aucilebeli atributi
- Zv.w. VI s. iyo gveli. sxvadasxva rituale-
bisas mas aqtiurad iyenebdnen qurumebi. mag., demonebis ga-
moZaxebis momentSi haruspiki yovelTvis xelSi gveliT unda
yofiliyo. liviusTan daculia pasaJi, rodesac romaelTa

- 294 -
armiam dainaxa CiraRdnebiT da gvelebiT xelSi maT win mo-
rbenali etruski qurumebi, ris gamoc isini Sedrken.
gveliT xelSi iyo gamosaxuli sikvdilis demoni tuxu-
lki. gveli aseve iyo saiqios dedoflis fersifais (perse-
fone) atributebi da a.S. sasaxlis kramitebze cxenebis da
yaryatis garda gamosaxuli iyo gveli. rogorc fiqroben am
SeTmTxvevaSi igi iyo saiqio samyaros da miwis stiqiis wa-
rmomadgeneli. Cven ar SevudgebiT gvelis sibmbolikis mni-
Svnelobis axsnas. davsZenT, rom sxva xalxebis msgavsad
etruskebSi da romaelebSi gveli miwis nayofieri Zalis ga-
saxierebas warmoadgenda.

ena da damwerloba
etruskuli enis da damwerlobis sakiTxebi antikur
epoqaSive iyo dainteresebis sagani. mag.,
herodote xazs usvamda, rom etruskebs
hqondaT ena, romelic misTvis gaugeba-
ri iyo. imis miuxedavad, rom perodote
orjer iyo namyofi italiaSi da gax-
ldaT epoqisTvis yvelaze informirebu-
li adamiani, faqtia, rom man mainc ver
gaigo romeli eniT saubrobdnen etru-
spiralis formis
skebi. etruskuli warwera
etruskuli damwerlobis nimuSe-
bis Segrovebis pirveli cda ekuTvnis dominikanel ber anio
da viterbos. naSromSi „XVII wigni siZveleTa komentarebiT“
(1498 w.), vitebro, Seecada daesabuTebina romaulze etru-
skuli kulturis upiratesoba, raSic misi argumentiT gada-
mwyveti iyo etruskuli warwerebi.
Ppirveli msxvili etruskuli warwera aRmoaCines XVI s.
Sua xanebSi q. perujas maxloblad. igi 27 sityviani iyo.
dReisTvis warwerebis raodenobam 11 aTass miaRwia. ZiriTa-
dSi isini mokle formatis aris. sakiTxis Semdgomi Seswa-
vlis sirTules hqmnis is garemoeba, rom dReisTvis dadgeni-
lia araumetes 120 etruskuli sityvis mniSvneloba. rac Se-

- 295 -
exeba etruskul alfavits, igi gaSifruli iqna 1880 wli-
sTvis, rodesac srulad dadginda asoebis fonetikuri Sema-
dgenloba.
problemis Seswavlis sirTules qmnis etruskuli enis
romelime ojaxTan mikuTvnebis sakiTxi, rac dRemde ar aris
dadgenili. amis gamo, samecniero literaturaSi misi ra-
obis Taobaze araerTi Sexeduleba, maT Soris abstraqtulic
gamoiTqva. erT-erTi aseTi Sexeduleba ekuTvnoda niko mars
(1865-1934 ww.). mecnieris azriT, etruskuli ena warmoadgens
enebis ganviTarebis garkveul stadias, romelic win uswre-
bda e.w. indoevropuli enebs. iyo sxva versiac, romlis mixe-
dviT etruskuli ena xuritulis dialeqtia da a.S.
etruskuli enis Taobaze naTlad SegviZlia vTqvaT, rom
Zv.w. VIII s. etruskebs hqondaT Ta-
vianTi damwerloba. maTi damwer-
lobisTvis damaxasiaTebeli iyo
marjvnidan marcxniv da sityve-
bis usazRvrebod weris manera.
arqauli etruskuli anbani amasTan, teqstis sityvebis gasa-
- Zv.w. VII-V ss. yofad iyenebdnen wertils an
orwertils, rac zogi mecnieri-
sTvis argumenti iyo etruskul
marcvlovani da mikenur B„BB“ xa-
zovani damwerlobebis msgavse-
arqauli etruskuli bis dasabuTebis saqmeSi. Zv.w. VI
anbani - Zv.w. V-III ss. s. miwuruls Camoyalibda etru-
skuli damwerlobis sami grafikuli sistema. isini gamoyva-
nili iyo damwerlobis calkeuli bgerebiT da gamagrebuli
iyo paleografiuli gansakuTrebulobiT.
etruskebis mxridan italiis kolonizaciam xeli Se-
uwyo apeninis naxevarkunZulze etruskuli damwerlobis
gavrcelebas. etruriis gareT uZvelesi etruskuli damwe-
rlobis nimuSebi aRmoCenili aris laciumSi (romi...), kampa-
niaSi (kapua...) da alpel retebTanac. rac Seexeba etrusku-
lis gavlenas laTinur enaze, SegviZlia vTqvaT, rom aRni-
Snul sakiTxze XIX s. midis kamaTi. istoriografiaSi domini-
rebs azri, rom Zv.w. VII-VI ss. laTinuri warwerebi aCvenebs,
- 296 -
rom laTinuri damwerloba marTalia ganicdis dasavluri
berZnulis da etruskulis mxridan ormxriv gavlenas, ma-
gram igi ar warmoadgenda maT analogs. erT-erTi ganmasxva-
vebeli niSania weris manera. etruskulisgan gansxvavebiT
laTinurSi werdnen marjvnidan marcxniv. amis miuxedavad,
laTinur enaSi aris rigi sityvebi, romlebic SeTvisebulia
swored etruskulidan. dReisTvis samecniero wreebSi domi-
nirebs azri, rom etruskul ena Camoyalibda italiaSi myofi
pelasguri da tirenulis SerwymiT da am procesSi monawile
sxva adgilobrivi indoevropuli Tu araindoevropuli ene-
bis wyalobiT.

etruskuli da qarTveluri
radgan eruskuli ena ar mikuTvneba indoevropul da
semitur enebis ojaxs, amitomac samecni-
ero literaturaSi iyo da aris misi qar-
TvelurTan Sepirispirebis cda. sakiTxis
sabolood gaxnis sirTules qmnis is ga-
remoeba, rom etruskuli sityvebis didi
nawilis mniSvneloba ucnobia. aseve ga-
urkvevelia TiTqmis yvela vrceli warwe-
ris azri. etruskulis qarTvelur ene-
bTan Sepirispirebis safuZvels qmnis is
garemoeba, rom maT Soris xerxdeba bgera-
TSesatyvisobebis garkveuli Camoyali-
bebuli sistemebis dadgena.
etruskuli
vilhelm Tomsens (1842-1927 ww.) eku- stela
Tvnis etruskulis qarTvelurTan para- (peruja, italia)
lelebis dadgenis pirveli pirveli cda. Tomseni iyo isto-
rikosi da lingvisti. mas evropis Zveli enebis Taobaze sa-
interesi koncefciebi hqonda. 1899 wels mecnierma wamoayena
mosazreba etruskulis kavkasiurTan da baskur enebTan mi-
marTebis Taobaze. Tomsenis saqmis gamgrZelebelma s. ferim,
1957 wels, etruskuli da kavkasiuri toponimebis Sepirispi-
rebiT CaTvala, rom Zv.w. III aTaswleulis miwuruls, kavkasi-
idan saberZneTis gavliT italiaSi gadasaxlda kavkasiur

- 297 -
tomTa nawili, romelsac etruskulisTvis Seuqmnia e.w. ka-
vkasiuri substranti. feris koncefcia moklebuli iyo da-
majereblobas, ris gamo man popularoba ver moipova same-
cniero wreebSi.
XX s. 70-ian wlebSi istoriografiaSi (r. gordeziani...)
kvlav daiwyes etruskuli enis qarTvelurTan dakavSireba.
amjerad mkvlevarTaTvis amosavali gaxda zmnis struqtu-
ruli mxare, sxvadasxva genetikuri kavSirebis Zieba da a.S.
etruskulis qarTvelur enebTan mimarTebis dadgenis sak-
iTxis kvlevis sirTules qmnis is garemoeba, rom ukanaskne-
lisgan gansxvavebiT etruskuli ena ar cnobs prefiqsacias.
amis miuxedavad, SeniSnaven, rom etruskulSi aris qarTve-
luri enebis tipisTvis damaxasiaTebeli komponentebi. sit-
yvebis msgavsebebi gakeTebulia orive enis semantikuli
jgufebis mixedviT. dReisTvis cnobilia 62 sxvadasxva etru-
skuli sityvebis savaraudo Sesatyvisobebis nimuSi zanuri
(megrul-Wanuri) da svanuri enebis safuZvelze. mag., etru-
skuli `teta~ qarTuli `dedis~, an `didedis~ mniSvnelobisaa
da a.S.
cxadia, 62 etruskuli sityvis povna qarTvelur enebSi
jer kidev ar niSnavs etruskul-qarTuli naTesaobis saki-
Txis gadaWras. miT ufro, rom jer jerobiT gaSifruli ar
aris vrceli etruskuli teqstebi, anda garkveuli gramati-
kuli struqturebi. Tumca, xelT arsebuli masala iZleva
etruskulis qarTveluri, anda pelasgur-qarTveluri ti-
pis enad arsebobis Teoriis arsebobis safuZvels.

moda
etruskebis farTo savaWro-ekonomikurma urTierTo-
bebma xmelTaSuazRvispireTSi kvali daaCina maT modasac.
Wris teqnikiT, samkaulebiT da calkeuli detalebiT etrus-
kuli tansacmels aSkarad aRmosavluri xasiaTi hqonda,
oRond misi zRapruli sidiadis gareSe. STabeWdileba rCeba,
rom TiTqosda etruskuli tansacmeli erTdroulad warmo-
adgenda rafinirebuli egvipturis, elinuris da Sua sauku-
neebis modis Rarib monaTesaves. gemovnebian egviptelebTan

- 298 -
da elinebTan SedarebiT tansacmelSi etruskebi gamoiyure-
bodnen Zalian uxeSebad.
etruskebi upiratesobas muqi feris tansacmels aniWe-
bdnen. mamakacebi atarebdnen selis da mitklisgan nakeT pe-
rangs, igive qitons. igi iyo muxlebamde da saxeloiani, anda
usaxelo. samuSao tansacmlad gamoiyeneboda eqsomisi. mas
is upiratesoba hqonda, rom igi Tavisuflad moZraobis sa-
Sualebas iZleoda. xanSi Sesulebi atarebdnen mogrZo qi-
tons, romelsac mdidrebi kameebiT rTavdnen. qitonis zevi-
dan icvamdnen mosasxams - Tebenas. igi ufro saceremonio
tansacmeli iyo da mas iseTive daniSnuleba hqonda, rogor-
ic mogvianebiT romaelebSi togas. TebenasTan erTad mamaka-
cebi atarebdnen mokle mosasxams.
mamakacis tansacmlis aucilebeli atributi iyo TeZos
simaRlis mqone winsafari. mogviane-
biT mas saxeloebiani bluzis zemoT
xmarobdnen. romaelebTan igi cnobi-
li iyo, rogorc qurumis tansacmeli.
igi iyo tanze mWidrod modgmuli,
mokle, mxrebze gakerili da zogjer
etruski tipaJi
usaxelo. mogvianebiT, etruskma mama-
kacebma daiwyes grZeli da naxevrad grZeli qitonebis tare-
ba, romelzec icvamdnen wagrZelebuli segmentis formis
tunikas.
tanisamosisTvis etruskebi sxvadasxva feris naWrebs
iyenebdnen. maTi tansacmeli gamoirCeoda mdidruli orna-
mentebiT, aucilebeli atributi unda yofiliyo masze gul-
sabnevi da sxvadasxva nakeTobebi. mogvianebiT, etruskulma
tansacmelma dakarga Tavisi TviTmyofadoba da gaxda erT-
gvari Sualeduri rgoli berZnul da romaul tansacmelebs
Soris.
Tavdapirvelad etruskebis tansacmeli ioniur stilSi
iyo. qalebi atrebdnen mxrebze gakeril qitons grZeli Sle-
ifiT, qamriT an mis gareSe. maT hqondaT aseve mxrebidan Ta-
visuflad dacvenili mosasxami. atarebdnen grZel nawnave-
bs, xolo kefas faravdnen konusebri qudiT. qurumebis gar-
da etruskebs ZiriTadSi Tmebi mokled hqondaT SeWrili.
- 299 -
rac Seexeba qurumebs isini nawnavebs rTavdnen oqros an ver-
cxlis SesakraviT. mamakacebi Tavdapirvelad wvers mokled
iWridnen, xolo mogvianebiT daiwyes saxis mTliani gapar-
sava.
qalebi aqtiurd monawileobdnen sazogadoebriv cxov-
rebaSi. zeimsa da dResaswaulebze isini sxvadasxva cekvas
asrulebdnen, xolo nadimze sabrZolo TamaSebis mayure-
bels ansaxierebdnen. dResaswaulebze qalebi atarebdnen ma-
makacebze grZel tunikas. mamakacebi ic-
vamdnen mdidrulad moqargul da kante-
biT galamazebul Tebenas. qalebis msga-
vsad isinic Tmebze nawnavebs ikeTebdnen
da mas rTavdnen yvavilebis lentiT an
diademiT. etrusk qalebSi popularuli
iyo sxvadasxva samkaulebis tareba (sa-
majuri, beWdi, mZivi, sayureebi da a.S.).
rac Seexeba Mmamakacebs maTTan miRebuli
iyo marcxena mklavze samajuris tareba.
etruskebis fexsacmeli maRalye-
etruskuli
qitoni liani sandlebis stilSi iyo, sadac Ti-
Tebis adgils gaxsnilad tovebdnen. isi-
ni aseve atarebdnen wagrZelebuli da
odnav ukan gadaweuli nawiliT anda awe-
uli cxviriT mCate tyavis fexsacmele-
bs. igive formis iyo Ceqmebic. prestiJu-
lad miiCneoda wiTeli tyavisagan damza-
debuli fexsacmeli. etruski mefeebi
atarebdnen mdidrulad amoqargul mosasxams da oqros gvi-
rgvins, romlis kbilanebi muxis foTlis formis iyo. samefo
taxti nakeTi iyo spilos Zvlisagan.

gavlena romze
etruskebma udidesi gavlena moaxdines q. romis da zo-
gadad romauli saxelmwifos formirebaze. amis erT-erTi mi-
zezi isic gaxldaT, rom Zv.w. 616-509 wlebSi romis ukanaskne-
li sami mefe warmoSobiT etruskel tarkviniusTa gvaridan

- 300 -
iyvnen. maT pirvelebma Seitanes da daamkvidres romaul sa-
zogadoebaSi etruskuli tradiciebi. marTalia romaelebi
maleve ganTavisufldnen etruski tiranebisgan, magram maT
SeinarCunes maTi memkvidreobis didi nawili.
romaelebisaTvis etruskebi misabaZi iyvnen yvela saki-
TxSi. es iqneboda saamSeneblo saqme, gamoyenebiTi saxviTi
xelovneba Tu sxvadasxva, maT Soris yofiTi sfero. romaele-
bma etruskebisgan Seisisxorces qalaqebis daarsebis wesi da
rituali. maTgan gadaiRes taZrebis konstruqcia, romlis
saxuravi da antablementi (svetebze horizontalurad day-
rdnobili mzidavi nawili, frizi da karnizi) morTuli iyo
qandakebebiT da Tixisgan nakeTi reliefebiT. principSi,
romaelTa mxridan mibaZvaze arc unda iyos saubari, radga-
nac romSi arsebuli taZrebi etruski ostatebis mier iyo na-
gebi. romis maradiulobis da siZlieris simbolo – kapito-
liuri mgeli, misi avtori iyo etruski-moqandake vulka. ta-
rkvinius amayis miTiTebiT etruskma ostatebma aages da mo-
xates kapitoliumis borcvze mdebare iupiter kapitolinu-
sis, iunonas da minervas taZrebi.
etruskebidan SeiTvises romaelebma da axleburi da-
tvirTva misces politikuri organizaciebis gansakuTrebu-
lobas, Zalauflebis simboloebs, armiis struqturas, Seia-
raRebas, saxelmwifo pirebis insigniebs, saxelmwifo meTau-
ris win 12 liqtoris svlas, triumfebis gadaxdas, patriciu-
sebis Rirsebis emblemebs (kiserze oqros bulis tareba, to-
ga, gamarjvebulis Semkoba oqros diademiT) da sxv. rac mTa-
varia, etruskebisgan SeiTvises romaelebma TviT umaRlesi
Zalauflebis (imperium) gageba.
romaelebma etruskebisgan gadaiRes samsxverplo cxo-
velis SigneuliT, ZiriTadSi cxvris RviZliT mkiTxaobis
praqtika. romSi saukeTeso haruspiki aucileblad etruski
unda yofiliyo.
daaxl. Zv.w. V s-Tvis etruskebma gavlena moaxdines ro-
mauli musikaluri xelovnebis formirebaze. cnobili etru-
skuli samuSao simRerebi gamoirCeodnen riTmuli daxvewi-
lobiT.

- 301 -
 Tavi III
romi mefeTa xanaSi
„romis“ etimologia
romaelebs imTaviTve ainteresebdaT „maradiuli qala-
qis“ didebiT mosili saxelis warmomavloba. amasTan dakav-
SirebiT plutarqe ramodenime variants iZleva. istoriko-
sis cnobiT, erTni romis saxels pelasgebs ukavSirebdnen.
maTi azriT, mravali xalxis dapyrobis Semdeg, aq damkvidre-
bulma pelasgebma TavianTi iaraRis aRsaniSnavad qalaqs
`roma~ daarqves, rac TiTqos maT enaze „Zalas“ da „simtki-
ces“ aRniSnavda. meoreTa azriT, saxeli momdinareobs qal
romasagan. legendis Tanaxmad swored romas gadauwvavs
ltolvili troelebis xomaldebi, ris gamoc isini iZule-
buli gaxdnen dasaxlebuliyvnen palatinis borcvis midamo-
ebSi. sxvebs saxeli herakles Zis telefes asul romasagan
momdinare miaCndaT. iyvnen iseTebic visac qalaqis saxels
odisevsis da kirkes vaJ romanoss an laTinTa mefe romiss mi-
awerdnen. da mainc, antikur istorikosTa umravlesoba qa-
laqis saxels ukavSirebdnen rea-silvias da RmerT marsis
Svils^ legendarul romuluss.

„maradiuli qalaqis“ daarseba

TiTqmis yvela qalaqs aqvs miTiuri warsuli, rac kidev
ufro alamazebs mis istorias. gamonakli
arc q. romia. tradiciiT, laciumSi, romis sa-
mxreT-aRmosavleTiT mdebare q. alba-longa-
Si („grZeli“) mefobdnen legendaruli troe-
li gmiris eneasis (Zv.w. 1179-1176 ww.) STamoma-
eneasi, moneta. vlebi, longas mecamete mefis prokus silvi-
Zv.w. ?VI s..
usis (Zv.w. 820-797 ww.) Svilebi numitori (Zv.w.
753-? ww.) da amuliusi (Zv.w. 797-753 ww.). Zmebma gainawiles ma-
mis memkvidreoba - qoneba da troadan Camotanili oqro amu-
liuss ergo, xolo numitorma samefo Zalaufleba airCia.
qonebis wyalobiT amuliusma didi Zalaufleba moipo-
va da Zmas samefos gamgeoba waarTva. amasTan, SeSinebulma,
rom numitoris qaliSvils Svilebi ar SesZenoda, ZmisSvili
rea-silvia vestas qurumad gaamwesa (strabonis versiiT nu-
mitoris vaJi amuliusma TiTqos nadirobisas mokla).
- 302 -
 arsebuli wesiT vestalebad gogonebs 6-10 wlis asakis
mxolod aristokratuli ojaxebidan irCevdnen. maTvis mka-
crad iyo gansazRvruli qalwulobis SenarCuneba 30 wlis
vadiT. gairkva, rom rea-silvia vestas qurumTaTvis dadgeni-
li kanonis sawinaaRmdegod RmerT marsisgan dafexmZimda.
mas sikvdiliT dasja - cocxlad damarxva eloda, magram igi
amuliusis asulma anTom daixsna. rea-silvia daamwyvdies
dilegSi da masTan aravis uSvebdnen, raTa amuliusisagan ma-
lulad ar emSobiara. idga Zv.w. 771 wlis 26 marti, rea-silvi-
am Sva ori vaJi.
mSobiarobis faqtma amuliusi daafrTxo. man gadawyvi-
ta bavSvebis mdinareSi gadayra, magram marsma ar dauSva Ta-
visi Svilebis daRupva. msaxurma, romelsac Cvilebi mihya-
vda mdinareSi gadasayrelad,^ gaSma-
gebuli wylis xilvisas gobi flato-
ze datova. adidebulma mdinarem go-
bi aitaca da waiRo. bedad igi gamoe-
do leRvis xis tots. TiTqos amas uc-
didao, qari Cadga da wyalmac dakle-
ba daiwyo. gobidan gadmocvenili
mA arsi da rea-silvia
tyupebis tirilis xmaze saidanRac (rubensi)
gaCnda Zu mgeli, romelmac Cvili
Zmebi daapura. SemdgomSi, tyupebi aRmoaCina amuliusis Ro-
rebis mwyemsma, romelmac isini saxlSi waiyvana da daarqva
romulusi da remusi.
Zmebi imTaviTve gamoirCeodnen TanatolebSi gonebiT
da mamacobiT. isini yovelgvar safrTxes didi gambedaobiT
da uSiSrad egebebodnen. Cans, romulusi ufro WkuiT moqme-
debda da saxelmwifoebriv niWs amJRavnebda, ris gamoc mezo-
blad mosaxle xalxs igi winamZRolobisTvis gaCenilad miaC-
ndaT.
erTxel, numitorisa da amuliusis mwyemsebi waikidnen
da erTmaneTs saqoneli waarTves. saqmeSi Zmebic CaerTvnen,
romlebmac moZaladeebi mibegves da didi nadavli igdes xe-
lT. magram moxda ise, rom erT-erTi morig Setakebisas mwye-
msebma remusi Seipyres da igi numitors mihgvares. remusis

- 303 -
keTilSobilurobam numitori gaaogna da kiTxvaze romeli
gvaridan iyo igi, man gulaxdilad mouyva Tavisi warsuli.
vidre remusi Tavis istoriis TxrobaSi iyo, SeSinebul-
ma faustulusma yovelive romuluss uambo. Zmis dasaxsne-
lad man razmi Sekriba, alba-longisken gaemarTa da qalaqs
daeufla. Zmebma daamxes amuliusi da taxtze kvlav numito-
ri aiyvanes. Zmebi oTx weliwads dar-
Cnen albaSi. SemdgomSi maT aRar isu-
rves Zalauflebis gareSe cxovreba
albaSi da ^vidre babua cocxali hya-
vdaT arc qalaqis gamgeblobis dapa-
romulusi da troneba surdaT, amitom winamZRo-
remusi loba isev numitors Caabares. amiT
Zmebma sakuTar dedas sakadrisi pativi miages, Semdeg laSqa-
ri daSales da iq, sadac isini pirvelad gamokveba Zu mgelma
- palatinis borcvze, md. tibris marcxena sanapiros, zRvi-
dan 25 km daSorebiT, gadawyvites daearsebinaT qalaqi.
qalaqis mSeneblobam ZmebSi uTanxmoeba Camoagdo. ro-
mulusma daafuZna e.w. „oTxkuTa romi“ da im adgilze moin-
doma qalaqis ageba. remusma ki airCia aventinumis borcvi.
Zmebi SeTanxmdnen da davis gadaWras frinve-
lebze dakvirvebiT gadawyvites. remuss eqvsi
Zera gamoecxada, xolo^ romuluss 12. amis mi-
uxedavad, ZmebSi uTanxmoeba kvlav gagrZel-
da. Seqmnil viTarebaSi romulusma jiutad
romulusi daiwyo qalaqis galavnisTvis Txrilis amo-
da remusi
Reba. Zmis jiutobiT gabrazebulma remusma
romulusi dascina da Txrilze xtoma daiwyo. misma qmedebam
romulusi ganarisxa, romelmac remusi mokla.
remusis dakrZalvis Semdeg romulusma gaagrZela qa-
laqis dafuZneba. misi brZanebiT amoTxares ormo da Sig Wa-
Snikad Caawyves axlad moweuli^ yvela mosavali, romelsac
zed daayares albadan wamoRebuli peSvi miwa. amis Semdeg,
romulusma guTanSi Seaba TeTri xari da Zroxa da galavnis
monaxazi Rrma kvaliT gaavlo. iq, sadac karibWe iyo gasake-
Tebeli romulusi guTans zeviT wevda da Sualeds tovebda.

- 304 -
ase, Zv.w. 753 wlis 21 aprils, 18 wlis asakSi, romulusma da-
arsa qalaqi. saWiro religiuri ritualis dasrulebis Sem-
deg man qalaqs sakuTari saxeli daarqva.
zogadad aseTia q. romis daarsebis Sesaxeb legenda. un-
da iTqvas, rom gadagdebul bavSvTa sa-
swaulebrivad gadarCenis Tema farTod
iyo gavrcelebuli antikur samyaroSi.
mag., igives ambobdnen aqadis mefe sar-
gon I-ze (Zv.w. 2316-2261 ww.) da sparseTis
samefos fuZemdebel kiros didze (Zv.w.
558-529 ww.). msgavsi siuJetia gamoyene-
buli berZnul miTologiaSi amfiones
da ZeTosis miTis, anda Zveli aRTqmis mi- sargon I
xedviT mose winaswarmetyvelis (Zv.w. XIII
s.) SemTxvevaSi da sxv. rogorc fiqroben,^
legendis Tavdapirvel variantSi figu-
rirebda erTi piri saxelad hromosi.
rodesac es saxeli romaelebs Soris ga-
vrcelda, igi TandaTan romulusad Se-
kiros didi
icvala. am ori saxelis urTierTdaka-
vSirebis niadagze, SemdgomSi, kidec ganviTarda tyupi Zme-
bis legenda, romelSic hromi remusad gadaiqca. Tavdapi-
rvel variantSi, rom romis damaarseblad erTi piri figuri-
rebda, rasac adasturebs q. boloniis arqeologiur muzeu-
mSi daculi stela (Zv.w. IV s. I nax.), romelzec gamosaxuli Zu-
mgeli mxolod erT bavSvs awovebs ZuZus.
faqtia, rom q. romi warmoiqmna
Svid borcvze da calkeul TemTa Ta-
ndaTan gaerTianeba-Serwymis gziT.
romauli borcvebis sistemis cen-
trs warmoadgenda palatini (tibris
donidan 43 m. saxelwodeba momdina-
reobs mesaqonleobis RmerT - pale- boloniis
sisgan). samxreTiT mas esazRvreboda stela

aventini (39 m. savaraudod saxeli daerqva mefe aventinus si-

lviusis sapativcemulod), Crdilo-dasavleTiT kapitoli-

- 305 -
umi (43 m. saxelwodeba warmosdgeba „Tavi“-sgan). mis dasavle-
TiT mdebareobda tarpis klde), Crdilo-aRmosavleTiT kvi-
rinali (48 m. sabineli RmerT kvirinus-Subosnis sapativce-
mulo), viminali (48 m. igive „tirifis borcvi “) da eskvilini
(„gareubani“, romelSic gaerTianda cispiusis (46 m.) da
opiusis (79 m.) borcvebi), xolo samxreT-aRmosavleTiT ce-
liusi (48 m. etrusk celius vibenis sapativcemulo).
Tavdapirvelad borcvebi urTierTSoris iyofodnen
Rrma dablobebiT da cicabo ferdobebiT. mxolod Crdilo-
dasavleTiT, sadac md. tibri akeTebda mkveTr mosaxvevs,
mdebareobda farTo dablobi, romelic cnobili iyo e.w. ma-
rsis da flaminiusis velis saxeliT. TandaTan, qalaqSi mi-
mdinare farTo mSeneblobebis
gamo, borcvebs Soris arsebu-
li Rrma dablobebi da cicabo
ferdobebi amovsebuli iqna.
mxedvelobaSi isic aris misa-
Rebi, rom laciumis mxare mdi-
dari iyo vulkanuri warmoSo-
bis Zvirfasi saSeni masala tu-
fiT. wlebis manZilze Tavisi
Svid borcvze mdebare monumeturi nagebobebis gamo-
romi sayeneblad romma ar icoda
sxva saSeni masala. tufis qvebs iyenebdnen msubuq sakedle
masalad da betonis Semavseblad. romis dawinaurebis erT-
erTi mTavari faqtori iyo md. tibris marcxena napirze
gamavali strategiuli e.w. „marilis gza“. erTi sityviT, mo-
xerxebulma geografiulma mdebareobam da strategiuli
gzebis siaxlovem xeli Seuwyo Svid borcvze q. romis aRmo-
cenebas.
antikuri tradiciiT roms Svidi mefe marTavda. mefeTa
xana romSi TiTqmis or saukune naxevari gagrZelda. saber-
ZneTis msgavsad aqac samefo Zalaufleba gvarovnuli wyobi-
lebidan ganviTarda da masac patriarqalobis niSnebi hqon-
da. gansxvaveba imaSi mdgomareobda, rom romSi samefo xeli-
suflebam ufro didxans gasZlo da misi instituti gacile-
biT Zlieri iyo vidre saberZneTSi. iyo erTi niuansic. romSi
- 306 -
romulusis Semdgom yvela mefe etruskul saxels atarebda.
amis garda, samefo xelisufleba romSi memkvidreobiT ar ga-
dadioda da wesad iyo, rom axali mefis arCevamde senati ara-
umetes erTi wliT droebiT movaleobis Semsrulebelad se-
natorebs niSnavda. am xnis manZilze midioda axali kandida-
tis Zieba da misi sakiTxis gatana kuriatul komisiaze. Sem-
dgomSi, etruskebis msgavsad, romaelebSi damkvidrda same-
fo Zalauflebis gadasvla qaliSvilze, anda naSvileb vaJze.
da bolos, ukanaskneli sami mefe warmoSobiT etruski iyo da
samefo taxtze isini adiodnen SeTqmulebis gziT.

romulusi
romis pirveli mefe da imavdroulad qalaqis damaarse-
beli iyo romulusi (Zv.w. 753-717/6 ww.). igi gonieri da Sors-
mWvreteli mmarTveli darCa. qalaqis Tavdacvis gaZliere-
bis mizniT Seqmna brZolisunariani raz-
mi, romelsac ewoda legioni. misi Sema-
dgenloba ganisazRvra 3000 qveiTiT da
300 mxedriT. amis garda, moqalaqeTagan
romulusma amoarCia 100 yvelaze avto-
ritetuli piri da maTgan Seqmna uxuce-
sTa sabWo, igive senati. senatorebs pat-
riciusebi ewodaT, raTa isini gansxvave-
buliyvnen ubralo xalxisagan - plebsi-
sagan. pirvelebs patronebi daerqvaT,
rac `mfarvels~ niSnavda, xolo meores romulusi
klientebi, igive@ xelqveiTebi. manve daa-
wesa liqtoris Tanamdeboba. qalaqis mosaxleoba daiyo 30
kuriad da samtribad - ramnebad (laTinebi), ticiebad (sabi-
nebi) da lucerebad (etruskebi). Tavis mxriv, tribebi daiyo
10 nawilad - kuriebad, xolo ukanaskneli dekadebad, romel-
sac dekurionebi Cauyena saTaveSi.
romis daarsebidan meoTxe Tves romaelebma moitaces 30
sabineli qali. qalaqi swrafad ivseboda axalmosulebiT,
romelTa umravlesoba warmoadgenda saeWvo pirovnebaTa
brbos, vinc ar iZleoda iq mtkiced damkvidrebis imeds. sabi-

- 307 -
neli qalebis motacebiT romulusi imedovnebda maTTan kav-
Sirisa da urTierTobebis damyarebas. Tavisi Canafiqris Se-
srulebis mizniT man xerxs mimarTa - xma daarxia TiTqos ipo-
va RmerT poseidonis (sxva versiiT xorblis maragis meTva-
lyure RmerTi konsusi) sakurTxeveli. marTlac, 18 agvi-
stos RmerTis sapativcemulod gamarTul msxverplSewirva-
ze da asparezobaze, mewamul togaSi gamowyobilma romulu-
sma togis kalTis akecviT niSani misca romaelebs, romlebic
kiJiniT d ^ a maxvilebiT SeiaraRebuli ekveTnen sabinebs da
maTi Tanmxlebi qalebi moitaces.
sabinebi mravalricxovani da meomari tomi iyvnen. isi-
ni ugalavno soflebSi cxo-
vrobdnen, vinaidan Tvlidnen,
rom lakedemonelTagan wamo-
sulebis siamayes da mamacobas
veravin daudgeboda. sabine-
lebma romuluss mosTxoves
colebis da asulebis dabru-
neba, magram uari miiRes da sa-
sabineli qalebi - nacvlod maT urCia romSi da-
(davidi, 1799 w.)
saxlebuliyvnen.
romaelebis pasuxi sabinebisTis miuRebeli darCa da
isini saomrad gaemzadnen. maT mxedarmTavrad airCies q. ke-
rusas mmarTveli titus tatiusi (gvxvdeba taciusis formi-
Tac – k.s.) da romze gailaSqres. sabinebma SesZles moesyidaT
kapitoliumis yaraulis ufrosi tarpeia da romis maRlobs
daeuflnen. romulusma miiRo sabinelTa gamowveva. mcire
xnis manZilze urTierTSoris mravali Setakeba gaimarTa.
ukanaskneli SebrZolebisas romulusi daiWra, romaelebi
Sedrknen da ukuiqcnen. maSin romulusma cad aRapyro xeli
da iupiters Seevedra SeeCerebina sabinelTa jari da ar da-
eRupa romaelTa saxelmwifo. tradiciiT, misi vedreba iupi-
terma Seismina da anazdad sxvadasxva mxridan bavSvebiT xel-
Si gamoCnda romaelTa mier motacebuli qalebi, isini gode-
biT Cadgnen qmrebsa da mamebs Soris da amiT SesZles sisxli-
sRvris SeCereba. romaelTa da sabinelTa Soris mSvidobam

- 308 -
daisakuTra. sabinelTa nawilma miiRo romulusis winadade-
ba da romSi gadasaxlda. amiT qalaqi ormagad gaizarda.
romis teritoriulma zrdam aucilebeli gaxda sabine-
bis CarTva saqalaqo cxovrebaSi. Sesabamisad, gafarTovda
senati, romelSic damatebiT Seiyvanes 100 sabineli patrici-
usi. Aaseve gaerTianda legionebi da isini ganisazRvra 6 aTasi
qveiTis da 600 mxedris raodenobiT. TviT roms ki ori mmar-
Tveli - romulusi da tatiusi moevlina.
xuTi weli gagrZelda TanamarTveloba. Tavdapirvelad
mefeebi saxelmwifoebriv saqmeebze TavianTi senatorebiT
gancalkevebiT bWobdnen. tatius miewereba romSi vulkana-
liebis dResaswaulis (23 agvisto) daweseba. xuTi wlis Tavze
tatiusi misave naTesavebma mokles. mMisma sikvdilma romu-
lusi romaeli da sabineli xalxis erTpirovnuli mbrZanebe-
li gaxada.
romulusma saTave daudo farTo eqspansionur poli-
tikas. romaelebi eomebodnen yvela me-
zobel qalaqs Tu toms - daipyres q. fi-
dene, daaxl. Zv.w. 737/6 wlebisTvis daa-
marcxes kamerielebi, Semdeg veiebi. uka-
nasknelebze gamarjvebis aRsaniSnavad
romulusma 15 oqtombers triumfi ga-
daixada, magram es iyo misi ukanaskneli
omi. tradicia gadmogvcems, warmatebeb-
ma romulusi gulzviadi^ da qedmaRali
gaxada. ris gamoc igi autaneli gaxda xa- romulusisadmi
miZRvnili warwera
lxisa da senatisaTvis, romelTa azrs
romulusi ignorirebas ukeTebda. babua - numitoris garda-
cvalebis Semdeg, alba-longas marTvis saqme, romulusma
TviT qalaqis mkvidrebs miando. senats ukve formaluri mni-
Svneloba mieniWa. patriciusebs ubralo xalxTan SedarebiT
is upiratesoba hqondaT, rom cotaTi adre gebulobdnen ka-
non-dadgenilebebs.
idga Zv.w. 717/6 wlis 5 ivlisi. romis daarsebis 37 wlis
Tavze, qalaqis mimdebare e.w. „Txis Waobis“ teritoriaze, se-
natisa da xalxis TandaswrebiT romulusma sajaro msxver-
plSewirva Seasrula. tradiciis mixedviT, uecrad Zlieri
- 309 -
qariSxali amovardnila, ris gamoc SeZrwunebuli brbo uku-
iqca, xolo romulusi moulodnelad gauCinarda. mefis ga-
uCinarebam xalxSi miTqma-moTqma gamoiwvia. maT CaTvales,
rom romulusi patriciusebma mokles, misi sxeuli akuwes
da TiTqos nawil-nawil ubiT gamoitanes vulkaniusis taZri-
dan. SesaZloa romulusis winaaRmdeg SeTqmuleba marTlac
iyo. miT umetes, rom romSi SemdgomSi wesad damkvidrda, rom
kvalis dafarvis mizniT mkvleli yovelTvis iTxovda mok-
lulis gaRmerTebas. amjeradac ase iyo. brbos dasaSoSmineb-
lad da eWvebis gasafantavad patriciusebma pragmatuli na-
biji gadadges - romulusi RmerTad gamoacxades. maSasadame,
romulusi zecas damkvidrda da amieridan igi romis mfa-
rvel RvTaebad iqca.

numa pompiliusi
romulusis gardacvalebis Semdeg qalaqis mmarTvel-
oba senatma iTava. TiToeuli patriciu-
si dRe-RamiT asrulebda marTvelis mo-
valeobas, romelsac Semdgom gadascem-
da momdevnos. axali mefis arCevis saki-
Txma romSi SfoTi da uTanxmoebebi ga-
moiwvia, vinaidan yvelas, patriciusebs
da xalxs, surdaT TavianTi kandidatu-
numa ris gayvana. yovelives isic daemata Tu
pompiliusi
(pizonis monetis romeli tomis warmomadgeneli unda yo-
aversi) filiyo axali Tavkaci - isini vinc romu-
lusTan erTad pirvelad dasaxlden qalaqSi. daTmobas ara-
vin apirebda da maSin gadawyda mefe mowinaaRmdege banakidan
aerCiaT. sabinelebma Tavkacis arCeva romaelebs miandves da
maTTac sabinelebTan kavSiris ganmtkicebis mizniT arCevani
numa pompiliusze (Zv.w. 716/5-673/2 ww.) SeaCeres.
numa daibada romulusis mier maradiuli qalaqi daa-
fuZnebis dRes – Zv.w. 753 wlis 21 aprils. Tavisi zneobiT da
RvTismoSiSobiT igi gamoirCeoda TanamoqalaqeTa Soris.
romulusis Tanamefe titus taciusma mas asuli tacia Ser-
To. qorwinebidan cameti wlis Tavze tacia gardaicvala, rac
numam mZimed ganicada. igi Seicvala da gandegilad albanis

- 310 -
mTebSi gaixizna. tradiciis mixedviT, aq man gaicno nimfa
egeria, romlis meSveobiT numa drois did nawils RmerTebi-
sadmi Sewirul wminda adgilebSi atarebda.
38 wlis asakis iyo numa rodesac mas romaelebma mefoba
SesTavazes. xangrZlivi xvewnis Semdeg igi daTanxmda maT wi-
nadadebas. romSi mis SesaxvedraT mTeli qalaqi gamovida da
mas miarTves samefo niSnebi. numas miewereba romis kuTvni-
li miwebis aRricxva da maTze qvis boZebiT sazRvris gavleba.
manve pirvelma dauwesa romaelebs religiuri kultebi: pa-
tiviscema sazRvris RmerT terminusisadmi da fidesadmi. Se-
moiRo iupiteris da marsis qurumis Ta-
namdeboba, vestas qalRmerTi da vesta-
liebis Tanamdebobebi. akrZala adamian-
Ta msxverplSewirva, manve pirvelma mo-
axdina kalendris reforma da daawesa
355 dRiani mTvaris kalendari. manve ro-
maelTa da sabinelTa gaerTianebis miz-
niT kvirinalis da palatinis borcvebs numa,
graviura
Soris simbolurad sasaxle aagebina. (g.riules mixedviT)
numam didxan imefa. tradiciis Ta-
naxmad igi 80 wlis asakSi gardaicvala. Mmefis cxedari md. ti-
bris das. napirze mdebare ianikulis borcvze dakrZales. an-
derZisamebr numas saflavSi Caayoles misi mravalricxova-
ni werilobiTi memkvidreoba. numas wignebs saintereso bedi
xvdaT. Zv.w. 181 wels ianikules borcvze SemTxveviT ipoves
berZnul da laTinur enebze Sesrulebuli ori qvis yuTi,
romlebSic erTSi ido numas ferfli, xolo meoreSi 7 wigni
pontifikalur samarTalze da 7 wigni berZnul filosofi-
aze. samwuxarod, imis SiSiT, rom masSi ar yofiliyo Tana-
drouli religiur warmodgenebze raime saziano, Qqalaqis
pretorma isini dawva. rac Seexeba mefis saflavs, igi gada-
males, romelic samudamod daikarga.
numa pompiliusis personis Sefasebisas plutarqe pa-
ralels poulobda Zveli spartis politikoss da kanonSe-
moqmed likurges (Zv.w. IX s.) moRvaweobasTan. Mmeistorie maT
saerTo Tvisebad miiCnevda: „esaa sibrZne,^ RvTismosaoba, sa-

- 311 -
xelmwifo moRvaweobisa da aRzrdis xelovneba da is^ rom, ka-
nonmdeblobis safuZvlad orive RmerTebis nebas miiCnevda...
qvelobam da saTnoebam erTi iseTi saxelovani gaxada, rom me-
fobis Rirsad miiCnies, meore ki ise ganadida, rom samefo Za-
laufleba ugulebelyo“. amasTan, meistories cnobiT: numas
mizani, rom@ roms mSvidobasa da megobrobaSi waremarTa Tavi-
si gamgebloba, numasTan erTad Cakvda. misi sikvdiliT far-
Tod gaiRo marsis taZris orive kari, romelic numas Caketi-
li hqonda da omi, romelic mas moTvinierebuli da damwyvde-
uli egona, misi sikvdilis Semdeg ^italia sisxliTa da gvame-
biT aivso.

tulus hostiliusi
numa pompiliusis gardacvalebis Semdeg mglis naSie-
rebma mefed airCies hostiliusTa ganTqmuli gvaris warmo-
madgeneli tulusi (Zv.w. 673/2-642/1 ww.),
romelic mTeli 32 wlis manZilze mar-
Tavda roms.
tulusi lucernTa sagvareulodan
iyo. gvars dideba moutana tulusis ba-
buam. igi romuluseli iyo da monawile-
obda sabinelebTan gamarTul romael-
tulus
hostiliusi ebis cnobil brZolaSi, sadac daiRupa.
(g.riules mixedviT) mefed arCevamde tulusi miwaTmoqmede-
biT iyo dakavebuli, magram gamefebisTanave, rogorc tradi-
cia gadmogvcems, masSi pativmoyvareobam gaiRviZa. igi cdi-
lobda dapyrobiTi politikis warmoebaSi romuluss dams-
gavseboda. mefis kredo iyo: saxelmwifo^ romelic eweva mSvi-
dobian cxovrebas^ sustdeba da kargavs samxedro Zlierebas.
amitomac mezobel tomebTan igi mudam eZebda saomari moqme-
debebis dawyebis sababs. mag., Zv.w. 672 wels longelebs man
bralad wauyena saqonlis gataceba da moiTxova zaralis ko-
mpensacia. longelebma uari SeuTvales, maSin hostiliusma
maT winaaRmdeg omi wamoiwyo. longelebi pirvelebi SeiW-
rnen romaelTa samflobeloSi, magram im momentSi uecrad
gardaicvleba maTi beladi. am faqtiT isargebla hostili-
usma da kontrSetevaze gadavida. Tan saqveynod ganacxada -

- 312 -
longelTa beladi RmerTebma dasajes da usamarTlo omis ga-
mo igive bedi eweva mTel xalxsac.
longelTa winaaRmdeg brZola gardauvali iyo, magram
moulodnelad longelTa axalma beladma metiusma ^moiTxo-
va hostiliusis winadadebis gansja. beladTa urTierTSex-
vedrisas, Tavis sityvaSi metiusma xazi gausva, rom brZola
iqneboda mZime da sisxlismRvreli, xolo mis dasrulebisas
dauZlurebuli gamarjvebuli advilad gaxdeboda etruske-
bis msxverpli.
Tavisi xasiaTiT^ hostiliusi samxedro operaciebis
momxre iyo, magram xSirad iZule-
buli iyo angariSi gaewia mowinaaR-
mdegis azrisaTvis. zavi longeleb-
Tan xangrZlivi ar gamodga. isini
ukmayofilo darCnen metiusis saq-
cieliT. es icoda hostiliusma da
metiusi romaelTa da longele-
bTan megobrobis mowinaaRmdeged romi da longa

da moRalated gamoacxada. misma braldebam Sedegi gamoiRo

- metiusi Tanaqalaqelebma dasajes. hostiliusic amas ucdi-
da. igi longas daeufla da iqauri mosaxleoba romSi Caasax-
la. magram longelebs didi codva hqoniaT, ris gamoc Rmer-
Tebma laciumis mcxovreblebs Savi Wiri mouvlina. yoveli-
ves isic daemata, rom TandaTan Cakvda hostiliusis meomru-
li suli. igi mixvda, rom metiusis dasjiT man iupiteri gana-
risxa da amitomac gadmoaRebina numas mier datovebuli wi-
gnebi. amis miuxedavaT, misi mxridan msxverplSewirva mainc
yovelgvari wesis darRveviT mimdinareobda. arada, tradi-
ciiT romauli kanonebidan nebismieri gadaxveva uaryofiT
Sedegebs iwvevda. sabolood, ganrisxebulma iupiterma hos-
tiliuss mexi dahkra da igi Caferfla.
hostiliuss miewereba senatorTa raodenobis gazrda
da senatis sxdomis Senobis ageba, rac@ hostiliusis kuriis
saxeliT iyo cnobili. manve longas uxucesebi (iuliusebi,
serviliusebi...) Seiyvana patriciusebis rigebSi, riTac mo-

- 313 -
xerxda longelTa swrafi Serwyma romaelebTan. Tavisi me-
fobiT tuliusma erTs namdvilad miaRwia - romis mosaxleo-
bis ricxvi gaormagda.

ankus marciusi
tulus hostiliusis gardacvalebis Semdeg romaeleb-
ma mefed airCies numa pompiliusis SvilisSvili ankus mar-
ciusi (Zv.w. 642/1-617 ww.). axali mefis arCeva hostiliusis
sagareo politikis kursis Secvlas niSnavda. marTlac, wina-
pris msgavsad ankusi mSvidobiani politikis momxre iyo, ma-
gram imavdroulad mas SesaniSnavad esmoda, rom mezobeli
tomebis Tavdasxmis SemTxvevaSi aucilebeli iyo sakadrisi
pasuxis gacema.
hostiliusis sikvdilma marciusi daarwmuna RvTismsa-
xurebis da msxverplSewirvis yvela we-
sis dacvis aucileblobaSi. misi miTiTe-
biT pontifeqsebs (qurumTa kolegiis
wevrebi) daevalaT, rom specialur daeb-
ze amoeweraT numa pompiliusis mier da-
dgenili msxverplSewirvis wesebi.
axali mefis religiuri saqmiano-
ankus bam mezobel laTinebs, sabinebs, etrus-
marciusi kebs da volskebs dausjelobis rwmena
(g.riules mixedviT)
Caunerga da maT daiwyes romaelTa naxi-
ris mitaceba. ankus marciusma ar daayovna da maT winaaRmdeg
brZola wamoiwyo. romaelebma sisxlismRvreli brZolebiT
Semusvres laTinTa qalaqebi, xolo maTi mosaxleoba lon-
gelTa msgavsad romSi aventinis borcvze Caasaxles. laTine-
bis garda marciusma gamarjvebebi izeima q. veisTan da q. fi-
denTan brZolebSi.
romSi marciusma wamoiwyo farTo mSeneblobebi: md. ti-
brze aages xis xidi, riTac moxerxda ianikulis borcvis
kvlav dakavSireba qalaqTan. damnaSaveebisTvis kapitolium-
ze aSenda orsarTuliani cixe da rac mTavaria, moewyo romis
sazRvao porti - ostia.

- 314 -
 marciuss miewereba omis gamocxadebis wesis SemoReba.
ritualis mixedviT, Salis lentiT TavSexveuli elCi miuax-
lovdeboda mowinaaRmdegis sazRvars da warmoTqvamda: @gai-
gone iupitero, gaigone ^xalxo (aq iTqmeboda mowinaaRmdegis
saxeli), gaigone^ uzenaeso samarTalo. me var moambe warmod-
genili mTeli romauli xalxis saxeliT. RvTismsaxurebis da
adamianuri kanonebis Tanaxmad me var elCi da ndobiT iqnes
gagonili Cemi sityvebi. amis Semdeg, elCi pirvel Semxvedrs,
anda forumze myofi warmoTqvamda: Tu, me zemoTqmuls viT-
xov RvTaebrivi da adamianuri kanonis sawinaaRmdegod, maS
iupitero aRar momce samSoblos naxvis ufleba. 30 dRis man-
Zilze elCs pasuxi unda mieRo. winaaRmdeg SemTxvevaSi igi
warmoTqvamda Semdeg sityvebs: gaigone iupitero da Sen^ ia-
nuss da yvela zeciero RmerTo^ da Tqven miwaze mcxovrebno
da miwisqveSa samefos RmerTebo. ^gaigoneT! Tqven me giwvevT
mowmed, rom es xalxi ar asrulebs valdebulebas imis Sesa-
xeb, rogor mivaRwioT CvenTvis saWiro samarTals... amis Sem-
deg, elCi wardgeboda senatis winaSe, romlis Tanxmobis Sem-
TxvevaSi mowinaaRmdegis sazRvarze mihqondaT sisxlSi
mosvrili Subi da sami meomris TandaswrebiT mas isvrodnen
mtris teritoriaze.
am ritualma xalxi marciusisadmi keTilad ganawyo.^ ya-
CaRTa iarliyi,^ romelic romaelebs qalaqis daarsebidanve^
hqondaT, amieridan mezobeli tomebis TvalSi moxsnili iyo.
24 wliani mmarTvelobis Semdeg ankus marciusi aResrula.
man datova SesaniSnavi mmarTvelis saxeli, romelic omiano-
bis da mSvidobianobis Jams gonivrulad mmarTavda qalaqs.

tarkvinius Zveli
ankus marciusis mefobis bolo periodSi, romSi etrus-
kul q. tarkviniidan gadmosaxlda vinme tarkviniusi. igi ma-
miT korinTeli, xolo dediT ki etruski iyo. tarkviniusis
coli gaxldaT amayi da Zalauflebis moyvare^ etruski qali
tanakvili. qalma ver aitana, rom tarkviniaSi mis meuRles
sakadris pativs ar scemdnen da amitomac sacxovreblad ro-

- 315 -
mi amjobina. misi azriT, swored aq, sadac cota iyo didebu-
li, energiuli da pativmoyvare adamiani, igi advilad miaR-
wevda mTavar adgils sazogadoebaSi.
romSi tarkviniusi Tavisi yuradRebiani da stumar-
Tmoyvare xasiaTis gamo cnobili pirovneba gaxda. igi imde-
nad Sevida mefesTan ndobaSi, rom ukanasknelma igi Svilebis
meurved da cxenosanTa nawilis ufrosad daniSna. swored
romSi daerqva mas saxelad - tarkvinius Zveli. marciusis
xelmZRvanelobiT tarkviniusma SesaniSnavad Seiswavla ro-
mauli kanoni da adaTi, ramac saSualeba misca aqtiurad mie-
Ro monawileoba romaelTa saSinao da samxedro cxovrebaSi.
ankus marciusis gardacvalebis Semdeg, tarkviniusis
colma tanakvilma, daiwyo qmris sasargeblo agitacia. man
romaelebs gaaxsena,^ rom isini miCveuli iyvnen ucxo mefee-
bis (titus tatiusi, numa pompiliusi)
mefobas. cols meuRlemac auba mxari.
romSi mefis arCevis dros, man^ marci-
usis Svilebi sanadirod gagzavna, xo-
lo TviTon brwyinvale sityvebiT war-
sdga xalxis winaSe. tarkviniusma xazi
gausva Tavis damsaxurebas romaelTa
winaSe da marciusisadmi mis erTgu-
tarkvinius lebas. imdenad damajerebeli iyo mis
Zveli
mier moyvanili argumentebi, rom ro-
(g.riules mixedviT)
maelebma igi uyoymanod mefed airCes.
tarkviniusma (Zv.w. 616/5-579/8 ww.) ramodenime warmate-
buli brZola awarmoa sabinebTan da laTinebTan. dapyrobi-
li iqna - apioli, firulea, kameria da sxva qalaqebi. sabine-
lebTan gamarjvebis aRsaniSnavad pirvelma romis istoria-
Si gadaixada triumfi. manve brZolis gareSe danebebulebe-
bisTvis praqtikaSi SemoiRo romis mokavSiris statusis mi-
cema. masve miewereba romis qvis galavanis aSeneba, Waobis
amoSroba, kapitolieli iupiteris taZris da uzarmazari
cirkis mSenebloba, xelovnebis ganviTareba da rac mTava-
ria, mis dros romi sabolood gaxda laTinTa kavSiris meTa-
uri.

- 316 -
 tarkviniusma qaliSvili colad gaayola mis ojaxSi aR-
zrdil, warmoSobiT laTin servilius tuliuss, romlis ma-
ma Tavis droze romaelebTan brZolaSi daiRupa. erTxel,
rodesac patara serviliuss eZina, tarkviniusis msaxurebs
mis TavTan cecxlis ali SeuniSnavT. wyalic ki miutaniaT
alis CasaqrobaT, magram amis gakeTeba maTTvis dedofals
dauSlia. am faqtma zegavlena iqonia mefeze. amieridan ser-
vilius sxva romael didebulTa vaJebs Soris mieniWa upira-
tesoba. es ki iZleoda mefis asulis xelis Txovis uflebas.
tarkviniusis mefoba 38 weli gagrZelda da man qveyana-
Si Wkviani mmarTvelis saxeli moipova. misi wyalobiT servi-
lius tuliusi senatSi da xalxSi didi pativiT sargeblob-
da, magram taxtdakarguli ankus marciusis Svilebi ar isve-
nebdnen. maT miznad daisaxes Tavdapirvelad servius tulu-
sis mokvla. sul male, maTvis naTeli Seiqmna, rom tulusis
mokvliT isini ver gadaurCebodnen mefis risxvas da meorec,
tarkviniuss SeeZlo axali memkvidrec aerCia. amitomac maT
umjobesad CaTvales mefis mok-
vla. amocanis Sesasruleblad
marciusis Svilebma amoirCies
ori mwyemsi, romlebsac daeva-
laT mefis sasaxlesTan ayal-ma-
yalis atexva. marTlac, movlene-
bi gegmis scenariT ganviTarda.
modaveebma mefisgan moiTxoves
horaciusTa fici
samarTali da vidre liqtorebi (davidi, 1784 w.)
maT aSvelebdnen, erT-erTi mwyemsi ukanidan miepara tarkvi-
nius da Tavi gaupo. mefis daRupviT da dedofal tanakvilis
xelSewyobiT, samefo taxtze gza gaexsna servius tuliuss.

servius tuliusi
romulusis Semdgom romis mefeebidan servius tuliu-
si (Zv.w. 579/8-535/4 ww.) wvlili romauli saxelmwifos formi-
rebis saqmeSi ganuzomelia. misi mmarTveloba aRiniSna et-
ruskebis, q. ceres da q. veis winaaRmdeg brZolebiT. maT wina-
aRmdeg omi xangrZlivi darCa da igi dasrulda romaelTa wa-

- 317 -
rmatebiT. warTmeuli miwebi serviliusma romis axal moqa-
laqeebze gaanawila. laTin qalaqebTan upiratesobis Senar-
CunebisTvis serviliusma daawesa samokavSireo dResaswau-
lebi da aventinis borcvze wamoiwyo qalRmerT dianas taZ-
ris mSenebloba.
romauli tradicia servius tuliusis saxels ukavSi-
rebda romSi reformebis farTo speqtris gatarebas, rac se-
rviusis kanonmdeblobiT, anda e.w. konstituciis saxeliT
aris cnobili. romSi reformebis gatareba drois moTxovna
iyo. reformis umTavresi garemoeba gaxldaT romis mosax-
leobis socialuri diferencireba da patriciusebs da ple-
beebs Soris dapirispirebis nivelireba. saqme imaSia, rom
plebeebs gamoeyo gamdidrebuli nawili, romelic sazoga-
doebaSi Tavis xvedriT wils iTxovda. amis garda, mosawesri-
gebeli iyo armiis dakompleqtebis sakiTxic. romauli armia
Tavisi arsiT saxalxo iyo. farTo dapyrobiTma politikam
moiTxova armiaSi legionerebis piradi Semadgenlobis gan-
sazRvra da a.S.
servius tuliusis mxridan gatarebuli reformebidan
umTavresi iyo centuriatuli reforma.
misi mizani iyo sagvareulo tribebis
teritorialuriT Secvala. dionise ha-
likarnaselis cnobiT romis mosaxleo-
ba daiyo 30 tribad. maTgan iyo 4 saqala-
qo da 26 sasoflo. TiToeul tribze qa-
laqis miRma ganisazRvra teritoria. Se-
servius sabamisad dadginda, rom mosaxleobis
tuliusi axleburi dayofis Sedegad tribze mi-
(g.riules mixedviT)
kuTvnebis safuZveli gaxda ara sagvare-
ulo, aramed teritoriuli principi. am reformiT gairkva,
rom romSi cxovrobda iaraRis tarebis uflebis mqone 25
aTasi moqalaqe. moqalaqeebs Soris movaleobis Tanabari ga-
nawilebis mizniT serviusma plebeebi Seiyvana romauli Te-
mis SemadgenlobaSi.
tuliusis saxels ukavSirdeba romis mosaxleobis qo-
nebrivi cenzis mixedviT 5 Tanrigad (klasi) dayofa. mxedve-
lobaSi miRebuli iqna ara moqalaqeTa warmomavloba, aramed
- 318 -
maTi qonebrivi mdgomareoba. pirvel Tanrigs miekuTvneboda
is SeZlebuli moqalaqeebi, romelTa qoneba 100 aTas ass (spi-
lenZis moneta - k.s.) da mets aRemateboda. maTvis centuri-
ebis kvota iyo 80. yoveli meomari valdebuli iyo misi sax-
srebiT SeeZina brinjaos Slemi, mrgvali fari, abjari, Subi
da maxvili. meoreSi Sevidnen 75-100 aTasis mqoneni. maTvis
gamoyofili iyo 20 centuriebis kvota. pirveli tanrigisgan
ganmasxvavebeli niSani iyo abjris ar qona da mrgvalis magi-
vrad amoburculi faris qona. mesameSi 50-75 aTasis mqoneni.
maTi kvota iyo 20 centuria. meoTxeSi Sedioda 25-50 aTasis
mqone. maTi kvota iyo 20 centuria. mexuTeSi Sediodnen Ra-
ribi mosaxleobidan 25 aTasis mqoneni. maTi kvota iyo 30 ce-
nturia. amave klasSi Sedioda jaris Tamxlebi musikosebis
da xelosnebis or-ori centuriebi. 11 aTass assze naklebis
mqone moqalaqeebi iwodebodnen proletarebad. maTi kvota
iyo erTi centuria da isini ganTavisuflebuli iyvnen saja-
riso samsaxurisgan. armiis qveiTi nawilis garda, gamorCe-
uli adamianebisgan, Seiqmna mxedrebis 18 centuria. maTi da-
finansebis nawili, romelSic Sedioda cxenis yidva modioda
saxelmwifoze da gauTxovar qalbatonebze, romlebic va-
ldebuli iyvnen gadaexadaT Sesabamisi gadasaxadi.
reformis Sedegad armiaSi da sazogadoebaSi yvelaze
gavleniani gaxdnen 1-li Tanrigis centuriebi. maT is privi-
legia hqondaT, rom sakiTxze Tanabari kenWis yris SemTxve-
vaSi, maSin sxvebis azrs mxedvelobaSi ar miiRebdnen. am Ta-
nrigebis safuZvelze romauli armia daiyo triariebad, has-
tatotebad da a.S.
servius tulius ukavSirdeba samoneto reformis gata-
reba. manve pirvelma daiwyo romSi spilenZis monetis moWra.
arsebiTad, reformebi, romlebic tuliuss miewereba miznad
isaxavda romis saxelmwifod formirebis procesis dasru-
lebisTvis safuZvlis Seqmnas.
tuliusis mefobis umetesi dro mSvidobiani iyo. man xa-
lxis mxridan didi siyvaruli daimsaxura, ris gamoc mas „sa-
xalxo mefe“ Searqves. igi cdilobda ar gaeziarebina winamo-
rbedi mefis bedi, amitomac tuliusi Seecada daeaxloebina
winamorbedi mefis tarkvinius Zvelis Svilebi - luciusi da
- 319 -
arunusi. magram serviusis umcrosi qaliSvili tulia mamis
nebis winaaRmdeg gahyva lucius tarkvinius, Semdeg maT er-
Toblivad mokles da da mazlic. amis Semdeg lucius tarkvi-
niusma isargebla imiT, rom mosaxleoba sasoflo samuSaoe-
biT iyo dakavebuli, senati moiwvia da Tavi mefed gamoacxa-
da. serviusi ukve asakSi iyo. igi Seecada ganedevna cru mefe,
magram tarkviniusma igi kvarcxlbekidan Camoagdo, xolo
misma momxreebma mefe aCexes. gadmocemiT, TiTqosda umcro-
sma qaliSvilma tuliam gardacvlili mamis sxeulze etliT
gadaiara.

tarkvinius amayi
servius tuliusis mokvliT Zalaufleba xelT igdo
lucius tarkvinius II-m (Zv.w. 535/4-509 ww.). igi romis mexuTe
mefis tarkvinius Zvelis vaJi iyo. axali
mefe namdvili paranoiki iyo. mas sul
Tavdasxmebi elandeboda da SiSi aiZu-
lebda mudamJams hyoloda liqtorebis
mcveli razmi. amis ^garda, tarkviniusi
spobda servius tuliusis momxre sena-
torebs. misTvis sirTules ar warmoad-
tarkvinius amayi genda udanaSaulo xalxis wameba. manve
(g.riules mixedviT)
uari ganacxada pativiT daekrZala wina-
morbedi mefe. arada, igi ver xvdeboda, rom am nabijiT misi
prestiJi mniSvnelovnad daeca.
axalma mefem senats ignorireba gaukeTa. misi mefobis
dros senatorTa raodenoba mkveTrad Semcirda. mefe sena-
torTa rCevis gareSe wyvetda da iwyebda oms, TviTneburad
debda da arRvevda xelSekrulebebs. arsebiTad, senatis fu-
nqcia SeiTavsa mefis garemocvam. tarkviniusi yvelgan da
yvelaferSi qedmaRali iyo. xalxis da senatis nebas mxedve-
lobaSi ar iRebda da mezobel tomebSi eZebda dasayrden Za-
las. amisaTvis man qaliSvili miaTxova q. tuskulis mefes.
mTavarsardalis rangSi tarkviniusi TiTqos urigo ar
iyo. igi eweoda farTo eqspansiur politikas. man ramodenime
warmatebuli brZolebi awarmoa da didi nadavli Caigdo. da-
amarcxa volskebi, mzakvrobiT Seecada q. gaboias Cagdebas,

- 320 -
magram ver moaxerxa, ganamtkica romis poziciebi laTinur
kavSirSi da a.S. mis dros romauli armia ZiriTadSi moqira-
vneebiT kompleqteboda.
omebSi mopovebuli simdidriT tarkviniusma romSi wa-
moiwyo farTo mSeneblobebi. pirvel rigSi man daasrula ka-
pitoliumze iupiteris taZris mSenebloba. paralelurad,
mSeneblobebi mimdinareobda cirkis garSemo. dasrulda sa-
kanalizacio sistemis mowesrigeba. manve daangria forumis
zemoT, tarpis klde aRmarTuli sabinelTa sakurTxeveli da
a.S.
farTo mSeneblobebma mainc ar CaaxSo mefis gulSi uaz-
ro winaTgrZnobebi. mag.,^ rodesac mis sa-
saxleSi SemTxveviT gveli aRmoaCines,
man eladaSi, delfos samisnoSi warmoma-
dgenlebi gagzavna. TandaTan, mefis ti-
raniam da misi Svilebis mxridan Zala-
uflebis borotad gamoyenebam, maT mi-
marT romauli sazogadoeba uaryofi-
kolatinusi
Tad ganawyo. yovelives daemata seqstus
(g.riules mixedviT)
tarkviniusis mier naTesavis tarkvini-
us kolatinis meuRlis lukrecias gaupatiureba.
tradiciis mixedviT, romaelebi im momentSi rutule-
bis q.ardeumTan omobden. samxedro banakSi myof romaelebSi
Camovarda Rirseuli colis Taobaze saubari, sadac kolati-
nusma (Zv.w. ?-509 ww.) yvela daarwmunda, rom misi coli lu-
krecia gamorCeuli qali iyo. marTlac, romSi Casulebma da-
inaxes, rom colebis „SejibrSi“ lukreciam
yvelas ajoba. igi saxlSi imyofeboda da Sals
rTavda. lukrecia moewona seqstus tarkvi-
niuss, romelmac ramdenime dRis Semdeg ma-
sze iZalada. momxdari faqti lukreciam ga-
brutusi
ando meuRles - kolantinuss da mamas, Tan (moneta)
isini daafica, rom Suri eZiaT da Tavi moikla. TviTmkvle-
lobis faqtma lucius iunius brutusze (Zv.w. ?-509 ww.) zega-
vlena iqonia. igi lukrecias naTesavad ekuTvnoda. brutu-
sma publius valerius publikolasTan (Zv.w. ?-503 ww.) erTad
forumSi Seitanes gardacvlili lukrecias cxedari da
- 321 -
Tanamoqalaqeebs mouwodes daemxoT mefis mmarTveloba. lu-
cius tarkvinusi am ambis SetyobisTanave jariTurT romi-
sken daiZra, magram romaelebma mas karibWe ar gauRes. jaris
imedi mefes ukve aRar hqonda da amitom ojaxTan erTad igi
etruriaSi gaiqca. iq mas imedi hqonda, rom etruski da laTi-
ni mefeebi daexmarebodnen, magram Zv.w. 496 wels regilusis
tbasTan romaelebma sastikad daamarcxes laTinTa jari.
brZolaSi daiRupa tarkviniusis yvela Svili. damarcxebul-
ma tarkviniusma Tavi q. kumes Seafara, sadac momdevno wels
kidec gardaicvada.
aseTia romis mefeebis Sesaxeb arsebuli saistorio
tradicia. mkiTxveli SeamCnevs masSi bevria zRapruli mome-
ntebi. amjerad Cveni mizani ar warmoadgens am tradiciis mo-
mxreTa da skeptikosTa azris gaanalizeba. ubralod davsZe-
nT, rom arsebuli tradiciis rigi istoriuli movlenebi le-
gendarul samosSia gaxveuli.

- 322 -
 Tavi IV
romaul-italikuri kavSiri
romauli omebi Zv.w. V-IV ss.
romauli saxelmwifos Camoyalibebas Tan sdevda misi
mosaxleobis da teritoriis zrda. erTdroulad omebi midi-
oda sabinebTan, volskebTan, laTi-
nebTan da etruskebTan. ukanaskneli
mefeebis Jams romaelebma volskebs
waarTves miwebis nawili, riTac dam-
kvidrdnen laciumis samxreT nawil-
Si, sadac daarses kolonia sagniumi
da saporto q. circe. imavdroulad
romaelebma kontrols dauqvemdeba-
res md. tibris SesarTavic. marTa-
lia warumateblad dasrulda mdina- italia V-IV ss.
ris marjvena sanapiros dauflebis cdebi, magram rac mTava-
ria, romaelebma moaxerxes masze xidis gadeba. ase warmoiq-
mna Tavdapirveli romauli teritoria, romelic tradiciis
Tanaxmad servius tuliusis mier dayofili iyo teritoria-
lur tribebad.
romis mier teritoriebis dapyroba ZiriTadSi mimdina-
reobda samxedro-samiwaTmoqmedo xasiaTis koloniebis da-
arsebiT, romlebic forfosti iyo axali dapyrobebisTvis.
koloniebis daarseba xdeboda saxalxo krebis gadawyveti-
lebiT, romelic gansazRvravda mis adgils da kolonistTa
raodenobas. koloniis organizaciisTvis iqmneboda samka-
ciani komisia, romelic mas saxels arqmevda, awarmoebda mas-
ze kontrols da sxva saqmianobebs.
Tavdapirvelad romi iyo laciumis ordinaluri qalaqi
da Sedioda 30 laTin qalaqTa kavSirSi (federaciaSi). mefeTa
xanis dasasruls maT SesZles laciumSi wamyvani mdgomareo-
bis dakaveba. romis teritoriuli zrda da farTo eqspan-
siuri politika, Tavis mxriv, iwvevda laTinTa ukmayofile-
bas. Zv.w. VI s. mowurulidan romsa da mezobel mxareebs Soris
viTareba mkveTrad daiZaba. tarkvinius amayis gandevnam ga-
aqtiura romis winaaRmdeg etruskTa Tavdasxmebi. tarkvini-
uss maSin mxari dauWira q. kluzias mefe porsenam (Zv.w. VI s.),

- 323 -
romelmac romis plebsis mxardaWeris imedaT qalaqs alya
Semoartya. romaul legendebSi asaxulia am faqtTan dakav-
SirebiT patriotTa gmiruli brZolis mTeli epopea. sinam-
dvileSi kampaneli berZnebis meoxebiT romma Zv.w. 508/7 wels
daamarcxes porsena.
saerTo mowinaaRmdegis mxridan Tavdasxmebis saSiSro-
ebis moSorebis Semdeg gauaresda romaelTa urTierToba la-
TinebTan, rac Zv.w. 499(?496)-493 wlebSi gadaizarda e.w. `I la-
Tinur omSi~. igi ramdenime wels gagrZelda da romisTvis
arasasurveli pirobebiT dasrulda. romma dakarga lideris
roli da igi iZulebuli gaxda kvlav Sesuliyo laTinTa kav-
SirSi oRond saSinao saqmeebSi Caurevlobis principebiT.
aucilebel pirobad rCeboda mxolod samxedro urTierTda-
xmareba da nadavlis Tanabarad ganawileba.
imJamad laTinebi Seadgendnen rva qalaqis federacias,
romelic porsenasTan brZolis period-
Si aRmocenda. kavSiris saTaveSi arCeviT
idga diqtatori. mokavSireTa Sekrebis
adgili iyo q. aricia, saidanac warmosd-
ga ariciis federaciis saxelwodeba. aq-
tiur rols masSi asrulebda q. tusku-
lic. unda iTqvas, rom im momentisTvis
mefe romaelebis mxridan mSvidoba laTineb-
porsena
(g.ruiles mixedviT) Tan kavSiri ganpirobebuli iyo volske-
bis, hernikebis da aqvebis mxridan mosalodneli saSiSroe-
biT. amis garda, romaelTa da laTinTa winaaRmdeg sabrZo-
lvelad gamovidnen sabinebic. ariciis federaciis winaaRm-
deg brZola aisaxa legendebSi. erT-erTi maTgani exeba lu-
cius cincinats (Zv.w. 519-439 ww.). misTvis rTul viTarebaSi,
Zv.w. 458 wels, senatma cincinati diqtatorad airCia. Ees misi
pirveli diqtatoroba iyo. aRniSnuli cnoba cicinatma sami-
waTmoqmedo saqmianobis dros gaigo, mas daevala eqvebTan da
sabinebTan mimdinare omebis warmoeba, rac mTavarsardalma
warmatebiT daasrula.
Zv.w. V s. romaelebs dapirispirebebi hqondaT etrusku-
l q. veis da kidev ufro Zlier mowinaaRmdegesTan mis mokav-

- 324 -
Sire fidenes saxiT. romaelebi miiswrafodnen xelSi Caeg-
doT veielTa mdidari mxare da kontrol qveS moeqciaT md.
tibris qvemo welis orive sanapiro, saidanac gahqondaT ma-
rili. aRniSnuli teritoriis dasapyrobaT romaelebs ra-
mdenime saomari kampaniis gadaxda dasWirdaT da mxolod me-
same omis (Zv.w. 406-396 ww.) wyalobiT moaxerxes maTi damar-
cxeba. konsulma markus kamilusma veis galavnis qveS gvira-
bi gaTxara, igi daangria da amiT qalaqi aiRo. romaelebma vei
pirwmindad gaZarcves da daangries. veis mxare SeurTda ro-
maul samflobelos da amiT md. tibrs gadaRma damatebiT Se-
iqmna kidev oTxi tribi.

galebis Semoseva
Zv.w. IV s-Si apeninis naxevarkunZulze droebiT SeCerda
romauli eqspansiis winsvla. saqme imaSia, rom romaelebi ga-
xdnen CrdiloeTidan Semo-
Wrili galebis, igive kel-
tebis Tavdasxmis obieqti.
Zv.w. VI s-Si kelt tomTa na-
wilma - senoneba, boiebma,
insubrebma da sxvebma da-
toves dunaispireTi da ga-
moCndnen apeninis Crdilo-
eT nawilSi. aAlpebis gadas-
asvlelebi, saidanac apeni-
keltebis gansaxlebis
nidan keltebTan savaWro areali (Zv.w. 1500-400 ww.)
saqoneli Sedioda, Zv.w. V s.,
igive marSutze naxevarkunZulze modiodnen maTi SeiaraRe-
buli razmebi. keltebis pirveli talRa daiZra aRm. safra-
ngeTidan, samx. gGermaniidan da Sveicariidan. TandaTan, kel-
tebma moaxerxes etruskebiT da ligurebiT dasaxlebuli ri-
gi olqebis dapyroba da md. pos velze damkvidreba. mdinaris
xeobis centralur nawilSi dasaxldnen insubrebi, sadac
maT daangries etruskuli q. melpumi da SemdgomSi daarses
TavianTi q. mediolani (milani). insubrebis Crdilo-aRmosa-
vleTis mxridan saxlobdnen boiebi da maTgan samxreTiT ape-

- 325 -
ninamde lingonebi. aAdriatikis zRvis sanapirosken, umbri-
aSi, damkvidrnen senonebi. Aamieridan md.P pos xeoba romaul
azrovnebaSi moiazreboda cizalpiur galiad.
Zv.w. V-IV ss., sparselebis da skviTebis msgavsad, kelte-
bi maSindel samyaroSi miiCneodnen barbaross xalxad. kKe-
lti berZnuli saxelia da yofiliyo Tavdapirvelad igi iyo
romelime tomis, anda SesaZloa mmarTveli gvaris saxelwo-
deba. mogvianebiT kelti gaxda meomar barbaros tomTa saxe-
li. rac Seexeba romaelebs, radgan keltebis erT-erTi tomi
TavianT muzarads mamlis frTebiT rTavdnen, amitomac maT
„galebad“ moixseniebdnen. romauli saxelwodeba gali, Zi-
riTadSi ixmareboda masaliis (marseli)
CrdiloeTiT, okeanis da herkinebis mTe-
bTan (tyis masivi germaniaSi. gadaWimu-
li md. rainidan karpatebis mTebamde.
romauli metriT misi ganfeniloba izo-
meboda 60 dRiani marSiT) mcxovreb to-
mebis mimarT. Sesabamisad, maT terito-
rias daerqva - `galia~.
keltebi evropis xalxebs Soris ga-
moirCeodnen brZolisunarianobiT. isi-
kelti ni SiSis zars scemdnen mowinaaRmdges.
meomari
diodore sicilielis cnobiT, mowina-
aRmdegis mokvlis SemTxvevaSi „kelti meomari mas kveTda
Tavs, romelic cxenis kisrze Sebmuli mihqonda saxlSi, sa-
dac inaxavdnen kedris zeTSi“. am Cveulebas is axsna aqvs, rom
keltebisTvis Tavi iyo, rogorc sulebis sacxovrisi. Sesa-
bamisad, mowinaaRmdegisTvis Tavis mokveTis SemTxvevaSi,
suli da sxeuli gancalkavdeboda da sicocxlec mTavrde-
boda. amis garda, mokveTil Tavs hqonda nadavlis funqcia da
rCeboda kultis nawilad.
Zv.w. IV s. galebi daiZrnen samxreTiT etruriaSi. moax-
loebulma safrTxem SeakavSira etruskebi da romaelebi.
Zv.w. 390 wels md. tibris SenakadTan romaelebsa da galebs
Soris gaimarTa brZola, romelic `mglis naSierTa~ marcxiT
dasrulda. galebi daiZrnen romisaken da maT igi aiRes, mag-
ram dauZleveli rCeboda mxolod kapitoliumi. romauli
- 326 -
tradiciiT, romisTvis am rTul viTarebaSi kapitoliumi ba-
tebma gadaarCines.
romidan galebis wasvlas laTini da berZeni mwerlebi
sxvadasxvagvarad gadmogvcemen. liviusis cnobiT romaele-
bi gadaarCina q. veis damangrevelma markus furius kamilus-
ma (Zv.w. 447-365 ww.). berZnuli versiiT ki romaelebma Tavi-
sufleba iyides. legendis Tanaxmad, romaelebs SeumCneviaT
galTa sasworis uzustoba da ukmayofileba gamouTqvamT,
maSin galTa meTaur brenuss (Zv.w. IV s.) sasworze maxvili da-
udvia da wamouZaxia: `vie victis~ (`vai damarcxebulT~).
galTa TareSma romi daasusta. amiT isargebles vol-
skebma, eqvebma da etruskebma da qalaqs
Tavs daesxnen. Tavdamsxmelebs mxari da-
uWira laTinebma da hernikebma, riTac
faqtobrivad romaul-laTinuri kavSi-
ri daiSala. romTan megobruli urTier-
Toba SeinarCuna mxolod q. tuskulma,
risTvisac tuskulanelebs mogvianebiT
kamilusi
romis moqalaqeoba mieniWaT, oRond ko- (g.ruiles mixedviT)
miciebSi xmis micemis uflebis gareSe.
mTeli Zv.w. IV s. manZilze galTa mxridan romaelebze da
italiaSi mcxovreb sxva xalxebze araerTxel Camovardnila
Tavdasxmis saSiSroeba, ramac Zv.w. 358 wels kvlav gamoiwvia
romaul-laTinuri kavSiris Seqmna. mas SeuerTdnen Sua ita-
liaSi mcxovrebi sxva tomebbic. swored am koaliciis meSve-
obiT romma SesZlo siZneleebis daZleva da etruskebis da
volskebis Seviwroeba.
TandaTan maRldeboda romaelTa saerTaSoriso pres-
tiJic, rac gamoixata sxva tomobriv kavSirebTan da qalaqeb-
Tan samegobro xelSekrulebis gaformebaSi. ukve romaul-
laTinuri kavSiri ar iyo erTaderTi federacia italiaSi.
Sua italiis mTian nawilSi Seiqmna samnit tomTa kavSiri, ro-
mlebTanac Zv.w. 354 wels romaelebma dades samegobro xel-
Sekruleba. amas mohyva megobruli kavSirebis damyareba et-
ruriis rig qalaqebTan da pirvel rigSi ceresTan. Zv.w. 348
wels daido meore savaWro xelSekruleba karTagenTan. ase

- 327 -
rom, Zv.w. IV s. Sua xanebidan romi apeninis naxevarkunZulze
Zlier saxelmwifod gadaiqca.

omebi samnitebTan da laTinebTan

laciumis samxreT nawilSi damkvidrebiT romi gaume-
zoblda kampanias. es ukanaskneli eTnikuri da politikuri
urTierTobis mxriv ar warmoadgenda mTlians. Zv.w. IV s. Sua
xanebSi kampaniaze gaZlierda mTiel samnitebis Tavdasxmebi.
imJamad samnitebsac TavianTi federacia hqondaT. TviT kam-
paniis dasavleTi nayofieri nawili romaelTa yuradRebis
qveS moeqca da maTTac ar gauSves SemTxveva Careuliyvnen mis
saSinao saqmeSi. Zv.w. 343 wels samnitebi Tavs daesxnen etru-
skTa yofil kolonia q. kapuas. ukanasknelebma daxmareba ro-
maelebs sTxoves.
senati rTul mdgomareobaSi aRmoCnda. konfliqtSi pi-
rdapiri Careva arRvevda Zv.w. 354 wlis romi-samnitebis Se-
Tanxmebas. arada, mdidari kampaniuri qalaqebi aSkarad msuye
lukma iyo, amitomac gamosavali
maleve gamoinaxa. kapuelebs mie-
niWaT TviTmarTvelobis Senar-
CunebiT romis moqalaqeoba, ri-
Tac senats mieca `kanonieri~ sa-
fuZveli gamoqomagebodnen. ro-
maelebma samnitebTan gagzavnes
samniti meomrebi
(freska - IV s.) warmomadgenlebi, magram ukana-
sknelebi kvlav agrZelebdnen kampaniis aoxrebas, rac oms
niSnavda. Zv.w. 343-341 wlebSi mimdinareobda e.w. „I samnituri
omi“. am omis msvlelobis Sesaxeb realuri suraTi ar gvaqvs.
marTalia liviusi aRwerda minimum sam Setakebas, magram me-
cnierTa umravlesobas eWvi SeaqvT maT realobaSi. erTi ram
udavoa, rom Zv.w. 342 wels markus valerius kovrusis (Zv.w.
IV s.) wyalobiT romaelebma samnitebs gadamwyveti dartyma
miayenes, ramac arsebiTad gadawyvita omis bedi. sazavo xe-
lSekrulebiT „I samnituri omi“ romaelTa gamarjvebiT da
kampania-kapuas dapyrobiT dasrulda.

- 328 -
 romis gaZlierebam kampanielebis da laTinebis SeSfo-
Teba gamoiwvia. ariciis federaciaSi Semavali laTin qalaq-
Ta zeda fena romSi gamovida moTxovniT, rom erTi konsuli
da senatis naxevari laTinTagan yofiliyo arCeuli. moTxov-
nis daukmayofileblobam Zv.w. 340-338 wlebSi gamoiwvia e.w.
`II laTinuri omi~. amjerad romis winaaRmdeg didi koalicia
aRimarTa, romelSic laTinTa garda Sevidnen avrunkebi da
volskebi. q. svesasTan gamarTul brZolaSi laTinebi da maTi
mokavSireebi damarcxdnen. unda iTqvas, rom romauli jare-
bis gamarjvebas hqonda ekonomikuri da politikuri xasia-
Tis Sors mimavali Sedegebi. kampaniebi da volskebi iZule-
buli gaxdnen romisTvis daeTmoT TavianTi teritoriis di-
di nawili. daiSala ariciis federacia, romelic Seicvala
romze damokidebuli calkeuli qalaqebis kavSiriT.
dapyrobil qalaqebis mimarT romaelTa samokavSireo
xelSekrulebis pirobebi sxvadasxva iyo. qalaqebis nawils
miecaT romis moqalaqeoba (tuskuli, lanuviumi...). sxva la-
Tini qalaqebi marTalia gaaTanabres romaelebTan, magram
maT miiRes vaWrobis, kerZo sakuTrebis Seqmnis da romaeleb-
Tan qorwinebis ufleba, oRond saxalxo krebis da xmis mice-
mis uflebis gareSe. mxolod orma qalaqma - prenestma da ti-
burma SeinarCunes mokavSiris statusi. politikuri mdgo-
mareoba romelic apeninis naxevarkunZulze meore laTinu-
ri omis Semdeg Camoyalibda iyo romauli sagareo politi-
kis `gaTiSe da ibatone~-s gamovlineba.
kapuas dauflebiT romaelebs gza gaexsnaT naxevarku-
nZulis samxreT nawilisken. aq isini Caerivnen neapolis sa-
Sinao saqmeSi, rasac Zv.w. 327-304 wlebSi mohyva meore samni-
turi omi. neapolis mmarTveli fenis Ralatis wyalobiT ro-
maelebi qalaqs daeuflnen. Semdeg, isini Seecadnen gasuliy-
vnen mTian samniumSi, magram Zv.w. 321 wels kavdinis velze sa-
stikad damarcxdnen. gamarjvebulebma daamcires `mglis na-
Sierebi~ da isini aiZules gadajvaredinebuli Subebis qveS
gaevloT. mxolod ramdenime wlis Semdeg, isic armiis safu-
Zvliani reorganizaciii wyalobiT, romaelebma moaxerxes
mdgomareobis gamosworeba. reformis Sedegad, romaelebma

- 329 -
legioni dahyves wvril erTeulad - 30 manipulad. yoveli ma-
nipuli iyofoda or centuriad. armiis wvrili erTeulebiT
SesaZlebeli gaxda samniumis mTian regionSi brZolebis war-
moeba. sabrZolo ganwyobaze aseve dadebiTad imoqmeda Zv.w.
312 wlis cenzoris apius klavdius cekusis (Zv.w. IV s.)
mxridan ganxorcielebulma demokratiulma gardaqmnebmac.
Zv.w. IV s. dasasrulisTvis romaelebis upiratesoba
naxevarkunZulze aSkarad gamoikveTa. Zv.w. 304 wels samnite-
bi iZulebuli gaxdnen romaelebisTvis zavi eTxovaT. omis
wyalobiT romauli gavlenis sferoSi moeqca neapoli mimde-
bare da fucinis tbis garSemo mcxovrebi sabinelebis teri-
toriebic.
male, roms axali saSiSroeba daemuqra. Zv.w. 299 wels
Crd. italiidan etruriis gavliT daiZrnen cizalpieli ga-
lebi. kluziasTan galebma kvlav daamarcxes romaelebi. ga-
lebs miemxrnen etruskebi da sxva italiki tomebic. romael-
Ta mZime mdgomareobiT isargebles samnitebma da lukaniaSi
TavianTi pozicia ganimtkices. romi-samnitebis dapirispi-
reba Zv.w. 298-296/5 wlebSi gadaizarda mesame samnitur omSi.
omis gamocxadebis miuxedavad, samniumSi araviTari serio-
zuli samxedro moqmedeba ar mimdinareobda. SedarebiT
rTuli mdgomareoba iyo CrdiloeTSi, saidanac galebi um-
briis gavliT romisaken daiZrnen. Tavdapirvelad antiro-
maul armias hqonda garkveuli warmatebebi, magram Zv.w.
296/5 wels sentinTan (umbria) gamarTul brZolaSi romae-
lebma SesZles maTvis gamanadgurebeli dartymis miyeneba.
galebma CrdiloeTiT daixies, xolo etruskebi iZulebuli
gaxdnen romTan zavi daedoT. mesame samnituri omis Sedegad
samnitTa federaciam Sewyvita arseboba da maTi Temebi kaba-
luri pirobebiT SeurTdnen roms. amieridan romi ukve mya-
rad damkvidrda centralur italiaSi.
Zv.w. 285 wels galebi kvlav SeiWrnen etruriaSi da q.
aricia alyaSi moaqcies. arcielebma daxmareba romaelebs
sTxoves, maTac ar daayovnes da TavianTi legionerebi gag-
zavnes, Tumca marcxi iwvnies. maSin romaelebma axali armia
dasZres Crdilo-aRmosavleTiT, galebiT da senonebiT da-
saxlebul mxares da brZolebiT daeuflnen mas. amieridan
- 330 -
adriatikis sanapiroze, e.w. galTa miwaze warmoiSva romau-
li kolonia - galuri sena. Zv.w. 283 wels vadimonis tbasTan
mimdinare brZolaSi romaelebma kvlav izeimes meore gamar-
jveba. arsebiTad, am gamarjvebebiT romaelebma gaamyares Ta-
vianTi poziciebi etruriaSi, umbriasa da picenaSi.

omi pirosTan
Sua italiis dapyrobiT romi gaumezoblda apeninis na-
xevarkunZulis samxreT nawilSi mdebare berZnul polisebs,
e.w. `did saberZneTs~. Zv.w. III s. es qalaqebi ganicdidnen apu-
lebis, lukanebis, brutielTa da sxva tomTa Tavdasxmebs. yo-
velives daemata berZnul qalaqebs Soris arsebuli uTan-
xmoebebi da klasobrivi winaaRmdegobebis gamwvavebac. gan-
sakuTrebiT mZime mdgomareoba-
Si aRmoCnda q. furia. maT ar eyoT
Zala lukanebis mxridan Tavdas-
xmebis Sesakaveblad da romaele-
bs daxmarebisTvis mimarTes. uka-
nasknelebmac ar daayovnes da iq
legionebi gagzavnes. romaeleb-
ma moigeries lukanebis Semoseva
da qalaqSic Tavisi garnizoni
Caayenes. am momentidan furia didi saberZneTi
romaelebis placdarmi iqca naxevarkunZulis samxreT nawi-
lSi maTi batonobis gasavrceleblad.
Zv.w. 282 wels, mezobel qalaqebTan brZolaSi, furie-
lebma romaelebs daxmareba sTxoves. romaelTa mxridan pa-
suxmac ar daayovna. Tvlidnen ra isini Tavs regionis patro-
nad, romauli floti tarentumis yureSi Sevida. amiT dair-
Rva romsa da tarentums Soris dadebuli SeTanxmeba, rome-
lic krZalavda navsadgurSi romauli flotis Sesvlas. Se-
Tanxmebis darRveva romaelebs Zvirad daujdaT. tarentume-
lebma maTi xomaldebis nawili CaZires, danarCenebi gandev-
nes, xolo Semdeg furiidanac gaaZeves romauli garnizoni.
tarentumelebis qmedeba romaelebma gaaprotestes, kidec

- 331 -
gagzavnes elCebic, magram molaparakeba uSedegod dasrul-
da. faqtobrivad, Seqmnili viTarebiT tarentumsa da roms
Soris omi gardauvali gaxda.
`did saberZneTs~ Tavisi armis ar hyavda. maTi Zala mo-
qiravneebze iyo damokidebuli. aseT viTarebaSi tarentuma
dasaxmareblad moixmes epirosis mefe pirosi (Zv.w. 319/8-272
ww.), romelic dedis xaziT enaTesaveboda legendarul ale-
qsandre makedonels (Zv.w. 336-323 ww.). sxva elinisturi mo-
narqebis msgavsad pirosic meore aleqsandreobas eltvoda
da ocnebobda apeninis naxevarkunZulis, siciliis, karTa-
genis da sxva teritoriebis dapyrobas, amitomac tarentume-
lTa winadadeba man uyoymanod miiRo.
Zv.w. IV s-mde epirosi da iq mcxovrebi xalxebi (milose-
bi, vesprotebi da xaonitebi) istoriaSi araviTar miSvnelo-
van rols ar TamaSobdnen. Zv.w. IV s. iq iq-
mneba jer e.w. `milosTa kavSiri~, Semdeg
ki `epirotebis samaria~, romlis saTave-
Si piridebis dinastia idga. piridebis
dinastiidan istoriaSi didi politiku-
ri roli mxolod erTma - pirosma Seas-
rula, romelic oci wlis manZilze aza-
nzarebda saberZneTs da dasavleTs. igi
erTaderTi iyo vinc aleqsandre makedo-
pirosi
nelTan Sedarebis Rirsi iyo (apiane). mi-
si meoxebiT, epirosi gamovida barbarosobis stadiidan. amis
garda, garkveuli droiT yvelas miaCnda, rom pirosi iyo is
pirovneba, romelsac SeeZlo dasavleTi exsna romaelTa ba-
tonobisagan.
pirosi da q. tarentumi erTmaneTTan samokavSiro ur-
TierTobiT iyvnen dakavSirebuli. Zv.w. 286 wels, rodesac pi-
rosi kerkiras alyiT iyo dakavebuli, mas daxmarebas tare-
ntis floti uwevda. tarentumelebis daxmarebis winadadeba
pirosma enTuziazmiT miiRo. romTan mosalodneli omis Sem-
TxvevaSi mas daekisra „mglis naSierebTan“ molaparakeba da
samokavSireo armiis strategosoba. samecniero literatu-
raSi dominirebs azri, rom TiTqosda pirosis gegmebSi ar Se-

- 332 -
dioda romis dasusteba da maTTan molaparakebiT, yovelgva-
ri Cavardnis gareSe, cdilobda mTeli energiiT dasavleTSi
Seeqmna didi berZnuli imperia. arsebiTad, is rac nawilob-
riv gamouvidaT mis simamrs - sirakuzis tiran agaTokles (be-
rZ. Ἀγαθοκλῆς, Zv.w. 361-289 ww.), igi daasrulebda. Zv.w. 280 wels,
22 aTasi qveiTiT, 3 aTasi mxedriT da 20 spilosagan Semdgari
armadiT pirosma gadalaxa adriatikis zRva da apeninis naxe-
varkunZulze gadavida.
unda iTqvas, rom romTan momavali omis sakiTxi taren-
tumSi vnebaTa Relvis sagnad iqca. aristokratiuli partia
proromaul, xolo demokratebi antiromaul poziciebs amJ-
Ravnebdnen. adgilze CasvlisTanave pirosma am uTanxmoebebs
wertili dausva. qalaqSi man samxedro mdgomareoba gamoac-
xada da daiwyo armiaSi adgilo-
brivi mosaxleobis sayovelTao
gawveva. paralelurad, opozici-
oner oligarqebis saxlebSi me-
fem Caasaxla masTan daaxloebu-
li pirebi. Cans, pirosis politi-
kam tarentumis elitis ukmayo-
fileba gamoiwvia, romlebmac qa- pirosis romauli
laqi datoves. naTeli iyo, rom kampania
pirosi tarentumSi moqmedebda, rogorc ganusazRvreli uf-
lebebis mqone strategos-avtokratori. man moaxerxa samni-
tebis, lukanebis, brutebis, apulielebis da sxva tomebis ga-
dabireba. italiki tomebi misi erTguli mokavSireebi gax-
dnen da isini pirosis armiis daaxl. 50-70% Seadgendnen.
pirveli Setakeba romaelebTan gaimarTa Zv.w. 280 wels
tarentumis ubis maxloblad q. herakliasTan. pirosis wina-
aRmdeg romaelebma gagzavnes daaxl. 50 aTasiani armia kon-
sul publius valerius leviniusis (Zv.w. III s.) meTaurobiT.
piross droSis qveS hyavda daaxl. 36 aTasiani armia da 20 sab-
rZolo spilo. mefem armia q. heraklias win, mcire zomis md.
sirisTan, misTvis mosaxerxebel gaSlil velze ganalaga, sa-
dac SesaZlebeli iyo falangebis da spiloebis upirateso-
bis gamoyeneba. Seteva romaelebma daiwyes. maT moaxdines
mdinaris forsireba da Sesvenebis gareSe ganagrZes brZola.
- 333 -
cvalebadi warmatebiT mimdinareobda brZola. bolos, kava-
leriis da spiloebiT wyalobiT, pirosma moaxerxa legione-
rebis Seviwroeba. dezorganizebulma romaelebma Tavi ba-
naks Seafares, romlis Sturmi pirosma ver gabeda. brZolis
velze esvena 7 aTasi romaeli da 4 aTasi pirosis jariskaci.
romaelebTan pirveli gamarjvebis fasi imdenad didi
iyo, rom erTbaSad yvela berZnuli qa-
laqi, lukanebi da samnitebi gadavidnen
epirosis mefis mxareze. aseT viTarebaSi
pirosma mizanSewonilad CaTvala samni-
umis da kampaniis gavliT wasuliyo la-
brZola ciumisken, magram iq misi winsva Seafe-
herakleasTan
rxa laTinebis da romaelebis koalici-
– 1 etapi
am. koaliciaze dapirispireba da romze
ieriSi pirosma ver gabeda, amitomac igi
gamosazamTreblad tarentumSi dabrun-
da da Seecada romaelebTan samSvidobo
zavi daedo. aRniSnuli misia daekisra
orator kineiuss (Zv.w. III s.), magram ro-
– 2 etapi maelTa ucilobeli piroba iyo pirosis
mxriv naxevarkunZulis datovebis moTxovna. aseT viTareba-
Si molaparakeba CixSi Sevida.
Zv.w. 279 wels, apuliaSi, auskulumTan (dR. askoli sat-
riano - k.s.), romaelebsa da piross Soris gaimarTa meore Se-
takeba. brZolaSi mowinaaRmdegebs Tanabari raodenobis - 40
aTasiani armiebi hyavdaT, magram epiroselebis upiratesoba
gamoixateboda kavaleriis da sabrZolo spiloebis saxiT.
brZola or dRes gagrZelda. adgilis reliefidan gamomdi-
nare (ferdobebi da xSiri tyeebi), pirvel dRes, pirosma ver
moaxerxa kavaleriis da spiloebis aqtiurad gamoyeneba. me-
ore dRisaTvis man taqtikuri gadaadgilebiT aiZula romae-
lebi brZola gaSlil velze gaemarTaT, sadac falangebis da
spiloebis upiratesoba aSkara iyo. brZola dasrulda piro-
sis gamarjvebiT, magram mas igi imdenad Zviri daujda, rom
ganucxadebia: `kidev erTi aseTi gamarjveba da Cven sabolo-
od daviRupebiT~. brZolis velze ganisvenebda daaxl. 6 aTa-
si legioneri da 3500 pirosis jariskaci.
- 334 -
 gamarjvebis miuxedavad pirosis mdgomareoba mainc mZ-
ime iyo. man romaelebTan kvlav wamoiwyo warumatebeli mo-
laparakebebi. sirTuleebis miuxedavad igi mainc darCa ita-
liaSi, riTac berZnebs mouspo romTan daaxloebis yvela San-
si.
TandaTan, pirosis mdgomareoba naxevarkunZulze gar-
Tulda. epirosis mefis winaaRmdeg gamovida karTagenic, ro-
melmac romTan samxedro kavSiric dado. yovelives isic da-
emata, rom pirosma ver gaamarTla italieli berZenebis miz-
nebi. aseT fonze, mefem moulodnelad miiRo siciliis ber-
Znuli qalaqebis winadadeba - maT daxma-
reboda karTagenis winaaRmdeg brZola-
Si da isic aqtiurad gamoexmaura sici-
lielTa winadadebas. Zv.w. 278 wels pi-
rosi siciliaSi gadavida. iq man aiZula
karTagenelebi q. sirakuzisTvis (ital.
sirakuza) alya moexsnaT. q. lilibeumis
garda kunZulze igi daufla karTagenis
yvela samflobelos.
pirosi SesaniSnavi mxedarTmTava-
ri, magram cudi politikosi iyo. sici-
liaSi man daiwyo Zalebis Segroveba mo-
mavali afrikuli eqspediciisTvis. mas
pirosi
ganzraxuli hqonda agaTokles gziT was- (luvri)
vla da karTagenis afrikaSi ganadgureba, magram igi waawyda
siciliis qalaqTa mxriv winaaRmdegobas. saqme imaSia, rom
afrikuli eqspedicia ewinaaRmdegeboda sicilielebis inte-
resebs. didma finansurma xarjebma maTi ukmayofileba gamo-
iwvies. yovelives isic daemata, rom monarqiul tradiciaze
aRzrdili pilosi arRvevda berZnuli polisebis demokra-
tias. aseT viTarebaSi, sicilieli berZnebi mefes ganudgnen.
pirosis mdgomareoba kunZulze uimedo gaxda da isic ita-
liisaken gaemarTa.
tarentumSi pirosi kvlav xalisiT miiRes. Zv.w. 275 wels
samniumis centrSi q. beneventumTan (`cudi haeri~) romaele-
bsa da piross Soris gaimarTa gadamwyveti brZola. legione-

- 335 -
rebs xelmZRvanelobda samniumis gmiri manius kurius den-
tani (Zv.w. III s.). brZolis Sesaxeb bevri detali ucnobia. vi-
ciT mxolod, rom pirosis armia did farTobze iyo ganfeni-
li. amasTan, romaelebma iswavles spiloebis winaaRmdeg
brZola da maTi daSineba gadajvaredinebuli cecxlovani
isrebiT, romlebmac Tavis mxriv areuloba Seitanes pirosis
armiaSi. marTalia brZola uSedegod dasrulda, magram pi-
ross arsebiTad ukve aRar hyavda armia. es ki niSnavda, rom
antikuri samyaros erT-erT udides generalTan omSi romae-
lebma gamarjvebas miaRwies.
beneventumTan brZolis Semdeg pirosi armiis narCene-
biT epirSi wavida. aq mas axali avantiuristuli gegmebi ga-
uCnda - surda peleponesis naxevarkunZulis dapyroba, mag-
ram Zv.w. 272 wels, argosSi, quCis Setakebisas, saxuravidan
nasroli kramitiT igi mokles. pirosis
gardacvalebis cnobis miRebis Semdeg
tarentumSi datovebuli misi garnizo-
ni danebda romaelebs. maT kvalobaze
romaelebma daipyres lukaniumi da bru-
brZola tiumi. berZnul qalaqebidan yvelaze
beneventumTan
didxans romaelebs regiumi gauZalian-
da, magram Zv.w. 270 wels isic danebda.
pirosis sikvdiliT dasamarda is grandiozuli gegma,
romelic iTvaliswinebda mis Zalauflebis qveS berZnebis,
italiis elinizebuli barbarosebis da siciliis gaerTiane-
bas. amiT Seiqmneboda koaliciuri Zala, romelsac SeeZlo
seriozuli winaaRmdegoba gaewia romaelebisTvis samx. ape-
ninis naxevarkunZulze. pirosis mier gatarebuli samoneto
politika naTlad adasturebda misi gegmebis sidides. is an-
tikuri wonis standartiT Wrida Tavisi gamosaxulebiT oq-
ros da vercxlis monetebs warweriT - „ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΠΥΡΡΟΥ“.
mas surda Semoemtkica dasavleTi, iseve rogorc aleqsan-
drem Semoimtkica aRmosavleTi. mas hqonda konkretuli mi-
zani da amisaTvis igi iCenda moTminebas da moqnilobas, sici-
liis standartebiT uSvebda brinjaos monetebs, romelic
iyo romauli woniTi sistemis analogi. am kuTxiT pirosi wa-

- 336 -
rmogvidgeba ara rogorc dampyrobeli, rogorc amas warmo-
gviCenda berZnuli istoriografia anda romauli aRwerebis
mefe-raindi, aramed rogorc gadamwyveti da winaswari geg-
miT moqmedi organizatori. PTamamad SeiZleba Tqma, rom pi-
ross SeeZlo gamxdariyo dasavleTis aleqsandre. pirosis
cda iyo elinisturi aRmosavleTis ukanaskneli Zalisxmeva
dasavleTSi daecva Tavisi poziciebi. igi damarcxda ara imi-
tom, rom ar iyo didi miznebis Rirsi, aramed tarentumelebi
da sirakuzelebi ar iyvnen mzad xangrZlivi didi omisTvis.
samx. aApeninis dapyrobis Semdeg romaelTa yuradRebam
kvlav CrdiloeTisken gadainacvla. pPirveli
Seteva maT q. volsiniisken mimarTes, rome-
lic apeninze iyo ukanaskneli damoukidebe-
li etruskuli polisi. grZnobdnen ra saSiS-
roebis moaxloebas, volsinebi wavidnen uki-
dures nabijze - SeaiaraRes qalaqis Raribebi `basilevsi
pirosi~
da monebi, magram ukanasknelebma iaraRi war- (moneta)
marTes didebulTa winaaRmdeg. aseT viTare-
baSi volsiniis aristokratiam Zv.w. 265 wels qalaqi romae-
lebs Caabara. q. volsiniis dapyrobiT mTeli apeninis naxeva-
rkunZuli md. pos dablobamde daeqvemdebara roms.
CrdiloeTSi romaelTa winsvlam gamoiwvia boiebis da
insubrebis SeSfoTeba. maT daxmareba sTxoves alpebs gada-
Rma mcxovreBb Tanatomelebs, magram jer kidev daupyrobeli
miwebis gamo maTSi amtydarma uTanxmoebam CaSala romaelTa
winaaRmdeg galebis erTiani frontiT gamosvla. Zv.w. 225 we-
ls tilemonTan gamarTul brZolaSi romaelebma sastikad
daamarcxes galebi. antikuri wyaroebis cnobebiT, brZolis
velze 40 000 kelti ganisvenebda. gDamarjvebis adgilze mo-
gvianebiT romaelebma taZari aages.
Zv.w. 224 wels romaelebi Crd. italiaSi boiebis mxareSi
SeiWrnen. maTi damorCileba romaelebma umal ver SesZles
da mxolod Zv.w. 192-190 wlebSi dasZlies boiebis winaaRmde-
goba. romaelebma daangries boiebis dasayrdeni centri - bo-
nonia. am gamarjvebiT romaelebis xelSi gadavida Crd. ita-

- 337 -
liis mniSvnelovani teritoria. Bboiebis nawili wavida naxe-
varkunZulis Crdilo-aRmosavleTiT, xolo darCenilebma
aRiares romaelTa batonoba.
apeninis naxevarkunZulis dapyrobis saqmeSi romaelTa
warmatebebi pirvel rigSi ganapiroba misma geografiulma
mdebareobam, ramac xeli Seuwyo romis swraf ekonomikur ga-
nviTarebas. aranakleb mniSvnelovani iyo is garemoebac, rom
samxedro TvalsazrisiT, meoTxe saukunidan, romaelebi aS-
karad sjobnidnen mezobel tomebebs strategiasa da taqti-
kaSi. da rac mTavaria, `mglis naSierebi~ mezobeli tomebis
mimarT yovelTvis moxerxebulad iyenebdnen `gaTiSe da iba-
tones~-s politikas.

romaul-italikuri kavSiris struqtura

italiis dapyrobis miuxedavad, romi, mainc ar Camoya-
libda erTian centralizebul saxelmwifod da igi rCeboda
kvlav polisad. omis msvlelobisas romma SesZlo SeenarCu-
nebina apeninis naxevarkunZulis sxvadasxva TemebTan Seq-
mnili kavSirebi. isini araerTgvari iyo da mis bazaze Sem-
dgomSi aRmocenda romaul-italikuri kavSiri (federacia).
misi subieqtebi romTan mimarTebaSi imyofebodnen araerT-
gvarovan mdgomareobaSi. mag., laciumis ramdenime Zveli po-
lisis mcxovreblebi, romlebsac Zv.w. 388 wlidan TviTmmar-
Tveloba hqondaT, SeinarCunes romis moqalaqeobis sruli
uflebebi. analogiur mdgomareobaSi darCnen zRvispira ko-
loniebis mosaxleobac, romlebzec damkvidrda romauli
koloniis saxelwodeba. ramdenadac maTi mcxovreblebi Re-
bulobdnen romael moqalaqeTa yvela valdebulebas. es qa-
laqebi warmoadgendnen e.w. valdebul-municipalitetebs.
laTinuri, avrunskuli da etruskuli qalaqebi, ro-
mlebmac Tavis droze miiRes nawilobrivi romauli moqala-
qeoba (maT ar hqondaT xmis micemis ufleba) da hqondaT damo-
ukidebeli mmarTveloba, Sevidnen municipiebis dabal ran-
gSi. isini flobdnen e.w. ceritul uflebebs (q. cere erT-er-
Ti pirveli aRmoCnda am mdgomareobaSi). kidev ufro dabal
safexurze idgnen kapua da kume. maT hqondaT romidan war-

- 338 -
gzavnili prefeqtis meTvalyureobiT dawesebuli SezRudu-
li TviTmmarTveloba. maTi mcxovrebilebi iTvlebodnen ro-
mis moqalaqeebad, magram ar hqondaT mTavari - xmis micemis
ufleba. rac Seexeba yvela danarCenil Temebs, isini iwode-
bodnen mokavSireebad, magram maTi statusic ar iyo erTnai-
ri. privilegirebul fenas warmoadgendnen laTini mokavSi-
reebi, romelTa mdgomareoba gavrcelebuli iyo romaelTa
mier gamoyvanil koloniaTa umravlesobaze. maT uwodeb-
dnen laTinurs. berZnul polisTa ZiriTadi masa Sevida mo-
kavSireTa SemadgenlobaSi, magram isini ar flobdnen aravi-
Tar uflebebs romSi. yvelaze dabal safexurze idgnen e.w.
„danebebulebi“. masSi Sevida samnituri federaciis wevrebi
da galebi. maT araviTari uflebebi ar hqondaT romSi da isi-
ni flobdnen mxolod SezRudul TviTmmarTvelobas.
am gansxvavebebis miuxedavad, romaul-italikur kavSi-
rSi Semaval yvela municipiebs da mokavSireebisTvis saerTo
iyo mxolod erTi - maT ar hqondaT damoukidebeli sagareo
politikis gatarebis ufleba. isini valdebulni iyvnen ro-
misTvis miewodebinaT SeiaraReba, samxedro kontingenti, ge-
mebi da rac mTavaria mis sasargeblod daeTmoT miwebis na-
wili. ase rom, romaelebis mxridan naxevarkunZulze gavrce-
lebuli samokavSireo urTierToba warmoadgenda mokavSi-
reTa mxridan romze daqvemdebareba-dakabalebas. amis mi-
uxedavad, am urTierTobebSi iyo mxolod erTi dadebiTi mo-
mentic - romaul-italikuri kavSiris SeqmniT moxerxda ita-
liis sxvadasxva raionebis ekonomikuri da kulturuli da-
axloeba, ramac Tavis mxriv Seuwyo monaTmflobeluri ur-
TierTobebis gavrcelebas mTeli apeninis naxevarkunZulze.

romauli kanonmdebloba
adreuli romauli respublikis kanonmdeblobis Tva-
lsaCino magaliTi iyo „XII dafis kanoni“. igi aris kodifici-
rebuli romauli samarTlis pirveli nimuSi da iTvleboda,
rogorc kanoni xalxisgan. Ksaqme imaSia, rom saxalxo tribu-
natis SemoRebis Semdeg, „XII dafis kanoni“ iyo plebeebis, ro-
gorc politikuri Zalis gaformebis Sedegi. kanonebi amo-

- 339 -
tvifruli iyo 12 dafebze, saidanac warmodga maTi saxelwo-
deba. „XII dafis kanoni“, gamofenili iyo qalaqis moedanze,
xalxis TavSeyris adgilze da misi arcodnis gareSe SeuZle-
blad miiCneoda samoqalaqo valdebulebebis Sesruleba.
romSi kodificirebuli samarTlis Seqmna drois mo-
TxovniT iyo ganpirobebuli. saqme imaSia, rom qurumTa mxri-
dan sasamarTlos warmoebis monopoliiT romaeli plebsi
mkveTrad zaraldeboda. amasTan, rig SemTxvevaSi gamoiyene-
boda Zveli gvarovnuli normebi. kanonebis werilobiTi fo-
rmis ar arsebobis gamo magistratebi TviTneburad ganma-
rtavdnen CveulebiT samarTals. saxelmwifoebriobis zrda
da monaTmflobeluri sazogadoebis Seqmna iTxovda mka-
crad gaweril kanonebis arsebobas.
niSandoblivia, rom kodificirebuli samarTlis Se-
qmnis mxriv romi mniSvnelovnad CamorCeboda saberZneTs.
mag., aTenSi, Zv.w. 621 wels Seiqmna pirveli ko-
dificirebuli samarTlis nimuSi, e.w. `dra-
kontis (anda drakoni) kanonebi~. saberZneTSi
moaruli gamoTmac iyo, rom `drakontis ka-
nonebi dawerili iyo ara melniT, aramed si-
sxliT~. isini gamoirCeoda simkacriT, magram
satitulo es imiT iyo ganpirobebuli, rom kanonebs ve-
gverdi ndeta unda SecvalaT kodificirebuli sama-
– 1744 w.
rTliT. kanonebSi aseve gawerili iyo poli-
sis mmarTvelebis funqciebi, sisxlis samarTlis sakiTxebi
da a.S.
unda iTqvas^, rom romauli samarTalwarmoeba Tavisi Ca-
moyalibebuli mwyobri sistemiT imTaviTve gamorCeuli da-
rCa msoflio iurispudenciis istoriaSi. romauli samarTa-
lic Tavdapirvelad vendetas principze iyo agebuli. Sem-
dgomSi^, saxelmwifoebriobis formirebasTan erTad,^ vende-
ta Seicvala kodificirebuli samarTliT. maTgan umTavresi
iyo `XII dafis kanonebi~. liviusi mas `yvela samarTlis wya-
rod~ miiCnevda.
„XII dafis kanonebis“ realurobis Sesaxeb istoriogra-
fiaSi erTiani azri ar aris. mecnierTa nawili (e. paisi...) mas

- 340 -
Zv.w. III s-is nimuSad Tvlida. sxvebi (e. lamberi...) mis mniSvne-
lobas kidev ufro akninebdnen da, rogorc gansakuTrebul
sakanonmdeblo Zegls, moses mcnebebis ori dafebis msga-
vsad, nakleb sarwmunod miiCneven. amgvari azris arsebobas
Tavisi gamarTlebac hqonda. saqme imaSia, rom gadmocemiT ka-
nonebis originali Zv.w. 390 wels galebis Semosevebis dros
ganadgurda. rac gvaqvs ki isini aris mogviano epoqis iuri-
stebTan (ciceroni, ulpianusi...) daculi fragmentebiT re-
konstruirebuli. kamaTi rogorc ar unda ganviTardes erTi
udavoa, rom „XII dafis kanonebs“ hqondaT Rrma fesvebi xa-
lxur mexsierebaSi da maT azepirebdnen bavSvebsac.
romauli tradiciiT „XII dafis kanonebis“ SemoRebis
erT-erT winapirobad iyo tribunebis mxridan araerTi cda
kodificirebuli kanonmdeblobis SemoRebis aucileblo-
bis Taobaze. es imisTvis iyo saWiro, rom kanoniT gansazR-
vruliyo konsulebis da magistraturebis ufleba-movale-
obebi. am mizniT, jer kidev Zv.w. 462 wels, tribuni terenti-
lius arsa (Zv.w. V s.) gamovida winadadebiT, rom Seqmniliyo
xuT kaciani komisia, romelic werilobiTi formiT gaafo-
rmebda konsulebis uflebebs da a.S. Tavdapirvelad tribu-
nis winadadeba ar gavida. mTeli rva wlis manZilze patrici-
usebi ewinaaRmdegebodnen mis miRebas. mxolod plebeebis
mxridan daJinebuli moTxovnis Semdeg gadawyda, rom sam ka-
ciani elCoba gagzavniliyo aTenSi solonis (Zv.w. 640/635-
?559 ww.) kanonmdeblobis gasacnobaT.
saberZneTidan elCobis dabrunebis Semdeg, Zv.w. 451 we-
ls, romSi ganusazRvreli uflebebiT Seiqmna decemvirTa
aTkaciani komisia, romlebsac daevalaT kanonebis monaxa-
zis gakeTeba. TiToeuli decemviri muSaobda calkeul dafe-
bze. wlis bolos mzad iyo 10 dafa, romlebiT saxalxo krebam
daamtkica. Zv.w. 450 wlisTvis arCeuli iqna decemvirTa axa-
li Semadgenloba, romlebmac aRniSnul kanonebs daumates
ori.
„XII dafis kanonebi“ asaxavda gvarovnuli sazogadoebi-
dan monaTmflobelobaze gadasvlis process. amitomac, mo-
naTmflobeluri samarTlis sxva Zeglebis msgavsad maTvi-

- 341 -
sac damaxasiaTebeli iyo formalizmi, romauli Temis qone-
brivi urTierTobebis daregulireba da a.S. Tu romauli sa-
moqalaqo samarTali manamde cnobili iyo, rogorc kviri-
tTa (`kviriti~ - romaelTa mfarveli miTiuri arseba) sama-
rTali, „XII dafis kanonebi“ warmoadgendnen CveulebiTi sa-
marTlis werilobiT normebs da regulirdeboda ara saja-
ro, aramed kerZo urTierTobebi. viciT,^ rom kanonebi exebo-
dnen samoqalaqo samarTlis process,^ saxelmwifo da si-
sxlis samarTals. amasTan, uflebaunarianoba daefuZna sam
kriteriums: 1. Tavisuflebas, 2. moqalaqeobas da 3. ojaxSi
damoukideblobas.
kanonebis Sinaarsi iyo: I dafa exeboda sasamarTlo wa-
rmoebas da masSi gawerili iyo procesualuri normebi; II
dafa exeboda qurdobis sakiTxebs. masSi motanili iyo da-
sjis saxeebi da sanqciebis zomebi; III dafa valis da sakredi-
to samarTals ganmartavda; IV dafa saojaxo samarTals exe-
boda da ganixilavda mamobis da bavSvebis yidva-gayidvis sa-
kiTxebs; V dafa - samemkvidreo samarTals Seadgenda; VI dafa
- sakUuTrebis sakiTxebs awesrigebda; VII-VIII dafebi - miwis
samarTals; IX dafa - sajaro samarTals; X dafa - dakrZalviT
samarTals; XI dafa - RvTaebrivi samarTals, xolo XII dafa -
saqorwilo samarTals.
aseTia „XII dafis kanonebis“ struqtura. erTi Segvi-
Zlia vTqvaT, rom isini romauli azrovnebis nayofia. marTa-
lia tradicia gveubneba, rom kanonSemoqmedebiTi gamocdi-
lebis gaziarebis mizniT saberZneTSi gaigzavna warmomadge-
nloba, romlis SemadgenlobaSic iyo berZeni vinme hermo-
dore efesoeli (?), magram teqstobrivi analiziT fiqroben,
rom Tu saerTod aRebuli iqna rame saberZneTidan, isini iyo
erTob umniSvneli da araarsebiTi. kanonebSi daculi norme-
bi amodioda romauli tradiciidan da decemvirebma maT mxo-
lod formulireba da kodificireba gaukeTes.
unda iTqvas, rom „XII dafis kanonebs“ mniSvneloba hqo-
nda sxvadasxva aspeqtebiT. politikis mxriv tradiciuli
agrarul wyobaSi yvelasTvis Tanaswori kerZo da sisxlis
samarTlis normebis CanergviT im etapze moxerxda patri-
ciebsa da plebeebs Soris winaaRmdegobis Sesusteba, rac
- 342 -
eris konsolidaciis saqmeSi umTavresi iyo. ekonomikis Tva-
lsazrisiT mTavari iyo im dros gavrcelebuli spilenZis
monetebis analogi fulis SemoReba. iurispudenciis ku-
TxiT ki, amieridan romauli samoqalaqo samarTlis ganvi-
Tareba warimarTa ori gziT. esaa: „XII dafis kanonebis“ pra-
qtikuli ganmartebebis da Semdgomi kanonSemoqmedebiTi
gza.

patriciebsa da plebeebs Soris dapirispireba

„XII dafis kanonebis“ Semdgom romSi miRebuli yvela sa-
marTlebrivi aqti iyo patriciusebsa da plebeebs Soris
brZolis gamoxatulebis Sedegi. amave dros, igi iyo fenaTa
Soris interesebis konsesusis nayofi. mag., Zv.w. 449 wels, ko-
nsulebma valeriusma da horaciusma (Zv.w. V s.) plebeebis
interesebis dacvisTvis SesZles senatSi sami kanonis gata-
na, romliTac mkacrad ganisazRvra saxalxo tribunebis xe-
lSeuxebloba, apelaciis ufleba da plebeebis krebis (ple-
bisciti) gadawyvetilebisTvis kanonis Zalis miniWeba, rac
mas Tvlida patriciusebisTvis savaldebulod.
Zv.w. 445/4 wlis kanuleusis kanoni nebas rTavda patri-
ciusebsa da plebeebs Soris qorwinebas. amiT safuZveli Ca-
eyara patriciusebis da plebeebis mdidar zedafenas Soris
Serwymas erT fenaSi. marTalia, plebeebs neba daerTod iera-
rqiul safexurze zeasvlis, magram patriciusebma SesZles
maTi dablokva konsulobaze da mxolod miecaT sakonsulo
uflebebiT aRWurvili samxedro tribunis Tanamdeboba. Se-
sabamisad, momdevno wleebSi konsulis nacvlad ukve patri-
ciusebis da mdidari plebeebis rigebidan irCevdnen samxe-
dro tribunebs.
Zv.w. IV s. II naxevari romi moicva mevaleebis mxridan da-
kabalebulebis mRelvarebam, rac patriciusebisTvis uaRre-
sad saSiSi faqti iyo. romSi savalo samarTlis Serbilebis
pirveli cda Zv.w. IV s. 80-ian wlebSi ganaxorciela markus ma-
nliusma (Zv.w. IV s.). aSkara iyo, rom romis sazogadoeba maSin
ar iyo mzad cvlilebisTvis, amitomac manliusis wamowyeba
warumateblad dasrulda.

- 343 -
 plebeebis Semdgomi brZola saxalxo tribunebis lici-
niusis da seqstusis saxels ukavSirdeba. Zv.w. 367 wels maT
moaxerxes plebeebis poziciebis gasamyareblad senatSi sami
kanonis gatana. Tu adre, patriciusebs SeeZloT plebeebis
xarjze nebismieri saxelmwifo miwis dakaveba, amjerad, ka-
nonmdeblobiT maT neba miecaT mxolod 500 iugeri (125 h.) mi-
wis floba. aseve nawilobriv gadawyda savalo sakiTxic. ma-
rTalia, kanonSemoqmedebma ver gabedes valis mTliani kasa-
ciaze wasvlas, samagierod axleburi daangariSebiT mniSvne-
lovnad Seamcires davalianeba. kerZod, gadaxdili proce-
nti gamoiTvleboda valis Ziridan, xolo danarCeni Tanxa xe-
lsayrel pirobebSi gadaixdeboda sami wlis manZilze.
licinius-seqstusis mesame kanoniT gauqmda konsulis
uflebebiT aRqurvili samxedro tribunati da maT nacvlad
dawesda ori konsulidan erTis aucileblad
plebeidan arCeva. Zv.w. 367 wlis kanonmdeb-
lobam mniSvnelovani dartyma miayena patri-
ciusebis privilegiebs, riTac isargebles
konsuli ori plebeebma da momdevno droSi swraf axal wa-
liqtoriT rmatebebs miaRwies.
AGagraruli sakiTxis mogvarebis mizniT mcire miwian ro-
maelebisTvis italiis sxvadasxva nawilebSi daiwyes kolo-
niebis gamoyvana. marto Zv.w. 334-287 wlebSi, romaelebma da-
arses 18 kolonia, rac imaze meti iyo vidre saerTod gakeTda
winamorbedi istoriis manZilze. koloniebis gamoyvaniT
qveyanaSi nawilobriv gadaiWra agraruli problema.
plebeebis mniSvnelovan warmatebad unda CaiTvalos
Zv.w. 326 wels tribun peteliusis kanonmdebloba, romliTac
yvela romis moqalaqesTvis gauqmda savalo kabala da mis
niadagze romaelis monad gadaqcevis ufleba. amieridan, va-
lis gastumreba romis moqalaqes SeeZlo mxolod qonebiT.
rac Seexeba monebs, romaelebma isini Canacvles samxedro
tyveebiT.
patriciebsa da plebeebs Soris brZolaSi didi roli
Seasrula Zv.w. 312 wlis cenzor apius klavdiusis reforme-
bma. apiuss miewereba apeninze gzebis da wyalgayvanilobis

- 344 -
sistemis mSeneblobebi. manve senatis SemadgenlobaSi Se-
iyvana sami magistranti, romelTa mamebi iyvnen libertine-
bi. cenzori mfarvelobda im plebeebs, romlebis eweodnen
xelosnoba-vaWrobas. misi winadadebiT umiwo romis moqala-
qes SeeZlo xma mieca ara qalaqis, aramed soflis teritori-
ul olqebSi. amiT moxda plebsis politikuri gavlenis ama-
Rleba. Zv.w. 300 wels miRebuli kanonebiT plebeebs neba da-
erToT arCeuliyvnen qurumTa kolegiaSi. Zv.w. 287 wels di-
qtator hortenziusis kanoniT patriciusebisTvis plebi-
scits kvlav mieniWa kanonis saxe. arsebiTad, Zv.w. 287 weli
miCneulia patriciusebsa da plebeebs Soris gaTanabrebis
bolo TariRad.
socialuri Tanasworobis garda, umTavresi rac patri-
ciusebsa da plebeebs Soris xangrZliv brZolas mohyva, iyo
qveyanaSi gvarovnuli wyobis gadmonaSTebis likvidacia. Zv.-
w. V s-is miwurulidan patriciusebTan da plebeebTan fo-
rmirebas iwyebs kerZo miwismflobelobis elementebi. sava-
lo kabalis gauqmebam xeli Seuwyo ucxo tomeli monebis ro-
lis zrdas. meores mxriv, plebeebis ZiriTadi moTxovnebis
dakmayofileba iwvevda romauli sazogadoebis konsolida-
cias. amis naTeli magaliTia karTagenis winaaRmdeg omi, ro-
desac saerTo mtris winaaRmdeg brZolisas fenaTa Soris da-
pirispireba minelda da romauli sazogadoeba sabrolve-
lad erTianad konsolidirebuli gamovida.
patriciusebsa da plebeebs gaTanabrebam Secvala roma-
uli sazgadoebis socialuri struqtura. isini ukve aRar iy-
vnen sxvadasxva fena Tu klasi. plebsis zedafena gaerTianda
patriciusebTan da Seiqmna axali fena – nobiliteti (`sauke-
Teso~). isini iyvnen msxvili miwaTmflobelebi da monaTm-
flobelebi. Sesabamisad, saxelmwifo struqturebi da sena-
tis Semadgenloba maTgan ivseboda. rac Seexeba im SeZlebul
romael moqalaqeebis fenas, romlebic erTmaneTTan dakavSi-
rebuli iyo vaWroba-komerciiT, Seiqmna e.w. mxedarTa fena.
rac Seexeba plebsis masas, masSi erTiandeboda yvela dana-
rCenebi - Tavisufali glexebi, wvrili xelosnebi da vaWrebi.

- 345 -
 Tavi V
romi-karTagenis dapirispireba

samx. apeninis naxevarkunZulis dapyrobiT romis res-

publikis sazRvrebma mesinis srutes (40X3,5 km) miaRwies, ro-
mlis iqiT mdidari sicilia mdebareobda. Zv.w. III s-Si sicili-
is qalaqebidan yvelaze mniSvnelovani da Zlieri iyo q. sira-
kuzi,^ romelic kunZulis didi
nawils akontrolebda.
zogadad berZnuli qalaqe-
bi odiTganve mtrul urTierTo-
baSi iyvnen kunZulis dasavleT
nawilSi damkvidrebul karTage-
nTan. apeninis naxevarkunZulis
dapyrobiT, romma TandaTan da-
iwyo siciliis saqmeebSi Careva,
rac Tavis mxriv bRalavda karTa-
romi da karTageni
genis interesebs. isini sicilias
uyurebdnen Tavis gavlenis zonad.
Zv.w. 264 wlamde romi da karTageni urTierTSoris keTi-
ldamokidebulebaSi iyvnen. maT Soris zRvaosnoba da vaWro-
ba sami xelSekrulebiT regulirdeboda. mesame,^ Zv.w. 280
wlis xelSekruleba^ Seicavda savaWro da po-
litikur muxlebsac. vidre „mglis naSierebi“
dakavebuli iyvnen apeninis naxevarkunZuliT
da karTageni Crd. afrikis dapyrobiT, maTi in-
teresebi erTmaneTs ar kveTda. sakmarisi iyo,
romaelebs SeeRwiaT samx. italiaSi, rom sura-
Ti mkveTrad Seicvala. ltolvas msoflio ba-
tonobisaken uciloblad saqme mihyavda oma-
karTagenis mde. sababi TiTqos karTagenma misca. Zv.w. 272
gerbi
wels romaelTa mier tarentumis alyis dros
^punebis samxedro floti romsa da karTagens Soris dadebu-
li xelSekrulebis miuxedavad Seecada qalaqis dauflebas.
am faqtTan dakavSirebiT maSin karTagenma bodiSic ki moixa-
da, magram gviani iyo. romTan adrindeli megobruli urTi-
erTobis kvalic ar darCa. orive mxare gamalebiT Seudga mo-
mavali omisTvis mzadebas.
- 346 -
 karTageni
Zv.w. 825 (814) wels tviroselma kolonistebma dRevande-
li q. tunisis maxloblad daarses TavianTi kolonia karTa-
geni (finik. „Qart Hadasht“, laT. „Carthago“ - axali qalaqi). saxe-
lwodeba karTageni imavdroulad gaxda saxelmwifos sino-
nimic. antikuri tradiciiT, q. karTagenis daarseba ukavSi-
rdeba dedofal elisas, igive didos (Zv.w. 879-760/759 ww.), ro-
melmac qalaqis pirveli mosaxleoba tvirosidan gadmoiyva-
na.
Zv.w. VII s. Sua xanebidan, moxerxebuli geografiuli
mdebareobis wyalobiT, karTageni das.
xmelTaSuazRvispireTSi myofi finiki-
uri koloniebidan yvelaze msxvil cen-
trad iqca. mogvianebiT, mis garSemo ga-
erTianda finikiis danarCeni kolonie-
bi. es procesi ganapiroba rigma saga-
reo-politikurma faqtorebma: 1. fini-
kiis qalaqebis sul ufro mzardi damo-
kidebuleba jer asureTis, xolo Semdeg
sparseTis mmarTvelebze gamoiwvia ko-
loniebSi mosaxleobis masobrivi gadi-
neba, 2. dasavleTSi berZnebis mier da-
wyebulma kolonizaciam da 3. TviT fini-
kiuri koloniebis savaWro-ekonomiku-
rma ganviTarebam, romlebis interese-
bic moiTxovda maTi koloniebis moqme- dido
(luvri)
debis koordinacias.
afrikaSi finikiuri koloniebis damorCilebis parale-
lurad karTageni eweoda espaneTis samxreTi sanapiroebis
da kunZ. siciliis dapyrobas. Zv.w. VI s. ^karTagenis kontrols
daeqvemdebara kunZ. siciliis dasavleT nawilSi mdebare fi-
nikiuri qalaqebi. amieridan karTageni iqca xmelTaSuaz-
RvispireTSi umsxviles saxelmwifod,^ romlis samflobelo-
ebi moicavda: Crdilo-dasavleT afrikas, samx. espaneTis sa-
napiroebs da das. sicilias.

- 347 -
 G nda iTqvas, rom Tavisi safortifikacio nagebobebiT
u
q. karTageni erT-erTi grandiozuli qalaqi iyo maSindel sa-
myaroSi. qQalaqs hqonda yure da grandiozuli galavani. yure
or nawiliani iyo, romelTagan erTSi eteoda 200-mde samxe-
dro xomaldi, xolo meore gankuTvnili iyo komerciul va-
WrobisTvis. galavnis saerTo sigrZe 37 km Seadgenda. qQalaqis
centrSi aRmarTuli iyo maRali citadeli.
karTagenis Zlierebis safuZveli saSuamavlo vaWroba
gaxldaT. ekonomikaSi aqtiurad gamoiyeneboda monaTa Sro-
mac. saxelmwifo wyobis mxriv igi oligarqiuli monaTmflo-
beluri respublika iyo. qveynis
saTaveSi erTi wlis vadiT irCe-
vdnen ori sufets. sakanonmdeb-
lo xelisufleba ekava 300 kaci-
sagan Semdgar uxucesTa sabWos.
igi mudmivmoqmedi organo ar
q. karTageni iyo. mimdinare sakiTxebs uZRve-
(rekonstruqcia) boda mxolod 30 kaciani uxuce-
sTa sabWo, romelic garkveuli vadiT irCevda mTavarsarda-
ls. sasamarTlo da sakontrolo organos funqcia ekava 104
kacian kolegias. igi arCeviTi organo ar iyo da misi Semadge-
nloba ivseboda aristokratTa gvarebidan.
demokratiuli opozicia karTagenSi gaCnda mxolod
punikuri omebis dros, magram maT ver SesZles arsebiTi ro-
lis Sesruleba qalaqis istoriaSi. amis mizezi iyo upirve-
lesad qQveynis umaRlesi sistemis mTliani korufciuli sa-
xe. aristotele aRniSnavda, rom karTagenSi simdidre ufro
maRla idga vidre keTilmosurneoba. qveynis simdidris Zi-
riTadi wyaro iyo vaWroba. punebi vaWrobdnen espaneTidan
Sav zRvamde gadaWimul mTel sivrceze. unda iTqvas, rom pu-
nebi yovelTvis cdilobdnen daecvaT mkacrad reglamenti-
rebuli vaWroba. saqonelbrunvis monopolizaciis mizniT,
isini yvelas aiZulebdnen evaWraT mxolod puni Suamavle-
biT. marTalia aseTi damokidebuleba zrdida qveyanaSi sepa-
ratul ganwyobebs, magram samagierod Semodioda didZali
kapitali.

- 348 -
 eTnikuri niSniT KkarTagenis mosaxleoba iyofoda ra-
mdenime nawilad. yYvelaze mZime mdgomareobaSi iyvnen didi
gadasaxadebiT dabegvrili libielebi, romlebic ZaliT mi-
hyavdaT armiaSic. SedarebiT ukeT mdgomareobaSi imyofebo-
dnen sikulebi, igive sicilieli berZnebi. maTi uflebebi da
politikuri mmarTveloba gansazRvruli iyo e.w. `sidonuri
samarTliT~. CvenTvis ucnobia aRniSnuli samarTlis Sina-
arsi, magram faqtia, rom berZnebs miniWebuli hqondaT Tavi-
sufali vaWrobis ufleba. sruli samoqalaqo uflebebiT sa-
rgeblobdnen q. karTagenis mcxovreblebi da sxva finikiuri
qalaqebidan gadmosaxlebulebi. rac Seexeba arafinikiele-
bs, maT hqondaT mxolod sikulebis msgavsi uflebebi.
KkarTagenis siZliere daqiravebuli armia iyo. mMis Ziri-
Tad birTvs Seadgendnen pireneeli, afrikeli da berZeni mo-
qiravneebi. KarmiaSi karTagenis aristokratebi mZimed Sei-
araRebul cxenosnebad msaxurobdnen e.w. `wminda razmSi~.
kavaleria mTlianad kompleqteboda numidielebiT. isini sa-
ukeTesi mxedrebad iTvlebodnen. brZolebSi Aaranaklebi mni-
Svneloba eniWeboda spiloebis, igive antikuri epoqis `ta-
nkebis~ gamoyenebas. maTi raodeboba zogjer 300 aRwevda. Tu-
mca unda iTqvas, rom spiloebs upiratesoba mxolod e.w. `sa-
tanko~ WidilSi hqondaT, anda Tu mowinaaRmdegem ar icoda
maT winaaRmdeg brZola. mTlianobaSi SegviZlia vTqvaT, rom
karTagenis armia Tavisi struqturiT da omis warmoebis ta-
qtikiT tipiur elinistur armias warmoadgenda.

kontaqtebi sparseTTan da etruskebTan

karTagenis sagareo politikis mniSvnelovani miRweva
iyo kontaqtebi aqemenur sparseTTan da etruskebTan. ukana-
sknelebTan, Zv.w. VI s. Sua xanebi, dadebuli megobruli xel-
Sekruleba, karTagens aZlevda saSualebas aqtiurad emoqme-
da siciliis, sardiniisa da korsikis kunZulebze. Zv.w. 535
wels, karTagenelTa da etruskTa gaerTianebulma flotma,
alaleasTan (kunZ. korsika) gamarTul sazRvao brZolaSi,
daamarcxes berZnebi. am gamarjvebiT mokavSireebma gainawi-

- 349 -
les gavlenis sferoebi. etruskebi Seudgnen korsikis aTvi-
sebas, xolo punebma ganamtkices poziciebi samx. sardiniaSi,
sadac maTi kolonia iyo nora.
alaleasTan gamarjvebiT da pireneis naxevarkunZulze
berZnebis gavlenis SesustebiT, karTagenma moaxdina Tavisi
mTavari metoqis - espaneTis yvelaze msxvili tertesis sa-
xelmwifos jer izolireba, xolo Zv.w. VI s. 20-ian wlebSi misi
ganadgureba.
berZen-sparselTa omebis dros Seqmnili elinTa ara-
xelsayreli viTareba karTagenma Tavis sasargeblod - sici-
liis berZnul qalaqebze Setevaze gamoiyena, magram Zv.w. 480
wels, himerasTan gamarTul brZolaSi punebi damarcxdnen.
ramdenime wlis Semdeg, Zv.w. 474 wels, kumesTan gamarTul
brZolaSi berZnebma kvlav daamarcxes punebis da etrus-
kebis gaerTianebuli floti. am orma didma marcxma droebiT
SeaCera karTagenelebis mxridan siciliis sruli dapyrobis
sakiTxi. sabolood, karTagenma da sirakuzma gaiyves kunZu-
lze gavlenis sferoebi. 7 aTeuli wlis manZilze maT Soris
mSvidoba sufevda. Zv.w. 409 wlidan saomari moqmedeba sici-
liaze kvlav ganaxlda. mcire SualedebiT es omi TiTqmis
Zv.w. 241 wlamde gagrZelda.
imavdroulad, siciliaSi gancdili marcxis kompensa-
cias karTageni eweoda afrikaSi. TandaTan, misi axalSenebi
gaCnda marokosa da mavritaniis atlantikur sanapiroebze.
yovelivem, Zv.w. V-IV ss., karTageni das. xmelTaSuazRvispire-
Tis saSuamavlo vaWrobis msxvil centrad gadaaqcia. niSan-
doblivia, rom karTagenis batonoba sazRvao-savaWro gzebze
uzrunvelyofili iyo sxva saxelmwifoebTan dadebuli xel-
SekrulebebiT. marto romTan maT dadebuli hqondaT sami sa-
vaWro xelSekruleba.

I punikuri omi
aSkara iyo, rom romaelebi da punebi gamalebuli emza-
debodnen momavali omisaTvis. saWiro iyo sababi da isic ma-
le gamoCnda. q. sirakuzsa da q. mesanas Soris gamarTul omSi
romaelebma ukanasknelebisagan miiRes daxmarebis winadade-
ba.

- 350 -
 imJamad q. sirakuzi kunZ. siciliis uZlieresi polisi
iyo. igi ganicdida e.w. meore aRorZinebas. misi mmarTveli hi-
eron II (Zv.w. 275-215 ww.) sirakuzis mosaxleobis saSualo fe-
nidan iyo gamosuli, romelmac samxedro wrToba miiRo pi-
rosis winaaRmdeg warmoebuli omebisas. igi niWieri meTauri
iyo, romelmac Zv.w. 275 wels saxelmwifo gadatrialebiT si-
rakuzSi xelT igdo Zalaufleba. hieronis mmarTvelobisas
sirakuzSi Tavi iCina moqiravne mamertinelebis (marsis Svi-
lebi) mRelvarebam. maTTan
brZolaSi hieroni Tavdapi-
rvelad damarcxda, magram
Zv.w. 269 wels md. longanTan
gamarTul brZolaSi, man Se-
sZlo maTi sastikad gaana-
dgureba. hierons gamarjve-
bam SesaZlebloba misca si- karTageni I punikur
omamde
rakuzis proteqtorati da-
emyarebina siciliis upirates nawilze. arsebiTad, sicili-
aSi man aaRorZina agafokles samefo, magram misgan gansxva-
vebiT hierons ar SeeZlo efiqra samxreT italiis dapyroba-
ze, radgan iq ukve romaelebi batonobdnen.
romi-karTagens Soris mimdinare brZolebi niSnavda hi-
eronis samefos mospobas. aseT viTarebaSi, damoukideblo-
bis SenarCunebis mizniT, man saxifaTo diplomatiuri svle-
bi gadadga. Tavdapirvelad hieronma erTob gadaafasa karTa-
genis SesaZleblobebi da romaelebis winaaRmdeg omSi igi
maT mxareze gamovida. Zv.w. 263 wels mesianasTan gamarTul
brZolaSi hieroni damarcxda da ivaldebula 100 talanti
kontribuciis gadaxda da romauli armiis iaraRiT da pro-
viantiT momarageba. sanacvlod, man miiRo „romaeli xalxis
megobris“ tituli. marcxis Semdeg hieronma realurad Sea-
fasa romis SesaZleblobebi da igi maT sikvdilis bolomde
erTgulad emsaxura. Tavis mxriv, romaelebmac daufases mas
erTguleba da sirakuzis naxevrad damoukidebeli samefo
gauqmes mxolod Zv.w. 211 wels.
omis pirvelive etapzeve sirakuzis tiranis gadabireba
romauli diplomatiis udidesi monapovari iyo. siciliaSi
- 351 -
axali mokavSiris gaCenam gaamagra kunZulze romaelTa po-
zicia da maTTac daiwyes iq TavianTi jaris desantireba.
Zv.w. 262 wels romaelebma mTavari Seteva ganaviTares q.
agrigentumis mimarTulebiT. igi kunZulze karTagenelTa
mTavar samxedro bazas warmoadgenda. qalaqis alya 5 Tve ga-
grZelda. romaelebi warmatebiT igeriebdnen karTagenelTa
Tavdasxmebs. Cans, Setakebebs di-
di brZolebis saxe ar hqondaT.
agrigentumSi aranakleb 50 000
jariskaci iyo dislocirebuli.
vinaidan qalaqi zRvisgan moSo-
rebiT iyo da flotis meSveobiT
siciliaSi mimdinare misi momarageba SeuZlebeli ga-
brZolebi xda, amitomac agrigentumSi da-
iwyo sursaTis ukmarisoba. qala-
qisTvis rTul viTarebaSi punebis mxedarTmTavarma hanibal
giskom (Zv.w. III s.) daxmarebis saTxovnelad karTagenSi elCe-
bi gagzavna. marTlac, daxmarebam ar daayovna da agrigentu-
mis mxardasaWerad karTagenidan siciliaSi 30 000 jariT ga-
igzavna hanoni (Zv.w. III s.).
hanonma Tavdapirvelad jarebi herakliumisken daZra
da qalaqs daeufla. herakleumis dakargva romaelebisTvis
mZime danaklisi iyo, radganac qalaqSi inaxeboda maTi su-
rsaTis maragi. marTalia ro-
maul mxedrebs da punebs So-
ris 2 Tve seriozuli Setakeba
ar momxdara, magram sursaTis
dakargvam daamZima romaele-
bis mdgomareoba. maTvis rT-
ul viTarebaSi romaelebs mxs-
nelad sirakuzis tirani hi-
I punikuri omis
bataliebi
eron II moevlinaT, romelmac
romaelebs mouxsna sursaTis
naklebobis problema. TiTqos mTavari problema moixsna, ma-
gram amjerad romaelebis banakSi avadmyofobam iCina Tavi.
igive sirTuleebi Seeqmna hanonsac. mokled, Seqmnili vi-

- 352 -
Tareba meomar mxareebs radikaluri qmedebebisken ubiZge-
bda. orive armia sabrZolvelad gaemzada. Tavdapirvelad
karTagenelebi Seecadnen romaelebi sabrZolvelad gamo-
ewviaT. hanoni da hanibal gikso fiqrobdnen erTdroulad
dasxmodnen romaelebs. amisTvis hanonma kidev Seutia roma-
ul banaks, magram romaelebma igi daamarcxes. warumatebeli
darCa hanibalis giksos Seteva. hanonis damarcxebis Semdeg
hanibalis armiam imave Rames miatova qalaqi. romaelebi mxo-
lod punebis ariergards SeebrZolen, qalaqi ubrZolvelad
daikaves da gaZarcves.
agrigentumTan brZolis Semdeg romaelTa mxare daika-
va siciliis arazRvispira qalaqebma. karTagenis jari mimw-
yvdeuli iyo kunZulis dasavleT nawilSi, sadac maT hqon-
daT Zlieri samxedro sazRvao bazebi - panormis, lilibeumis
da drepanas saxiT. isini xmeleTidanac kargad iyvnen dacu-
li, hyavdaT Zlieri garnizoni da adviladac maragdeboda
sazRvao gziT.
kunZulze romaelTa Semdgomi warmatebebi uciloblad
iTxovda Zlieri flotis arsebobas. omis dasawyisisTvis ro-
maelebs ar hyavdaT floti da ZiriTadSi isi-
ni tarentelebis anda neapolelTa xomalde-
biT sargeblobdnen. flotis Seqmnis sirTu-
les hqmnida gemebis mSeneblobis tradiciis
ar arseboba. Seqmnil viTarebaSi maT yvela saarbodraJo
saSualebiT SesZles italikebis da pirvel xidi
rigSi samx. italiaSi berZnul qalaqebis mobilizacia. ukve,
Zv.w. 260 wlisTvis, romaelebs hyavdaT 20 samgembaniani da 100
xuTgembaniani floti. admiralis movaleoba daekisra gneus
kornelius scipions (Zv.w. III s.).
punebi SesaniSnavi mezRvaurebi iyvnen. maT swrafmava-
li xomaldebi hyavdaT da amitomac isini qedmaRlurad uyu-
rebdnen romis flots. Zv.w. 260 wels lipariis kunZulebTan
gamarTuli sazRvao brZola punTa gamarjvebiT damTavrda.
maT SesZles scipionis datyvevebac. gamarjvebiT gaTamame-
bulma punebma imave wels amjerad q. milis midamoebSi ro-
maelebs kvlav gaumarTes generaluri brZola, magram mar-
cxi iwvnies. brZolaSi teqnikuri siaxleebis - saarbodraJo
- 353 -
kauWebis da xidebis gamoyenebiT, romaelebma warmatebebs
miaRwies. am gamarjvebiT arsebiTad daimsxvra zRvaze pune-
bis uZlevelobis miTi.
Zv.w. 260-259 wlebSi mimdinare samxedro operaciebi cva-
lebad xasiaTs atarebda. romaelebi daeuflnen makelas, ra-
sac maleve mohyva maTi marcxi paropsa-termas midamoebSi.
kunZulis Crdilo-dasavleSi mopovebuli gamarjvebebi ma-
le Caanacvla maTi mxridan Zv.w. 258 wels punebis ZiriTadi
bazis panormas midamoebSi gancdilma warumateblobam.
rig brZolebSi gamovlenilma saxmeleTo da sazRvao
warmatebebma, romaelebs SesaZ-
lebloba misca samxedro opera-
ciebi gaetanaT mowinaaRmdegis
teritoriaze - afrikaSi. amisT-
vis maT^ Seqmnes 330 xomaldiani
floti. Tavis mxriv, karTagene-
lebic Seecadnen win aRdgomod-
nen maT gegmebs. punebis 350 xoma-
romaelebis afrikuli ldianma eqskadram Zv.w. 256 wels
kampania
samx. siciliaSi, enkomis konc-
xTan, romaelebs brZola gaumarTes, magram isini kvlav da-
marcxdnen. romaelebma CaZires punebis 30-ze meti da xelSi
Caigdes 64 xomaldi.
gamarjvebiT Segulianebulma romaelebma afrikaSi, q.
karTagens maxloblad, desanti gadasxes. isini imdenad iy-
vnen darwmunebuli gamarjvebaSi, rom flotis da armiis na-
xevari ukan gaiwvies. amis miuxedavad, q. adisTan brZolaSi
romaelebma kvlav gaimarjves. karTagenma zavi iTxova, mag-
ram romaelTa sardalma markus regulusma (Zv.w. III s.) maT im-
denad mZime pirobebi wauyena, rom mTeli qalaqi SeiaraRda.
punebs saTaveSi Caudga gamocdili mxedarTmTavari sparta-
neli qsantipe (Zv.w. III s.).
Zv.w. 256-255 wlebis zamTarSi qsantipe sagangebo ufle-
bebiT dainiSna karTagenelebis SeiaraRebuli Zalebis mTava-
rsardlad. karTagenis istoriaSi es iyo erTaderTi SemTxve-
va, rodesac ucxoeli xelmZRvanelobda punTa armias. spar-

- 354 -
tanelma generalma mTeli zamTari karTagenis armiis wvr-
Tnas moandoma. man aamaRla punTa sabrZolo suli da Zv.w. 255
wlis sazafxulo kampaniisas, tunetesTan (tunisi) brZola-
Si, man sastikad daamarcxa romaelebi. numidiuri kavaleri-
is da sabrZolo spiloebis aqtiurad gamoiyenebiT brZolaSi
qsantipem brwyinvale gamarjvebas moipova. brZolis velze
Tavisi mokavSireebianad ganisvenebda 30 aTasi romaeli. sa-
mSvidobos gaaRwia mxolod 2 aTasma, tyved Cavarda 500 jari-
skaci. maT Soris iyo sardali markus atilius regulusi. bu-
nebac TiTqos karTagenis mxareze iyo - qariSxalma daams-
xvria romaelTa dasaxmareblad wamosuli floti. mTliano-
baSi, Zv.w. 256/5 wlis kampania romaelebisTvis warumateblad
dasrulda. maT dakarges strategiuli iniciativa, armia da
floti.
Zv.w. 255-242 wlebSi mimdinareobda omis meore etapi. am-
jerad samxedro operaciebi kvlav siciliaSi warimarTa. ga-
marjvebis saswori xan erT xan meore
mxareze ixreboda. Zv.w. 254 wels romae-
lebi daeuflnen punTa erT-erT mTavar
simagre panormas, magram Zv.w. 253 wels
qariSxalma kvlav gaanadgura maTi flo-
ti. vinaidan saxelmwifo xazinaSi Sesa-
bamisi saxsrebi ar aRmoCnda, romaeleb-
ma ver SeZles axali flotis Seqmna, amis
gamo maT sazRvao brZolebe uaris Tqma
mouwiaT.
SedarebiT warmatebuli iyo roma-
elebis brZolebi xmeleTze. Zv.w. 251 we-
ls hasdurbalma kvlav panormaze miita- puni hopliti
na ieriSi, magram romaelebma igi didi danakargiT ukuaqci-
es. am gamarjvebiT gaTamamebulma romaelebma zRvidan da
xmeleTidan Zv.w. 250 wels ieriSi miitanes lilibeumze. qala-
qi romaelebs gauZalianda. dro da dro romaelebs da karTa-
genelebs Soris patara brZolebi imarTeboda. lilibeumSi
myofi punebis daqiravebulma jarma SeTqmulebiT scada qa-
laqis romaelebisTvis gadacema, magram karTagenelebma igi

- 355 -
aRkveTes. romaelebi permanentulad axerxebdnen lilibe-
umis sazRvao karibWis blokirebas, magram punTa flotis me-
Taurma atarbalam SesZlo alyis garRveva da qalaqSi sursa-
Tis da jaris damatebiTi kontingentis Seyvana. lilibe-
umTan mimdinare brZolebs ukve azri ar hqonda da romaele-
bma qalaqs alya moxsnes.
Zv.w. 249 wels romaelebma kvlav scades drepanasTan ga-
enadgurebinaT punebis floti,
magram uSudegod. maTi zarali
didi iyo. romaelebis danakargi
iyo 93 gemi da 28 000 jariskaci.
yovelives isic daemata, rom ro-
mauli flotis narCenebi kvlav
qariSxalma mospo. imave wels fi-
ntiumTan romsa da karTagenele-
bs Soris kidev erTi sazRvao Se-
takeba gaimarTa, romelic meoma-
ri mxareebisTvis uSedegod da-
srulda.
Zv.w. 248 wlidan karTagenis
saxmeleTo Zalebis mdgomareoba
legioneris
aRkazmuloba SedarebiT gaumjobesda. sici-
liaSi myof jarebs saTaveSi Caudga hamilkar barka (Zv.w.
?275-229/8 ww.). man kunZulis garda paraleluri saomari ope-
raciebi wamoiwyo apeninis naxevarkunZulis sanapiroze da
garkveul warmatebebsac miaRwia.
amasobaSi gaWianurebuli omi mZimed aisaxa meomar mxa-
reebze, Tumca romaelTa mdgomareoba SedarebiT ukeTesi
iyo. vinaidan isini flobdnen siciliis didi nawils da blo-
kirebas ukeTebdnen kunZulze karTagenis ukanasknel dasay-
rden punqtebs - lilibeums da drepanas. aseT viTarebaSi,
romaelebma mimarTes ukidures zomebs. maT gansakuTrebuli
gadasaxadebiT dabegvres mdidari moqalaqeebi da Semosuli
TanxiT Seqmnes 200 xomaldiani floti. Zv.w. 241 wels egatis
kunZulebTan romaelebma sastikad gaanadgures karTagenis
floti. romaelebma moqinaaRmdegis 50 xomaldi CaZires, xo-

- 356 -
lo 70 gemi da 10 000 jariskaci tyved igdes. gamarjvebam ro-
maelebs SesaZlebloba misca zRvidanac moexdinaT lilibe-
umis da drepanas blokireba, romelTa daufleba ukve mxo-
lod drois saqme iyo.
egatis kunZulebTan damarcxebis Semdeg karTagenele-
bs aRar SeeZloT siciliaSi myofi armiis Senaxva. marTalia
hamilkar barka maT aRWurves ganusazRvreli uflebebiT, ma-
gram adamianuri da materialu-
ri resursebis naklebobis gamo
igi uZluri aRmoCnda Semdgomi
sabrZolo moqmedebebisTvis. Se-
qmnil viTarebaSi karTagenis ga-
mosavali zavi iyo da Zv.w.^ 241 we-
ls meomari mxareebi dazavdnen.
sazavo pirobebi mZime darCa pu-
egatis kunZulebi
nebisTvis. isini Tmobdnen sici-
lias, daekisraT 10 wlis manZilze 3 200 talanti vercxlis ^
gadaxda (daaxl. 84 tona vercxli) da gamosasyidis gareSe
yvela romaeli tyves dabruneba.
I punikur omSi marcxma mZime mdgomareobaSi Caayena ka-
rTageni. igi mniSvnelovnad dasustda. yovelives daemata
Zv.w. 240-238 wlebSi mimdinare moqiravneTa ajanyeba, riTac
isargebles romaelebma da damatebiT daipyres karTagenis
kunZulebi - korsika da sardinia. ase dasrulda I punikuri
omi. omma aCvena, rom amieridan das. xmelTaSuazRvispireTSi
romis saxiT gamoCnda msoflios axali dampyrobeli.

omebs Soris Seqmnili social-politikuri viTareba

Zv.w. III s. romis plebsma qveyanaSi daiwyo mniSvnelovani
rolis TamaSi, ramac gazarda saxalxo krebis - tribunaTa
komiciebis mniSvneloba. amieridan maT daiwyes romauli sa-
xelmwifos politikis gansazRvra. rac Seexeba aristokra-
tiul senats, igi TandaTan kargavda Tavis pirvandel pozi-
ciebs. mag., Zv.w. 264 wels^ rodesac wydeboda punebTan omis ga-
mocxadebis sakiTxi, ukanaskneli sityva swored komiciebSi
iTqva. anda, Zv.w. 242 wels, rodesac romis xazinaSi groSi ar

- 357 -
iyo^ da omis gagrZelebis sakiTxi CixSi Sevida, swored roma-
eli xalxis ZalisxmeviT aSenda axali floti da moxerxda
punebze saboloo gamarjvebis mopoveba.
nobilitetis interesebis gamomxatveli da msxvili la-
tifundiebis damcveli senati TavSekavebiT epyrobodnen
zRvis iqiTa teritoriebis dapyrobis sakiTxs. aqtiuri saga-
reo politikis gatareba ki xerxdeboda mxolod saxalxo
krebis meoxebiT.^ axal-axali teritoriebis dapyrobiT pleb-
si cdilobda miwis problemis mogvarebas. karTagenTan saza-
vo pirobebze molaparakebisas^, saxalxo krebam, siciliaSi
specialuri komisia gagzavna, ^romelmac punebTan dadebul
xelSekrulebaSi damatebiTi muxlebis Setana moiTxova.
saxalxo krebaSi plebsis politikuri mniSvnelobis
zrdam gamoiwvia qveynis kidev ufro demokratizacia. plebs-
Ta moZraobas saTaveSi Caudga gaius flaminius nepoti (Zv.w.
III s.), romelmac komiciebze dayrdnobiT, Zv.w. 232 wels, sena-
tis nebis winaaRmdeg gaatara kanoni, romliTac moxdeboda
plebsisTvis picenas Crdilo nawilSi mdebare miwebis dari-
geba. amiT flaminiusma xalxis TvalSi uzarmazari avtori-
teti moipova. senatis winaaRmdegobis miuxedavad igi orjer
(Zv.w. 223^ da 217 ww.) airCies konsulad, rac aSkarad miuTiTe-
bda saxalxo krebis politikur Zalaze.

moqiravneTa ajanyeba
I punikur omSi marcxma gaarTula karTagenSi Sidasoci-
aluri brZola, rac Zv.w. 240-238 wlebSi gamovlinda moqirav-
neebis ajanyebis saxiT. igi aseve libiuri omis saxeliT aris
cnobili.
MmoqiravneTa ajanyeba daiwyo I punikuri omis dasrule-
bisTanave. kontribuciis saxiT romisaTvis 3 200 talanti ve-
rcxlis gadaxda mZimed daawva qveynis biujets. xazina gani-
cdida fulis deficits. aseT viTarebaSi karTagenis mmar-
Tvelma elitam gadadga araswori svla. maT mkveTrad Se-
umcires siciliidan dabrunebuli hamilkar barkas droSis
qveS myof 20 000 moqiravnes xelfasi. uUnda iTqvas, rom moqi-
ravneebTan molaparekebebis yYovelgvari cda uSedegod da-
srulda. ukan arc karTagenis mmarTveli fena ixevda da isini

- 358 -
fuls ar iZleodnen. aseT viTarebaSi moqiravneebma ieriSiT
aiRes q.tuneti (tunisi), riTac uSualod mTavar q.karTage-
nze Seqmnes pirdapiri muqaris saSiroeba. mMisTvis rTul vi-
TarebaSi, karTagenis mmarTveli fena daTmobebze wavida da
ivaldebules moqiravneebisaTvis saxelfaso davalianebis
gadaxda.
vidre midioda moqiravneebsa da karTagenis mmarTvel
fenas Soris molaparakebebi, amasobaSi, ajanyebulebSi li-
derebad dawinaurdnen libieli
mato da berZeni spendiusi. maT
daiwyes aqtiurad propaganda,
rom moqiravneebis samSobloSi
wasvlis Semdeg, adgilze darCe-
nilebs wamqezeblebis bralde-
biT TiTqos punebi yvelas amoxo-
cavdnen. aAgitaciam Sedegi gamo-
iRo. moqiravneebma darbies da
daatyveves Tanxis gamcemi komi-
siis xelmZRvaneli hiksosi da moqiravneTa ajanyebis
areali
xazinas daeuflnen. momentis si-
mZimidan gamomdinare, matom da spendiusma, daiwyes Tavisu-
flebis micemis imediT libielebis armiaSi gawveva. polibi-
osis mixedviT, TiTqos, ajanyebulebs miemxro 70 aTasi libi-
eli da 2 aTasi numidieli. Uukve, gaZlierebulma mMoqiravne-
ebma wamoiwyes q. utikis da q. hipakritis alya, Semdeg maT da-
amarcxes hanonis armia da daeuflnen kunZ. sardinias.
KSeqmnil viTarebaSi karTagenis senati radikalur nabi-
jebze wavida. maT moiZies saWiro saxsrebi, Seqmnes axali
armia, romelsac saTaveSi Cauyenes hanoni da hamiklar barka.
ajanyebulTa winaaRmdeg ufro warmatebulad hamilkari mo-
qmedebda. Mman md. bagradTan daamarcxa spendiusis armia. mMa-
rcxma ganxeTqileba Seitana ajanyebulebs Soris. Nnumidi-
elebma umal datoves moqiravneebi da punebis mxare daika-
ves. aseT viTarebaSi gamoCnda hamilkar barkas diplomati-
uri niWic. Mman ar daiwyo tyveebis dasja da maT SesTavaza
kvlav Camdgariyvnen karTagenis samsaxurSi. aAjanyebulebs
hqondaT Sansi Seqmnil viTarebaSi mSvidobianad daeZvrinaT
- 359 -
Tavi, magram maTi beladebi sapirispirod moqmedebdnen.
gaugonari sisastikiT maT awames hiksosi da 700-mde puni. sa-
pasuxod, hamilkarmac gaamkacra ajanyebulebis mimarT
damokidebuleba.
q. utikis da sxva qalaqebis gadasvlam ajanyebulTa mxa-
reze kidev ufro daamZima karTagenis mdgomareoba. uUtike-
lebi ufro Sors wavidnen da romis senats mimarTes TxovniT,
raTa isini SeeyvanaT samokavSireo federaciaSi. Cans, mimdi-
nare momentisTvis romisTvis punebisgan kontribuciis mi-
K Reba ufro mniSvnelovani iyo, amitomac uUti-
kelebis Txovna uaryves da daiwyes karTage-
nis mxardaWera. aseve punebis mxare daikava
sirakuzis tiranma hieron II-m. igi xvdeboda,
rom karTagenis dacema im momentisTvis gamo-
iwvevda sirakuzSi destabilizacias da qala-
hamilkar
barka qi uZluri gaxdeboda romaelTa mxridan mo-
(moneta) mavali agresiis winaaRmdeg brZolaSi.
aSkara iyo, rom ajanyebulebi ver grZnobdnen momentis
sirTules da q. karTagenis mimarTulebiT maT wamoiwyes uSe-
dego ieriSi. UTiTqos maT upiratesobebi hqondaT, magram ha-
milkarma SesZlo ajanyebulebis ukuqceva, toporas xeobaSi
Setyueba da alyaSi moqceva. AajanyebulTa mxridan alyis ga-
rREvevis yovelgvari cda warumateblad dasrulda da isini
danebdnen. am gamarjvebiT moqiravneebTan brZolaSi inici-
ativa ukve karTagenis mxareze iyo da punebmac daiwyes libi-
ur qalaqebSi wesrigis aRdgena. darCenil moqiravneTa nawi-
li, romlebsac xelmZRvanelobda q.tunetSi gamagrebuli ma-
to TiTqos warmatebiT omobda punebis winaaRmdeg, magram
pamilkaris armiasTan brZolaSi igi damarcxda da tyved Ca-
varda. Pgamarjvebulma punebma q. utika da q. hipakriti ieri-
SiT aiRes da miwasTan gaaswores. moqiravneebTan omi karTa-
genelebis gamarjvebiT dasrulda.
moqiravneTa ajanyebis dasrulebis Semdeg romma Secva-
la damokidebuleba karTagenis mimarT. maT punebisgan mo-
iTxoves kunZ. sardinias daTmoba. SinaomiT dauZlurebuli

- 360 -
karTageni iZulebuli iyo mieRo romaelTa moTxovna. gGafo-
rmebuli zaviT punebi Tmobdnen kunZ. sardinias da roma-
elTa sasargeblod ixdidnen 1200 talant kontribucias.

klavdiusis kanoni da omi galebTan

Zv.w. 218 wels saxalxo tribunma klavdiusma (Zv.w. III s.)
wamoayena kanoni romeliTac aikrZala senatorebis mxridan
legaluri vaWroba da isini unda dakavebuliyvnen sasoflo
sameurneo saqmianobiT. rac Seexeba vaWrobas, mevaxSeobas da
sxvadasxva finansuri saqmianobas igi unda gadasuliyo mxe-
darTa fenis xelSi. aRniSnuli kanoniT romaulma nobilite-
tma mgrZnobiare dartyma miiRo.
Zv.w. III s. miwuruls romis militaristul politikaSi
kvlav mwvaved dadga Crd. italiaSi md.
pos xeobaSi myof galTa winaaRmdeg war-
moebuli omi. nobilitets am saqmeSi mas
zurgs umagrebda plebsi da mxedrebis
fena. md. pos xeobis dapyroba ganpiro-
bebuli iyo ramdenime faqtoriT. jer
erTi, romaelebis xelSi aRmoCndeboda
mdidari dablobi, riTac moxerxdeboda legionerebi
meTeme glexisTvis miwis micemiT droe- (bareliefi)
biT qveyanaSi aRniSnuli problemis moxsna da meorec, Crdi-
loeTidan moixsneboda romze Tavdasxmis saSiSroeba. arada,
zurgis gamagrebis gareSe uazro iyo karTagenTan Semdgomi
brZolis warmoeba.
Crd. italia, igive cizalpiuri galia, Zv.w. III s. dasax-
lebuli iyo sxvadasxva kelti tomebiT. md. pos gaRma da zemo
welSi saxlobdnen laiebi da lemenebi, zRvasTan axlos in-
subrebi da cenomanebi, mdinaris saTavidan zRvisken gabneu-
li iyvnen boiebis, lingonTa da senonTa tomebi. maradiuli
TovliT dafaruli alpebis miuxedavad, cizalpel galTa
yvela toms mWidro kavSiri hqonda transalpielebTan da
romze TavdasxmebSi erTad Rebulobdnen monawileobas. mag.,
Zv.w. 238 wels boiebma moiwvies transalpieli hezitebi da I

- 361 -
punikur omSi dasustebul romze laSqroba moawyves. roma-
elTa sabednierod maSin galebma urTierTSoris waiCxubnen,
riTac acilebuli iqna bevri usiamovneba.
Zv.w. 232 wels, rom romaelebis mxridan e.w. „galur vel-
ze“ koloniis gamoyvaniT ukmayofilo galebi kvlav gaerTi-
andnen da apeninis gadalaxviT romisken ilaSqren. Zv.w. 225
wels telamonTan gamarTul brZolaSi keltebi alyaSi aR-
moCndnen da sastikad ganadgurdnen. warmatebam mxneoba Se-
mata romaelebs da amjerad maT daiwyes md.pos xeobaSi myofi
galebis vrceli teritoriis okupireba.

karTagenis agresia iberiaSi

I punikur omSi marcxma karTagenis dRis wesrigSi dasva
romTan Semdgomi brZolis axali saSualebebis Zieba. omma
moSala karTagenis finansuri mdgomareoba. aseT viTarebaSi,
karTagenis, xolo Semdgom romis agresiis orbitaSi moeqca
maSindeli samyarosaTvis naklebad cnobili iberiis, igive
pireneis naxevarkunZuli.
romaelebTan omSi marcxis da moqiravneTa ajanyebis
Caqrobis Semdeg, karTagenSi, Sidapolitikuri viTareba ga-
amwvava ori gavleniani piris - hanon didis (Zv.w. III s.) da ha-
milkar barkas dapirispirebam. am klanuri dapirispirebis
mizani iyo qveynis momavali ganviTarebis gzis Zieba. aseT
viTarebaSi, saerTo realobidan gamomdinare, hanonma, moiT-
xova afrikis siRrmeSi agresiis gafarToebis da iq mtkice
dasayrdenis Seqmna. igi miiCnevda, rom karTagenis Zlierebis
safuZveli unda yofiliyo afrika, romelic gadamwyvet ro-
ls Seasrulebda mis istoriaSi.
sawinaaRmdego pozicia ganaviTara hamilkar barkam. ba-
rkidebi (`elva~) karTagenSi cnobili klanis wevri iyo. Zv.w.
III s-Tvis maT myari poziciebi ekavaT qveynis mmarTvel oli-
garqiaSi. barkidebma ganWvrites, rom xmelTaSua zRvaSi ro-
mis teritoriuli zrda karTagenis komerciul Zalaufle-
bas saSiSroebas Seuqmnida, amitomac isini aqtiurad Caebnen
romaelebTan mimdinare omebSi. hanonisgan gansxvavebuli
hamilkarma sapirispiro azri ganaviTara. man gaiTvaliswina

- 362 -
ganvlili omis gakveTilebi da mixvda, rom apeninis zRvispi-
ra qalaqebis da kunZ. siciliis dauflebiT, romma arsebiTad
karTagens waarTva yvela upiratesobebi. pirvel omSi karTa-
geni damarcxda romaelebTan ara xmeleTze, aramed zRvaze.
aqedan gamomdinare puni patriotebi hamilkaris meTauro-
biT romTan mimarTebaSi axali strategiuli gegmis ganxo-
rcielebas Seudgnen. maSasadame, undoda Tu ara karTagens
arseboba da momavali gamarjvebebi, mas yvelaze adre unda
Seeqmna SesaniSnavi saxmeleTo jari da amiT umTavresi dar-
tyma unda mieyenebina romisTvis misi Zlierebis centrSi. ha-
milkaris azriT, amisaTvis SesaniSnav placdarmad vargoda
pireneis (iberia) naxevarkunZuli. arsebiTad, espaneTs unda
daeWira karTagenis cxovrebaSi dakarguli siciliis adgi-
li. es miT ufro saWiro iyo, rom im momentisTvis pireneis
naxevarkunZuli romaelebis interesis sferoSi ar Sedioda
da Sesabamisad arc iyo mosalodneli romTan Setakeba. hqo-
nda ra didi gavlena karTagenis oligarqiaSi, hamilkarma se-
nati moisyida, hanoni gzidan CamoiSora da amiT gadawyda la-
Sqrobebis espanuri epopeis dawyeba.
Zv.w. 237 wels hamilkar barkam daiwyo pireneis naxeva-
rkunZulis dapyrobis gegmis ganxorcieleba, riTac daiwyo
romis winaaRmdeg momavali, meore omis faruli samzadisi.
amitomacaa, rom antikuri tradicia II punikuri omis wamom-
wyebad miiCnevda ara hanibals, aramed hamilkar barkas.
karTagenelTa agresiamde pireneis naxevarkunZulze
ar arsebobda saxelmwifoebrivi warmonaqmni. iq mcxovreb
tomTa speqtri Wreli iyo. punebs winaaRmdegoba gauwia mxo-
lod iber tomTa gaerTianebam, romlebsac istolati da in-
dorti meTaurobdnen. magram pirvelis daRupvam da meoris
tyved Cavardnam, iberTa nawili aiZula uomrad gadasuliy-
vnen punebis mxareze.
hamilkar barkas espanurma kampaniam imTaviTve SeSfo-
Teba gamoiwvia romSi. Zv.w. 231 wels hamilkarTan gaigzavna
elCoba, magram man daarwmuna romaelebi, rom ibrZoda Zv.w.
241 wlis xelSekrulebiT gaTvaliswinebuli sakontribu-
cio Tanxis Sesagroveblad. Cans, pasuxma romaelebi daakma-

- 363 -
yofila da hamilkarmac ganagrZo espaneTis Zarcva-dapyro-
ba. iberiaSi moRvaweobis cxra wlis Tavze, Zv.w. 229/8^ wels, ha-
milkari q. ilicesTan brZolaSi daiRupa. arada, istorikosi
liviusi sworad SeniSnavda@, rom dacloda hamilkars punebi^
misi meTaurobiT SeiWrebodnen italiaSi. faqtia, rom misma
sikvdilma karga xniT gadado karTagenelTa italiaSi laS-
qroba.
hamilkar barkas sikvdilis Semdeg, punTa armiis moT-
xovniT^, karTagenis senatma espaneTSi moqmedi jarebis mTa-
varsardlad daniSna hasdrubali (Zv.w. ?-221 ww.). igi hamilka-
ris siZe iyo da simamrTan SedarebiT kidev ufro moqnili po-
litikis momxre. hasdrubali ufro Wkuas eyrdnoboda^ vidre
iaraRis Zalas. igi eZiebda karTagenisTvis mokavSireebs,
imezoblebda sxvadasxva mefeeb-
sa Tu beladebs. politikuri mo-
sazrebiT hasdurbali daqorwin-
da iberTa erT-erTi tomis bela-
dis qaliSvilze. masve miewereba
Zv.w. 227 wels naxevarkunZulze
punebis ZiriTadi samxedro baza
- axali karTagenis (Tan. kartaxe-
md. ebros xeoba na) daarseba. axali karTageni es-
paneTSi barkidTa mTavar qala-
qad iqca.
axal karTagens SesaniSnavi strategiuli mdebareoba
hqonda. yure^ romlis SigniTac igi mdebareobda^ yvelaze mo-
xerxebuli iyo espaneTis samx. aRmosavleT sanapiroze. zRva-
Si intensiurad midioda skumbriis rewva. meores mxriv,^ qa-
laqis maxloblad iyo tba, romelic yuresTan xelovnuri
arxebiT iyo SeerTebuli. zRvis garda axali karTageni^ bune-
brivi safaris saxiT SemosazRvruli iyo borcvebiT. qalaqs
hqonda ka]rgi komunikaciebi afrikasTan, italiasTan da espa-
neTis Sida raionebTan. mimdebare teritoria gamoirCeoda
wiaRiseuli sabadoebiT (vercxli...…). gadmocemiT, axal kar-
TagenSi zamTrobiT yvaoda vardebi. yovelives^ bunebrivia ar
SeeZlo ar miepyro punebis da Semdgom romaelTa yuradReba.

- 364 -
 espaneTSi karTagenis samflobelos gafarToebam, Zv.w.
226 wels, gamoiwvia romTan axali samokavSireo xelSekru-
lebis dadeba. amjerad, sadermakacio sazRvrad dawesda md.
ebro.
hasdrubalis sicocxle tragikulad dasrulda. Zv.w.
221/220 wels, piradi mtrobis niadagze, armiis Tvalwin erT-
erTma keltiberma igi sicocxles gamoasalma. mkvleli Seip-
yres, magram mas Tavi cinikurad maSinac eWira, rodesac awa-
mebdnen. hamilkar barkas da hasdurbalis espanuri epopeis
Sesaxeb SeiZleba iTqvas, rom pireneis naxevarkunZulze pu-
nebis 16 wliani omebis Sedegad, Zv.w. 236-221/220 wlebSi, naxe-
varkunZulis didi nawili daemorCila karTagenis batono-
bas.
karTagenis espanuri armia kvlav mwvaved gamoexmaura
axali mTavarsardlis daniSnis sakiTxs. maTi moTxovniT igi
unda yofiliyo hamilkar barkas ideebis gamgrZelebeli misi
ufrosi vaJi, romis dauZinebeli mteri
hanibali. armiis moTxovnas karTagenis
senati dahyva da espaneTSi moqmedi pu-
nebis SeiaraRebuli Zalebis mTavarsar-
dlad dainiSna yvela drois erT-erTi
saukeTeso generali – hanibali (Zv.w.
247-183/2 ww.).
hanibalis bavSvobis wlebi legen-
diT aris mosili. tradiciiT, TiTqos
igi cxra wlis iyo, rodesac mamam sakur-
TxevelTan miiyvana, ubrZana xeliT Sexe- puni hopliti
boda zvarakad Sewiruli saqonlis Sigans da daedo fici,
rom samaradisod iqneboda romaelTa mteri, rac man kidec
Seasrula. hamilkar barkas gardacvalebisas hanibali Tvra-
meti wlis asakSi cxenosanTa armiis meTauri iyo, xolo 26
wlisa ki armiis generali.
jars hanibali Zlier uyvarda. misebs arcerT meTaurs
ar SeeZlo meomrebSi ndobisa da mamacobis STanergva. igi
iyo SesaniSnavi meomari da araadamianurad mkacric. misTvis
ar arsebobda araviTari WeSmariteba, siwminde, RmerTebis
SiSi da arafrad uRirda ficis gatexva. apianes cnobiT,
- 365 -
hanibalma icoda, rom romTan omis mogebis SemTxvevaSi uk-
vdavis saxels moixveWda da karTagens gadaaqcevda msofli-
os mbrZaneblad, xolo marcxis SemTxvevaSic misi wamowyeba
mas mainc did saxels mouxveWavda.
hanibalma gaagrZela espaneTis dapyrobis saqme. daama-
rcxa olkadebi, vakcebi, karpetanelebi da sxv. Zv.w. 219 wels
man daarRvia romTan dadebili adrinde-
li xelSekruleba, gadalaxa md.ebro da
espaneTis yvelaze mdidar da xalxmra-
val q. sagunts alya Semoartya. sagunte-
lebma daxmareba roms Txoves, magram se-
natma orWofuli pozicia daikava. sena-
torTa nawilma daxmareba uaryo im mo-
tiviT, rom Zv.w. 226 wlis xelSekruleba-
Si TiTqos sagunti ar iyo aRniSnuli ro-
hanibali mis mokavSire qalaqad. maSasadame, ro-
mauli logikiT, saguntelebi Tavisuflebi arian maSinac,^
rodesac alyaSi iyvnen moqceulebi. aSkara iyo, rom rigi mi-
zezebis gamo im momentSi romaelebs xels ar aZlevdaT Care-
uliyvnen espaneTis saqmeebSi. maT daZabuli mdgomareoba
hqondaT iliriasTan, mosalodneli iyo cizalpieli gale-
bis TareSi. aseT viTarebaSi
romaelTaTvis droebiT sa-
Wiro iyo Zv.w. 226 wlis xel-
Sekrulebis SenarCuneba.
Tavisufal qalaqad sa-
guntis datoveba miuRebe-
li iyo karTagenis intere-
sebisTvis. qalaqs strate-
giuli TvalsazrisiT didi
romi da karTageni mniSvneloba hqonda, radga-
– Zv.w. 218 w.
nac misi dauflebiT myar-
deboda kontroli xmelTaSua zRvis dasavleT sanapiroze. am
SemTxvevaSi karTagenma roms daaswro. Ffaqtia, rom senatis
uniaTobam,^ saguntis saqmeSi misma Caurevlobis politikam,^
gamoiwvia punebis mxridan qalaqis dapatroneba. arada, ro-

- 366 -
maelebis mxridan protesti iqneboda saguntelebisTvis da-
xmareba da amiT SesaZloa italiaSi hanibalis laSqroba arc
Semdgariyo.
unda iTqvas, rom saguntis msgavsi winaaRmdegoba pune-
bisTvis arc erT qalaqs ar gauwevia. alya 8 Tves gagrZelda
da SimSiliT sikvdils@ saguntelebma iaraRiT xelSi^ daxocva
amjobines. maT gaaRes alyafi da erTianad Seakvdnen punebs.
karTagenis espanuri epopeis Sefasebis Sesaxeb Segvi-
Zlia vTqvaT, rom pirineis naxevarkunZulze brZolebs hqo-
nda politikuri da strategiuli Sedegebi. upirvelesad,^
punTa warmatebebma daanaxva yvela mis mokavSireebs, rom Za-
la amjerad karTagenis mxareze iyo. amasTan, am gamarjvebeb-
ma karTagenis armias sakuTari Zalis rwmena Semata, rasac
didi mniSvneloba hqonda I punikur omSi damarcxebis Sem-
deg. amis garda,^ pireneis naxevarkunZulze romaelebma daka-
rges Zlieri mokavSire, ramac karTagenis armias misca ga-
rantia gaemagrebinaT Tavisi poziciebi. da rac mTavaria, sa-
omarma moqmedebebma aiZula romaelebi yuradReba gadaeta-
naT sxva mimarTulebiT da daeqsaqsaT TavianTi Zalebi.
hanibali didebis zenitSi iyo da karTagenis senatma mas
mianiWa ufleba, rom sakuTari Sexedulebisamebr ganexila
romTan momavali urTierTobebis sakiTxi. hanibalmac ar da-
ayovna da Zv.w. 218 wels man wamoiwyo axali omi, romelmac sa-
bediswero roli iTamaSa karTagenis istoriaSi. maS, daiwyo
laSqroba `maradiul qalaqze~.

laSqroba romze
saguntis mniSvneloba romma misi dacemis Semdeg ga-
iazra da maT xelaxla gagzavnes elCoba karTagenSi. maTi mi-
zani iyo hanibalis dasja, winaaRmdeg SemTxvevaSi isini omiT
imuqrebodnen. liviuss daculi aqvs karTagenis senatSi
gamarTuli molaparakebis saintereso pasaJi, rodesac kvin-
tus fabiusma Tavisi togas kalTebi aikeca da punebs mkvaxed
ganucxada:
- „SexedeT^ am togaSi miZevs omi da mSvidoba, romelic
Tqven CamogitaneT. airCieT! aranakleb ukmexi iyo punTa pa-
suxic.

- 367 -
 - rac gsurs is mogveci!
- maSin oms gargunebT! ganacxada romaelma da akecil
kalTas xeli gauSva. yvelam erTbaSad SesZaxa - vRebulobT da
vibrZolebT iseTive SemarTebiT^ rogoriTac miviReT Tqveni
ZRveni“!
orive mxarem bedi omis RmerTs miando.
niSandoblivia, rom hanibalma gaiTvaliswina siciliis
mxridan romaelTa mosalodneli Tavdasxma, amitomac iq
Zlieri sadarajo razmebi Caayena. espaneTis kurireba da
umaRlesi mTavarsardloba man Tavis Zma^ hasdrubals (Zv.w. ?-
207 ww.) gadaabara. masve daevala saWiroebisamebr apeninis na-
xevarkunZulze romaelebis winaaRmdeg brZolis meore fro-
ntis gaxsna.
Cans, romaelebs garkveuli informaciebi hqondaT ka-
rTagenelebis mxridan saomari samzadi-
sis Taobaze. Tavis dazRvevis mizniT ro-
midan espaneTSi ori legioniT da 16 aTa-
si mokavSiriT gaigzavna konsuli kor-
nelius scipioni, xolo afrikaSi ori
legioniT da 160 xomaldiT meore konsu-
li tiberius sempronius longinusi
(Zv.w. III s.).
Zv.w. 218 wlis gazafxulze hanibali
daaxl. 100 aTasiani (90 aTasi qveiTi^ 12
aTasi cxenosani) da 40-mde spilosgan Se-
hanibali mdgari armadiT pireneis mTebis, galii-
(luvri) sa da alpebis gavliT italiisken daiZ-
ra. igi did imedebs amyarebda apeninis naxevarkunZulze
mcxovreb araromael mosaxleobaze. misi varaudiT, italia-
Si karTagenis armiis gamoCena adgilobriv mosaxleobaSi an-
tiromaul ganwyobilebas gaaRvivebda.
vidre armia espaneTSi imyofeboda^ hanibali meomrebs
laSqrobis gegmas ar acnobebda. alpebTan miaxloebam igi ai-
Zula jariskacebisTvis saidumlo gaemJRavnebina, ramac ga-
moiwvia iber meomarTa nawilis ukmayofileba. daaxl. 3 aTas-
ma karpetanma TviTneburad miatova armia. jaris mTlianobis
SenarCunebis mizniT, hanibalma, maT 7 aTasi meryevi iberic
- 368 -
miayola. amis Semdeg punebma gza ganagrZes. erTob garTulda
md. rodanusis gadalaxva. iq mcxovrebi volskebi punebs
mtrulad Sexvdnen. hanibalma iqac ipova gamosavali. sar-
dal hanons daevala evlo mdinaris aRma, SeumCnevlad gadae-
laxa igi da mtris zurgSi moqceoda. volskebma ver gauZles
punebis mxridan ormxriv Semotevas da winaaRmdegoba Sew-
yvites.
amasobaSi, publius kornelius scipioni (Zv.w. 260-211
ww.) q. masilias miuaxlovda. igi pireneis naxevarkunZulze
gegmavda win aRdgomoda hunebs, magram misTvis naTeli gaxda
hanibalis gegma. aseT SemTxvevaSi konsuli valdebuli iyo
samSoblos dasacavad ezruna. man legionebis naxevari Tavis
Zmas - gneus Caabara da espaneTSi laSqrobis gagrZeleba daa-
vala, xolo TviTon saswrafod romSi dabrunda, raTa italia
mterTan Sesaxvedrad moemzadebina.

alpebis forsireba
amasobaSi, karTagos armia alpebs miuaxlovda. maSinde-
li azrovnebisTvis alpebis forsireba warmoudgenlad iyo
miCneuli. amitomac sabrZolo suliskveTebis amaRlebis mi-
zniT hanibalma armias sityviT mima-
rTa: @`axla^ rodesac gzis umetesi na-
wili movitoveT... nuTu axla, rode-
sac alpebis winaSe vdgavarT romlis
gadaRma italiaa, zed mtris karibWe-
sTan Ronemixdili unda SevCerdeT.
gana ras warmoadgens es alpebi... ar kola dela traversetis
arsebobs dedamiwis zurgze arc er- gadasasvleli
Ti mwvervali cas rom swvdebodes da adamianisTvisac miud-
gomeli iyos... Cveni mizania romi^ mTeli samyaros dedaqala-
qi da nuTu SevuSindebiT msxverpls, tanjva-wvalebas da mi-
zanze uars vityviT... gaxsovdeT, rom Cveni gza dasruldeba
marsis mindorze tibrsa da romis galavans Soris~.
unda iTqvas, rom armiisadmi hanibalis mimarTvam Sede-
gi gamoiRo da punebma dRevandeli kola dela traversetis
gadasasvleliT daiwyes alpebis forsireba. rac ufro maR-
la midiodnen hunebi adgilobriv mTiel tomTa aqtiuroba

- 369 -
miT ufro izrdeboda. punebi didi msxverplis fasad miak-
vlevdnen gzas. TviT hanibali fexis yovel gadadgmaze jari-
skacebs mamacobis magaliTs aCvenebda. seqtembris bolosT-
vis punebma CaaTaves alpebis ukanaskneli safexuri da md.-
pos xeobaSi gavidnen. axali karTagenidan md. pomde, daaxl.
1600 km manZili, punebma xuT TveSi gaiares. aqedan uSualod
alpebis forsirebas dasWirda 15 dRe. 100 aTasiani armiidan
italias miaRwia 26 aTasma. ganaxevrebuli armia hanibalma
md. pos xeobaSi mcxovrebi galebiT Seavso.
italiaSi hanibalis uecarma gamoCenam romSi panika ga-
moiwvia. maSin ambobdnen: hanibalma gadmolaxa maradiuli
TovliT Semosili alpebis mwvervalebi da italias zecidan
moevlinao. erTbaSad romis xelisuflebas uamravi sazruna-
vi gauCnda. senatma saswrafod ukan gaiwvia siciliaSi myofi
meore konsuli longinusi.

pirveli gamarjvebebi
Zv.w. 218 wlis oqtomberSi md. ticinusis napirze gaimar-
Ta romaelebsa da hunebs Soris pirveli Setakeba. pirispir
idgnen publius scipioni da ha-
nibali. gansxvaveba iyo sardle-
bis strategiasa da taqtikas So-
ris. scipioni dinjad cdilobda
Seekra romisaken mimavali gzebi,
xolo hanibali ki swrafi moqme-
debiT miiswrafoda romaelebi-
sTvis ar mieca amosunTqvis sa-
Sualeba. brZolis win hanibalma
tyve gal gladiatorTa Serkine-
ba gamarTa, Semdeg ki armias sit-
yviT mimarTa: @`Cven zurgs ukan
ZiriTadi brZolebis areali alpebia win ki boboqari padusi.
pirvelsave brZolaSi an unda ga-
vimarjvoT^ an davixocoT. sxva gamosavali ar aris. gamarjve-
buls bedi gaugonari saCuqrebiT aavsebs... Tu bedis saswori
mtrisken gadaixara, maSin mag brZolaSi unda veZeboT sik-
vdili da ara gaqcevaSi xsna~.

- 370 -
 brZola karTagenelebma daiwyes. maT elvisebur dar-
tymas brZolis sakuTari taqtika romaelebma ver daupiris-
pires. numidieli cxenosnebma aSkarad dajabnes romauli ka-
valeria da „mglis naSierebi“ alyaSi moaqcies. ukanasknele-
bi Tavs damarcxebulad ar Tvlidnen, magram xelCarTul
brZolaSi scipioni daiWra, ramac gadawyvita brZolis bedi.
scipioni grZnobda, rom armiis gadarCenaze unda ezruna,
amitomac laSqari saswrafod ayara, mTeli Rame atara da Ta-
vi q.placencias Seafara.
punebma ticiniusis velze didi moraluri gamarjveba
moipoves. ukve maT megobroba da TanamSromloba SesTavazes
cizalpieli galebis nawilma. es ki niSnavda, rom TandaTan,
antiromaulma koaliaciam daiwyo frTebis gaSla. hanibali
Cqarobda. igi generaluri brZolis gamarTvas eswrafvoda.
grZnobda, rom dayovneba roms mdgomareobidan gamorkvevis
saSualebas miscemda. saerTod, hanibalis, rogorc sardlis
Tviseba iyo misi samxedro siverage, romelmac SemdgomSi
mravaljer Seiyvana romaelebi SecdomaSi.
amasobaSi, Crd. italias moaRwia meore konsulma - sem-
pronius longinusma. man trebiasTan SeierTa scipionis ar-
miis naSTebi. Seusvenebeli marSisgan longinusis legionebi
daRlili iyvnen. amas isic daemata, rom scipioni ar gamoja-
mrTelebuliyo. amitomac umaRlesi mTavarsardloba meore
konsulma - longinusma ikisra.
dekembris dasawyisSi karTagenis armia md. trebias mi-
adga. hanibalis gegmiT kavaleria ganTiadisas unda dasxmo-
da romaelTa banaks, xolo rodesac brZola gaxurdeboda,
nel-nela ukan unda daexiaT da romaelebic unda gamoetyue-
binaT. brZola punebis gegmiT warimarTa. kulminaciur mo-
mentSi romaelebs zurgidan daartya Casafrebulma karTa-
genis armiis nawilma, ramac gadawyvita brZolis bedi. roma-
elebi gaaTkecebuli ZalebiT ibrZodnen, maT SeZles spilo-
ebis ukuqcevac, magram brZolis bedi ukve gadawyvetili iyo.
romaelTa mdgomareoba imanac gaarTula,^ rom maT mdinaris
ukan gadmosalaxad Zala aRar eyoT. 36 aTasi meomridan kar-
TagenelTa alya gaarRvia da q. placencias Tavi 10 aTasma ro-
maelma Seafara.
- 371 -
 zarali ganicada hanibalmac. rac mTavaria man dakarga
TiTqmis yvela spilo, magram gamarjvebis nayofis fasi ganu-
zomlad didi iyo. trebias Semdeg mTeli cizalpiuri galia
ramodenime umniSvnelo tomis gamoklebiT hanibalis mxare-
ze gadavida.
zedized ori marcxis Semdeg^ romi sayovelTao SiSma mo-
icva. yovel wuTs @moelodnen „maradiuli qalaqTan“ haniba-
lis gamoCenas. SiSs isic aZlierebda, rom romaelTa warmod-
geniT orgzis damarcxebuli da demoralizebuli armia qa-
laqis dacvas veRar SesZlebda. amitom^ Zv.w. 217 wlisaTvis
konsulebad arCeul gneus serviliuss (Zv.w. III s.) da gaius
flaminiuss (Zv.w. ?-217 ww.) daevala axali armiis Sekreba da
mterTan angariSsworeba. Zv.w. 217 wlis gazafxulze hanibali
apeninis mTebiT Sua italiisken daiZra. romi marcxis Semdeg
male gamoerkva. axlad arCeuli konsulebi dauyovnebliv
gaemarTnen CrdiloeTisaken, SeierTes scipionis da longi-
nusis narCeni legionerebi da apeninis mTebis gadasasvle-
lebis Caketvas Seudgnen.
centralur italiaSi Sesvla SeiZleboda areciisa da
ariminumis gzebiT. Sesabamisad, flaminiusi areciaSi daba-
nakda, xolo serviliusi ariminumSi. Yyovelgvari logikiT
hanibali am gzebiT unda Sesuliyo Sua italiaSi, amitom
sruliad uyuradRebod datoves konsulebma etruriaSi md.
arnos Waobiani adgilebi. swored es gamoiyena hanibalma.
oTxi dRe da Rame midioda punebis mxriv Waobis forsireba.
@xalxi cvioda wyliTa da lafiT savse Rrma ormoSi, iZire-
bodnen, magram megzurebs kvaldakval mihyvebodnen. rTul
mdgomareobaSi Cavarda TviT hanibali. erTaderT spiloze
amxedrebuli mZime avadmyofi miuZRoda armias. Lliviusis ga-
dmocemiT mas Tvalebis anTebac daemarTa, ris gamoc cal
TvalSi savsebiT dakarga mxedveloba. siZneleebis miuxeda-
vad karTagenis armiam gauZlo gzis simkacres.
romaelebi ^amaod elodnen punebs, rogorc ki maT gaiges
karTagenelebis marSruti, isini aCqardnen. flaminiusi ar
daeloda meore konsuls da gadawyvita dauyovnebliv Sebmo-
da mters, romelsac dRes Tu ara xval SesaZloa romze mieta-

- 372 -
na ieriSi. hanibalic amas eloda. man winaswar gansazRvra mo-
mavali brZolis adgili - trazimenis tba. igi tbas im mxri-
dan miadga, romelic TiTqos TviT bunebas Seuqmnia safrad.
tba TiTqmis zed ekvroda mTas da maT Soris mxolod viwro
sanapiro zoli rCeboda. Semovidnen Tu ara romaelebi viw-
robebSi, punebi yoveli mxridan ekveTnen maT da alyaSi moaq-
cies. romaelTa mdgomareoba kidev ufro daamZima Camowo-
lilma nislma da isini Sedrken. kritikul momentSi flami-
niusma SeZlo legionerTa gamxneveba, igi uSiSrad gadaeSva
brZolis yvelaze saSiS ubanze. brZola sam saaTs gagrZelda
da mxolod flaminiusis sikvdilma aiZula romaelebi brZo-
lis veli mietovebinaT. 33 aTasi romaelidan brZolis velze
ganisvenebda 15 aTasi. mxolod 6 aTasma moaxerxa alyis gar-
Rveva. punTa zarali mxolod 2500 meomari iyo.
trazimenTan gamarjvebam hanibalis armia kidev ufro
daarwmuna sakuTari Zalebis ZlierebaSi. amasobaSi meore
konsuli serviliusic miuaxlovda mowinaaRmdeges, magram
man brZolas Tavi aarida. punebs TiTqos romisaken gza xsni-
li hqondaT, magram hanibalma qalaqze Setevas Tavi aarida,
yvelafers gverdi auara, adriatikis zRvis mimarTulebiT
wavida da naxevarkunZulis srul aoxrebas Seudga.

kanes brZola
trazimenis brZolis Semdeg hanibalma armia adriati-
kis zRvasTan daasvena. man armia SeiaraRa romauli saWurve-
liT da rac mTavari iyo kavSiri daamyara karTagenTan. amaso-
baSi, romSi momwifda azri, rom qveynis xsna SeeZlo mxolod
eqstraordinaluri ZalauflebiT aRWurvil pirs - diqta-
tors. diqtatoris daniSvnis ufleba mxolod konsuls hqon-
da, magram serviliusis romSi gamoZaxeba, an masTan werilis
gagzavna ar xerxdeboda. amitom arsebuli wesi dairRva da
xalxma diqtatorad airCia kvintus fabius maqsimusi (Zv.w. ?-
203 ww.). igi Seudga movaleobis Sesrulebas. fabiusi xvdebo-
da, rom marTalia hanibals kargad gawvrTnili armia hyavda,
magram omis gaWianurebiT da wvril-wvrili SetakebebiT, Se-

- 373 -
saZlebeli iyo misi dasusteba. samwuxarod, fabiusis taqti-
kis Sesaxeb romSi ar esmodaT da misgan generalur brZolis
gamarTvas moiTxovdnen.
unda iTqvas, rom fabiusis windaxedulobam Caafiqra
hanibali. man umal igrZno, rom misi gegmebi ganwiruli iyo.
arada, romaeli generali mtkiced icavda Tavis strategias.
fabiusi kvaldakval misdevda punebs da wvril-wvrili Seta-
kebiT maT Tavisufali moqmedebis saSualebas arTmevda. ro-
maelebis generalur brZolaSi gamowvevis yoveli cda mar-
cxiT mTavrdeboda, amitomac hanibalma win wasvla da erT-
erTi mniSvnelovani olqis – kampaniis dalaSqvra amjobina.
kampaniaSi kazinumis uReltexilis da-
kavebiT^ hanibali imedovnebda am regio-
nis mowyvetas romaelebisgan, magram ka-
zinumis nacvlad igi kazilinumSi aR-
moCnda, sadac alyaSi moeqca. man kidec
dasZra meomrebi fabiusis winaaRmdeg,
magram ukanasknelma generaluri Seta-
keba ar miiRo.
araxelsayreli geografiuli mde-
bareoba, sruli garemocva da zamTris
moaxloeba karTagenis armias ganadgu-
rebiT daemuqra. TiTqos punebis xsna ar-
saidan Canda, magram isini isev haniba-
legioneri lis samxedro geniam ixsna. misi brZane-
biT jariskacebma xarebs rqebze CiraRdnebi daamagres da ga-
rekes mwvervalebisken, romaelebs punebis Seteva egonaT, sa-
guSago miatoves da pirdapir cecxlovan figurebisken mia-
Sures. am cru ieriSiT hanibalma isargebla da yovelgvari
dabrkolebis gareSe xeoba gaiara da sazamTrod apuliaSi da-
banakda.
warumateblobam gaaZliera fabiusisadmi ukmayofile-
ba. amasobaSi mas amoewura diqtatorobis vada da igi gadaa-
yenes. sakonsulo arCevnebi^ romSi patriciebsa da plebeebs
Soris cxare brZoliT aRiniSna. sabolood, senatma konsu-
lebad daamtkica gaius terencius varoni (Zv.w. III s. ) da lu-

- 374 -
cius emilius pavle (Zv.w. ?-216 ww.). unda iTqvas, rom konsu-
lebi hanibalTan mimarTebaSi gansxvavebuli strategiis Se-
xedulebebis iyvnen. varoni dauyovnebliv brZolas moiT-
xovda, xolo pavle fabiusis taqtikis momxre iyo.
Zv.w. 216 wlis zafxulSi orive konsuli karTagenelTa
winaaRmdeg daiZrnen. varonis daJinebuli moTxovniT ^konsu-
lebi armias rigrigobiT sardlobdnen. romaelTa gamoCenas
hanibali aRfrTovanebiT Sexvda. man kargad icoda romael
generlebs Soris Camovardnili uTanxmoeba. misTvis cnobi-
li iyo, rom legionerTa umetesobas axalwveulebi Seadgen-
dnen, rac punebisTvis warmatebis garantias iZleoda.^ brZo-
lis dawyebamde hanibalma xerxs mimarTa. man Tavdapirvelad
romaelTa mimarT SiSis iluzia Seqmna. gagulisebulma varo-
nma, rogorc ki dadga misi mTavarsardlobis rigi, arc See-
kiTxa Tavis kolegas da armias md.aufidiusis gadalaxva ub-
rZana. brZanebas pavlec daemorCila.
hanibalmac gadasxa armia mdinaris marcxena napirze^ ka-
nes velze. man gaiTvaliswina velis Tavisebureba, rom zRvi-
dan monaberi qari mdinaris napirze mtvris koriantels aye-
nebda. amitomac man armia ise ganalaga, rom mtveri punebs
zurgSi eyrebodaT, xolo romaelebs ki TvalebSi. idga 2 ag-
visto. brZolis win punTa naxevarmTvarisebrad ganlagebul
armias gamoeyo 500 numidieli, romlebic gaemarTnen roma-
elTa banakisken. maT isini moRalateebad CaTvales da Tavi-
anT rigebSi miiRes. numidielebma isargebles romaelebis
mxridan uyuradRebobiT da moulodnelad maT zurgSi daar-
tyes, gaarRvies legionerTa rigebi da Tavisianebs Seuer-
Tdnen. aman romaelTa simtkices ziani miayena. amasobaSi
brZola „gaxurda“. TandaTan, karTagenelTa centrmac daiw-
yo ukan daxeva da romaelebi karTagenis armiis siRrmeSi mo-
eqcnen. hanibalsac es undoda da romaelebi alyaSi aRmoC-
ndnen. dairRva legionis simtkice da brZolis veli romael-
Ta sasaklaod iqca. mxolod mcire naSTebiT moaxerxa varon-
ma samSvidobos gasvla. 86 aTasi legioneridan brZolis vel-
ze ganisvenebda 48 aTasi. amieridan 2 agvisto romaelTa is-
toriaSi Sav dRed Sevida. punTa zarali 8 aTasi meomeri iyo.

- 375 -
 kanes velze romaelebis katastrofa liviuss kidev uf-
ro saSinel faqtad miaCnda vidre Zv.w. 390 wels galebTan ga-
ncdili marcxi. istorikosis azriT, romaelebma dakarges
qalaqi, samagieroT SeinarCunes armia, romelsac xelewife-
boda ebrZola mis dasabruneblad. kanes velze marcxiT ki
romi yovlad daucveli rCeboda. ukve araferi abrkolebda
punebis romze galaSqrebas da cxenosanTa armiis sardalma
maharbalma urCia hanibals daelaSqra romi:@ „Sen kidev kar-
gad ar gesmis ras niSnavs dRevandeli gamarjveba... oTxi
dRis Semdeg SegiZlia kapitoliumze moilxino... romi SeSi-
nebasac ver moaswrebs, rom mas yelSi vwvdebiT“. am sityvebis
gamgone hanibals mofiqrebisaTvis dro moiTxova, razec ma-
harbalas ganucxadebia: „marTlac da RmerTebi erT adamians
yvelafriT rodi ajildoveben.
Sen,^ hanibal, ici gamarjvebis mo-
poveba, magram misiT sargebloba
ar ZalgiZs“. marTlac, kanesTan
erTi dRis Seyovnebam ixsna romi.
ra garemoebebma SeuSales
xeli panibals romze ieriSis-
kanes brZola Tvis? sxva puni generlebisgan
- dasawyisi gansxvavebiT hanibali pragma-
tulad afasebda punebis da ro-
maelebis SesaZleblobebs. fa-
qtia, rom romze laSqrobisTvis
Tavis Sekavebis mizezebi iyo.
Uupirvelesad mxedvelobaSi mi-
saRebia sagzao manZili kansa da
kanes brZola
- finali
roms Soris, romelic 700 km-ze
meti iyo. Aam manZilis dafarva
dDid armias savaraudod Tve dasWirdeboda. es dro savsebiT
sakmarisi iyo qalaqis dacvelebisTvis saWiro zomebi mi-
eRoT. amis garda, sisxlismRvreli brZolis Semdeg saWiro
iyo karTagenis armiis mwyobrSi moYyvana, rasac ramdenime
dRe sWirdeboda. mxedvelobaSi isic iyo misaRebi, rom hani-
bals ar hqonda saalyo teqnika (katapultebi, tarani...). igi
Zlieri iyo gaSlil velze da ara saalyo brZolebisTvis.
- 376 -
sagunZis eqvsTviani alYya ar iyo punebisTvis sakmarisi sa-
alyo gamocdilebis miRebisTvis. miT ufro, rom qalaqis mi-
Rma romaelebs hyavdaT ramdenime legioni, romlebic moka-
vSireebTan gaerTianebis SemTxvevaSi mrisxane Zalad Camoya-
libdeboda. mTavari mizezi iyo, rom upirobo gamarjvebi-
sTvis hanibals ar hyavda saWiro raodenobis jariskaci. ka-
nes brZolis Semdeg yvela misi qmedeba miznad isaxavda mxo-
lod erTs – apeninis naxevarkunZulze rac SeiZleba miemxro
meti mokavSire miemxro.
kanesTan brZolis Semdeg italikTa umravlesoba hani-
balis mxareze gadavida. gamarjvebebis miuxedavad haniba-
lis mdgomareoba rTuli iyo. mas axali maSveli jari sWir-
deboda da m misiisTvis karTagenSi man Zma magoni (Zv.w. ?-203
ww.) gagzavna. magonma senats moaxsena hanibalis STambeWdavi
warmatebebi - brZolebSi 200 aTasi mowinaaRmdegis ganadgu-
reba, romauli kavaleriis mospoba,^ italikTa didi nawilis
hanibalis mxareze gadmosvla, magram aSkara iyo, rom karTa-
genSi ar esmodaT daxmarebis mniSvnelobis Sesaxeb. karTa-
genis senatma daadgines italiaSi mxolod 4 aTasi numidie-
lis, 40 spilos da fuladi saxsrebis gagzavna. amasTan, ma-
gons daevala gadasuliyo iberiaSi hasdrubalTan, iq Seeg-
rovebina meomrebi da ise SeerTeboda hanibals.
romSic gamalebuli samzadisi mimdinareobda. senati
ukanasknel Zal-Rones ikrebda. Zv.w. 214 wlisTvis konsule-
bad gavidnen meoTxed fabius maqsime da mesamed markus klav-
dius marcelusi (Zv.w. ?270-208 ww.). amjerad romaelebma Se-
icvales fabiusis da marcelusis mimarT azri da miiCnies,
rom maTma windaxedulobam da gulmodginebam Tavis droze
kidec ixsna romi.
Zv.w. 214 wlis gazafxulze hanibali samx. italiis dala-
Sqvras Seudga. pParalelurad gaaqtiurdnen romaelebic. fa-
biusi da marcelusi Seudgnen antihanibaluri winaaRmdego-
bis organizebas. mcire brZolebSi romaelebma gamarjveba
moipoves. Zv.w. 212 wlisaTvis hanibalis yuradRebis orbita-
Si q.tarenti moeqca. man kargad gamoiyena qalaqSi Seqmnili
areulobiT da mas advilad daeufla

- 377 -
 makedonia
kanesTan gamarjvebis Semdeg gadaidga filipe V-sa (Zv.w.
238-179 ww.) da hanibals Soris daaxloebis nabiji. cxadia,
orive mxares Tavisi interesebi hqonda. makedoniis mefes
afiqrebda balkaneTSi romaelTa gavlenis gaZliereba. igi
punebze ukeTes mokavSireebs versad naxavda da amitomac
Zv.w. 215 wels hanibalTan kidec gagzavna elCebi. sifrTxilis
miuxedavad makedoneli elCebi romaelebma Seipyres, magram
maTma advilad daarwmuna isini, rom TiTqos senatTan fili-
pe V-s sagangebo davaleba mihqondaT. am sicruiT qsenofanem
romaelebs Tavi daaRwia.
hanibalma umal gaaforma filipes warmomadgenlebTan
xelSekruleba, romlis Tanaxmad filipem ivaldebula eb-
rZola romis saboloo ganadgurebamde yo-
velgvari teritoriuli pretenziis gare-
Se. sanacvlod, hanibalma ivaldebula bal-
kaneTSi ebrZola filipe V-s sasargeblod.
erTi sityviT, SeTanxmebiT italia punebs
^rCebodaT, xolo saberZneTi makedonias.
filive V
(moneta) hanibalmac gagzavna elCebi, magram isini
romaelebma Seipyres. naTeli gaxda punebis Canafiqri da ro-
maelebmac gaaZlieres adriatikis zRvis sanapiro dacva.
principSi, filipe maSin arc iyo mzad didi omisTvis, magram^
sisustis dafarvis mizniT igi mainc SeiWra epirosSi. aseT
viTarebaSi, romaelebma filipes aumxedres etolielebi da
makedoniis mefe iZulebuli gaxda ukan daexia. Zv.w. 205 wels
status quo-s principiT filipe dauzavda romaelebs.
hanibalis gegma CaifuSa. makedoniam ver SeZlo saWiro
daxmarebis gaweva. filipes neitralizacia iyo romauli di-
plomatiis didi gamarjveba. imavdroulad romaelebma gaaq-
tiures TavianTi kavSirebi numidiis taxtis predendenteb-
Tan da masinisa, hanibalis aqtiuri mokavSire, mefed gamoac-
xades. masinisas romaelebis mxareze gadasvla punebisTvis
niSnavda maTi armiidan numidieli mxedrebis CamoSorebas.
arada, swored numidiuri kavaleria iyo hanibalis armiis
romaelebTan brZolis warmatebis erT-erTi garanti. maSasa-

- 378 -
dame, gonivruli diplomatiiT romaelebma erTbaSad daasu-
stes hanibali armia da masinisasTan erTad karTagenis zur-
gSi saerTo fronti gaxsnes. es ki karTagenis marcxis erT-er-
Ti mizezi iyo.

sicilia
II punikuri omSi sakmao yuradReba daeTmo kunZ. sici-
lias. Tu I punikuri omi romsa da karTagens Soris siciliis
gulisTvis daiwyo, amjerad, saomari ba-
taliebisgan igi ganze rCeboda. I puni-
kur omSi tiran hieron II-is (Zv.w. 270-
215/4 ww.) wyalobiT q. sirakuzs proro-
mauli pozicia ekava. sakmarisi iyo hani-
balis pirveli gamarjvebebi, rom sira-
kuzis tiranma iCqara, Sewyvita romTan
kavSiri da karTagens miemxro. hieronis
mefoba 15 Tves gagrZelda. mas ar apaties
politikuri kursis cvla da qalaqis mo-
arqimede
saxleobam igi sicocxles gamoasalmes.
siciliis sakiTxs romi sifrxiliT ekideboda. igi yvela
xerxiT cdilobda ar daeSva iq karTagenis damkvidreba. kun-
Zuli, rogorc strategiuli punqti, umsxviles rols asru-
lebda xmelTaSua zRvis centrSi. faqtobrivad, vinc siraku-
zs daeufleboda, mas eqneboda omis Semdgomi gagrZelebis
berketi.
hieronis sikvdilma sirakuzSi areuloba gamoiwvia. mo-
saxleobis nawili demokratiuli wyobis aRdgenas moiTxov-
da,^ sxvebi ki tiranias emxroboda. am SinaomiT isargebla
prokarTagenulma partiam da qalaqSi Zalaufleba miitaca.
punebis xelSewyobiT romisTvis rTul momentSi maT far-
Tod gaSales antiromauli kampania. aSkara gaxda, rom sici-
liis sakiTxma romaul militaristul politikaSi seriozu-
li saxe miiRo. senatmac aRar daayovna da iq konsuli marce-
lusi gagzavna. Zv.w. 214 wels marcelusi didi armiiT Cavida
kunZulze da sirakuzis garemocvas Seudga, magram qalaqi
gaZalianda. sirakuzis Tavdacvas saTaveSi antikuri samya-
ros udidesi mecnieri arqimede (Zv.w. 287-212 ww.) edga.

- 379 -
 karTagenmac gagzavna siciliaSi armia. romaelebi aq or
cecxls Soris aRmoCndnen, magram karTagenelTa da siraku-
zis armias Waobis cieba daeria da erTianad Seiwira, ramac
marcelusi safrTxisgan ixsna. amis Semdeg romaelebma kidev
ufro gaaZlieres qalaqis garemocva, magram maTi Setevebi
warumateblad mTavrdeboda. arqimedes wyalobiT sirakuzi
miudgomel simagred iqca. liviusi mis Sesaxeb werda: `mec-
nieri cisa da varskvlavebze ubrwyinvalesi damkvirvebeli
iyo, magram saxeli ufro saomari manqanebisa da iaraRebis
gamogoneba-mowyobiT gaiTqvao~. arqimedes miewereba lod-
sartorcni manqanebis gamogoneba, romlebic SiSis zars
scemdnen romaelTa flots. isini 300-350 metramde isrodnen
qvebs, magram maTi nakli is iyo, rom axlos misul xomaldebs
naklebad vnebda. am naklis gamosworeba arqimedem qalaqis
galavnis SigniT amwe manqanebiT gadaWra. gemis moaxloebi-
sas amwes meSveobiT kauWs xomaldis cxvirs gamosdebdnen,
awevdnen da ayiravebuli xomaldi qalaqis galavans Seaskde-
boda. analogiuri gamogoneba mravali arsebobda antikur
samyaroSi, magram msgavsi efeqti arcerTs iaraRs ar hqonda.
sirakuzi xmeleTidanac mtkiced iyo daculi, magram qa-
laqis SesaZleblobebi mainc SezRuduli iyo. xangrZlivi
alyis Semdeg, Zv.w. 212 wels, sirakuzi romaelebs danebda.
konsulma qalaqi saZarcvavad legionerebs gadasca. swored
maSin daiRupa arqimedec. plutarqes cnobiT mecniers ar ga-
ugia qalaqis dacemis momenti. igi muSaobda naxaze da romae-
lis moTxovnaze gahyoloda, arqimedes pasuxis miRebamde
uari uTqvams. misi sityvebiT gabrazebul meomars mecnieri
iqve mouklavs. ase tragikulad dasrulda antikuri samya-
ros udidesi mecnieris sicocxle. sirakuzis daeuflebiT
romaelebma mTlianad Semoimtkices sicilia.
TandaTan hanibalis laSqrobebma dakarga adrindeli
efeqti. gaqra Zlevamosili sardlis Zveli brwyinvaleba. mas
ukve uWirda Tavisi mokavSireebis dacva-daxmareba, rac kar-
gad gamoCnda q. kapuas magaliTze. yovelives daemata Zv.w. 209
wels kanuziasTan gancdili marcxic. mas CamoSorda adrin-

- 380 -
deli mokavSireebic. es ki hanibalis gegmas katastrofis wi-
naSe ayenebda. aseT viTarebaSi misi xsna SeeZlo mxolod pi-
reneis naxevarkunZulze datovebul hasdrubals.

hasdrubali
II punikur omSi didi roli Seasrula espaneTis fron-
tmac. iq erTbaSad karTagenis ori sardali ibrZoda. hasdru-
bal barkas (Zv.w. ?245-207 ww.) moqmedebis areali md. iberis
dasavleTi teritoria iyo, xolo hanonis ki md. ibersa da pi-
reneis mTebs Soris moqceuli provincia. aseT fonze, espa-
neTSi CasvlisTanave gneus pompeusma (Zv.w. III s.) mizanSewoni-
lad CaTvala karTagenis orive armiis cal-calke ganadgu-
reba. marTlac, romaelma SesZlo hanonis ganadgureba.
hasdrubali hanonis srul ganadgurebas ar eloda. jer
erTi, igi sruliad marto darCa da meorec,
italiisaken mimavali mniSvnelovani teri-
toria romaelebis xelSi aRmoCnda. SurisZi-
ebis mizniT hasdrubali moulodnelad Tavs
daesxa md.iberis SesarTavTan mdgar romaul
flots da pirwmindaT mospo, Tumca Semdgo- hasdrubali
mi winsvla veRar SeZlo.
Zv.w. 217 wlidan hasdrubalis winaaRmdeg romaelebis
ukve ori armia^ ibrZoda gneus da publius scipionebis sar-
dlobiT. aseT viTarebaSi, hasdrubali darwmunda espaneTSi
mis yofnis uperspeqtivobaze da karTagenidan damxmare laS-
qris miRebis Semdeg, ^daiwyo mzadeba hanibalis msgavsi mar-
Srutis gasameoreblad. gulxeldakrefili arc romaelebi
iyvnen. aseT viTarebaSi hasdrubalma iCqara da man romaele-
bs brZola gaumarTa. uTanasworo brZola misi damarcxebiT
dasrulda. hHasdrubalma espaneTi datova da isev karTagenSi
dabrunda.
afrikuli saqmeebis mowesrigebis Semdeg ^hasdrubali
axali armiiT da 30 spiloTi isev espaneTs miaSura. mas Tan ax-
ldnen sardlebi: magoni da hasdrubal hisgoni. amjerad ro-
maelebis winaaRmdeg espaneTSi punebis sami armia ibrZoda.
amitomac romaelebmac armia gahyves da gadawyvites cal-ca-
lke eomaT, magram punebma SeZles romaelebis ganadgureba.

- 381 -
brZolebSi daiRupnen scipionebic. gamarjvebam hasdruba-
li espaneTis mflobeli gaxada. amjerad mas SeeZlo efiqra
romze laSqrobaze da manac misi Sansi gamoiyena.
scipionis daRupvis Semdeg espaneTSi punebis winaaR-
mdeg sabrZolvelad gaigzavna klavdius neroni. igi iq waru-
mateblad ibrZoda, amitomac Zv.w. 209 wlisaTvis mis Semc-
vlelad gaigzavna gardacvlili scipionis vaJi^ 24 wlis pub-
liusi (Zvw. 235-183 ww.).
hasdrubalic gaemzada romaelebTan gadamwyveti brZo-
lisTvis. misTvis naTeli iyo, rom romaelTa Zleva mis Za-
lebs aRemateboda, ami-
tom man SeierTa mago-
nis da hasdrubal his-
gonis armiebi da Zv.w.
208 wels isic alpebis
gavliT gaemarTa ita-
liisaken. Tu hanibali
II punikuri omis
brZoliT miikvlevda bataliebi
gzas, hasdrubals italiis mimarTulebiT TiTqmis araviTa-
ri dabrkoleba ar Sexvda da Zv.w. 207 wlis zafxulSi man
apeninis naxevarkunZulze fexi Sesdga.
romi kidev erTxel dadga didi safrTxis winaSe. adre
Tu marto hanibali aoxrebda italias, amjerad, iq karTa-
genis ori armia imyofeboda. romaelebs unda eCqaraT,^ raTa
punebi ar gaerTianebuliyvnen. imJamad romaelebi droSis
qveS idga 23 legioni. generalitetis azriT^ konsul nerons
daevala hanibalis Sekaveba, magram imis gamo, rom hanibalma
ar iyo informirebuli italiaSi hasdrubalis Semosvlis Se-
saxeb, konsulma gegma Secvala. hanibalis sadarajod 7 aTasi
kaci datova, TviTon ki CrdiloeTisken^ kolega markus
livius druzus salinatorTan (Zv.w. 254-204 ww.) gaemarTa,^ ra-
Ta erTiani ZaliT Sebmodnen hanibals.
hasdrubalma Tavi aarida romaelebTan brZolas da ge-
zi umbriisken aiRo, magram mas isini fexdafex mihyvebodnen.
igi grZnobda, rom misi xsna mxolod saswauls SeeZlo da ma-
inc miiRo romaelTa gamowveva. Zv.w. 207 wlis 23 ivniss, Crd.
italiaSi, md. metavrusTan gaimarTa generaluri brZola
- 382 -
romaelebsa da punebs Soris. hasdrubals droSis qveS hyavda
25 aTasi qveiTi, 5 aTasi cxenosani da 15 spilo. punebTan Se-
darebiT romaelebs yovelmxrivi upiratesoba hqondaT. maTi
armia moiTvlida 47 aTas legioners. ricxobrivi simciris
miuxedavad, punebi gaaTkecebulad ibrZodnen, magram mowi-
naaRmdegis simravlem Tavisi gaitana. misTvis rTul viTare-
baSi hasdrubals nervebma umtyuna, man cxens dezi hkra da
romauli kohortis centrSi SeiWra. yoveli mxridan garemo-
culi puni mTavarsardali didxans ibrZoda vidre romaele-
bma igi ar akuwes.
brZolaSi karTagenis armia
ganadgurda. maTi danakargi Se-
adgenda 10 aTass daRupul me-
omars da amdenive tyves. roma-
elebis danaklisic didi iyo – 10
aTasi legioneri. klavdius ne-
ronis brZanebiT^ hasdrubalis
brZola
gvami monaxes, Tavi mohkveTes da md. metavrusTan
hanibalisTvis Seinaxes. hasdru-
balis daRupviT amoiwura hanibalis daxmarebis ukanaskne-
li imedic.

scipioni
amasobaSi italiaSi hanibalis yofnas romaelebi TiT-
qos SeeCvivnen. punebis mdgomareobidan gamomdinare Seicva-
la hanibalis strategia. Tu adre igi brZolas eswrafvoda,
amjerad hanibali TavdacviTi brZolebiT kmayofildeboda.
man apeninze dakarga TiTqmis yvela monapovari. misi erTad-
erTi imedi hasdrubali iyo, magram Zmis tragediam TvalnaT-
liv daanaxa, rom omi ukve wagebuli iyo.
Zv.w. 206 weli hanibalma srul umoqmedebaSi gaatara.
mis winaaRmdeg romaelebsac araviTari zomebi ar miuRiaT da
arc TviTon arTulebda saqmes. hanibali dadioda italiis
miwaze, rogorc trazimenisa da kanes brZolebis aCrdili.
ukve dro iyo, rom romaelebs aqtiur moqmedebebi daewyoT.
aseT viTarebaSi, Zv.w. 205 wlis konsulma, iberiis gmirma pub-
lius kornelius scipionma, mowinaaRmdegis ganadgurebis

- 383 -
gabeduli gegma wamoayena - saomari moqmedebis afrikaSi ga-
datana.
publius kornelius scipioni patriciusTa wodebas
ekuTvnoda. scipionis winaprebi ori saukunis manZilze
flobdnen konsulis da cenzoris Tanamdebobebs. I punikur
omSi ibrZoda scipionTa ori Zma, maTgan lucius kornelius
scipioni iyo publius afrikelis babua. scipionebis sauke-
Teso SenaZeni iyo maTi keTilSobiluri aRzrda. es gvari
erT-erTi pirveli iyo romSi vinc eziara da propagandas
uwevda berZnul kulturas.
scipion afrikelis dabadebaze arsebuli legendebi e.w.
„romauli aleqsandrianis“ poeturi nimuSia. axalgazrda
scipionis sabrZolo naTloba moxda Zv.w. 218 wlisTvis kar-
Tagenisken mimaval tiberius semprini-
us longinusis armiaSi. hanibalur omSi
man ramdenjerme gamoiCina Tavi. mag., ve-
rceles brZolaSi Tavisi unariani moq-
medebiT publiusma konsuli (mamamisi –
k.s.) gadaarCina. kanes velze igi meore
legionis samxedro tribunis oficris
rangSi iyo da Tu davujerebT gviandel
poetebs, ^brZolis dros mas gadaurCenia
konsuli varoni.^ publiusi imyofeboda
im 4 aTass damarcxebul legionerSi,
romlebmac brZoliT gaikafes gza q. ka-
scipion
afrikeli, nuziisaken. amis Semdeg, scipions pire-
„papirusebis vila“ neis naxevarkunZulze mimdinare brZo-
lebASi vxedavT.
espaneTis dapyroba gaxldaT misi pirveli didi miRwe-
va. marTalia^ xuTwliani espanur omSi erTbaSad sami sarda-
li (publiusi, propretori – silanusi, marcius septimusi)
awarmoebda omebs, magram saomari kampaniis sulisCamdgmeli
mainc scipioni iyo. gansacvifrebeli iyo misi moqmedeba
axal karTagenSi. Tavisi SemwynareblobiT scipionma SesZlo
adgilobriv keltiberTa gulis monadireba. Zv.w. 209/8 wels
igi daeufla axal karTagens. amis Semdeg, publiusi espanur
razmebTan erTad gailaSqra hanibalis Zmis - hasdrubalis
- 384 -
winaaRmdeg, romelic pireneis mTebis gavliT italiisaken
miimarTeboda.
q. bekulasTan, scipionsa da hasdrubals Soris, gaimar-
Ta brZola. punebs terasebze or safexurad moxerxebuli po-
zicia ekavaT. maTi ZiriTadi Zalebi zeda platoze, xolo
mxedrebi da meisreebi qveda moedanze iyvnen ganlagebuli.
publiusi or dRes yoymanobda daewyo Tu ara Seteva, mesame
dRes igi jars piradad gauZRva. punebma romaelebis Sete-
vebs ver gauZles da pireneis mRvimeebisken daixies. beku-
lasTan mopovebulma gamarjvebam kidev ufro ganamtkica
scipionis saxeli.
espanuri kampaniis miwuruls scipionma misTvis moipo-
va yvelaze mZime gamarjveba. im momentSi mis winaaRmdeg
erTbaSad punTa 70 aTasiani ar-
mia ibrZoda hasdrubal^ hisgo-
nis Zis da magonis meTaurobiT.
romaelTa raodenoba orjer nak-
lebi iyo mowinaaRmdegeze. q.
ilipas samxreTiT gaimarTa gene-
raluri brZola. brZola cxeno-
sanTa SetakebiT daiwyo. scipio-
nma da leliusma Seteva miitanes
masinisas da magonis cxenosne-
bze. punebma maTi Seteva mogeri-
es. amis Semdeg, ^meomar mxareebs
Zv.w. 209 w. - brZola
Soris erTgvari „dgomis“ perio- axali karTagenisTvis
di dadga. orive mxares uSede-
god gamohyavda brZolisaTvis armia. apianes Tu verwmune-
biT,^ brZolaSi pubilusma eSmakobas mimarTa da kanes
brZolis hanibalis taqtika gaimeora. man jari axal rigad
ganawyo: centrSi espanelebi, xolo romaelebi flangebze
ganalaga. brZolis win scipionma winaswarmetyvelobis sce-
na gaiTamaSa, riTac man moaxerxa armiis eqstazSi Seyvana.
brZolaSi pirad magaliTs TviT scipioni iZleoda. romaele-
bis Setevebs puneba ver gauZles da ukuiqcnen. ilipasTan
brZoliT dasrulda espaneTisTvis romsa da punebs Soris

- 385 -
dava. II punikuri omis me-14 wlisTavze espaneTi romaelebs
darCaT.
Zv.w. 206 wels, espaneTSi xuTwliani moRvaweobis Tavze,
scipioni ise rom, arc daeloda Semcvlels, sakonsulo ar-
CevnebisaTvis roms gaemarTa. belonas taZarSi man senats Ca-
abara espaneTis dampyrobis angariSi. scipioni uaRresad go-
nivrulad moiqca. man mxolod triumfis gadaxda moiTxova,
rac senatma uaryo da mxolod iSviaTi ceremoniiT - asi xaris
msxverplSewirvis ufleba mianiWa. amis miuxedavad, xalxis
mxardaWeriT, Zv.w. 205 wels publiusi konsulad airCies. mis-
ma Tanamewyvilem publius licinius krasusma yovelgvari
kenWisyris gareSe mas dauTmo siciliaSi moRvaweoba.
scipionma ganWvrita senatorTa mxriv winaaRmdegoba
da avantiurazec wavida. igi daimuqra, rom senatis mxridan
misTvis uaris SemTxvevaSi sakiTxs gadaitanda saxalxo kre-
baze. kamaTis miuxedavad, senatma konsuls ufleba misca si-
ciliis armiiT survilisamebr emoqmeda, anu SeeZlo afrika-
Si gadaetana Semdgomi sa-
omari moqmedebebi. samagie-
rod, scipions uari eTqva
subsidiaze,^ magram neba da-
erTo Semowirulobebis da
Zv.w. 204-203 wlebis
moxaliseebis Sekreba. maSa-
afrikuli kampania sadame,^ scipioni oms war-
marTavda ara saxelmwifos, aramed sakuTari xarjebiT.
senatis mxridan arasaTanado vizirebis mopoveba sci-
pionisTvis mainc gamajvebas niSnavda. saomari operaciebis
afrikaSi gadaitanis ideam romSi igi uaRresad popularuli
gaxada. yvelas sjeroda, rom mxolod scipioni iyo erTade-
rTi, romelic daamarcxebda uZlevel hanibals. scipioni-
sTvis daiwyo Semowirulobebis Segrovebis kampania. marto
etuskebma mas miawodes iaraRi, xorbali da saamSeneblo tye.
43 dReSi aages 30 xomaldiani floti. operatiulobis miuxe-
davad, afrikuli eqspediciis mzadebam mTeli weli waiRo.
Zv.w. 204 wlis zafxulSi romaelTa 40 samxedro da 400 satran-
sporto armada 35 aTasamde jariskaciT afrikisaken daiZra,

- 386 -
sadac misi mxare daikava romis axalma mokavSirem numidiis
mefe masinisam (Zv.w. 240-148 ww.).
vidre romi sakonsulo arCevnebis bataliebiT iyo gar-
Tuli ^karTagenma mas axali safrTxe moumzada. Zv.w. 205 wels
^hanibalis umcrosma Zma – magonma (Zv.w. 243-203 ww.), balearis
kunZulebis gavliT italias miaRwia da genuas daeufla.
Zv.w. 205-204 wlebi romisTvis mainc warmatebuli darCa.
saqme imaSia, rom scipionma utikasTan SesZlo punebis gaena-
dgureba. ukve misTvis uSualod q. karTagenisken gza Tavisu-
fali iyo da scipionic qalaqis mimarTulebiT daiZra. ro-
maelebis mxareze masinisas gadasvlam karTageni saxmeleTo
armiisa da mokavSireTa gareSe datova. Se-
qmnilma viTarebam punebi aiZula elCoba ga-
egzavnaT scipionTan, magram romalis pozi-
cia calsaxa iyo – igi karTagenelebis mxri-
dan iTxovda srul kapitulacias. man punebs
mZime sazavo pirobebi SesTavaza, rac iTva- masinisa
(moneta)
liswinebda: yvela tyves dabrunebas, afri-
kul teritoriebis da xmelTaSua zRvaSi mdebare kunZule-
bis daTmobas, samxedro kontribucias, punebis flotis Sem-
cirebas 20 xomaldamde da a.S. mosafiqreblad punebs miecaT
sami dRe. scipionis moTxovnebi karTagenma uaryo, magram
drois mogebis mizniT, raTa hanibals moeswro dabruneba,
masTan molaparakeba mainc gaagrZeles.
amasobaSi, Zv.w. 203 wels, ^Crd. italiaSi, insubrebis ol-
qSi, magonsa da romaelebs Soris generaluri brZola gaima-
rTa. marTalia ricxobrivi upiratesoba romaelTa mxareze
iyo, magram brZolaSi spiloebis CarTvam gamarjvebis saswo-
ri punebis mxareze gadaxara. TiTqos punebs unda gaemarjvaT
kidec, magram sruliad moulodnelad magoni barZaySi daiW-
ra da cxenidan gadmovarda. am faqtma Secvala brZolis bedi.
karTagenis armiam ukan daixia. magonma brZola meore dRis-
Tvis ar ganaaxla, ayara laSqari da liguriaSi gadavida. iq
mas samSoblosken wasvlis moTxovniT eaxlnen karTagenis
elCebi. manac ar daayovna, meomrebi gemebSi Casva da karTa-
genisken gaemarTa, magram sardiniis napirebTan igi moulod-
nelad gardaicvala.
- 387 -
 puni elCebi hanibalTanac gamocxadnen. liviusis cno-
biT gabrazebul hanibals ganucxadebia: axla ukve daufara-
vad miwveven ukan isini,^ romelTac surdaT Cemi aqedan gayva-
na. yvelanairad cdilobdnen xeli SeeSalaT, uars ambobdnen
maSveli Zalebis da fulis gamogzavnaze. am SemTxvevaSi hani-
bali savsebiT swori iyo. faqtobrivad igi daamarcxa karTa-
genis senatis ukuqmedebebma da Surma. wasvlis win hanibalma
masTan myof italikebs SesTavaza afrikaSi wasvla, magram
uari miiRo. maSin misi brZanebiT isini erTianad amowyvites.
hanibalma apeninis naxevarkunZuli datova. Zv.w. 203-202
wlebis zamTari man laSqris Segroveba-organizebas moindo-
ma. aq saintereso faqtic moxda. misi mzveravebi SemTxveviT
Seipyres romaelebma da isini scipions miuyvanes. qserqses
msgavsad romaelma isini legionerebis winaSe Camoatana da
Semdgom gauSva. am JestiT man punebs romauli iaraRis siZ-
liere aCvena.
momentis sirTulem hanibali Caafiqra da man moiTxova
scipionTan Sexvedra. Cans,^ orive mxedar-
TmTavars surda erTmaneTis xilva. dRes
Znelia maTi saubris realuri Sinaarsis
gadmocema, magram istorikosebis azriT
saubari unda yofiliyo mSvidobaze. mxa-
reebi ver SeTanxmdnen sazavo pirobebze da
sabrZolo orivem bedi omis RmerTs miando. meore
spilo
dRes mowinaaRmdegebi sabrZolvelad ga-
newyvnen. mosalodneli iyo grandiozuli generaluri brZo-
la, romelSic punebi ibrZodnen arsebobisaTvis, xolo ro-
maelebi msoflio batonobisTvis. amasTan, erTmaneTs eqiSpe-
boda yvela drois udidesi mxedarTmTavarebic.
Zv.w. 202 wlis 19 oqtombers, zama-naragaras monakveTze,
romaelebsa da punebs Soris gaimarTa generaluri brZola.
grZnobda ra momentis simZimes hanibalma moindoma Cveuli
taqtikiT - erTi dartymiT romaelebis damarcxeba. am amoca-
nis Sesrulebas igi spiloebiT fiqrobda. amisTvis man armi-
is win 80 spilo ganalaga. TviT liviusis SeniSvniT, amdeni
spilo manamde aravis gamouyvania brZolaSi.

- 388 -
 hanibalis armia gamoirCeoda samxedro wyobis gansaku-
Trebuli xelovnebiT. wina xazze ganlagdnen keltebi, bale-
arebi ^da sxva daqiravebulebi, romlebsac unda mieRoT ro-
maelebis pirveli dartyma. Semdgom, maT mosdevdaT karTa-
genis armiis ZiriTadi birTvi Zveli gvardia da libielebi.
maTi amocana iyo daRlil mowinaaRmdegeze dartymis miyene-
ba. mesame rigSi idgnen naklebad sando italieli emigrante-
bi. isini gadamwyvet rols ar asrulebdnen da maTi funqcia
iyo daesrulebinaT mowinaaRmdegis ganadgureba.
rac Seexeba romaelebs, scipionma ga-
iTvaliswina punebis armiis Zlieri da su-
sti mxareebi. karTagenelebis sapirispi-
rod scipionma armia ganawyo ara erTiani
frontiT^, aramed dahyo wvril erTeule-
bad - manipulebad, romelTa Soris spilo-
ebisTvis specialurad datovebuli iyo ga-
sasvlelebi. marcxena flangze scipionma
italieli mxedrebiT ganalaga leliusi,
xolo marjvenaze numidieli cxenosnebiT
masinisa. manipulebs Soris gasasvlelSi
man msubuqad SeiaraRebul jariskacebi Ca-
ayena, romlebsac daevalaT spiloebi moeq-
ciaT gadajvaredinebuli cecxlis qveS.
brZola scipionis gegmiT warimarTa.
Seteva romaelebma daiwyes. isini xmauriT
ekveTdnen punebs. spiloebi dafrTxnen,
ukan daixies da TavianT marcxena flangi
moSales. es momenti kargad gamoiyena masi-
nisam, mowinaaRmdeges daartya da misi ka-
valeria^ mTlianad moSala. amasobaSi, pu-
nebma didi gaWirvebiT daaSoSmines spilo-
ebi da isini romaelebisaken mimarTes. spi- zamas brZola
loebi Rrmad SeiWrnen scipionis ganlage- (romaelebi - pu-
nebi)
baSi da didi zaralic miayenes, magram ga-
dajvaredinebulma cecxlma isini kvlav daafrTxo. amjerad,
SeSinebulma spiloebma karTagenis marjvena flangs Seuti-
es da iqac arev-dareva Seitanes. amiT isargebla leliusma
- 389 -
da punebis marjvena kavaleria moSala. amrigad, is upirate-
soba, rasac brZolebSi kavaleriis saxiT flobda hanibali^
misive spiloebis wyalobiT aRar arsebobda.
warmatebas miaRwia romaelTa qveiTma jarmac. pirveli-
ve dartymiT maT gatexes karTagenis mewinave razmis winaaR-
mdegoba. amas isic daemata, rom meore rigma daagviana brZo-
laSi Cabma. saqme iqamdec mivida, rom ukan daxeulma moqirav-
neebma hunebis zurgSi xelCarTuli brZola atexes, magram
hanibalma moaxerxa maTi gzidan CamoiSoreba. kulminaciur
momentSi hanibalma brZolaSi Caeba karTagenis rezervi - ve-
teranebi. marTalia isini brwyinvaled umklavdebodnen ro-
maelebs, magram kritikul momentSi karTagenis armias zur-
gidan daartya leliusma da masinisam, ramac praqtikulad
gadawyvita brZolis bedi. zamas velze gamarjveba romaele-
bs darCaT.
karTagenis ukanaskneli imedi^ - hanibalis armia ukve
aRar arsebobda. zamas velze ganisvenebda 20 aTasi puni da 5
aTasi romaeli. gamarjvebulebs darCaT auracxeli simdid-
re, maT Soris 132 sabrZolo droSa. punebs isRa darCenoda,
rom daTmobaze wasuliyvnen da maTTac sciponTan elCoba wa-
rgzavnes. scipionma kargad icoda, rom misTvis q. karTagenis
aReba ioli ar iyo. amasTan iyo saSiSroebac, rom alyis gaWi-
anureba uaryofiTad imoqmedebda mis reputaciaze. aseve mo-
salodneli iyo axali mTavarsardlis Camosvla, romelic
misi gamarjvebis nayofs miiTvisebda da manac Tanmxvedri na-
biji gadadga.
sazavo pirobebi punebisTvis erTob mZime iyo. marTa-
lia karTageni damoukideblobas inarCunebda, magram rCebo-
da mxolod afrikul saxelmwifod. romaelebs mihqondaT
floti, spiloebi, 10 aTasi talanti kontribucia, 100 mZeva-
li da a.S. sazavo pirobebma karTagenis moqalaqeebi aRaSfo-
Ta. maSin tribunaze avida TviT hanibali, romelmac Tanamo-
qalaqeebs dauxata omis Semdgomi suraTi. mis sityvebSi iyo
erTi umTavresis azri – karTagenis xsna mxolod sazavo pi-
robebis miRebaSia.

- 390 -
 unda iTqvas, rom vidre punebSi midioda sazavo piro-
bebis Taobaze kamaTi, scipionma, gamarjvebuli armia auCqa-
reblad dasZra q. karTagenisken. misma nabijma daaCqara mo-
vlenebis ganviTareba. scipionTan gamocxadda punebis wa-
rmomadgenloba, romlebsac gadaecaT romaelebis axali mo-
Txovnebi - amjerad^ karTagenis flotis Semcireba 10 xomal-
damde, romaelebisTvis spiloebis, 10 aTasi talanti kon-
tribuciis gadacema, masinisasTvis CamorTmeuli numidiis
samflobelos dabruneba da valdebuleba, ^rom romis neba-
rTvis gareSe punebi ar awarmoebdnen saomar moqmedebebs af-
rikaSi Tu mis sazRvrebs miRma.
aSkara iyo, rom zavi scipionsac eCqareboda. sxvebisgan
gansxvavebiT Seqmnil viTarebas igi pragmatulad Wvretda.
liviusis cnobiT samxedro sabWos yvela wevrs iTxovda omis
gagrZelebas da karTagenis saboloo ganadgurebas, magram
omis gaWianurebis da amasTan dakavSirebiT armiis xelmZRva-
nelis Secvlis saSiSroebam, isini aiZula daTanxmebuliy-
vnen mTavarsardlis pozicias. Zv.w. 201 wels^, publius kor-
nelius scipionma, romidan Camosuli warmomadgenlebis
Tvalwin xeli moawera samSvidobo xelSekrulebas. amiT da-
esva wertili meore punikuri omis msvelobas.
saocari iyo scipionis bedi. misi mama pirveli iyo vis-
Tanac gamarjveba moipova hanibalma. amasTan, igi pirveli
iyo visTanad hanibali damarcxda. scipioni ukve didebis ze-
nitSi iyo da manac romSi ubrwyinvalesi triumfi gadaixada,
romlis msgavsi „maradiul qalaqSi“ aravis enaxa. TavianT
gmirs romaelma xalxma uwoda „afrikeli“ da „didi“.
meore punikur omSi moxda romaul-italiuri federa-
ciis simtkicis Semowmeba. mokavSireTa nawili vinc omis
dros gadavida hanibalis mxareze mkacrad daisajnen. romma
moaxdina maTi miwebis konfiskacia, qalaqebs CamoerTva saqa-
laqo ufleba da a.S. mTlianobaSi romauli politika moka-
vSireebTan urTierTobaSi gaxda kidev ufro mkacri. dasjil
italikebs waarTves miwis 1\3 dan 2\3-mde, ramac gamoiwvia sa-
xelmwifo fondis mkveTri zrda.

- 391 -
 hanibalur omSi gamarjvebas hqonda saerTaSoriso mni-
Svnelobac. romma ukve domionirebuli roli moipiva da ami-
eridan igi xmelTaSuazRvispireTSi uZlieres saxelmwifod
gadaiqca. Sesabamisad, dasavleTSi gamarjvebis Semdeg, roma-
ul dampyroblur politikaSi momwifda danarCeni msofli-
os dapyrobis idea. ukve, romaelTa yuradReba gadatanili
iqna aRmosavleTSi, elinisturi saxelmwifoebis winaaR-
mdeg.
punikuri omebis Semdeg `mglis naSierTa~ xelSi aRmoC-
nda apeninis naxevarkunZulis miRma mdebare axali terito-
riebi: sicilia, sardinia da korsika, karTagenuli samflo-
beloebi pirineis naxevarkunZulze, romelsac romaelebma
espaneTi uwodes.
msoflio saxelmwifod gadaqcevam senatis winaSe daaye-
na dapyrobili teritoriebis mmarTvelobis mowyobis sa-
kiTxi. senatorTan nawili iTxovda dapyrobil teritorieb-
ze SeeqmnaT romze damokidebuli saxelmwifoebi adgilo-
brivi dinastiebiT. sxvebi (fabius maqsimusi, markus kato-
ni...) provincialuri mmarTvelobis SemoRebis momxreebi
iyvnen, romelic maSindel saxelmwifoebriv struqturaSi
axali realoba iyo. Cans, scipioni maT azrs miemxro da dap-
yrobili teritoriebi provinciebad gamocxadda, romelTa
saTaveSi iniSnebodnen yofili romaeli magistratebi – kon-
sulebi, pretorebi da a.S.
romis zRvis iqiTa pirvelma samflobelebma siciliam,
sardiniam da korsikam provinciis statusi miiRes Zv.w. 227
wels. Zv.w. 197 wels dapyrobili pirineis naxevarkunZulze
Seiqmna ori provincia - Soreuli da maxlobeli espaneTi.
provincialuri mmarTvelobis dawesebiT romma SesZlo da-
savleTis teritoriebis, romlebic ganviTarebiT dabal sa-
fexurze idgnen, CaexarSa romaul qvabSi. maT SesZles iq
erTgvari progresis Setana. amave dros, dasavleTSi, ukve
aRar iyo mniSvnelivani Zala, romelic SesZlebda win aRdgo-
moda „mglis naSierebs“.

- 392 -
 rekomendirebuli literatura1

zogadi

 g. qavTaria, Zveli romi, t. I, Tb., 2016;

 a. wereTeli, Zveli romis istoria, t. I, Tb., 1957;
 a. wereTeli, Zveli romis istoria, Tsu., 1992;
 Вегнер В. Рим. Начало, распространение и падение всемирной
империи римлян. т. I, Мн., 2002. 676 с.
(https://www.twirpx.com/file/1123048/);
т. II, Мн., 2002. 468 с. (https://www.twirpx.com/file/1124169/)
 Виппер Р. Римская цивилизация, М., 2017, 416 с.
(https://www.twirpx.com/file/2112580/);
 Моммзен Т. История Рима, Ростов-на/Дону, т. 1-2, 1997;
 Моммзен Т. История Рима (ancientrome.ru/publik/article.htm?a=12710-
72582);
 Ковалев С. История Рима, Л., 1986 (www.sno.pro1.ru/lib/kovalev/-
index.htm);
 История древнего Рима, сост. К. Паневин, СПб., 1998;
 История древнего Рима, под ред. В. Кузищина. Учебник. М., 2000
(www.sno.pro1.ru/lib/istoriya_rima/pdf);
 Машкин Н. История древнего Рима. Учебник. М., 2006
(www.twirpx.com/file/631121/;
 Римское частное право, Учебник под под ред. И. Новицкого, И. Пете-
рского, М., 2005 (http://lib.maupfib.kg/wp-content/uploads/no-
vizkiy.pdf);
 Сиваракша И. Римское частное право: Учебное пособие. Оренбург,
2013 (www.oimsla.edu.ru/sites/default/files/f56.pdf);
 Ферреро Г. Величие и падение Рима. т. 1. Создание империи. СПб.,
1997 (http://flibusta.site/b/166454/read#t162);
 Ферреро Г. Величие и падение Рима. т. 2. Юлий Цезарь. СПб., 1997
(http://flibusta.site/b/176461);
 Garrett G. The History of Ancient Rome, University of Michigan Press,
1999 (http://elibrary.bsu.az/books_400/N_144.pdf);

1
naSromSi dasaxelebuli literatura moiZebneba bsu-s, niko be-
rZeniSvili institutis da akaki wereTlis saxelobis baTumis sa-
jaro bibiloTekis wignsacavebSi.
- 393 -
 Niebuhr G. The History of Rome, v. I-II, Philadelphia, 1835
(https://www.academia.edu/42279796/History_of_Rome);
 Kuiper K. Ancient Rome: from Romulus and Remus to the Visigoth
invasion. New York. 2011
(https://www.academia.edu/35019126/ANCIENT_ROME_pdf).

qrestomatiebi da leqsikonebi

 g. gozaliSvili, Zveli msoflios istoriis qrestomaTia,

t. II, Tb., 1958;
 Античный мир. Словарь-справочник (http://sbiblio.com/biblio/content.a-
spx?dictid);
 Античные писатели (Словарь). Составители: М .Белкин, О. Плахот-
ская, 1998 (niv.ru/doc/dictionary/ancient-writers/index.htm);
 Лисовый И., Ревяко К. Античный мир в терминах, именах и названиях:
Словарь-справочник по истории и культуре Древней Греции
и Рима, ред. А. Немировский, Мн., 1997 (https://klex.ru/t7d);
 Хрестоматия по истории древнего мира (Эллинизм. Рим). М., 1998
(https://www.sgu.ru/sites/default/files/textdocsfiles/2013/11/13/c
hrestomatiya.pdf);
 Хрестоматия по истории древнего Рима, под ред. С. Утченко, М., 1962
(www.twirpx.com/file/165264);
 Хрестоматия по истории древнего Рима, под ред. В. Кузищина, М.,
1987;
 lexicon der Antike. VEB Bibliographisches institute Leipzig. 1982.

internet veb-gverdi

 http://ancientrome.com;
 http://ancientrome.ru/publik/index.htm;
 http://www.ancient-rome.com;
 http://atlasofancientrome.com;
 https://www.history.com/topics/ancient-rome/ancient-rome.

- 394 -
 Tavi I. Zveli romis istoriis
wyaroTmcodneobada istoriografia
a) Zveli romis istoriis wyaroTmcodneoba
 antikuri literaturis anTologia (romauli literatu-
ra), Seadgina, winaTqma da sakuTar saxelTa ganma-
rtebebi daurTo e. kobaxiZem. w. III, 2009;
 avgustusTa istoriis mwerlebi = Scriptores Historiae Augustae.
(http://www.thelatinlibrary.com/sha.html);
 avgustusTa istoriis mwerlebi = Властелины Рима: Биографии
римских императоров от Адриана до Диоклетиана, Пер. С.
Кондратьева, под ред. А. Доватура, М., 1992;
 ampeliusi = Liber memorialis
(https://latin.packhum.org/loc/1206/1/0#0);
 ampeliusi = Луций Ампелий, Памятная книжица. Пер. и комм. А.
Немировского. СПб., 2002; ВДИ., 1989, №1, с. 253-267, №2, с.
221-252;
 apiane = miTridates omebis istoria, berZnuli teqsti qa-
rTuli TargmaniTurT gamosca, Sesavali da saZi-
ebeli daurTo T. yauxCiSvilma, Tb., 1959;
 apiane = Roman History, v. IV-VI, Loeb Classical Library, Harvard,
2002 (https://www.loebclassics.com);
 apiane = Аппиан Александрийский, Римская история, пер. с греч. под
ред. С. Жебелева, О. Крюгера, Е. Голубцова, Л. Кофанова, М.,
2002;
 apiane = Севастьянова О., Аппиан и его «Римская история», М/Л.,
ВДИ, 1950, №2, с. 254-291;
 apiane = Заборовский Я. Аппиан и римская civitas в последнии век
существования республики, ВДИ, 1981, №4, с. 138-144;
 apiane = Шелов Д., Аппиан-историк митридатовых войн, Проблемы
античной культуры, М., 1986, c. 114-115;
 diodore sicilieli = The Library of History
(http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Diodorus_
Siculus/home.html
 diodore sicilieli = Диодор Сицилийский, Историческая би-
блиотека, XXXIV-XXXV. 2, 1-23; 33-38; 43; 48. Пер. С. Ко-

- 395 -
 ндратьева, Хрестоматия по истории древнего мира (Элли-
низм. Рим), М., 1998;
 diodore sicilieli = Строгецкий В. Введение к исторической
библиотеке Диодора Сицилийского и его историко-философ-
ское содержание, ВДИ, 1986, № 2, с. 65-82;
 evsevi kesarieli = Opera Eusebii apud Documenta Catholica
Omnia (Latine, Anglice, Graece)
(https://www.documentacatholicaomnia.eu/20_30_0265-0339-
_Eusebius_Caesariensis,_Sanctus.html);
 evsevi kesarieli = Кривушин И. Рождение церковной историогра-
фии: Евсевий Кесарийский: Учеб. пособие, Иваново, 1995;
 evtropiusi = Breviarum Historiae Romanae
(http://www.thelatinlibrary.com/eutropius.html);
 evtropiusi = Евтропий, Краткая история от основания Города. Пер.
А. Донченко, c. 5-76. Римские историки IV века, М., 1997;
 evtropiusi = Егоров А. Императорская власть в «Бревиарии»
Евтропия, Античное общество - IV: Власть и общество в анти-
чности. Материалы международной конференции антикове-
дов, СПб., 2001 (http://centant.spbu.ru/centrum/publik/confcent-
/2001_03.egorov.htm);
 evtropiusi = Кареев Д. Позднеримская историография перед вы-
зовом времени: Евтропий и его «Бревиарий от основания Го-
рода». СПб., 2004, 250 c.;
 eniusi = Fragmenta
(http://www.thelatinlibrary.com/enn.html);
 varoni = Rerum Rusticarum De Agri Cultura
(http://www.thelatinlibrary.com/varro.rr1.html);
 varoni = Сидорович О. Марк Теренций Варрон и антикварная тради-
ция, c. 165-273, Анналисты и антиквары: Pимская истори-
ография конца III-I в. до н. э. М., 2005;
 iustini = Historiarum philippicarum T. Pompeii Trogi L. XLIV
(http://www.thelatinlibrary.com/justin.html);
 iustini = Юстин., Эпитома сочинения Помпея Трога «Historia phili-
ppicae», пер. А. Деконского и М. Рижского, под ред. М. Гра-
барь-Пассек, ВДИ, 1955, 1, с. 199-243;
 kasiosi = Roman History
- 396 -
 (https://www.loebclassics.com/view/dio_cassius-roman_histo-
ry/1914/pb_LCL032.7.xml?result=1&rskey=PzzghA);
 kasiosi = dion kasiosis cnobebi saqarTvelos Sesaxeb, te-
qsti qarTuli TagmaniTurT gamosca, Sesavali da
komentarebi daurTo n. lomourma, Tb., 1966;
 katoni = Orationum Fragmenta da De Agri Cultura
(http://www.thelatinlibrary.com/cato.html)
 katoni = Фрагменты речей Марка Порция Катона, пер. Н.Tрухиной,
Политика и политики „Золотого века“ Римской республики,
М., 1986, с. 172-182;
 katoni = Марк Порции Катон, Земледелие. Пер. и комм. М. Серге-
енко при участии С. Протасовой, Отв. ред. И. Толстой, М.-Л.,
1950;
 katoni = Stim A., Cato the Censor, Oxford, 1978;
 keisari = De Bello Gallico, De Bello Civili, De Bello Alexandrino, De
Bello Africo da De Bello Hispaniensi
(http://thelatinlibrary.com/caes.html);
 keisari = Цезарь, Записки Юлия Цезаря, Переводы, статии и комме-
нтарии В. Горенштейна и М. Покровского. М., 1999, с.1-445;
 laktanciusi = Divinarum Institutionum, L. VII da De Mortibus Perse-
cutorum (http://www.thelatinlibrary.com/lactantius.html);
 laktanciusi = Лактанции, О смертях преследователей (De mortibus
persecutorum). Пер. с латинского языка, вступительная статья,
комментарии, указатель и библиографический список В. Тю-
ленева, С-Пб., 1998;
 laktanciusi = Creed J. Lactantius de mortibus persecutorum. Oxf.,
1984;
 lampridiusi = Властелины Рима, пер. С. Кондратьева, под реда-
кцией А. Доватура, М., 1992;
 liviusi = Ab Urbe Condita (http://www.thelatinlibrary.com/liv.html);
 liviusi = Тит Ливий. История Рима от основания Города. Пер. под
общей ред. Е. Голубцовой, т. I-III. M., 1989-1993;
 liviusi = Кузнецова Т., Миллер Т. Античная эпическая историогр-
афия: Геродот. Тит Ливий. М., 1984;
 liviusi = Кнабе Г. Рим Тита Ливия - образ, миф и история, c. 647-

- 397 -
 708, Тит Ливий. История Рима от основания Города. т. 3, М.,
2002;
 lukanusi = De Bello Civili sive Pharsalia
(http://www.thelatinlibrary.com/lucan.html);
 lukanusi = Лукан Марк Анней. Фарсалие или поэма о гражданской
войне, Пер. Л. Остроумова. Редакция, статья и комментарии
Ф. Петровского. М/Л., 1957;
 marcelinusi = Res Gestae L. XXXI
(https://la.wikisource.org/wiki/Res_Gestae_Libri_XXXI);
 marcelinusi = Аммиан Марцеллин, Римская история. Пер. с лат.
Ю. Кулаковского и А. Сонни. СПб., 1996;
 marcelinusi = Соколов В. Аммиан Марцеллин как последний пре-
дставитель античной историографии. ВДИ., 1959, № 4, с. 43-
62;
 neviusi = Fragments of Poems
(http://www.attalus.org/poetry/naevius.html);
 nepoti = Liber De Excellentibus Ducibus Exterarum Gentium da Liber
De Latinis Historicis
(http://www.thelatinlibrary.com/nepos.html);
 nepoti = Корнелий Непот, О знаменитых иноземных полководцах,
Из книги о римских историках. Пер. с лат. и комм. Н. Трухи-
ной. МГУ., 1992;
 paterkulusi = Historia romana Libri Duo
(http://www.thelatinlibrary.com/vell.html);
 paterkulusi = Немировский А., Дашкова М. «Римская история»
Веллея Патеркула. Воронеж, 1985;
 pliniusi = Epistvlarvm Libri Decem da Panegyricus
(http://www.thelatinlibrary.com/pliny.html);
 pliniusi = Плиний, Письма Плиния Младшего. Изд. подготовили
М. Сергеенко и А. Доватур. М., 1984;
 plutarqe = Perrin B. Plutarch's Lives. The Text on LacusCurtius. The
translation is that of the Loeb Classical Library edition, Cambridge
(https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/
Lives/home.html);
 plutarqe = plutarqe, rCeuli biografiebi, ZvelberZnu-
lidan Targmna, Sesavali werili da ganmartebebi
- 398 -
 daurTo a. uruSaZem, Tb., t. 1-2, 1975-1987;
 plutarqe = Соболевский С., Плутарх. В кн. Плутарх, Сравнитель-
ные жизнеописания, т. I, М., 1961, c.
 plutarqe = Аверинцев С. Плутарх и античная биография: К вопросу
о месте классика жанра в истории жанра, М., 1973;
 plutarqe = Плутарх, Сравнительные жизнеописания, т. I, Изд. подг.
С. Маркиш и С. Соболевский. М., 1961; т. II. Изд. подг. М.
Грабарь-Пассек и С. Маркиш. М., 1963; т. III. Изд. подг. С.
Маркиш, М., 1964;
 posidoniosi = fragments about history and geography
(http://www.attalus.org/translate/poseidonius.html);
 posidoniosi = Kidd I., Edelstein L. Posidonius, Cambridge Univ.
Press, v. I, 1972; v. II, 1988; v. III, 1999;
 posidoniosi = Лосев А. История античной эстетики, т. 5: Ранний
эллинизм, М., 2000, c. 805-859;
 posidoniosi = Тевзадзе Г. Универсальный синтез Посидония, Тру-
ды ТГУ, №292, 1989, с. 172-175;
 rufinusi = Translation, Continuation, and Edition in the Latin
Ecclesiastical History (https://www.academia.edu/40067063/Ru-
finuss_Eusebius);
 rufinusi = Тюленев В. Рождение латинской христианской истори-
ографии. С приложением перевода «Церковной истории» Ру-
фина Аквилейского. СПб., 2005. c. 230-284;
 salustiusi = Bellum Catilinae, Bellum Iugurthinum, Fragmenta
Historiarum da Spuria
(http://www.thelatinlibrary.com/sall.html);
 salustiusi = g. gamrekeli, salustiusi istoriografi-
aSi, Tsu Sromebi, t. 127, 1968, gv. 337-368;
 salustiusi = Гурвич П. Sallustii в письмах Цицерона. ВДИ, М.,
1947, №2, с. 217-228;
 salustiusi = Саллюстии Гай Крисп, Сочинения, Переводы, статья
и комментарии В. Горенштейна и М. Покровского. М., 1999,
с. 445-637;
 salustiusi = Саллюстии, Письма к Цезарю-старцу о государстве-
нных делах. Пер. и комм. С. Утченко. ВДИ., М/Л., 1950, №1,
с. 255-270;
- 399 -
 seneka ufrosi = Controversiae, Suasoriae da Fragmenta
(http://www.thelatinlibrary.com/seneca.html);
 seneka ufrosi = Кузнецова Т. Практическое красноречие и пара-
дное красноречие. Сенека Старший (гл. 4, с. 136-173), Кузне-
цова Т., Стрельникова И. Ораторское искусство в древнем Ри-
ме, М., 1976;
 svetoniusi = De Vitis Caesarum da De poetis
(http://www.thelatinlibrary.com/suet.html);
 svetoniusi = svetoniusi gaius trankvilusi, Tormeti ke-
isris cxovreba, Targmna m. gelaSvilma, t. I, Tb.,
1994;
 svetoniusi = svetoniusi, keisrebi, Targmna da komentare-
bi daurTo m. giorgaZem, Tb., 2011;
 straboni = Radt S. (ed.)/Strabons Geographika. Band 1-10, Göttingen,
2002-2011;
 straboni = Страбон, География в 17 книгах. Пер. Г. Стратановского,
Л, 1964;
 sulpiciusi = Epistulae
(http://www.thelatinlibrary.com/sulpicia.html);
 sulpiciusi = Сульпиций Север. Сочинения. Пер. А. Донченко. М.,
1999;
 tacitusi = Annales, Historiae, Agricola, Dialogus de Oratoribus da Ge-
rmania (http://www.thelatinlibrary.com/tac.html);
 tacitusi = tacitusis cnobebi saqarTvelos Sesaxeb, la-
Tinuri teqsti qarTuli TargmaniT, Sesavali nar-
kveviTa da komentarebiT gamosca a. gamyreliZem,
Tb., 1973;
 tacitusi = Корнелий Тацит. Сочинение, т. 1-2, Изд. подготовили Г.
Кнабе, М. Грабарь-Пассек, И. Тронский, А. Бобрович. М.,
1969;
 tacitusi = Кнабе Г, Корнелий Тацит, М.,1981;
 tacitusi = Pagan V. A companion to Tacitus. Oxford, 2012
(https://www.academia.edu/5698916/A_Companion_to_Tacitus_2011);
 ulpianusi = Honoré T. Ulpian - Pioneer of Human Rights. Oxford, 2002
(https://www.academia.edu/6237065/Honor%C3%A9_T_Ulpia-
n_Pioneer_of_Human_Rights);
- 400 -
 ulpianusi = Домиций Ульпиан. Об обязанностях проконсула, пер.
с лат., вступительная статья и примечания А.Смышляева.
ВДИ, 1985, №4, с. 221-233, 1986, №1, с. 194-216;
 florusi = Epitome de T. Livio Bellorum omnium annorum DCC Libri
duo (http://www.thelatinlibrary.com/florus.html);
 florusi = Эпитомы римской истории обо всех войнах за семьсот
лет, Луций Анней Флор - историк древнего Рима, Немиро-
вский А., Дашкова М. Воронеж, 1977;
 p. qavTaraZe, Targmanebi, Tb., 1962;
 g. qavTaria, Zveli berZeni da romaeli istorikosebi, Tb.,
1998;
 ciceroni = a. uruSaZe, ciceronis cxovreba da Semoqmede-
ba, Tsu Sromebi, t. 114, 1962;
 ciceroni = sityvebi katilinas winaaRmdeg, laTinuridan
Targmna, Sesavali werili, SeniSvnebi da sarCevi
daurTo i. gaguam, Tsu., 1987;
 ciceroni = Цицерон, Речи в двух томах, изд. подг. В. Горенштейн и
М. Грабарь-Пассек. М., т. 1-II, М., 1962;
 ciceroni = Цицерон, О государстве, с. 7-88, Диалоги, изд. подгото-
вили И. Веселовский, В. Горенштейн и С. Утченко. М., 1966;
 ciceroni = Цицерон, Письма Марка Туллия Цицерона к Аттику,
близким, брату Квинту. М. Бруту. Перевод и комментарии В.
Горенштейна, т. 1 (годы 68-51), М/Л., 1949; т. 2 (годы 51-46),
М/Л., 1950; т. 3 (годы 46-43), М/Л., 1951;
 Notitia Dignitatum = (https://www.thelatinlibrary.com/notitia.html);
 Notitia Dignitatum = Ломоури Н. К выяснению некоторых сведении
Notitia Dignitatum и вопрос о т.н. Понтииском лимесе, Виза-
нтийский временик, т. 46, М., 1986, с. 59-74;
 Notitia Dignitatum = Clements G. La Noticia Dignitarum, Calgari, 1968;
 a. wereTeli, Zveli saberZneTis istoriis wyaroTmcodne-
oba, Tb., 1963;
 Альбрехт М., История римской литературы, пер. с немецкого А. Лю-
бжина, М., т. 1-3, 2003-2005;
 Бокщанин А. Источниковедение Древнего Рима, МГУ., 1981
(www.sno.pro1.ru/lib/bokshanin_istochnikovedenie_drevnego_rima/in
dex.htm;

- 401 -
 Дмитриев И. Римская историография периода поздней империи: осно-
вные жанри и представители, с. 188-208 (http://old.pskgu.ru);
 Дуров В. Художественная историография Древнего Рима, СПб., 1993;
 История римской литературы, т. 1, Под ред. С. Соболевского, М. Гра-
барь-Пассек, Ф. Петровского, М., 1959;
 Низе Б. Очерк римской истории и источниковедения, СПб., 1908;
 Малые римские историки, изд. подг. А. Немировский, М., 1996;
 Римские историки IV века, Под ред. М. Тимофеева, М., 1997;
 Сидорович О. Римская анналистика: Cтановление жанра, история и па-
мять. Историческая культура Европы до начала Нового вре-
мени, под ред. Л. Репиной, М., 2006, c. 87-137;
 Сидорович О. Анналисты и антиквары: римская историография конца
III – I в. до н.э. М., 2005;
 Федорова Е. Ведение в латинскую эпиграфику, МГУ., 1982;
 Фролов Э. Факел Прометея. Очерки античной общественной мысли,
Л.,1991;
 Честякова Н., Вулих Н. История Античной литературы, ЛГУ., 1963
(http://library.greekroman.ru).

b) Zveli romis istoriis istoriografia

 Teimuraz batoniSvilis wignTsacavis katalogi, daamzada
gamosacemad, winasityvaoba da SeniSvnebi daurTo
s. iordaniSvilma, Tb., 1948;
 i. batoniSvili, xumarswavla (kalmasoba), t. 2, Tb., 1991;
 ed. Mmaieri, Zveli qveynebis ekonomikuri ganviTareba, Tb.,
1927;
 n. maSkini, romis imperiis istoria (meToduri saxelmZRva-
nelo), Tb., 1951;
 t. ruxaZe, qarTul-rusuli literaturuli urTierTobe-
bis istoriidan (XVI-XVIII ss.), Tsu., 1960;
 T. yauxCiSvili, antikuri samyaro rusTavelis epoqis
istoriografiaSi (Tamaris istorikosebi), macne,
1974, ¹3, gv. 102-113;
 g. SaraZe, Teimuraz bagrationi, t. 2, Tb., 1974;
 u. Seqspiri, iulius keisari, gv. 169-216. TxzulebaTa sru-
li krebuli xuT tomad, t. 3, Tb., 1987;
 hegeli, leqciebi istoriis filosofiaze, Tb., 2001;
- 402 -
 Аверинцев С. Античный риторический идеал и культура Возрожден-
ия, Сб. Античное наследие в культуре Возрождения, М., 1984,
с. 142-153;
 Альбрехт М. Путешествие моей жизни, М., 2010;
 Алипов П. М.И. Ростовцев: исследования по истории древнего Рима
(до эмигрантский период), http://rodnaya-istoriya.ru;
 Афанасьев Ю. Историзм против эклектики. Французская историческая
школа «Анналов» в современной буржуазной историографии,
М.,1980;
 Гуревич А. Исторический синтез и Школа «Анналов», М., 1993;
 Данилова А. Р.Ю. Виппер как историк античности, ВДИ., 1984, №1,
с.160-174;
 Дельбрюк Г. История военного искусства, т. I, М., 1936;
 Дельбрюк Г. История военного искусства в рамках политической
истории, т. II, СПб., 1994 (ancientrome.ru/publik/index.htm);
 Историография античной истории, под ред. В. Кузищина, М., 1981;
 Историография всеобщей истории (античность и средние века), Авто-
ры-составители: А. Колобов и А. Заморяхин, Пермь, 2007;
 Казаров С. Теодор Моммзен: Учены, политик, педагог. История Рима,
т 1, Ростов-на/Дону, 1997, с.;
 Крист К., Эдуард Гиббон (1737-1794), Пер. Э. Фролова (из книги: Karl
Christ. Von Gibbon zu Rostovtzeff. Leben und Werk fuhrender
Althistoriker der Neuzeit. Darm., 1972) (http://centant.spbu.ru/ce-
ntrum/publik/frolov/frol030.htm);
 Ким С. T.Mommsen, Römische Geschichte, t. 4, Zürich, 1954, s. 43, ВДИ,
1955, № 2, c. 140-142;
 Киссель М. Джамбаттиста Вико, М., 1980;
 Кроче Б. Теория и история историографии, М., 1998;
 Лазурский В. Альд и Альдины, М., 1977 (https://www.twirpx.com/file/-
1453367);
 Летяев В., Восприятие Римского наследия Российской наукой XIX –
начала XX вв., Волгоград, 2002;
 Лифшиц М. Иоганн Иоахим Винкельман и три эпохи буржуазного
мировозрения, Собрание сочинений в трех томах, т. II, М.,
1986, c. 57-113;
 Лосев А. История античной эстетики, т. 5: Ранний эллинизм, М., 2000;

- 403 -
 Макиавели Н. Рассуждения о первой декаде Тита Ливия, с. 145-527.
Избранные произведения. Ростов-на/Дону, 1998;
 Машкин Н. Ronald Syme. Roman Revolution. Oxford, 1939. pXII+563,
ВДИ, 1947, № 1, с. 116-124;
 Маяк И. Памяти Н. А. Машкина (1900-1950), ВДИ, 1976, № 1, c. 210-
214;
 Мишулин А. Анри Валлон в историографии по античности, c. 3-14,
Валлон А., История рабства в Античном мире, М., 1941;
 Монтескье Ш. Избранные произведения, М., 1955;
 Немировский А. У истоков исторической мысли, Ворoнеж, 1979;
 Павловская А. Сергей Львович Утченко, Новая и новейшая история,
М.,1995, №6, c. 169-180;
 Петрарка Ф. Сочинения философские и полемические, М., 1998;
 Петрарка Ф. Слово, читанное в Риме на Капитолии. Франческо Петра-
рка, Эстетические фрагменти, М., 1982;
 Ревякина Н. Итальянское Возрождение. Гуманизм второй половины
XIV-первой половины XV века, Новосибирск, 1975;
 Семёнов Ю. Эдуард Мейер и его труды по методологии и теории исто-
рии, c. 3-22 (http://scepsis.ne/tibrary);
 Словарь античности. М., 1989;
 Тахо-Годи А. А. Лосев, М., 1997;
 Тюленев В. Возникновение и развитие латинской христианской
историографии в IV – начала V века (Диссертация на соиска-
ние ученой степени доктора исторических наук), С-Пб., 2004;
 Франческо Петрарка и европейская культура, Cб. статей, отв. ред. Л.
Брагина, 2007;
 Фролов Э. С.И. Ковалев и его „История Рима“, с. 3-18, Ковалев С.,
История Рима, ЛГУ, 1986;
 Фролов Э. Исповедь великого ученого: к публикации латинской авто-
биографии Ульриха фон Виламовиц-Меллендорфа, ВДИ,
2002, №3, с. 191-199;
 Фролов Э. Итальянский историк-парадоксалист Гульельмо Ферреро,
Парадоксы истории-парадоксы античности, СПб., 2004, c.
367-376;
 Фролов Э. Римская история в трудах французского классика Гастона
Буассье, Парадоксы истории - парадоксы античности, СПб.,

- 404 -
 2004, c. 343-366;
 Фролов Э. Русская наука об античности (историографические очерки),
СПб., 1999;
 Хоментовская А. Лоренцо Валла - великий итальянский гуманист,
М/Л., 1964;
 Шепунова Т. The Cambridge Ancient Histori, t. XII, 1940, №1, c.131-135;
 Штаерман Е. Пикус Н., Памяти проф. В.С. Сергеева, ВДИ, 1951, №2,
c.166-179;
 Яснитский Н. Проблема падения Римской империи. Эдуард Гиббон
(Диссертация на соискание ученой степени кандидата истори-
ческих наук), М., 2002;
 Bowersock, G. Gibbon's Historical Imagination, Stanford, 1988;
 Grimal P. Jérôme Carcopino, un historien au service de l'humanisme, P.,
1981;
 Horsley G. One hundred years of the Loeb Classical Library
(https://www.hup.harvard.edu/features/loeb/downloads/buried-
history-lcl.pdf);
 Jordan D. Gibbon and his Roman Empire, Illinoiss, 1971;
 Martin Davies, Aldus Manutius, Printer and Publisher of Renaissance Ve-
nice, Toronto, 1995;
 Kneppe A., Wiesehöfer J. Friedrich Münzer. Ein Althistoriker zwischen
Kaiserreich und Nationalsozialismus, Bonn, 1983;

Tavi II. apeninis naxevarkunZulis bunebrivi

pirobebi da uZvelesi mosaxleoba

 e. avaliani, etruskologiis narkvevi, Tb., 2005;

 r. gordeziani, etruskuli da qarTveluri, Tb., 1980;
 b. dobrinini, dasavleT evropis fizikuri geografia, Tb.,
1953;
 a. nemirovski, etruskuli sarke, Tb., 1947;
 Блок Р. Этруски. Предсказатели будущего, М., 2004;
 Василенко Р. Этруски и христианская религия, Античный мир и архе-
ология, Вып. 5, Саратов, 1983. c. 15-26;
 Залесский Н. Этруски в Северной Италии, ЛГУ, 1959;

- 405 -
 Залесский Н. К истории этрусской колонизации Италии в VII-IV вв.
до н. э., ЛГУ, 1965;
 Кондратов А. Этруски – загадка номер один, М., 1977;
 Наговицын А. Этруски: Мифология и религия, М., 2000;
 Немировский А., Харсекин А. Этруски. Введение в этрускологию.
Воронеж, 1969;
 Немировский А. Этруски. От мифа к истории, М., 1983;
 Немировский А. Нить Ариадны. В лабиринтах археологии, М., 2007
(www.sno.pro1.ru);
 Мавлеев Е. Греческие мифы в Этрурии (о понимании этрусками грече-
ских изображений), "Античный мир и археология", Вып. 4,
Саратов. 1979, с. 82-104 (http://ancientrome.ru/publik/article.h-
tm?a=1341771663);
 Макнамара Э. Этруски: Быт, религия, культура, М., 2006
(http://admw.ru);
 Робер Ж. Этруски. М., 2007 (mirknig.su/knigi/history/45180-etruski.html;
 Эргон Ж. Повседневная жизнь этрусков. М., 2009 (royallib.com/read/e-
rgon_gak/povsednevnaya_gizn_etruskov.html).
 Boak A. History of Rome to 565 A. D.. New York , 1921 (https://www.aca-
demia.edu/27240688/A_HISTORY_OF_ROME_TO_565_A_D?
auto=download&email_work_card=download-paper

Tavi III. romi mefeTa xanaSi

 plutarqe, romulusi, rCeuli biografiebi, t. I, Tb., 1975;

 plutarqe, numa, rCeuli biografiebi, t. 2, Tb., 1987;
 Энман А. Легенда о римских царях, ее происхождение и развитие,
СПб., 1896 (http://ancientrome.ru);
 Легенды и сказания Древнеи Греции и Древнего Рима. Составление А.
Нейхардт. М., 1988;
 Тит Ливий. История Рима от основания города. Отв. ред. Е. Голубцова,
т. 1, (Кн. 1-10), М., 1989;
 Маяк И. Рим первых царей, МГУ., 1983 (www.pseudology.org/Legis/Maya-
kIL_RimPervyhTsarey_GenezisRimPrava2.pdf);
 Нетушил И. Легенда о близнецах Ромуле и Реме (http://ancientrome.ru/-
publik/index.htm);
- 406 -
 Топоров В. Эней – человек судбы (к «средиземноморской» персоноло-
гии), ч. 1, М., 1993;
 Galinsky G. Aeneas, Sicily and Rome (Princeton Monographs in Art and
Archaeology, XL), Princeton, 1969.

Tavi IV. romaul-italikuri kavSiri

 Дементьева В. Децемвират в римской государственно-правовой систе-

ме середины V в. до н. э., М., 2003;
 Егоров А. Римское государство и право (царский период и эпоха ре-
спублики), СПБ., 2006;
 Коллис Д. Кельты: истоки, история, миф. М., 2007;
 Казаров С. История царя Пирра Эпирского, СПб., 2009;
 Казаров С. Первое сражение греков с римлянами (битва при Гераклее),
ж. Para bellum, СПб, №15, 2001 (www.vzmakh.ru/parabellum/-
n15);
 Казаров С. Царь Пирр: опыт сакрализации власти, Античное общество
– IV, Материалы международной конференции антиковедов,
СПб., 2001 (http://centant.pu.ru);
 Маяк И. Римляне ранней республики, МГУ., 1993 (http://ancientrome-
.ru/publik/majak/maj01-f.htm;
 Нетушил И. Очерк римских государственных древностей. т. 1.
(Государственное устройство Рима до Августа). Харьков, 2014
(www.academia.edu/33631166/Нетушил);
 Покровский И. История римского права, СПб., 1999 (ancientrome.ru/-
publik/article.htm?a=1524230000);
 Светлов Р. Пирр и военная история его времени, СПб, 2006;
 Соколов Г. Искусство этрусков. М., 1990 (http://ancientrome.ru/publik/-
art/sokolov/s01s.htm).

Tavi V. romi-karTagenis dapirispireba

 t. liviusi, omi hanibalTan, Tb., 1981;

 b. buaCiZe, hanibali, Tb.,^1979;

- 407 -
 o. niSnianiZe, elinisturi samyaro, quT., 2009;
 l. sanikiZe, antikuri qveynebis istoria (punikuri omebi),
Tb., 1963;
 g. qavTaria, hanibali, Tb., 1979;
 g. qavTaria, karTagenelTa agresia iberiaSi, macne (isto-
riis seria), Tb., 1970, ¹4 gv. 93-106
(https://www.scribd.com/document/383373721/704);
 Бобровникова Т. Сципион Африканский: Картины жизни Рима эпохи
Пунических войн, 2-е изд., М., 2009 (www.sno.pro1.ru/lib/bo-
brovnikova_scipion/index.htm);
 Кораблев И. Ганибал, М., 1976 (http://www.sno.pro1.ru/lib/korab/index.-
htm. recenzia ix. Кавтария Г., ВИ, 1983, №8);
 Симон Г. Войны Рима в Испании, М., 2008;
 Циркин Ю. Карфаген и его культура, М., 1986;
 Шифман И. Карфаген, СПб., 2006 (http://www.sno.pro1.ru/lib/shifman_-
karfagen/index.htm);
 Харт Л. Сципион Африканский, пер. с англ. Б.Верпаховского, М., 2003.

- 408 -
 danarTi ¹1

Zveli romis istoriis qronologia

(Zv.w. 753-201 ww.)

 Zv.w. 771 w. 26 marti – romulusis da remusis dabadebis sa-

varaudo TariRi;
 Zv.w. 753 w. 21 aprili – q. romis daarsebis tradiciuli
TariRi;
 Zv.w. 753-509 ww. – mefeTa xana romSi;
 Zv.w. 753-717/6 ww. – romulusis mefoba;
 Zv.w. 737/6 w. – romulusis mier q. fidenes dapyroba, gama-
rjveba kamerielebze da veiebze;
 Zv.w. 716/5-673/2 ww. – numa pompiliusis mefoba;
 Zv.w. 673/2-642/1 ww. – tulus hostiliusis mefoba;
 Zv.w. 672 w. – romaelebis omi longelebis winaaRmdeg;
 Zv.w. 642/1-617 ww. – ankus marciusis mefoba;
 Zv.w. 616/5-579/8 ww. – tarkvinius Zvelis mefoba;
 Zv.w. 579/8-535/4 ww. – servius tuliusis mefoba;
 Zv.w. VI s. Sua periodi - servius tuliusis reformebi;
 Zv.w. 535 w. – k. korsikasTan etruskebis da
karTagenelebis gamarjveba berZnebze;
 Zv.w. 535/4-509 ww. – tarkvinius amayis mefoba;
 Zv.w. 524 w. – kumesTan etruskebis marcxi
 Zv.w. 509 w. – samefo xelisuflebis damxoba da etruskebis
gandevna romidan;
 Zv.w. 524/3 w. – etruskebis marcxi berZnebTan;
 Zv.w. 509-45/4 ww. - respublikis periodi romSi;
 Zv.w. 508 w. – sakonsulo siebis dawyeba romSi;
 Zv.w. 508/7 w. – mefe porsenas damarcxeba;
 Zv.w. 508 w. – romi-karTagens Soris I xelSekrulebis
gaformeba;
 Zv.w. 499(?496)-493 ww. - I laTinur omi;
 Zv.w. 496 w. – laTinebis marcxi regilusis tbasTan;
 Zv.w. 494 w. – „wminda mTidan“ plebeebis pirveli gandevnis
tradiciuli TariRi;
 Zv.w. 494 w. – saxalxo tribunatis SemoReba;
 Zv.w. 493 w. – romsa da laTinuri qalaqebs Soris kavSiris

- 409 -
 ganaxleba;
 Zv.w. 486 w. – spurius kasiusis agraruli kanoni;
 Zv.w. 480 w. – brZola himerasTan;
 Zv.w. 474 w. – etruskebis xelaxali marcxi berZnebTan;
 Zv.w. 474 w. – brZola kumesTan;
 Zv.w. 460 w. – apius herdoniusis ajanyeba;
 Zv.w. 456 w. – liciliusis kanoni plebeebis mxridan
aventinumis dasaxlebis Sesaxeb;
 Zv.w. 454 w. –kanoni konsulebis dajarimebis Sesaxeb;
 Zv.w. 451-450 ww. – „XII dafis kanonebi“;
 Zv.w. 449 w. – „wminda mTidan“ plebeebis meored gandevnis
tradiciuli TariRi;
 Zv.w. 449 w. – valeriusis da horaciusis kanonebi romis
moqalaqeobis uflebebis Sesaxeb;
 Zv.w. 445/4 w. – tribun kanuleusis kanoni qorwinebis
Sesaxeb;
 Zv.w. 444 w. – konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebis Tanamdebobis SemoReba;
 Zv.w. 443 w. – cenzoris Tanamdebobis daweseba;
 Zv.w. 438-426 ww. – meore omi etruskul q. veisTan;
 Zv.w. 409 w. – plebeebidan kvestoris arCeva;
 Zv.w. 406-396 ww. – mesame omi etruskul q. veisTan;
 Zv.w. 390 an 387 ww. – keltebis (galebis) SeWra laciumSi;
 Zv.w. 390 w. – galebis mxridan romis droebiTi dapyroba;
 Zv.w. 384 w. – markus manliusis dasja;
 Zv.w. 367w. – saxalxo tribunebis liciniusis da seqstusis
kanonebi;
 Zv.w. 358 w. – romaul-laTinuri kavSiris Seqmna;
 Zv.w. 356 w. – pirveli diqtatori plebeebidan;
 Zv.w 354 w. – romi da samnit tomebs Soris samokavSireo
xelSekruleba;
 Zv.w. 351 w. – pirveli cenzori plebeebidan;
 Zv.w. 348 w. – romi-karTagenis II savaWro xelSekruleba;
 Zv.w. 343-341 ww. – I samnituri omi;
 Zv.w. 340-338 ww. – II laTinuri omi;
 Zv.w. 334-287 ww. – 18 romauli koloniis daarseba;
 Zv.w. 327-304 ww. – II samnituri omi;
- 410 -
 Zv.w. 326 w. – peteliusis kanonmdeblobiT romis
moqalaqeebisTvis savalo kabalis gauqmeba;
 Zv.w. 321 w. – kavdinis velze samnitebis marcxi;
 Zv.w. 312 w. – cenzor apius klavdius cekusis reformebi;
 Zv.w. 312-272 ww. – pirosi, epiriis mefe;
 Zv.w. 300 w. - plebeebs neba daerToT arCeuliyvnen
qurumTa kolegiaSi;
 Zv.w. 299 w. – kluziasTan romaelebis marcxi galebisgan;
 Zv.w. 298-290 ww. – III samnituri omi;
 Zv.w. 287w. – diqtator hortenziusis kanoni da
patriciusebsa da plebeebs Soris brZolis
dasruleba;
 Zv.w. 283 w. – romaelTa gamarjveba vadimonis tbasTan;
 Zv.w. 285 w. – romis mier apeninis naxevarkunZulis
CrdiloeT nawilis dapyroba;
 Zv.w. 281 w. – romi-tarentumis dapirispirebis dawyeba;
 Zv.w. 280-275 ww. – pirosis italiuri kampania;
 Zv.w. 280 w. – pirosis gamarjveba herakleasTan;
 Zv.w. 279 w. – auskulumis brZola;
 Zv.w. 298-296/5 ww. - III samnitur omi;
 Zv.w. 296/5 w. – sentinTan (umbria) romaelebis gamarjveba
samnitebze;
 Zv.w. 285 w. – galebis gamarjveba q. ariciis da romaelebis
koaliciasTan;
 Zv.w. 283 w. – vadimonis tbasTan romaelebis gamarjveba
galebze;
 Zv.w. 282 w. – romaelebis mxridan q. furiis dapyroba;
 Zv.w. 280 w. – romi-karTagenis III xelSekruleba;^
 Zv.w. 280 w. – q. herakliasTan romaelebis I marcxi piro-
sTan;
 Zv.w. 279 w. – auskulumTan romaelebis II marcxi pirosTan;
 Zv.w. 278 w. – pirosis siciliuri voiaJi;
 Zv.w. 275 w. – pirosis marcxi beneventumTan;
 Zv.w. 272 w. – romis mier tarentumis dapyroba. samnitebis,
lukanebis da brutiebis damorCileba;
 Zv.w. 270 w. – romis mier q. regiumis aReba;
 Zv.w. 268 w. – romSi spilenZis monetis gamoCena;
- 411 -
 Zv.w. 265 w. – romis mier q. volsinias aReba;
 Zv.w. 264-241 ww. – I punikuri omi;
 Zv.w. 262 w. – romaelebis warumatebeli ieriSi q. agrige-
ntumis mimarTulebiT;
 Zv.w. 260 w. – romaelebis marcxi lipariis kunZulebTan
gamarTul sazRvao brZolaSi;
 Zv.w. 258 w. – romaelebis warumatebeli laSqroba
panormas mimarTulebiT;
 Zv.w. 255 w. – romaelebis marcxi tunetesTan (tunisi)
brZolaSi;
 Zv.w. 256 w. - enkomis koncxTan romaelebis gamarjveba pu-
nebze;
 Zv.w. 255-242 ww. – I punikuri omis meore etapi;
 Zv.w. 254 w. – romaelebis mxridan panormas dakaveba;
 Zv.w. 250 w. – romaelebis warumatebeli ieriSi
lilibeumze;
 Zv.w. 249 w. – romaelebis marcxi drepanasTan;
 Zv.w. 247 w. – hamilkar barka – siciliuri armiis mTava-
rsardlis rangSi;
 Zv.w. 246-183 ww. – hanibali;
 Zv.w. 241 w. – romaelebis gamarjveba egatis kunZulebTan;
 Zv.w. 234-149 ww. – markus porcius katon ufrosi;
 Zv.w. 232 w. – gaius flaminiusis agraruli kanonmdebloba;
 Zv.w. 230/29-228 ww. – I iliriuli omi;
 Zv.w. 227 w. – romis pirveli provinciebi (sicilia, sardi-
nia da korsika);
 Zv.w. 225 w. – tilamonTan brZolaSi romaelebis mxridan
galebis damarcxeba;
 Zv.w. 224 w. – romaelebis laSqroba Crd. italiaSi boiebis
mxareSi;
 Zv.w. 223-222 ww. – gaius flaminiusis laSqroba Crd. ita-
liaSi da md. pos dablobSi mosaxle galebis damo-
rCileba;
 Zv.w. 221 w. – hasdurbalis sikvdili;
 Zv.w. 219 w. – II iliriis omi;
 Zv.w. 219 w. – hanibalis mier saguntis aReba;
 Zv.w. 218-201 ww. – II punikuri omi;
- 412 -
 Zv.w. 218 w. – hanibalis mier alpebis forsireba;
 Zv.w. 218 w. – hanibalis gamarjveba md. ticinusTan da tre-
biasTan;
 Zv.w. 217 w. – brZola trazimenis tbasTan;
 Zv.w. 216 w. – kanes velze romaelTa marcxi;
 Zv.w. 215-205 ww. – I makedonuri omi;
 Zv.w. 213-212 ww. – romis mxridan q. sirakuzis alya;
 Zv.w. 212 w. – romaelebis mxridan sirakuzis daufleba;
 Zv.w. 211 w. – romaelebis mxridan sirakuzis samefos gauq-
meba;
 Zv.w. 209/8 w. – scipionis mier axali karTagenis dapyroba;
 Zv.w. 207 w. – brZola metavrusTan, hasdrubal barkas da-
Rupva;
 Zv.w. 204 w. – scipionis afrikuli kampaniis dawyeba;
 Zv.w. 203 w. – ^Crd. italiaSi magonis marcxi;
 Zv.w. 202 w. – zamas brZola;
 Zv.w. 201 w. – romi-karTagenis samSvidobo xelSekrulebis
gaformeba;
Zv.w. 200-197 ww. – II makedonuri omi

- 413 -
 respublikis periodis konsulebi
(Zv.w. 509-201 ww.)

• ricxvebiT aRniSnulia konsulad arCevis numeracia;

• daculia saxelis laTinuri forma.

წელი I კონსული II კონსული

Zv.w. 509 w. lucius iunius bru- lucius tarkvinius
tusi kolatinusi
sufeqti spurius lukrecius publius valerius
tricipitinusi publikola (1)
sufeqti markus horacius
pulvilusi (1)
Zv.w. 508 w. publius valerius titus lukrecius
publikola (2) tricipitinusi (1)
Zv.w. 507 w. publius valerius markus horacius pu-
publikola (3) lvilusi (2)
Zv.w. 506 w. spurius larcius titus herminius aq-
flavusi (1) vilinusi
Zv.w. 505 w. markus valerius vo- publius postumius
luzusi tubertusi (1)
Zv.w. 504 w. publius valerius titus lukrecius
publikola (4) tricipitinusi (2)
Zv.w. 503 w. agripa menenius la- publius postumus
natusi tubertusi (2)
Zv.w. 502 w. opiTer verginius spurius kasius vis-
trikostusi celinusi (1)
Zv.w. 501 w. postumus kominius titus larcius
aurunkusi (1) flavusi (1)
Zv.w. 500 w. servius sulpicius manius tulius lon-
kamerinus kornutu- gusi
si
Zv.w. 499 w. titus ebutius hel- publius vetusius
va geminus cikurinusi
Zv.w. 498 w. kvintus klelius si- titus larcius
kulusi flavusi (2)

- 414 -
Zv.w. 497 w. avlus sempronius markus minucius av-
atratinusi (1) gurinusi (1)
Zv.w. 496 w. avlus postumius titus virginius
albus regilensisi trikostus celio-
montanusi
Zv.w. 495 w. apius klavdius sabi- publius servilius
nus inregilensisi priskus struktusi
Zv.w. 494 w. avlus virginius titus veturius he-
triqostus celio- minus cikurinusi
montanusi
Zv.w. 493 w. postumus kominius spurius kasius vis-
avrunkusi (2) celinusi (2)
Zv.w. 492 w. titus geganius mace- publius minucius
rinusi avgurinusi
Zv.w. 491 w. markus minucius av- avlus sempronius
gurinusi (2) atratinusi (2)
Zv.w. 490 w. kvintus sulpicius spurius larcius
kamerinus kornutu- flavusi (2)
si
Zv.w. 489 w. gaius iulius iulu- publius pinarius
si mamercinus rufusi
Zv.w. 488 w. spurius nauTius ru- seqstus furius me-
tilusi dulinus fususi
Zv.w. 487 w. titus sicinius sabi- gaius akvilius tu-
nusi skusi
Zv.w. 486 w. spurius kasius vis- prokulus virginius
celinusi (3) trikostus rutilu-
si
Zv.w. 485 w. servius kornelius kvintus fabius vibu-
maluginensisi lanusi (1)
kosusi
Zv.w. 484 w. lucius emilius ma- keso fabius vibula-
merkusi (1) nusi
Zv.w. 483 w. markus fabius vibu- lucius valerius
lanusi (1) potitusi

- 415 -
Zv.w. 482 w. kvintus fabius vibu- gaius iulius iulu-
lanusi (2) si
Zv.w. 481 w. keso fabius vibula- spurius furius
nusi (2) medulinus fususi
Zv.w. 480 w. markus fabius vibu- gneus manlius cin-
lanusi (2) cinatusi
Zv.w. 479 w. keso fabius vibula- titus virginius
nusi (3) trikostus rutilu-
si
Zv.w. 478 w. lucius emilius mam- gaius servilius
erkusi (2) struqtus ahala
sufeqti opiter virginius
eqsvilinusi
Zv.w. 477 w. gaius horacius pul- titus menenius lana-
vilusi tusi
Zv.w. 476 w. avlus virginius spurius servilius
trikostus rutilu- priskus struqtusi
si
Zv.w. 475 w. publius valerius gaius nautius
publikola rutilusi
Zv.w. 474 w. lucius furius me- avlus manlius vul-
dulinusi so
Zv.w. 473 w. lucius emilius ma- vopiskus iulius iu-
merkusi (3) lusi
Zv.w. 472 w. lucius pinarius ma- publius furius me-
mercinus rufusi dulinusi fususi
Zv.w. 471 w. apius klavdius titus kvinqcius ka-
krasusi pitolinus barbatu-
si (1)
Zv.w. 470 w. lucius valerius tiberius emilius ma-
potitusi (2) merkusi
Zv.w. 469 w. titus numicius avlus virginius
priskusi trikostus celio-
montanusi

- 416 -
Zv.w. 468 w. titus kvinkcius ka- kvintus servilius
pitolinus barbatu- priskus struqtusi
si (2) (1)
Zv.w. 467 w. tiberius emilius ma- kvintus fabius vibu-
merkusi (2) lanusi
Zv.w. 466 w. kvintus servilius spurius postumius
priskus struqtusi albus regilensisi
(2)
Zv.w. 465 w. kvintus fabius vibu- titus kvinqcius ka-
lanusi (2) pitolinus barbatu-
si (3)
Zv.w. 464 w. avlus postumius spurius furius me-
albus regilensisi dulinus fususi
Zv.w. 463 w. publius servilius lucius ebutius
priskus struqtusi helva
Zv.w. 462 w. lucius lukrecius titus veturius he-
tricipitinusi minus cikurinusi
Zv.w. 461 w. publius volumnius servius sulpicius
amintinus galusi kamerinus kornutu-
si
Zv.w. 460 w. publius valerius gaius klavdius sabi-
publikola nus regilensisi
sufeqti lucius kvinkcius
cincinatusi
Zv.w. 459 w. kvintus fabius vi- lucius kornelius
bulanusi (3) maluginensis uri-
tinusi
Zv.w. 458 w. gaius navtius ruti- lucius minucius
lusi (2) eskvilinus avguri-
nusi
anda gaius navtius ruti- lucius kornelius
lusi (2) maluginensis
uritinusi
sufeqti lucius minucius
eskvilinus avguri-
nusi

- 417 -
Zv.w. 457 w. gaius horacius pul- kvintus minucius es-
vilusi (2) kvilinusi
anda lucius kvinkcius markus fabius vibu-
cincinatusi (2) lanusi
Zv.w. 456 w. markus valerius maq- spurius virginius
simus laktuka trikosTus celio-
montanusi
Zv.w. 455 w. titus romilius ro- gaius veturius ci-
kus vatikanusi kurinusi
Zv.w. 454 w. spurius tarpeius avlus aternius va-
monTanus kapitoli- rus fontinalisi
nusi
Zv.w. 453 w. seqstus kvinqtilius publius kuriacius
varusi fistus trigeminusi
sufeqti spurius furius me-
dulinus fusiusi
Zv.w. 452 w. titus menenius la- publius sestius ka-
natusi pitolinus vatika-
nusi
Zv.w. 451 w. apius klavdius kra- titus henucius av-
sus regilensis sabi- gurinusi
nusi
Zv.w. 450 w. decemvirTa kolegia
Zv.w. 449 w. lucius valerius markus horacius
potitusi barbatusi
Zv.w. 448 w. spurius herminius titus virginius
qoriTinesan akvili- triqostus celio-
nusi monTanusi
Zv.w. 447 w. markus heganius ma- gaius iuliusi iu-
cerinusi lusi
Zv.w. 446 w. titus kvinqcius ka- agripa furius fu-
pitolinus barbatu- susi
si (4)
Zv.w. 445 w. markus genucius av- gaius kurcius fi-
gurinusi loni

- 418 -
Zv.w. 444 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
sufeqti lucius papirius mu- lucius sempronius
gilanusi atratinusi
Zv.w. 443 w. markus geganius ma- titus kvinqcius ka-
cerinusi (2) pitolinus barba-
tusi (5)
Zv.w. 442 w. markus fabius vibu- postumius ebutius
lanusi helva korniceni
Zv.w. 441 w. gaius furius paci- manius (anda markusi)
lus fususi papirius krasusi
Zv.w. 440 w. prokulus geganius lucius menenius
macerinusi lanatusi
Zv.w. 439 w. agripa menenius la- titus kvinqcius ka-
natisi pitolinus barba-
tusi (6)
Zv.w. 438 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 437 w. markus geganius ma- lucius sergius fi-
cerinusi (3) denasi
sufeqti markus valerius
laktuka maqsimusi
Zv.w. 436 w. lucius papirius markus kornelius
krasusi maluginensisi
Zv.w. 435 w. gaius iuliusi iu- lucius virginius
lusi (2) trikosTusi (1)
Zv.w. 434 w. gaius iuliusi iu- lucius virginius
lusi (3) trikosTusi (2)
anda markus manlius ka- kvintus sulpicius
pitolinusi kamerinus pretekta-
tusi
anda konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 433 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi

- 419 -
Zv.w. 432 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 431 w. titus kvinkciusi pe- gaius (anda gneusi)
nus cicinatusi iulius menTo
Zv.w. 430 w. lucius (anda gaiusi) lucius iulius iu-
papirius krasusi lusi
Zv.w. 429 w. hostus lukrecius lucius sergius fi-
tricipitinusi denaTi
Zv.w. 428 w. avlus kornelius titus kvinqcius pe-
qosusi nus cincinatusi (2)
anda lucius kvinqcius avlus sempronius
cincinatusi atratinusi
Zv.w. 427 w. gaius servilius lucius papirius
struqtus ahala mugilanusi
Zv.w. 426 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 425 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 424 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 423 w. gaius sepronius aT- kvintus fabius vibu-
ratinusi lanisi
Zv.w. 422 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 421 w. gneus (anda numeriu- titus kvinqcius ka-
si) fabius vibulanu- pitolinus barbatu-
si si
Zv.w. 420 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 419 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 418 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 417 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi

- 420 -
Zv.w. 416 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 415 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 414 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 413 w. avlus (anda markus) lucius furius me-
kornelius kosusi dulinusi (1)
Zv.w. 412 w. kvintus fabius vibu- gaius furius paci-
lanus ambustusi lusi
Zv.w. 411 w. lucius papirius mi- spurius (anda gaius)
gulanus atratinusi navtius rutilusi
Zv.w. 410 w. manius emilius ma- gaius valerius po-
mercinusi titus volusi
Zv.w. 409 w. gneus kornelius ko- lucius furius me-
susi dulinusi (2)
Zv.w. 408 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 407 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 406 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 405 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 404 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 403 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 402 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 401 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 400 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 415 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi

- 421 -
Zv.w. 414 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 413 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 412 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 411 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 410 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 409 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 408 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 407 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 406 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 405 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 404 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 403 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 402 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 401 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 400 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 399 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 398 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 397 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi

- 422 -
Zv.w. 396 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 395 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 394 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 393 w. lucius valerius publius kornelius
publikola (1) maluginensisi
sufeqti lucius lukrecius servius sulpicius
tricipitinus fla- kamerinusi
vusi
Zv.w. 392 w. lucius valerius markus manlius kapi-
publikola (2) tolinusi
Zv.w. 391 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 390 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 389 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 388 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 387 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 386 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 385 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 384 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 383 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 382 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 381 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi

- 423 -
Zv.w. 380 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 379 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 378 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 377 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 376 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 375 w. ar arsebobda kurulTa Tanamdebobis pirebi
Zv.w. 374 w. ar arsebobda kurulTa Tanamdebobis pirebi
Zv.w. 373 w. ar arsebobda kurulTa Tanamdebobis pirebi
Zv.w. 372 w. ar arsebobda kurulTa Tanamdebobis pirebi
Zv.w. 371 w. ar arsebobda kurulTa Tanamdebobis pirebi
Zv.w. 370 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 369 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 368 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 367 w. konsulis uflebebiT aRWurvili samxedro
tribunebi
Zv.w. 366 w. lucius emilius ma- lucius seqstius
mercinusi (1) lateranusi
Zv.w. 365 w. lucius genucius kvintus servilius
aventinensisi (1) ahala (1)
Zv.w. 364 w. gaius sulpicius pe- gaius licinius kal-
tikusi (1) vusi (1)
Zv.w. 363 w. gneus genucius aven- lucius emilius ma-
tinensisi mercinusi (2)
Zv.w. 362 w. kvintus servilius lucius genucius
ahala (2) aventinensisi (2)
Zv.w. 361 w. gaius licinius kal- gaius sulpicius pe-
vusi (2) tikusi (2)

- 424 -
Zv.w. 360 w. markus fabius ambus- gaius petelius li-
tusi (1) bo visolusi (1)
Zv.w. 359 w. markus popilius le- gneus manlius kapi-
nasi (1) tolinus imperiosu-
si (1)
Zv.w. 358 w. gaius fabius ambus- gaius plavtius pro-
tusi (1) kulusi
Zv.w. 357 w. gaius marcius ruti- gneus manlius kapi-
lusi (1) tolinus imperiosu-
si (2)
Zv.w. 356 w. markus fabius ambus- markus popilius le-
tusi (2) nasi (2)
Zv.w. 355 w. gaius sulpicius pe- markus valerius
tikusi (3) publikola (1)
Zv.w. 354 w. markus fabius ambus- titus kvinqcius
tusi (3) penus kapitolinus
krispinusi (1)
Zv.w. 353 w. gaius sulpicius pe- markus valerius
tikusi (4) publikola (2)
Zv.w. 352 w. publius valerius gaius marcius ruti-
publikola lusi (2)
Zv.w. 351 w. gaius sulpicius pe- titus kvinqcius pe-
tikusi (5) nus kapitolinus
krispinusi (2)
Zv.w. 350 w. markus popilius le- lucius kornelius
nasi (3) scipioni
Zv.w. 349 w. lucius furius ka- apius klavdius kra-
milusi sus inregilensisi
anda markus emiliusi titus kvinqciusi
Zv.w. 348 w. markus valerius markus popilius le-
kovrusi (1) nasi (4)
Zv.w. 347 w. gaius plavtius veno titus manlius impe-
(1) riosus torkvatusi
(1)
Zv.w. 346 w. markus valerius ko- gaius petelius li-
vrusi (2) bo visolusi

- 425 -
Zv.w. 345 w. markus fabius dor- servius sulpicius
suo kamerinus rufusi
Zv.w. 344 w. gaius marcius ruti- titus manlius impe-
lusi (3) riosus torkvatusi
(2)
Zv.w. 3434 markus valerius avlus kornelius
w. kovrusi (3) kosus arvina (1)
Zv.w. 342 w. kvintus servilius gaius marcius ruti-
ahala lusi (4)
Zv.w. 341 w. gaius plavtius veno lucius emilius ma-
(2) mercinus privernasi
(1)
Zv.w. 340 w. titus manlius impe- publius decimus mu-
riosus torkvatusi si
(3)
Zv.w. 339 w. tiberius emilius ma- kvintus publilius
mercinusi filo (1)
Zv.w. 338 w. lucius furius ka- gaius meniusi
milusi (1)
Zv.w. 337 w. gaius sulpicius publius elius pe-
longusi (1) tusi
Zv.w. 336 w. lucius papirius kezo duiliusi
krasusi (1)
Zv.w. 335 w. markus atilius re- markus valerius
gulus kalenusi kovrusi (4)
Zv.w. 334 w. spurius postumius titus veturius
albinusi (1) kalvinusi (1)
Zv.w. 333 w. diqtatori - publius kornelius rufinusi
Zv.w. 332 w. gneus domicius kal- avlus kornelius
vinusi kosus arvina (2)
Zv.w. 331 w. gaius valerius po- markus klavdius
titusi marcelusi
Zv.w. 330 w. lucius papirius lucius plavtius ve-
krasusi (2) no

- 426 -
Zv.w. 329 w. lucius emilius ma- gaius plavtius de-
mercinus privernasi cianusi (1)
(2)
Zv.w. 328 w. publius plavtius publius kornelius
prokulusi skapula
anda gaius plavtius de- publius kornelius
cianusi (2) scipion barbatusi
anda publius korneliu- avlus pistumiusi
si
Zv.w. 327 w. lucius kornelius kvintus publilius
lentulusi filo (2)
Zv.w. 326 w. gaius petelius li- lucius papirius
bo visolusi (2) kursori (1)
Zv.w. 325 w. lucius furius ka- decimus iunius bru-
milusi (2) tus sceva
Zv.w. 324 w. diqtatori - lucius papirius kursori
Zv.w. 323 w. gaius sulpicius kvintus avlius ce-
longusi (2) retanusi (1)
Zv.w. 322 w. kvintus fabius maq- lucius fulvius
simus rulianusi (1) kurvusi
Zv.w. 321 w. spurius postumius titus veturius
albinusi (2) kalvinusi (2)
Zv.w. 320 w. lucius papirius kvintus publilius
kursori (2) filo (3)
Zv.w. 319 w. lucius papirius kvintus avlius ce-
kursori (3) retanusi (2)
Zv.w. 318 w. markus foslius lucius plavtius ve-
flacinatori no
Zv.w. 317 w. gaius iunius bubul- kvintus emilius bar-
kus brutusi (1) bula (1)
Zv.w. 316 w. spurius navtius ru- markus popilius le-
tilusi nasi
Zv.w. 315 w. lucius papirius kvintus publilius
kursori (4) filo (4)
Zv.w. 314 w. markus petelius li- gaius sulpicius
bo longusi (3)

- 427 -
Zv.w. 313 w. lucius papirius gaius iunius bubul-
kursori (5) kus brutusi (2)
Zv.w. 312 w. markus valerius maq- publius decius mu-
simusi si (1)
Zv.w. 311 w. gaius iunius bubul- kvintus emilius bar-
kus brutusi (3) bula (2)
Zv.w. 310 w. kvintus fabius maq- gaius marcius ruti-
simus rulianusi (2) lus cenzorinusi
Zv.w. 309 w. diqtatori - lucius papirius kursori
Zv.w. 308 w. publius decius mu- kvintus fabius maq-
si (2) simus rulianusi (3)
Zv.w. 307 w. apius klavdius ce- lucius volumnius
kusi (1) flama violensi (1)
Zv.w. 306 w. kvintus marcius publius kornelius
tremulusi (1) arvina (2)
Zv.w. 305 w. lucius postumius tiberius minucius
megelusi (1) avgurinusi
sufeqti markus fulvius
kurvus petinusi
Zv.w. 304 w. publius sempronius publius sulpicius
sofusi saverio
Zv.w. 303 w. servius kornelius lucius genucius
lentulusi aventinensisi
Zv.w. 302 w. markus livius den- markus emilius pav-
teri lusi
Zv.w. 301 w. diqtatori - markus valerius korvusi
Zv.w. 300 w. markus valerius kvintus apuleius
korvusi (5) pansa
Zv.w. 299 w. markus fulvius pe- titus manlius tor-
tinusi kvatusi
sufeqti markus valerius
korvusi (6)
Zv.w. 298 w. lucius kornelius gneus fulvius maq-
scipion barbatusi simus centumalusi
Zv.w. 297 w. kvintus fabius maq- publius decius mu-
simus rulianusi (4) si (3)

- 428 -
Zv.w. 296 w. lucius volumnius apius klavdius ce-
flama violensi (2) kusi (2)
Zv.w. 295 w. kvintus fabius maq- publius decius mu-
simus rulianusi (5) si (4)
Zv.w. 294 w. lucius postumius markus atilius re-
megelusi (2) gulusi
Zv.w. 293 w. lucius papirius spurius karvilius
kursori (1) maqsimusi (1)
Zv.w. 292 w. kvintus fabius maq- decimus iunius bru-
simus gurgesi (1) tus sceva
Zv.w. 291 w. lucius postumius gaius iunius brutus
megelusi (3) bubulkusi (1)
Zv.w. 290 w. publius kornelius manius kurius denta-
rufinusi (1) tusi (1)
Zv.w. 289 w. markus valerius maq- kvintus cedicius
simus korvinusi noktua
Zv.w. 288 w. kvintus marcius publius kornelius
tremulusi (2) arvina (2)
Zv.w. 287 w. markus klaudius gaius navtius ruti-
marcelusi lusi
Zv.w. 286 w. markus valerius maq- gaius elius petusi
simus potitusi
Zv.w. 285 w. gaius klavdius kani- markus emilius le-
na (1) pidusi
Zv.w. 284 w. gaius servilius tu- lucius cecilius
ka metelus denteri
sufeqti manius kurius denta-
tusi (2)
Zv.w. 283 w. publius kornelius gneus domicius kal-
dolabela vinus maqsimusi
Zv.w. 282 w. gaius fabricius kvintus emilius pa-
luscinusi (1) pusi (1)
Zv.w. 281 w. lucius emilius kvintus marcius fi-
barbula lipusi
Zv.w. 280 w. publius valerius tiberius korunkani-
levinusi usi

- 429 -
Zv.w. 279 w. publius sulpicius publius decius mu-
saverio si
Zv.w. 278 w. gaius fabricius kvintus emilius pap-
luscinusi (2) usi (2)
Zv.w. 277 w. publius kornelius gaius iunius brutus
rufinusi (2) bubulkusi (2)
Zv.w. 276 w. kvintus fabius maq- gaius genucius
simus gurgesi (2) klepsina (1)
Zv.w. 275 w. manius kurius denta- lucius kornelius
tusi (3) lentulus kavdinusi
Zv.w. 274 w. manius kurius denta- servius kornelius
tusi (4) merenda
Zv.w. 273 w. gaius fabius lici- gaius klavdius ka-
nusi liana (2)
Zv.w. 272 w. lucius papirius spurius karvilius
kursori (2) maqsimusi (2)
Zv.w. 271 w. kezo kvinkcius klav- lucius genucius
dusi klepsina (1)
Zv.w. 270 w. gaius genucius gneus kornelius
klepsina (2) blazio (1)
Zv.w. 269 w. gaius fabius piqto- kvintus ogulnius
ri galusi
Zv.w. 268 w. publius sempronius apius klavdius ru-
sofusi susi
Zv.w. 267 w. markus atilius re- lucius iulius li-
gulusi (1) bo
Zv.w. 266 w. decimus iunius pera numerous fabius
piqtori
Zv.w. 265 w. kvintus fabius maq- lucius mamilius
simus gurgesi (3) vitulusi
Zv.w. 264 w. apius klavdius kav- markus fulvius
deqsi flakusi
Zv.w. 263 w. manius valerius maq- manius otacilius
simus korvinusi me- krasusi (1)
sala

- 430 -
Zv.w. 262 w. lucius postumius kvintus mamilius
megelusi vitulusi
Zv.w. 261 w. lucius valerius titus otacilius
flakusi krasusi
Zv.w. 260 w. gneus kornelius gaius duiliusi
scipion azini (1)
Zv.w. 259 w. lucius kornelius gaius akvilius flo-
scipioni rusi
Zv.w. 258 w. avlus atilius kaia- gaius sulpicius pa-
tinusi da (1) terkulusi
Zv.w. 257 w. gaius atilius regu- gneus kornelius
lusi (1) blazio (2)
Zv.w. 256 w. lucius manlius kvintus cediciusi
vulso longusi (1)
sufeqti markus atilius re-
gulusi (2)
Zv.w. 255 w. servius fulvius pe- markus emilius pav-
tinus nobiliori lusi
Zv.w. 254 w. gneus kornelius avlus atilius kaia-
scipion azini (2) tinusi (2)
Zv.w. 253 w. gneus servilius ce- gaius sempronius
pio blesusi (2)
Zv.w. 252 w. gaius avrelius kota publius servilius
(2) geminusi
Zv.w. 251 w. lucius cecilius gaius furius paci-
metelusi (1) lusi
Zv.w. 250 w. gaius atilius regu- lucius manlius
lusi (2) vulso longusi (2)
Zv.w. 249 w. publius klavdius lucius iunius pu-
pulxeri lusi
Zv.w. 248 w. gaius avrelius kota publis servilius
(2) geminusi (2)
Zv.w. 247 w. lucius cecilius numerius fabius bu-
metelusi (2) teo
Zv.w. 246 w. manius otacilius markus fabius lici-
krasusi (2) nusi

- 431 -
Zv.w. 245 w. markus fabius buteo gaius atilius bul-
busi (1)
Zv.w. 244 w. avlus manlius tor- gaius sempronius
kvatus atikusi (1) blesusi (3)
Zv.w. 243 w. gaius fundanius gaius sulpicius ga-
fundulusi lusi
Zv.w. 242 w. gaius lutacius ka- avlus postumius
tulusi albinusi
Zv.w. 241 w. avlus manlius tor- kvintus lutacius
kvatus atikusi (2) cerko
Zv.w. 240 w. gaius klaudius cen- markus sempronius
toni tuditanusi
Zv.w. 239 w. gaius mamilius tu- kvintus valerius
rinusi falto
Zv.w. 238 w. tiberius semproni- publius valerius
us grakxusi falto
Zv.w. 237 w. lucius korvelius kvintus fulvius
lentulus kavdinusi flakusi (1)
Zv.w. 236 w. publius kornelius gaius licinius va-
lentulus kavdinusi rusi
Zv.w. 235 w. titus manlius tor- gaius atilius bul-
kvatusi (1) busi (2)
Zv.w. 234 w. lucius postumius spurius karvilius
albinusi (1) maqsimus ruga (1)
Zv.w. 233 w. kvintus fabius maq- manius pomponius ma-
simus verukosusi (1) To
Zv.w. 232 w. markus emilius le- markus publicius
pidusi maleolusi
Zv.w. 231 w. markus pomponius ma- gaius papirius mazo
To
Zv.w. 230 w. markus emilius bar- markus iunius pera
bula
Zv.w. 229 w. lucius postumius gneus fulvius cen-
albinusi (2) tumalusi
Zv.w. 228 w. spurius karvilius kvintus fabius maq-
maqsimus ruga (2) simus verukosusi (2)

- 432 -
Zv.w. 227 w. publius valerius markus atilius re-
flakusi gulusi (1)
Zv.w. 226 w. markus valerius maq- lucius apustius
simus mesala fulo
Zv.w. 225 w. lucius emilius pa- gaius atilius regu-
pusi lusi
Zv.w. 224 w. titus manlius tor- kvintus fulvius
kvatusi (2) flakusi (2)
Zv.w. 223 w. gaius flaminiusi publius furius fi-
lusi
Zv.w. 222 w. markus klavdius gneus kornelius
marcelusi (1) scipion kalvusi
Zv.w. 221 w. publius kornelius markus minucius ru-
scipion azini fusi
sufeqti markus emilius le-
pidusi
Zv.w. 220 w. markus valerius le- kvintus mucius sce-
vinusi (1) vola
anda kvintus lutacius lucius veturius
katulusi filo
Zv.w. 219 w. lucius emilius pav- markus livius sali-
lusi natori (1)
Zv.w. 218 w. publius kornelius tiberius semproni-
scipioni us longusi
Zv.w. 217 w. gneus servilius ge- gaius flaminiusi (2)
minusi
sufeqti markus atilius re-
gulusi (2)
Zv.w. 216 w. gaius terencius va- lucius emilius pav-
roni lusi (2)
Zv.w. 215 w. lucius postumius tiberius semproni-
albinusi (3) us grakxusi (1)
sufeqti markus klavdius
marcelusi (2)
sufeqti kvintus fabius maq-
simus verukosusi (3)

- 433 -
Zv.w. 214 w. kvintus fabius maq- markus klavdius
simus verukosusi (4) marcelusi (3)
Zv.w. 213 w. kvintus fabius maq- tiberius semproni-
simusi us grakxusi (2)
Zv.w. 212 w. kvintus fulvius apius klavdius pul-
flakusi (3) xeri
Zv.w. 211 w. gneus fulvius cen- publius sulpicius
tumalusi galba maqsimusi (1)
Zv.w. 210 w. markus klaudius markus valerius le-
marcelusi (4) vinusi (2)
Zv.w. 209 w. kvintus fabius maq- kvintus fulvius
simus verukosusi (5) flakusi (4)
Zv.w. 208 w. markus klavdius titus kvinkcius
marcelusi (5) krispinusi
Zv.w. 207 w. gaius klavdius ne- markus livius sali-
roni natori (2)
Zv.w. 206 w. lucius veturius kvintus cecilius
filoni metelusi
Zv.w. 205 w. publius kornelius publius licinius
scipion afrikanusi krasus divesi
(1)
Zv.w. 204 w. markus kornelius publius sempronius
ceTegusi tuditanusi
Zv.w. 203 w. gneus servilius ce- gaius servilius ge-
pio minusi
Zv.w. 202 w. markus servilius tiberius klavdius
puleqs geminusi neroni
Zv.w. 201 w. gneus kornelius publius elius pu-
lentulusi tusi

- 434 -
 romaeli diqtatorebi
(Zv.w. 753-201 ww.)

diqtatorebi iniSnebodnen mkacrad gansazRvruli mi-

zezebiT:
• omis warmoebisTvis;
• iupiteris taZarSi lursmis daWedebisYTvis;
• sasamarTlo procesebis warmoebisTvis;
• amboxebis CasaxSobad;
• sazogadoebrivi TamaSebis Casatareblad;
• komiciebis sxdomis Casatareblad;
• senatorTa Semadgenlobis Sesavsebad;
• respublikis sasargeblo kanonebis gasatareblad.

წელი დიქტატორი არჩევის მიზეზი

Zv.w. 501 w. titus larcius omis warmoebisTvis
flavusi
Zv.w. 496 w. avlus postumiusi omis warmoebisTvis

Zv.w. 494 w. manius valerius maq- omis warmoebisTvis

simusi
Zv.w. 463 w. gaius emilius mame- iupiteris taZarSi
rkusi lursmis dasaWedaT
Zv.w. 458 w. lucius kvinkcius omis warmoebisTvis
cincinatusi
Zv.w. 439 w. lucius kvinkcius mRelvarebis Casax-
cincinatusi Sobad
Zv.w. 437 w. mamerkus emilius omis warmoebisTvis
mamercinusi
Zv.w. 435 w. kvintus servilius omis warmoebisTvis
priskus fidenasi
Zv.w. 434 w. mamerkus emilius omis warmoebisTvis
mamercinusi
Zv.w. 431 w. avlus postumius omis warmoebisTvis
tubertusi

- 435 -
Zv.w. 426 w. mamerkus emilius omis warmoebisTvis
mamercinusi
Zv.w. 418 w. kvintus servilius omis warmoebisTvis
priskus fidenasi
Zv.w. 408 w. publius kornelius omis warmoebisTvis
rutilus kosusi
Zv.w. 396 w. markus furius kami- omis warmoebisTvis
lusi
Zv.w. 390 w. markus furius kami- omis warmoebisTvis
lusi
Zv.w. 389 w. markus furius kami- omis warmoebisTvis
lusi
Zv.w. 385 w. avlus kornelius omis warmoebisTvis
kosusi
Zv.w. 380 w. titus kvinkcius ci- omis warmoebisTvis
ncinatus kapitoli- da mRelvarebis Ca-
nusi saxSobad
Zv.w. 368 w. markus furius kami- omis warmoebisTvis
lusi
Zv.w. 368 w. publius manlius ka- omis warmoebisTvis
pitolinusi da mRelvarebis Casa-
xSobad
Zv.w. 367 w. markus furius kami- omis warmoebisTvis
lusi
Zv.w. 363 w. lucius manlius ka- iupiteris taZarSi
pitolinus imperio- lursmis dasaWedaT
susi
Zv.w. 362 w. apius klavdius kra- omis warmoebisTvis
sus inregilensisi
Zv.w. 361 w. titus kvinkcius po- omis warmoebisTvis
enus kapitolinus
krispinusi
Zv.w. 360 w. kvintus servilius omis warmoebisTvis
ahala
Zv.w. 358 w. gaius sulpicius pe- omis warmoebisTvis
tikusi

- 436 -
Zv.w. 356 w. gaius marcius ruti- omis warmoebisTvis
lusi
Zv.w. 353 w. titus manlius impe- omis warmoebisTvis
riosus torqvatusi
Zv.w. 352 w. gaius iuliusi (iu- omis warmoebisTvis
lusi) da komiciebis Casa-
tareblad
Zv.w. 351 w. markus fabius ambu- komiciebis Casata-
stusi reblad
Zv.w. 350 w. lucius furius ka- komiciebis Casata-
milusi reblad
Zv.w. 349 w. titus manlius impe- komiciebis Casata-
riosus torkvatusi reblad
Zv.w. 348 w. ? komiciebis Casata-
reblad
Zv.w. 345 w. lucius furius ka- omis warmoebisTvis
milusi
Zv.w. 344 w. publius valerius sazogadoebrivi Ta-
publikola maSebis Casatareb-
lad
Zv.w. 342 w. markus valerius mRelvarebis Casax-
kovrusi Sobad anda omis war-
moebisTvis
Zv.w. 340 w. lucius papirius omis warmoebisTvis
krasusi
Zv.w. 339 w. kvintus publilius ?
filo
Zv.w. 337 w. gaius klavdius kra- ?
sus inregilensisi
Zv.w. 335 w. lucius emilius ma- komiciebis Casata-
mercinus priverna- reblad
si
Zv.w. 333 w. publius kornelius omis warmoebisTvis
rufinusi
Zv.w. 332 w. markus papirius omis warmoebisTvis
krasusi

- 437 -
Zv.w. 331 w. gneus kvinkcius ka- iupiteris taZarSi
pitolinusi lursmis dasaWidaT
Zv.w. 327 w. markus klavdius komiciebis Casata-
marcelusi reblad
Zv.w. 325 w. lucius papirius ?
(?) kursori
Zv.w. 324 w. lucius papirius omis warmoebisTvis
kursori
Zv.w. 322 w. avlus kornelius omis warmoebisTvis
kosus arvina da sazogadiebrivi
TamaSobebis Casata-
reblad
Zv.w. 321 w. kvintus fabius am- komiciebis Casata-
bustusi reblad
Zv.w. 321 w. markus emilius pa- komiciebis Casata-
pusi reblad
Zv.w. 320 w. gaius meniusi gamoZiebis
CatarebisTvis
Zv.w. 320 w. lucius kornelius omis warmoebisTvis
lentulusi (?)
Zv.w. 320 w. titus manlius impe- komiciebis Casata-
riosus torkvatusi reblad (?)
Zv.w. 316 w. lucius emilius ma- omis warmoebisTvis
mercinus priverna-
si
Zv.w. 315 w. kvintus fabius maq- omis warmoebisTvis
simus rulianusi
Zv.w. 314 w. gaius meniusi omis warmoebisTvis
Zv.w. 313 w. gaius petelius li- omis warmoebisTvis
bo visolusi da iupiteris taZar-
Si lursmis CasaWe-
daT
Zv.w. 313 w. kvintus fabius maq- omis warmoebisTvis
simus rulianusi
Zv.w. 312 w. gaius sulpicius omis warmoebisTvis
longusi

- 438 -
Zv.w. 312 w. gaius iunius bubul- omis warmoebisTvis
kus brutusi
Zv.w. 309 w. lucius papirius omis warmoebisTvis
(310?) kursori
Zv.w. 306 w. publius kornelius komiciebis Casata-
scipion barbatusi reblad
Zv.w. 302 w. gaius iunius bubul- omis warmoebisTvis
kus brutusi
Zv.w. 302 w. markus valerius omis warmoebisTvis
(301?) korvusi
Zv.w. 301 w. markus valerius omis warmoebisTvis
(300?) korvusi
Zv.w. 291- markus emilius bar- omis warmoebisTvis
285 ww. bula (?)
Soris
Zv.w. 291- apius klavdius ce- omis warmoebisTvis
285 ww. kusi (?)
Soris
Zv.w. 291- publius kornelius omis warmoebisTvis
285 ww. rufinusi (?)
Soris
Zv.w. 287 w. kvintus hortenziu- omis warmoebisTvis
si
Zv.w. 280 w. gneus domicius kal- komiciebis Casata-
vinus maqsimusi reblad
Zv.w. 263 w. gneus fulvius maq- iupiteris taZarSi
simus centumalusi lursmis CasaWedaT
anda gneus domicius
ahenobarbusi
Zv.w. 257 w. kvintus ogulnius sazogadoebrivi Ta-
galusi maSobebis Casatareb-
lad
Zv.w. 249 w. markus klavdius omis warmoebisTvis
glicia
Zv.w. 249 w. avlus atilius ka- omis warmoebisTvis
latinusi

- 439 -
Zv.w. 246 w. tiberius korunka- komiciebis Casata-
nius reblad
Zv.w. 231 w. gaius duiliusi komiciebis Casata-
reblad
Zv.w. 224 w. lucius cecilius komiciebis Casata-
metelusi reblad
Zv.w. 221 w. kvintus fabius maq- omis warmoebisTvis
simus verukosus (?)
kunktatori
Zv.w. 217 w. kvintus fabius maq- omis warmoebisTvis
simus verukosus
kunktatori
Zv.w. 217 w. markus minucius ru- omis warmoebisTvis
fusi
Zv.w. 217 w. lucius veturius komiciebis Casata-
filo reblad
Zv.w. 216 w. markus iunius pera omis warmoebisTvis
Zv.w. 216 w. markus fabius bute- senatis Sesavsebad
o
Zv.w. 213 w. gaius klavdius cen- komiciebis Casata-
to reblad
Zv.w. 210 w. kvintus fulvius komiciebis Casata-
flakusi reblad
Zv.w. 208 w. titus manlius tor- komiciebis da sazo-
kvatusi gadoebrivi TamaSo-
bebis Casatareblad
Zv.w. 207 w. markus livius sali- komiciebis Casata-
natori reblad
Zv.w. 205 w. kvintus cecilius komiciebis Casata-
metelusi reblad
Zv.w. 203 w. publius sulpicius komiciebis Casata-
galba maqsimusi reblad anda omis
warmoebisTvis
Zv.w. 202 w. gaius servilius ge- komiciebis Casata-
minusi reblad
Zv.w. 201 w. - -

- 440 -
 triumfatorebis sia
(Zv.w. 753-201 ww.)

• McxrilebSi mocemulia - triumfatoris sruli saxeli,

triumfis rigiTi nomeri, dakavebuli Tanamdeboba, gada-
xdis mizezi da ricxvi.
• Zv.w. 153 wlamde romauli samoqalaqo kalendari iwyeboda
martSi, xolo Semdeg ianvridan. wlis dReebi miTiTebulia
iuliusis kalendriT.

წელი ტრიუმფატორი მიზეზი

Zv.w. 752/1 ww. romulusi (I), mefe ceninebze gamarjve-
bisTvis – 1 marti
Zv.w. 752/1 ww. romulusi (II), mefe antemnatebze gamar-
jvebisTvis – ?
11 striqoni dakargulia
? ankus marciusi, sabinebze da veiebze
mefe gamarjvebisTvis – ?
? lucius tarkvinius laTinebze gamar-
Zveli, mefe jvebisTvis – 1 ivl-
isi
Zv.w. 588/7 ww. lucius tarkvinius etruskebze gamar-
Zveli (II), mefe jvebisTvis – 1 apri-
li
Zv.w. 585/4 ww. lucius tarkvinius sabinebze gamarjve-
Zveli (III), mefe bisTvis – 13 seqte-
mberi
Zv.w. 571/0 ww. servius tuliusi etruskebze gamar-
(I), mefe jvebisTvis – 6 deke-
mberi (25 noemberi)
Zv.w. 567/6 ww. servius tuliusi etruskebze gamar-
(II), mefe jvebisTvis – 8 ivni-
si (25 maisi)
? servius tuliusi etruskebze gamar-
(III), mefe jvebisTvis – ?
? tarkvinius amayi, volskebze gamar-
mefe jvebisTvis – ?
- 441 -
 ? tarkvinius amayi sabinebze gamarjve-
(II), mefe bisTvis – ?
Zv.w. 509/8 ww. publius valerius veiebze da tarkvi-
publikola niuselebze gamar-
jvebisTvis – 1 ma-
rti
Zv.w. 505/4 ww. markus valerius sabinebze gamarjve-
volususi, konsuli bisTvis – ?
Zv.w. 505/4 ww. publius postumi- sabinebze gamarjve-
us tubertusi, bisTvis – ?
konsuli
Zv.w. 504/3 ww. publius valerius sabinebze da veiebze
publikola (II), gamarjvebisTvis – ?
konsuli
Zv.w. 503/2 ww. publius postumi- ovacia sabinebze ga-
us tubertusi marjvebisTvis – 3
aprili
Zv.w. 503/2 ww. agripa lanatusi, sabinebze gamarjve-
konsuli bisTvis – 4 aprili
Zv.w. 502/1 ww. spurius kasius vi- sabinebze gamarjve-
celiusi, konsuli bisTvis – ?
Zv.w. 496/5 ww. avlus postumius laTinebze gamar-
regilensisi, diqta- jvebisTvis – ?
tori
Zv.w. 494/3 ww. manius valerius ma- sabinebze da medu-
qsimusi, diqtatori linebze gamarjve-
bisTvis – 1 marti
6 striqoni dakargulia
Zv.w. 486/5 ww. spurius kasius vi- volskebze da he-
celinusi (II), ko- rnikebze gamarjve-
nsuli bisTvis – ?
Zv.w. 475/4 ww. publius valerius veiebze da sabinebze
publikola, konsu- gamarjvebisTvis – 1
li maisi
Zv.w. 474/3 ww. avlus manlius vu- ovacia veiebze – 15
lsoni, konsuli marti

- 442 -
Zv.w. 468/7 ww. titus kvinkcius ka- antiumis volske-
pitolinus barba- bze gamarjvebi-
tusi, konsuli sTvis – ?
Zv.w. 462/1 ww. lucius lukrecius eqvebze da volske-
tricipitinusi, ko- bze gamarjvebi-
nsuli sTvis – ?
Zv.w. 462/1 ww. titus veturius he- ovacia eqvebze da
minus cikurinusi volskebze gama-
rjvebisTvis – ?
Zv.w. 459/8 ww. kvintus fabius vi- eqvebze da volske-
bulanusi, konsuli bze gamarjvebi-
sTvis – ?
Zv.w. 459/8 ww. lucius kornelius anTiumis volske-
maluginensis uri- bze gamarjvebi-
tinusi sTvis – 12 maisi
Zv.w. 458/7 ww. lucius kvinkcius eqvebze gamarjvebi-
cincinatusi, di- sTvis – 13 seqtembe-
qtatori ri
Zv.w. 449/8 ww. lucius valerius eqvebze gamarjvebi-
publikola poti- sTvis – 13 agvisto
tusi, konsuli
Zv.w. 449/8 ww. markus horacius sabinebze gamarjve-
barbatusi, konsu- bisTvis – 24 agvi-
li sto
Zv.w. 443/2 ww. markus geganius ma- volskebze gamarjv-
cerinusi, konsuli ebisTvis – 5 seqte-
mberi
Zv.w. 437/6 ww. markus valerius ? – 13 agvisto
laktuka maqsimusi,
konsuli
25 striqoni dakargulia
Zv.w. 367/6 ww. markus furius galebze gamarjve-
kamilusi bisTvis – ?
Zv.w. 361/0 ww. titus kvinkcius pe- galebze gamarjve-
nus kapitolinus bisTvis – ?

- 443 -
 krispinusi, diqta-
tori
Zv.w. 361/0 ww. gaius sulpicius hernikebze gamar-
petikusi, konsuli jvebisTvis – ?
Zv.w. 360/59 gaius petelius li- galebze da tribu-
ww. bo visolusi, rtunebze gamarjve-
konsuli bisTvis – 29 ivlisi
Zv.w. 360/59 markus fabius ambu- ovacia hernikebze
ww. stusi, konsuli gamarjvebisTvis – 5
seqtemberi
Zv.w. 358/7 ww. gaius sulpicius galebze gamarjve-
petikusi, diqtato- bisTvis – 7 maisi
ri
Zv.w. 358/7 ww. gaius plavtius hernikebze gama-
prokulusi, rjvebisTvis – 15
konsuli maisi
Zv.w. 357/6 ww. gaius marcius ru- privernatebze gama-
tilusi, konsuli rjvebisTvis – 1
ivlisi
Zv.w. 356/5 ww. gaius marcius ru- etruskebze gama-
tilusi, diqtatori rjvebisTvis – 6
maisi
Zv.w. 354/3 ww. markus fabius ambu- tiburtinelebze
stusi gamarjvebisTvis – 3
ivnisi
Zv.w. 350/49 markus popilius galebze gamarjve-
ww. lenati, konsuli bisTvis – 17 Tebe-
rvali
Zv.w. 346/5 ww. markus valerius anTiumis volske-
kovrusi, konsuli bze da satrikanebze
gamarjvebisTvis – 1
Tebervali
Zv.w. 343/2 ww. markus valerius samnitebze gamar-
kovrusi (II), jvebisTvis – 21
konsuli seqtemberi

- 444 -
Zv.w. 343/2 ww. avlus kornelius samnitebze gamar-
kosus arvinusi, ko- jvebisTvis – 22
nsuli seqtemberi
Zv.w. 340/39 titus manlius laTinebze, kampani-
ww. imperiosus torkva- elebze, sidiciane-
tusi, konsuli lebze da avrunke-
bze gamarjvebi-
sTvis – 18 maisi
Zv.w. 339/8 ww. kvintus publilius laTinebze gamar-
filo, konsuli jvebisTvis – 13
ianvari
Zv.w. 338/7 ww. lucius furius ka- pedanebze da tibu-
milusi, konsuli rnebze gamarjve-
bisTvis – 29 seqte-
mberi
Zv.w. 338/7 ww. gaius meniusi, ko- antinelebze, lavi-
nsuli nelebze da velite-
rnebze gamarjvebi-
sTvis – 29 seqtembe-
ri
Zv.w. 335/4 ww. markus valerius kalenebze gamar-
kovrusi (III), konsu- jvebisTvis – 15 ma-
li (IV) rti
Zv.w. 329/8 ww. lucius emilius ma- privernatebze gama-
mercinus priverna- rjvebisTvis – 1
si, konsuli (II) da marti
gaius plavtius de-
cianusi, konsuli
Zv.w. 326/5 ww. kvintus publilius samnitebze da pale-
filo (II), pirveli opolebze gamar-
prokonsuli jvebisTvis – 1 maisi
Zv.w. 324/3 ww. lucius papirius samnitebze gamar-
kursori, diqtato- jvebisTvis – 5
ri marti

- 445 -
Zv.w. 322/1 ww. lucius fulvius samnitebze gamar-
kuvrusi, konsuli jvebisTvis – 17 Te-
bervali
Zv.w. 322/1 ww. kvintus fabius ma- samnitebze da apu-
qsimus rulianusi, lielebze gamarjve-
konsuli bisTvis – 18 Tebe-
rvali
Zv.w. 319/8 ww. lucius papirius samnitebze gamar-
kursori (II), jvebisTvis – 21
konsuli (III) agvisto
Zv.w. 314/3 ww. gaius sulpicius samnitebze gamar-
longusi, konsuli jvebisTvis – 1
(III) ivlisi
Zv.w. 312/1 ww. markus valerius samnitebze da sora-
maqsimusi, konsuli nebze gamarjvebi-
sTvis – 13 agvisto
Zv.w. 311/0 ww. gaius iunius bubu- samnitebze gamar-
lkus brutusi, ko- jvebisTvis – 5 agvi-
nsuli (III) sto
Zv.w. 311/0 ww. kvintus emilius ba- etruskebze gamar-
rbula, konsuli jvebisTvis – 13
agvisto
Zv.w. 309/8 ww. lucius papirius samnitebze gamar-
kursori (III), diqta- jvebisTvis – 15
tori (II) oqtomberi
Zv.w. 309/8 ww. kvintus fabius ma- etruskebze gamar-
qsimus rulianusi jvebisTvis – 13 no-
(II), prokonsuli emberi
Zv.w. 306/5 ww. kvintus marcius anagnelebze da he-
tremulusi, konsu- rnikebze gamarjve-
li bisTvis – 29 ivnisi
Zv.w. 305/4 ww. markus fulvius samnitebze gamar-
kurvus petinusi, jvebisTvis – 5
konsuli oqtomberi

- 446 -
Zv.w. 304/3 ww. publius semproni- eqvebze gamarjvebi-
us sofusi, konsu- sTvis – 24 seqte-
li mberi
Zv.w. 304/3 ww. publius sulpici- samnitebze gamar-
us saverio, konsu- jvebisTvis – 29
li oqtomberi
Zv.w. 302/1 ww. gaius iunius bubu- eqvebze gamarjvebi-
lkus brutusi (II), sTvis – 30 ivlisi
diqtatori
Zv.w. 301/0 ww. markus valerius etruskebze da ma-
kovrusi (IV), diqta- rsebze gamarjvebi-
tori sTvis – 21 noemberi
Zv.w. 299/8 ww. markus fulvius ma- samnitebze da eqvi-
qsimus centumalu- nebze gamarjvebi-
si sTvis – 24 seqtembe-
ri
Zv.w. 298/7 ww. gneus fulvius ma- samnitebze da
qsimus centumalu- etruskebze gamar-
si, konsuli jvebisTvis – 13 no-
emberi
Zv.w. 295/4 ww. kvintus fabius ma- samnitebze, etru-
qsimus pulianusi skebze da galebze
(III), konsuli (IV) gamarjvebisTvis – 4
seqtemberi
Zv.w. 294/3 ww. lucius postumius samnitebze da
mebelusi, konsuli etruskebze gamar-
(II) jvebisTvis – 27
marti
Zv.w. 294/3 ww. markus atilius pe- volsonebze da sa-
guli, konsuli mnitebze gamarjve-
bisTvis – 28 marti
Zv.w. 293/2 ww. spurius karvilius samnitebze gamar-
maqsimusi, konsuli jvebisTvis – 13
ianvari

- 447 -
Zv.w. 293/2 ww. lucius papirius samnitebze gamar-
kursori, konsuli jvebisTvis – 13 Te-
bervali
Zv.w. 291/0 ww. kvintus fabius ma- samnitebze gamar-
qsimusi, proko- jvebisTvis – ?
nsuli
21 striqoni dakargulia
Zv.w. 282/1 ww. kvintus fabricius samnitebze, luka-
luscini, konsuli nelebze da bru-
tiebze gamarjvebi-
sTvis – 5 marti
Zv.w. 281/0 ww. kvintus marcius etruskebze gama-
filipi, konsuli rjvebisTvis – 1
aprili
Zv.w. 280/279 tiberius korunka- vulsinielebze da
ww. niusi, konsuli vulcinebze gamar-
jvebisTvis – 1
Tebervali
Zv.w. 280/279 lucius emilius ba- tarentelebze, sa-
ww. rbula, prokonsu- mnitebze da sale-
li ntelebze gamarjve-
bisTvis – 10 ivlisi
Zv.w. 278/7 ww. gaius fabricius lukanelebze, bru-
luscini (II), konsu- tielebze, tarente-
li (III) lebze da samnite-
bze gamarjvebi-
sTvis – 13 dekemberi
Zv.w. 277/6 ww. gaius iunius bru- lukanelebze da
tus bubulkusi, ko- brutiebze gamar-
nsuli (II) jvebisTvis – 5
ianvari
Zv.w. 276/5 ww. kvintus fabius ma- samnitebze, luka-
qsimus gurgi (II), nebze da brutiubze
konsuli (II) gamarjvebisTvis –
17 Tebervali

- 448 -
Zv.w. 275/4 ww. manius kurius de- samnitebze da mefe
ntati (IV), konsuli pirosze gamarjve-
(II) bisTvis – Teberva-
li
Zv.w. 275/4 ww. lucius kornelius samnitebze da lu-
lentulusi, konsu- kanebze gamarjvebi-
li sTvis – 1 marti
Zv.w. 273/2 ww. gaius klavdius samnitebze, luka-
kanina, konsuli (II) nebze da brutiebze
gamarjvebisTvis –
17 Tebervali
Zv.w. 272/1 ww. spurius karvilius samnitebze, lukane-
maqsimusi (II), bze, brutiebze da
konsuli (II) tarenturelebze
gamarjvebisTvis – ?
Zv.w. 272/1 ww. lucius papirius samnitebze, lukane-
kursori (II), konsu- bze, brutiebze da
li (II) tarenturelebze
gamarjvebisTvis – ?
Zv.w. 270/69 gneus kornelius reginebze gamar-
ww. blazioni, konsuli jvebisTvis – ?
(II)
Zv.w. 268/7 ww. publius semproni- picenebze gamarjve-
us sofusi da apius bisTvis – ?
klavdius pusi, ko-
nsuli
Zv.w. 267/6 ww. manius atilius re- salentebze gamar-
guli, konsuli jvebisTvis – 23
ianvari
Zv.w. 267/6 ww. lucius iunius li- salentebze gamar-
boni, konsuli jvebisTvis – 23
ianvari
Zv.w. 266/5 ww. decimus iunius pe- sasinebze gamarjve-
ra, konsuli bisTvis – 26 seqte-
mberi

- 449 -
Zv.w. 266/5 ww. numerius fabiusi sasinebze gamarjve-
piqtori, konsuli bisTvis – 5 oqto-
mberi
Zv.w. 266/5 ww. decimus iunius pe- salentebze da mesa-
ra, konsuli (II) pielebze gamarjve-
bisTvis – 5 Teberva-
li
Zv.w. 264/3 ww. markus fulvius vulsinielebze ga-
flakusi, Kkonsuli marjvebisTvis – 1
noemberi
Zv.w. 263/2 ww. manius valerius ma- punebze da mefe hi-
qsimus mesala, ko- eron II gamarjvebi-
nsuali sTvis – 17 marti
Zv.w. 260/59 gaius duiliusi, punebis da sicili-
ww. konsuli, pirveli elebis flotze ga-
sazRvao triumfi marjvebisTvis – ?
Zv.w. 259/8 ww. lucius kornelius punebze, sardini-
scipioni, konsuli elebze da korsike-
lebze gamarjvebi-
sTvis – 11 marti
Zv.w. 258/7 ww. gaius akvilius punebze gamarjve-
florusi, proko- bisTvis – 4 oqto-
nsuli mberi
Zv.w. 258/7 ww. gaius sulpicius punebze da sardini-
paterkuli, elebze gamarjvebi-
konsuli sTvis – 5 oqtomberi
Zv.w. 257/6 ww. avlus atilius ka- sazRvao triumfi
iatini, pretori punebze da sicili-
elebze gamarjvebi-
sTvis – 17 ianvari
Zv.w. 257/6 ww. gaius atilius punebze gamarjve-
peguli, konsuli bisTvis – ?
Zv.w. 256/5 ww. lucius manlius sazRvao triumfi
vulsoni longi, punebze gamarjve-
konsuli bisTvis – ?

- 450 -
Zv.w. 254/3 ww. servius fulvius kosurielebze da
petinus nobili- sazRvao triumfi
ori, prokonsuli punebze gamarjve-
bisTvis – 18 ianvari
Zv.w. 254/3 ww. markus emilius pa- kosurielebze da
vle, prokonsuli sazRvao triumfi
punebze gamarjve-
bisTvis – 19 Tebe-
rvali
Zv.w. 253/2 ww. gneus kornelius punebze gamarjve-
azini, prokonsuli bisTvis – 23 marti
Zv.w. 253/2 ww. gaius sempronius punebze gamarjve-
blezi, konsuli bisTvis – 1 aprili
Zv.w. 252/1 ww. gaius avrelius ko- punebze da sicili-
ta, konsuli elebze gamarjvebi-
sTvis – 13 aprili
Zv.w. 250/49 lucius cecilius punebze gamarjve-
ww. metelusi, proko- bisTvis – 7 seqte-
nsuli mberi
Zv.w. 241/0 ww. gaius lutacius, sazRvao triumfi
katulusi, proko- punebze da sicili-
nsuli ebze gamarjvebi-
sTvis – 4 oqtomberi
Zv.w. 241/0 ww. kvintus valerius sazRvao triumfi
faltoni, propre- siciliisTvis – 6
tori oqtomberi
Zv.w. 241/0 ww. kvintus lutacius falsebze gamarjve-
cerkoni, konsuli bisTvis – 1 marti
Zv.w. 241/0 ww. avlus manlius to- falsebze gamarjve-
rkvati, konsuli (II) bisTvis – 4 marti
Zv.w. 236/5 ww. publius korneli- ligurebze gamar-
us lentulusi, ko- jvebisTvis – ?
nsuli
Zv.w. 235/4 ww. titus manlius to- sardinielebze ga-
rkvati, konsuli marjvebisTvis – 10
marti

- 451 -
Zv.w. 234/3 ww. spurious karvili- sardinielebze ga-
us maqsimi, konsuli marjvebisTvis – 1
aprili
Zv.w. 233/2 ww. kvintus fabius ma- ligurebze gamar-
qsimus verukozi, jvebisTvis – 1 Tebe-
konsuli rvali
Zv.w. 233/2 ww. manius pomponius sardinielebze ga-
matoni, konsuli marjvebisTvis – 15
marti
Zv.w. 231/0 ww. gaius papirius mzo- korsikelebze gama-
ni, konsuli, pirve- rjvebisTvis – 5 ma-
li triumfi alba- rti
nis mTebze
Zv.w. 228/7 ww. gneus fulvius ce- sazRvao triumfi
ntumali, proko- ilirielebze gama-
nsuli rjvebisTvis – 21
ivnisi
Zv.w. 225/4 ww. lucius emilius pa- galebze gamarjve-
pi, konsuli bisTvis – 5 marti
Zv.w. 223/2 ww. gaius Flaminiusi, galebze gamarjve-
konsuli bisTvis – 10 marti
Zv.w. 223/2 ww. publius furius galebze da ligure-
fili, konsuli bze gamarjvebisa-
Tvis – 12 marti
Zv.w. 221/1 ww. markus klvdius ma- gal-insubrebze da
rcelusi, proko- germanelebze gama-
nsuli rjvebisaTvis – 1
marti
ramodenime striqoni dakargulia

- 452 -
 respublikis periodis mTavari
pontifeqsebi (Zv.w. 753-201 ww.)

წლები სახელი
Zv.w. 712 w. numa marciusi
Zv.w. 509 w. papiriusi
Zv.w. 449 w. furiusi
Zv.w. 431 w. kornelius kosi
Zv.w. 420 w. minuciusi
Zv.w. 390 w. ilio flakcinatori
Zv.w. 332-304 ww. kornelius kalisa
Zv.w. 304-? ww. kornelius scipion barbatusi
tiberius korunkaniusi
Zv.w. 254-243 ww.
(pirveli plebeebs Soris)
Zv.w. 243-221 ww. lucius cecilius metelusi
Zv.w. 217-213 ww. lucius kornelius lentulus kavdini
Zv.w. 212-183 ww. publius licinius krasus divesi

romauli saxelebi

 Aulus = avlusi;
 Appius = apiusi;
 Gaius = gaiusi;
 Gnaeus = gneusi;
 Decimus = decimusi;
 Flavius = flaviusi;
 Kaeso = kezo;
 Lucius = luciusi;
 Marcus = markusi;
 Manius = maniusi;
 Mamercus = mamerkusi;
 Numerius = numeriusi;
 Publius = publiusi;
- 453 -
 Quintus = kvintusi;
 Servius = serviusi;
 Sextus = seqstusi;
 Spurius = spuriusi;
 Titus = titusi;
 Tiberius = tiberiusi.

etruskuli kalendari
(cnobilia wminda kalendris mxolod rva Tvis
saxelwodeba)

 Velcitanus = marti;
 Cabreas = aprili;
 Ampiles = maisi;
 Aclius = ivnisi;
 Traneus = ivlisi;
 Ermius = agvisto;
 Cellus = seqtemberi;
 Xosfer = oqtomberi.

alba-longas mefeebi
(Zv.w. XII-VIII ss.)

 Zv.w. 1179-1176 ww. – eneasi. dinastiis damaarsebeli;

 Zv.w. 1176-1138 ww. – askaniusi. alba-longas damaarsebeli;
 Zv.w. 1138-1109 ww. – silviusi;
 Zv.w. 1109-1078 ww. – eneas silviusi;
 Zv.w. 1078-1028 ww. – laTinus silviusi;
 Zv.w. 1028-989 ww. – alba silviusi;
 Zv.w. 989-965 ww. – atis silviusi;
 Zv.w. 965-937 ww. – kapis silviusi;
 Zv.w. 937-924 ww. – kapetus silviusi;
 Zv.w. 924-916 ww. – tiberinus silviusi;

- 454 -
 Zv.w. 916-876 ww. – agripa silviusi;
 Zv.w. 876-857 ww. – romulus silviusi;
 Zv.w. 857-820 ww. –A aventinus silviusi;
 Zv.w. 820-797 ww. – prokus silviusi;
 Zv.w. 797-753 ww. – amulius silviusi;
 Zv.w. 753-? ww. – numitor silviusi.
Semdgomi mefeebidan cnobilia mxolod gaius kluili-
usi. misi gardacvalebis Semdeg tulius hostiliusma longa
daipyro.

romis mefeebi
(Zv.w. 753-510/09 ww.)

 Zv.w. 753-717/6 ww. – romulusi;

 Zv.w. 716/5-673/2 ww. – numa pompiliusi;
 Zv.w. 673/2-642/1 ww. – tulus hostiliusi;
 Zv.w. 642/1-617 ww. – ankus marciusi;
 Zv.w. 616/5-579/8 ww. – lucius tarkvinius priski;
 Zv.w. 579/8-535/4 ww. – servius tuliusi;
 Zv.w. 535/4-510/09 ww. – lucius tarkvinius amayi.

karTagenis mefeebi
(Zv.w. IX-IV ss.)

didoanidebi
 Zv.w. 814-760 ww. – dido, dinastiis damaarsebeli;
ucnobi
 Zv.w. 580-556 ww. – hanon I;
 Zv.w. 556-550 ww. – malxusi;
magonidebi
 Zv.w. 550-530 ww. – magon I;
 Zv.w. 530-510 ww. – hasdrubal I;
 Zv.w. 510-480 ww. – hamilkar I;
 Zv.w. 480-440 ww. – hanon II;

- 455 -
 Zv.w. 460-410 ww. – himilko I, siciliaSi;
 Zv.w. 440-406 ww. – hanibal I;
 Zv.w. 406-396 ww. – Hhimilko II;
 Zv.w. 396-375 ww. – magon II;
 Zv.w. 375-344 ww. – magon III;
 Zv.w. 344-340 ww. – hanon III;
hanonidebi
 Zv.w. 340-337 ww. – hanon didi;
 Zv.w. 337-330 ww. – hirsoni;
 Zv.w. 330-309 ww. – hamilkar II;
 Zv.w. 309-308 ww. – bomilkari.

numidiis samefos mefeebi

dasavleT numidiis samefo

 Zv.w ?-202 ww. – sifaqsi;
 Zv.w. 202-? ww. – vermina;
 Zv.w. I s. – arxobarzani.
aRmosavleT numidiis samefo
 Zv.w. III s. – zelalseni;
 Zv.w. 208-207 ww. – hala;
 Zv.w. 207-206 ww. – ozalcesi;
 Zv.w. 206 w. – kapusa;
 Zv.w. 206 w. – lakumazesi;
 Zv.w. 206-202 ww. – masinisa.
erTiani numidiis samefo
 Zv.w. 202-148 ww. – masinisa. erTiani numidiis mefis rangSi;
 Zv.w. 148-118 ww. – micipsa;
 Zv.w. 118-117 ww. – adherbale, hiempsale I da iugurTa;
 Zv.w. 117-112 ww. – adherbale;
 Zv.w. 117-105 ww. – iugurTa;
 Zv.w. 105-88 ww. – gauda;
 Zv.w. 88-60 ww. – hiempsale II;
 Zv.w. 60-46 ww. – iuba I;
 Zv.w. 46-30 ww. – romis droebiTi provincia;
- 456 -
 Zv.w. 30-25 ww. – iuba II.

makedoniis samefos mefeebi

 Zv.w. 323-316 ww. – antipatre;

 Zv.w. 316-298 ww. – kasandre;
 Zv.w. 298-295 ww. – filipe IV;
 Zv.w. 295-294 ww. – antipatre I;
 Zv.w. 295-294 ww. – aleqsandre V;
 Zv.w. 294-287 ww. – demetrios I;
 Zv.w. 287-285 ww. – piros I;
 Zv.w. 285-281 ww. – lisimaxe;
 Zv.w. 280-279 ww. – ptolemaios II;
 Zv.w. 279 w. – meleagre;
 Zv.w. 279 w. – antipatri II;
 Zv.w. 279-278 ww. – sosfene;
 Zv.w. 278-277 ww. – umefoba;
 Zv.w. 277-273 ww. – antigone II;
 Zv.w. 273-272 ww. – piros I (meored);
 Zv.w. 272-239 ww. – antigone II (meored);
 Zv.w. 239-229 ww. – demetrios II;
 Zv.w. 229-221 ww. – antigone III;
 Zv.w. 221-179 ww. – filipe V;
 Zv.w. 179-168 ww. – perseusi.
 Zv.w. 179-168 ww. – perseusi.

epirosis samefos mefeebi

 Zv.w. 469-450 ww. – admetosi;

 Zv.w. 395-361 ww. – taripasi;
 Zv.w. 361 w. – alketas I;
 Zv.w. 361 w. – neoptoleme I;

- 457 -
 Zv.w. 361-342 ww. – aribasi;
 Zv.w. 342-331 ww. – aleqsandre I;
 Zv.w. 331-313 ww. – eakidi;
 Zv.w. 313-307 ww. – alketas II;
 Zv.w. 307-302 ww. – piros I (pirvelad);
 Zv.w. 302-295 ww. – neoptoleme II;
 Zv.w. 295-272 ww. – piros I (meored);
 Zv.w. 272-255 ww. – aleqsandre II;
 Zv.w. 255-?239 ww. – piros II;
 Zv.w. ?239-231 ww. – ptolemaiosi;
 Zv.w. ?231 w. – piros III;.
 Zv.w. ?233 ww. – deidamia;
 Zv.w. 235/31-165 ww. – epirosis kavSiri;
 Zv.w. 165-159 ww. – haropi.

- 458 -
 sarCevi

avtorisgan
Sesavali
Tavi I. Zveli romis istoriis wyaroTmcodneoba
da istoriografia
Tavi II. apeninis naxevarkunZulis bunebrivi
pirobebi da uZvelesi mosaxleoba
Tavi III. romi mefeTa xanaSi
Tavi IV. romaul-italikuri kavSiri
Tavi V. romi-karTagenis dapirispireba
rekomendirebuli literatura
danarTi

- 459 -
SeniSvnebi:

- 460 -