MOWA ZALEŻNA I NIEZALEŻNA

Mowa niezależna – to przytoczenie myśli bohatera w pierwszej osobie.

• Monolog jest zdecydowanie wyodrębniony z toku narracji.
• Zdanie brzmi dokładnie tak, jak zostało wypowiedziane przez nadawcę.
• Czasowniki mają formę 1 os.
• Zaimki występują w niezmienionej formie.
Mowa zależna – to przytoczenie myśli postaci przez narratora i podporządkowanie ich swojemu
opowiadaniu.
• Przytoczona wypowiedź ma formę zdania podrzędnego.
• Wypowiedź jest składniowo zależna od słów wprowadzających: powiedział, pomyślał itp.
• Czasowniki mają formę 3 os.
• Narrator referuje myśli bohatera, więc nie przytacza ich całkiem dosłownie.
Zwróć uwagę na:
• formy czasowników w mowie zależnej i niezależnej;
• formę zaimków;
• sposób przedstawienia myśli bohaterów zarówno w mowie niezależnej, jak i w mowie za-
leżnej.

Mowa niezależna to przytoczenie cudzej lub własnej wypowiedzi. Zdanie jest zapisane lub przyto-
czone ustnie dokładnie tak, jak wypowiedział je nadawca.
Wypowiedzi bohaterów są oddzielone od narracji, a użyte czasowniki występują w pierwszej oso-
bie, nie są zmienione formy zaimków, a interpunkcja jest odpowiednio zastosowana. Łącznikiem
pomiędzy narracją a wyodrębnionym z niej monologiem postaci są takie słowa, jak: pomyślał, za-
pytał, rzekł, powiedział itd. Bezpośrednio po nich następuje dosłowne przytoczenie wypowiedzi
bohatera w niezależnej formie składniowej. Monolog zostaje wyodrębniony z toku narracji. Ma on
całkiem inną konstrukcję językową niż opowiadanie. Konstrukcja ta może uwypuklić przebieg my-
śli bohatera, ukazać właściwy mu sposób myślenia, uczucia, które nim kierują.
. Marek powiedział z uśmiechem: Jestem tego pewien, przekonałem się o tym
dziś rano.
. ↑ ↑
. (zdanie wprowadzające) (zdanie wprowadzane)
Zdanie wprowadzające informuje, kto wypowiada przytoczone słowa.
Zdanie wprowadzane to przytoczenie cudzych lub własnych słów. Ważne jest, aby wypowiedź była
przytoczona dosłownie.
Ważne!
Zdania w mowie niezależnej nie są ze sobą połączone składniowo.

Mowa zależna – przytoczenie własnej lub cudzej wypowiedzi w formie zdania podrzędnego. Wy-
powiedź włączana jest w tok narracji, czyli podporządkowana jest zdaniom wypowiadanym przez
narratora. Wypowiedź bohatera pozostaje wtedy w składniowej zależności od słów takich, jak: po-
myślał, powiedział, rzekł. Ma ona postać zdania podrzędnego dopełniającego, połączonego ze zda-
niami narracji najczęściej za pomocą spójnika „że”. W mowie zależnej występuje forma trzeciej
osoby. Bohater nie wypowiada się tu bezpośrednio, lecz zostaje zastąpiony przez narratora, który
referuje jego myśli, np. „Myślała, że jest zaskoczony jej ogromną wiedzą”.
. Marek powiedział, że chciałby pojechać do Paryża.
. ↑ ↑
zdanie wprowadzające (nadrzędne) zdanie wprowadzane (podrzędne)
Ważne!
Zdania w mowie zależnej mają charakter sprawozdawczy. Dlaczego? Ponieważ w przytaczanej wy-
powiedzi usuwamy wyrazy podkreślające stan uczuciowy osoby mówiącej, np.: wykrzykniki.
Zdanie w mowie niezależnej można przekształcić na mowę zależną.
Przykład:
• Mama zapytała Anię: „Zrobiłaś zakupy?”.
• Mama zapytała Anię, czy zrobiła zakupy.
• Nauczycielka wyjaśniała uczniom: „Musicie dobrze przygotować się do egzaminu”.
• Nauczycielka wyjaśniała uczniom, że muszą dobrze przygotować się do egzaminu.
• Wychowawczyni pytała uczniów: „Chcecie jechać na wycieczkę do Krakowa czy do Zako-
panego?”
• Wychowawczyni pytała uczniów, czy chcą jechać na wycieczkę do Krakowa, czy do Zako-
panego.
• Kamil krzyknął: „Biegnij szybciej! Jesteś już prawie na mecie!”.
• Kamil krzyknął, żebym biegł szybciej, bo jestem już prawie na mecie.
• – Chciałbym pojechać do Paryża – powiedział Marek.
• Marek powiedział, że chciałby pojechać do Paryża.
Jakie zmiany zaszły w tych zdaniach?
Pierwsza osoba zastosowana w mowie niezależnej została zmieniona w mowie zależnej na trzecią
osobę. Zdanie wypowiedziane (np.: Chciałbym pojechać do Paryża.) stało się zdaniem podrzędnym
w wypowiedzi narratora (Powiedział, że…).
Zmianie podlegają także zaimki:
• Mowa niezależna: – Poczęstuj się moimi czekoladkami – powiedziała Basia.
• Mowa zależna: Basia powiedziała, żebym poczęstował się jej czekoladkami.
Mowa zależna nie odtwarza dosłownie słów mówiącego, tylko jest relacją narratora. Zatem w mo-
wie zależnej przytaczany jest ogólny sens wypowiedzi.
Zadanie 1.
Przekształć na mowę zależną wypowiedź:
• – Ależ to szaleństwo uśmiechać się – pomyślał – jesteśmy zgubieni.
Odpowiedź:
• Pomyślał, że szaleństwem jest uśmiechać się, gdy są zgubieni.
Zadanie 2.
Przekształć fragment z narracji pierwszoosobowej w narrację trzecioosobową. Zastosuj mowę za-
leżną zamiast przytoczenia wypowiedzi bohatera.
Nikt nie pisał do mnie listów, nie miałem nikogo bliskiego; ani w kraju, ani na całym świecie; by-
łem już starym, samotnym człowiekiem. Ba! – myślałem sobie nieraz – Przecież nie wszyscy mogą
mieć bliskich.
Odpowiedź:
• Nikt nie pisał do niego listów, nie miał nikogo bliskiego; ani w kraju, ani na całym świecie;
był już starym, samotnym człowiekiem. Myślał sobie nieraz, że przecież nie wszyscy mogą
mieć bliskich.
Podsumowanie!
Przekształcając tekst z mowy niezależnej na mowę zależną, musisz pamiętać o:
• formie czasowników – w mowie zależnej występują w 3. os., a w mowie niezależnej w 1.
os.;
• formie zaimków – w mowie niezależnej występują formy: mi, mój, a w mowie zależnej: mu,
jej, jego;
• sposobie przedstawiania myśli bohatera – w mowie niezależnej przytaczana jest dokładna
treść wypowiedzi, a w mowie zależnej narrator referuje myśl bohatera i jego słowa, ale nie
robi tego w sposób dosłowny.

Jak wprowadzić cytat?

Bywa, że w trakcie pisania pracy chcesz wykorzystać jakąś mądrą sentencję, posłużyć się fragmen-
tem dzieła. Dziełko tkwi sobie spokojnie na półce, Ty natomiast zastanawiasz się, jak ten cytat
wpleść w tok swojego wypracowania. Wbrew pozorom, to zadanie niełatwe! A rzecz ważna, bo-
wiem dobrze wybrane i przytoczone cytaty sprawiają, że wypracowanie nabiera rumieńców, staje
się ciekawsze (szczególnie w przypadku rozprawki czy charakterystyki postaci). Oto kilka warian-
tów:
• A teraz oddajmy głos autorowi: „….”
• Autor (poeta, pisarz – do wyboru) w słowach: „….” zawarł (ewentualnie – przedstawił
problem)…
• Słowa: „…..” świadczą o (albo: przypominają, wyjaśniają)
• Niech moim najważniejszym argumentem będą słowa poety: „….”
• Czyż słowa: „….” nie potwierdzają najlepiej mojej tezy?

Zamiana mowy niezależnej na zależną

Yeby przekształcić zdanie w mowie niezależnej na zależną trzeba nasz cytat uzależnić składniowo
od zdania nadrzędnego.
Jak to wykonać?
• Babcia powiedziała mi: „Nie skracaj włosów przed egzaminem, bo ci się rozum skróci”.
• Babcia powiedziała mi, żebym nie skracała włosów przed egzaminem, bo skrócę sobie ro-
zum.
Albo
• Piotr zapytał mnie: „Czy będziesz jutro w domu?”
• Piotr zapytał mnie, czy będę jutro w domu.
•
Jak widzisz, zdanie w mowie niezależnej (cytat) nie jest związane składniowo ze zdaniem wprowa-
dzającym przytoczenie. Dopiero przy zamianie takie zdanie staje się zależne i przybiera formę zda-
nia podrzędnego dopełnieniowego.

Oczywiście w mowie zależnej opuszczamy te elementy, które nadałyby wypowiedzi ton emocjo-
nalny, np. wykrzykniki. Pomijamy też cechy gwarowe czy naleciałości żargonowe osoby, której
wypowiedx omawiamy.

Jeśli chcesz zmienić mowę niezależną na zależną, powinieneś zapamiętać kilka reguł:
• Zdaniu oznajmującemu w mowie niezależnej odpowiada w mowie zależnej zdanie podrzęd-
ne dopełnieniowe, zaczynające się przeważnie od spójnika „że”
• Przykład:
• Matka powiedziała im: „Jutro wyruszycie w góry”.
• Matka powiedziała im, że jutro wyruszą w góry.
• Zdaniu pytającemu w mowie niezależnej, rozpoczynającemu się od zaimka pytającego –
odpowiada w mowie niezależnej zdanie podrzędne dopełnieniowe z tym samym zaimkiem:
• Przykład:
• Monika spytała mnie: „Kiedy pójdziemy do cioci?”
• Monika spytała mnie, kiedy pójdziemy do cioci.
• Zdaniu pytającemu, które nie rozpoczyna się od zaimka pytającego – odpowiada w mowie
zależnej zdanie podrzędne, zaczynające się od partykuły pytającej „czy”
• Przykład:
• Grażyna spytała: „Czy przyjdziesz do mnie jutro?”
• Grażyna spytała mnie, czy przyjdę do niej jutro.
• Zdaniu rozkazującemu w mowie niezależnej odpowiada tu zdanie dopełnieniowe, rozpo-
czynające się od spójników: „żeby”, „aby”, „ażeby”, „by”.
• Przykład:
• Julek powiedział Beacie: „Posprzątaj mój pokój!”
• Julek powiedział Beacie, żeby posprzątała jego pokój.

Mowa pozornie zależna

Ten typ mowy jest czymś pośrednim między mową niezależną a zależną. Nie ma tu np. zaimków ja,
ty, on, my, wy ani czasowników, występujących w pierwszej osobie – czym różni się ona od mowy
niezależnej. Nie ma też formy zdania podrzędnego, charakterystycznej dla mowy zależnej. Kiedy ją
stosujemy? W literaturze – przy opisie rozmyślań, odczuć, przeżyć bohatera, bowiem pozwala na
zamaskowanie narratora, wyeliminowanie bezpośrednich komentarzy czy ocen. Przeanalizuj przy-
kład – fragment „Pana Tadeusza” (mowę pozornie zależną zaznaczyliśmy):
Tylko kapral Dobrzyński Sak ani kapeli
Nie słucha, ani tańczy, ani się weseli,
Ręce w tył założywszy stoi zły, ponury,
Wspomina swe dawniejsze do Zosi konkury:
Jak lubił dla niej nosić kwiaty, pleść koszyczki,
Wybierać gniazda ptasie, robić zauszniczki.
Niewdzięczna! chociaż tyle pięknych darów strwonił,
Choć przed nim uciekała, choć mu ojciec bronił!
On jeszcze! ile razy na parkanie siadał,
By ją dojrzeć przez okna; w konopie się wkradał,
Yeby patrzeć, jak ona pleła swe ogródki,
Rwała ogórki albo karmiła kogutki.
Niewdzięczna! Spuścił głowę i na koniec świsnął
Mazurka;

Bogactwo konstrukcji składniowych

Pamiętajmy, że ta sama treść może być przekazywana za pomocą różnych środków językowych,
dzięki którym unikamy zbędnych stylistycznych powtórzeń. Spróbuj zbudować kilka różnych zdań
(konstrukcji składniowych), które przekazywałyby nieco inaczej informacje, zawarte w poniższych
zdaniach: Spacerowałem po Warszawie. Oglądałem wystawy sklepów. Możesz dodawać do naszego
tekstu barwne przydawki i co tylko chcesz (byle tekst zachował ten sam sens). A oto kilka możli-
wych wariantów zmian:
• Spacerowałem po Warszawie i oglądałem wystawy sklepów.
• W czasie długiego spaceru po Warszawie oglądałem wspaniałe wystawy sklepów.
• Kiedy spacerowałem po Warszawie, oglądałem cudowne wystawy sklepów.
• Spacerując po Warszawie, oglądałem ciekawe wystawy sklepów.
• Spacerowałem po Warszawie, oglądając wystawy sklepów.
Zauważcie, że każde ze zdań informuje nas o dwóch wydarzeniach, które dzieją się jednocześnie
(spacer i oglądanie). Jednak owa „jednoczesność” za każdy razem została wyrażona inaczej. Za
pomocą
• zdań współrzędnych (1),
• zdania pojedynczego z okolicznikiem czasu (2),
• zdania złożonego z podrzędnym okolicznikowym czasu (3),
• ze zdań podrzędnie złożonych z imiesłowowymi równoważnikami zdań okolicznikowych
(4, 5).
Konstrukcje mają wpływ na nasze rozumienie danej wypowiedzi, np. więź czasowa między wyda-
rzeniami jest silniejsza w zdaniach złożonych podrzędnie okolicznikowo. Przyjrzyj się jeszcze jed-
nemu przykładowi:
Wróciłem do domu. Zacząłem odrabiać lekcje.
• Wróciłem do domu i zacząłem odrabiać lekcje.
• Po powrocie do domu zacząłem odrabiać lekcje.
• Gdy wróciłem do domu, zacząłem odrabiać lekcje.
• Wróciwszy do domu, zacząłem odrabiać lekcje.
Niektóre zdania brzmią, co prawda, trochę sztucznie, ale – jakie otwierają przed nami możliwości! I
ostatni przykład:
Odpowiadałem słabo. Byłem zdenerwowany.
• Odpowiadałem słabo, bowiem byłem zdenerwowany.
• Ponieważ byłem bardzo zdenerwowany, odpowiadałem słabo.
• Z powodu nadmiernego zdenerwowania odpowiadałem bardzo słabo.
• Byłem bardzo zdenerwowany, więc odpowiadałem słabo.
Wymienione zdania mają treść podobną. Posługując się różnymi środkami składniowymi uwydat-
niamy przyczynę albo skutek. Służą do tego różne spójniki (bowiem, ponieważ, więc).
Ważne, że niektóre konstrukcje składniowe przydają się bardziej w sytuacjach urzędowych (kiedy
na przykład mamy pisać podanie, zawiadomienie), inne zaś – pasują tylko do stylu książkowego
czy publicystycznego (albo naukowego). Inaczej brzmi informacja np. Zabrania się wchodzenia do
biblioteki z dużymi torbami! Inaczej odbieramy zdanie typu: Przed wejściem do naszej biblioteki
powieś swoją torbę na wieszaku.
Takie zadania mogą pojawić się na egzaminie!

Zadanie 1.
Przekształć poniższy tekst z narracji trzecioosobowej na pierwszoosobową. Mowę zależną
przekształć na mowę niezależną.
W przeciągu ostatnich godzin wyczerpał już cały zapas swojej cierpliwości. Długie rozmowy z sy-
nem, zamiast naświetlić okoliczności tragicznego wypadku, komplikowały jedynie cały obraz
sprawy, bo Michał opowiadał chaotycznie, nerwowo i każde jego wyjaśnienie utrwalało Wiktora
w przekonaniu, że relacja ta zawiera znikomą część tego, co Michał wie. Nie miał też nadziei, że
rozmowa z Martą ułatwi mu odtworzenie w wyobraźni toku wydarzeń rozegranych nad brzegiem
jeziora na kilka godzin przed alarmujacym telefonem, którym Komenda Ośrodka wezwała Wiktora
do natychmiastowego przyjazdu. (…)
Obiecał sobie, że nie zapyta Marty o nic. Nie przychodził tu pytać; przychodził, ponieważ Marta
chciała go widzieć możliwie jak najszybciej. Lekarz dyżurny, z którym rozmawiał przed chwilą,
zastrzegł, że pacjentka nie jest jeszcze zdolna do udzielania wyjaśnień. Wiktora zabolała ta uwaga.
Krystyna Siesicka, Jezioro osobliwości

Tekst przekształcony
W przeciągu ostatnich godzin wyczerpałem już cały zapas swojej cierpliwości. Długie rozmowy
z synem, zamiast naświetlić okoliczności tragicznego wypadku, komplikowały jedynie cały obraz
sprawy, bo Michał opowiadał chaotycznie, nerwowo i każde jego wyjaśnienie utrwalało mnie
w przekonaniu, że relacja ta zawiera znikomą część tego, co Michał wie. Nie miałem też nadziei, że
rozmowa z Martą ułatwi mu odtworzenie w wyobraźni toku wydarzeń rozegranych nad brzegiem
jeziora na kilka godzin przed alarmującym telefonem, którym Komenda Ośrodka wezwała mnie do
natychmiastowego przyjazdu. (…)
Obiecałem sobie, że nie zapytam Marty o nic. Nie przychodzę tu pytać; przychodzę, ponieważ Mar-
ta chciała mnie widzieć możliwie jak najszybciej.
– Pacjentka nie jest jeszcze zdolna do udzielania wyjaśnień – zastrzegł lekarz dyżurny.
Zabolała mnie ta uwaga.

Zadanie 2.
Podany dialog zamień na mowę zależną.
– Zapytaj Wiktora – powiedziałam zgryźliwie. (…)
– Marta – powiedział Michał ostrzegawczo – jest źle, wydaje mi się… A ty robisz wszystko, żeby
było jeszcze gorzej. – Widać domyślił się, o co chodziło. – Nie miałem bayerowskiej aspiryny, fakt.
Ale mama przywiozła furę cytryn, wezwała do mnie lekarza, zwijała się, żebym wszystko miał.
Krystyna Siesicka, Jezioro osobliwości
Tekst przekształcony
Powiedziała zgryźliwie, żeby zapytał Wiktora.
Michał powiedział ostrzegawczo, że jest źle. A ona robi wszystko, żeby było jeszcze gorzej. Nie
miał bayerowskiej aspiryny, ale mama przywiozła furę cytryn, wezwała do niego lekarza, zwijała
się, żeby miał wszystko.