Analiza Matem

Wyklad z Analizy Matematycznej
wyk lad dla studentow na kierunku automatyka i robotyka - wersja robocza (4 listopada 2005)
Boguslaw Bo zek
Wydzial Matematyki Stosowanej AGH
1
Spis tresci
Wst
ep . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Rozdzial 1. Podstawowe poj
ecia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1.1. Podstawowe poj
ecia logiczne - przypomnienie . . . . . . . . . . . . . . . 7

1.2. Kwantykatory i kwantykatory warunkowe . . . . . . . . . . . . . . . . 9
1.3. Zbiory rachunek zbiorow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
1.4. Produkt (iloczyn) kartezja nski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
1.5. Funkcje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
Rozdzial 2. Elementy analizy funkcjonalnej . . . . . . . . . . . . . . . 13
Rozdzial 3. Ci
agi liczbowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Rozdzial 4. Ci
ag fundamentalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Rozdzial 5. Szeregi liczbowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Rozdzial 6. Wlasnosci funkcji ci
aglych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Rozdzial 7. Rachunek ro zniczkowy funkcji jednej zmiennej . . . . . 31
7.1. Podstawowe denicje i twierdzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
7.2. Pochodne funkcji elementarnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
7.3. Ekstrema lokalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
7.4. Pochodne wy zszych rz
ed ow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
7.5. Twierdzenie o wzorze Taylora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
7.6. Symbole nieoznaczone i regula de LHospitala . . . . . . . . . . . . . . . 37
Rozdzial 8. Rachunek ro zniczkowy funkcji wielu zmiennych . . . . 39
Rozdzial 9. Rachunek calkowy funkcja pierwotna . . . . . . . . . . 43
9.1. Podstawowe denicje i twierdzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
9.2. Wzory rekurencyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
9.3. Podstawowe calki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
9.4. Calkowanie funkcji wymiernych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
9.5. Calkowanie pewnych klas funkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
Rozdzial 10. Calka oznaczona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
10.1. Obliczanie p ol i obj
etosci gur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
3
Spis tresci
10.2. Obliczanie dlugosci krzywych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Rozdzial 11. Calka podwojna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
11.1. Zastosowania geometryczne calek podw ojnych . . . . . . . . . . . . . . . 54
Rozdzial 12. Calka potrojna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Rozdzial 13. Przykladowe zestawy zada n egzaminacyjnych . . . . . 61
Wst
ep
Tekst ten powsta l poprzez przepisanie notatek do wykladu z Analizy Matema-
tycznej, ktory prowadz
e na kierunku Automatyka i Robotyka na Wydziale Elek-

trotechniki, Automatyki, Elektroniki i Informatyki. Zrobilem to na prosb
e stu-
dentow i mam nadziej
e, ze b
edzie pomocny dla kolejnych ,,rocznikow. Pierwsza

cz
esc jest jeszcze bardzo niekompletna i b
ed
e j
a stopniowo, w miar
e mo zliwosci,
uzupe lnial.
5
Rozdzial 1
Podstawowe poj
ecia
1.1. Podstawowe poj
ecia logiczne - przypomnienie

Wszystkie poj
ecia matematyczne opisujemy j
ezykiem, ktory zbudowany jest

ze zda n logicznych. Nie wchodz
ac w szczegoly, zdaniem logicznym nazywamy

zdanie (w j
ezyku naturalnym), ktoremu mo zemy przyporz
adkowac ocen
e prawdy,
b
adz falszu. Zdania najcz
esciej oznaczamy ma lymi literami, falsz zerem, a prawd
e
jedynk
a. Zdania mo zemy l
aczyc ze sob
a przy pomocy funktorow w zdania z lo zone.

Wszystkich funktorow zdaniotworczych dwuczlonowych f jest tyle ile mo zliwych
uk ladow zero-jedynkowych tabelki.
p f q 0 1
0 x x
1 x x
Jednak wszystkie te funktory mo zna wyrazic przez funktory alternatywy (),
koniunkcji () i jednoargumentowy funktor negacji (), zdeniowane poni zej
p q 0 1 p q 0 1 p p
0 0 1 0 0 0 0 1
1 1 1 1 0 1 1 0
W szczegolnosci funktor implikacji () zdeniowany tabelk
a
p q 0 1
0 1 1
1 0 1
7
ecia
mo zna wyrazic za pomoc
a funktora alternatywy i negacji nast
epuj
aco:
p q ( p) q
Tautologie. W matematyce rol
e szczegoln
a ogrywaj
a tautologie.
Denicja 1. Tautologi
a nazywamy zdanie logiczne zawsze prawdziwe.

Znaczenie tautologii polega na tym, ze na nich oparte s
a dowody twierdze n ma-

tematycznych. Za ich pomoc
a mo zna dokonywac operacji logicznych niezale znie

od tresci zda n, ktore logicznie przekszta lcamy.
Twierdzenie 1. Nast
epuj
ace zdania s
a tautologiami:
p p prawo to zsamosci
(p p
prawo sprzecznosci
p p
prawo wyl
aczonego srodka
p (p
prawo podwojnego przeczenia

[(p q) (q r)] (p r) prawo sylogizmu
(p
p) p
prawo sprowadzania do absurdu

(p q)
= p
prawo de Morgana
(p q)
= p
prawo de Morgana
(p q
p q
(p q)
[(p q
) (q p
)]
p q (p
p q (p
p q p
q
p q (p q) (q p)
p q q p prawo przemiennosci
p q q p
(p q) r p (q r)
(p q) r p (q r) prawo l
acznosci
p (q r) (p q) (q r)
p (q r) (p q) (p r)
p p p prawa tautologii
p p p
p 0 0 prawo poch laniania
p 1 1 prawo poch laniania
p 1 p prawo neutralnosci
p 0 p prawo neutralnosci
Dowod. Wystarczy zastosowac dowod ,,zero - jedynkowy.
8
1.2. Kwantykatory i kwantykatory warunkowe
1.2. Kwantykatory i kwantykatory warunkowe
Kwantykatory, du zy () i ma ly () s
a uogolnieniem odpowiednio koniunkcji

i alternatywy. Zdanie

x
czytamy dla ka zdego x ..., a zdanie

x
czytamy istnieje
takie x ....
1. Dwa kwantykatory du ze i dwa kwantykatory ma le s
a przemienne tj.
2

2
1
,
1
2

2
1
.
2. Kwantykatory du zy i ma ly nie s
a przemienne, a dok ladniej

oraz .
Przyklad 1.
y
Y x X : (x, y) M
x X y Y : (x, y) M
3. Prawa de Morgana dla kwantykatorow.
4. Zmiana zakresu kwantykatorow - kwantykatory warunkowe
x
(p(x) q(x))

p(x)
q(x)
x
(p(x) q(x))

p(x)
q(x)
1.3. Zbiory rachunek zbiorow
1. Denicje sumy, iloczynu, ro znicy zbiorow.
2. Kilka rownosci
A B = B A
(A B) C = A (B C)
A (B C) = (A B) (A C)
A (B C) = (A B) (A C)
A A = A
A A = A
A = A
A =
A \ B = A \ ((A B)
A (B \ C) = A B \ C = B (A \ C)
(A B)
= A
(A B)
= A
3. Udowodnic na wykladzie jak
as rownosc np. A (B \ C) = A B \ C.
9
ecia
Sumy i iloczyny uogolnione
_
T
A
T
A
gdy T = N
_
i=1
A
i
,
i=1
A
i
Pokazac ze:
A
_
i=1
A
i
=
_
i=1
(A A
i
)
A
i=1
Ai =
i=1
(A A
i
)
_
_
i=1
A
i
_
i=1
A
i
_
i=1
A
i
_
_
i=1
A
i
Pokazac przyk ladowo ze:
nN
_
0, 1 +
1
n
_
= [0, 1]
_
nN
_
1 +
1
n
, 2 +
1
n
_
= (1, 3]
1.4. Produkt (iloczyn) kartezja nski
Przyklady:
- odcinek ,,razy odcinek
- okr
ag ,,razy okr
ag, itp.
1.5. Funkcje
Denicje
Denicja 2. Niech X = , Y = . Zbior f X Y nazywamy funkcj
a, wtedy
i tylko wtedy gdy
1.

xX
yY
(x, y) f,
2.

(x
1
,y
1
)f
(x
2
,y
2
)f
x
1
= x
2
=y
1
= y
2
.
10
1.5. Funkcje
Z powy zszej denicji wynika, ze jesli para (x, y) nale zy fo funkcji f, to nast
epnik
tej pary, (czyli y) jest wyznaczony jednoznacznie. Oznaczamy go symbolem f(x)
i mowimy, ze jest to wartosc funkcji f w punkcie x. Sam
a funkcj
e f X Y
zapisujemy te z symbolicznie f : X Y , lub pe lniej f : X x f(x) Y .
Denicja 3. Mowimy, ze funkcja f X Y jest iniekcj
a, wtedy i tylko wtedy

gdy

(x
1
,y
1
)f
(x
2
,y
2
)f
y
1
= y
2
=x
1
= x
2
.
Denicja 4. Mowimy, ze funkcja f X Y jest suriekcj

gdy

yY
xX
(x, y) f.
Denicja 5. Mowimy, ze funkcja f X Y jest bijekcj

gdy jest iniekcj
a i suriekcj
a.
Suriektywnosc, iniektywnosc, bijektywnosc - przyk lady. Superpozycja funkcji
- denicja i przyk lady, l
acznosc sk ladania, brak przemiennosci

Twierdzenie 2. 1) Z lo zenie dwoch bijekcji jest bijekcj
a.
2) Jesli f : R R silnie rosn
aca, to f jest iniekcj
a.
Wyk lad zacz
ac od:
1) Zbiory liczbowe N, Z, Q, R, C.
2)
k
2
i=k
1
a
i
,
k
2
i=k
1
a
i
.
Rozdzial 2
Elementy analizy funkcjonalnej
Zalo zmy, ze X = .
Denicja 6. Funcj
e : XX [0, ) nazywamy metryk
a, wtedy i tylko wtedy,

gdy
1.

x,yX
(x, y) = 0 x = y,
2.

x,yX
(x, y) = (y, x),
3.

x,y,zX
(x, z) (x, y) + (y, z).
Denicja 7. Jesli X = i : X X R metryka, to par
e (X, ) nazywamy
przestrzeni
a metryczn
a.
Przyklady:
1) R
n
z metrykami:
(x, y) =
_
n
i=1
(x
i
y
i
)
2
_
1
2
,
(x, y) =
n
i=1
|x
i
y
i
|,
(x, y) = max
1in
|x
i
y
i
|.
2) Ka zda przestrze n izomorczna z R
n
np. przestrze n wielomianow stopnia
n 1.
3) l
p
:= {x = (
1
, . . . ,
n
, . . .) :
i=1
|
i
|
p
< } z metryk
a
(x, y) = (
i=1
|
i
i
|
p
)
1
p
4) C[0, 1] z metrykami:
(x, y) = max
t[0,1]
|x(t) y(t)|,
(x, y) =
_
1
0
|x(t) y(t)| dt.
13
Rozdzial 2. Elementy analizy funkcjonalnej
5) L
2
[0, 1] =
_
x : [0, 1] R :
_
1
0
x
2
(t)dt <
_
z metryk
a
(x, y) =
_
_
1
0
(x(t) y(t))
2
dt
_1
2
6) Jesli (X
1
,
1
), (X
2
,
2
) s
a przestrzeniami metrycznymi, to (X
1
X
2
, d) jest
przestrzeni
a metryczn
a, gdzie d jest metryk
a okreslon
a wzorem
d ((x
1
, x
2
), (x
1
, x
2
)) := (
2
1
(x
1
, x
1
) +
2
2
(x
2
, x
2
))
1
2
.
7) ,,Amazonka.
Twierdzenie 3. Je zeli (X, ) jest przestrzeni
a metryczn
a, to
1.
_
X,

1+
_
jest przestrzeni
a metryczn
a.
2.
R
+
(X, ) jest przestrzeni
a metryczn
a.
3. Jesli f : X X jest iniekcj
a, to (x, y) := (f(x), f(y)) jest metryk
a,
zatem (X, ) jest przestrzeni
a metryczn
a.
St
ad np. (x, y) := |arctan x arctan y| jest metryk
a w R.
Denicja 8. Niech (X, ) b
edzie przestrzeni
a metryczn
a. Kul
a otwart
a o srodku
w punkcie x
0
i promieniu r 0 nazywamy zbior
K (x
0
, r) := {x X : (x
0
, x) < r} ,
a kul
a domkni
et
a zbior
K (x
0
, r) := {x X : (x
0
, x) r} .
a kuli otwartej i domkni
etej
Niech X b
edzie przestrzeni
a wektorow
a nad cia lem K (K = R, lub K = C).

Denicja 9. Funkcj
e : X [0, ) nazywamay norm

gdy
1. x = 0 x = 0,
2.

K
xX
x = ||x,
3.

x,yX
x + y x +y.
Denicja 10. Par
e (X, ) nazywamy przestrzeni
a unormowan
a.
Uwaga 1. Ka zda norma indukuje metryk
e wedlug wzoru
(x, y) := x y,
tote z ka zda przestrze n unormowana jest przestrzeni
a metryczn
a.
14
Denicja 11. Niech (X, ) przestrze n metryczna. Ci
ag
_
x
(n)
_
nN
X nazy-
wamy ci
agiem Cauchyego (ci
agiem fundamentalnym) wtedy i tylko wtedy, gdy
>0
kN
m>k
n>k
_
x
(m)
, x
(n)
_
< .
Denicja 12. Niech (X, ) przestrze n metryczna. M owimy, ze ci
ag
_
x
(n)
_
nN

X jest zbie zny do granicy g X wtedy i tylko wtedy, gdy ci
ag liczbowy
_
x
(n)
, g
_
ma granic
e rown
a 0, tj.
lim
n
x
(n)
= g lim
n
_
x
(n)
, g
_
= 0

>0
kN
Nn>k
_
x
(n)
, g
_
<
Denicja 13. Mowimy, ze ci
ag
_
x
(n)
_
nN
X jest zbie zny w przestrzeni me-
trycznej (X, ) wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje g X, takie ze lim
n
x
(n)
= g.
Twierdzenie 4. Ka zdy ci
ag zbie zny w przestrzeni metrycznej (X, ) jest ci
agiem
Cauchyego.
Twierdzenie odwrotne nie jest prawdziwe.
Przyklad 2. Ci
ag
_
1
n
_
nN
jest zbie zny do zera w przestrzeni metrycznej (R,
E
),
gdzie
E
jest metryk
a euklidesow
a. Jest on zatem w mysl poprzedniego twierdzenia

ci
agiem Cauchyego. Niech X := (0, 1) i niech d b
edzie restrykcj
a metryki
E
do
X X. Przestrze n (X, d) jest przestrzeni
a metryczn
a, a rozwa zany ci
ag w tej
przestrzeni nie jest zbie zny, gdy z 0 X.
Denicja 14. Niech (X,
1
), (X,
2
) b
ed
a przestrzeniami metrycznymi. M owimy

ze metryki
1
i
2
s
a rownowa zne wtedy i tylko wtedy, gdy
{
x
(n)
}
nN
X
gX
1
(x
(n)
, g)
n
0
2
(x
(n)
, g)
n
0.
Denicja 15. Niech (X, ) przestrze n metryczna,
_
x
(n)
_
nN
X. Niech N
0

N b
edzie dowolnym podzbiorem, kt ory nie jest ograniczony od gory tzn.
nN
mN
0
: m > n.
Wowczas
_
x
(m)
_
mN
0
nazywamy podci
agiem ci
agu
_
x
(n)
_
nN
Denicja 16. Niech (X, ) przestrze n metryczna, A X. Zbior A nazywamy
ograniczonym wtedy i tylko wtedy, gdy
sX

r>0
: A K(s, r).
Twierdzenie 5. Jesli lim
n
x
(n)
= g
1
i lim
n
x
(n)
= g
2
w przestrzeni me-
trycznej (X, ), to g
1
= g
2
.
Twierdzenie 6. Niech (X, ) przestrze n metryczna,
_
x
(n)
_
nN
X. Jesli ci
ag
_
x
(n)
_
nN
jest zbie zny w (X, ), to
_
x
(n)
_
nN
ograniczony w (X, ).
15
Rozdzial 2. Elementy analizy funkcjonalnej
Denicja 17. Przestrze n metryczn
a (X, ) nazywamy zupe ln

gdy ka zdy ci
ag Cauchyego
_
x
(n)
_
nN
X jest zbie zny (do elementu przestrzeni
X).
Denicja 18. Przestrze n unormowan
a zupe ln
a nazywamy przestrzeni
a Bana-
cha.
Twierdzenie 7. (Banacha o odwzorowaniach zw
e zaj
acych)
Jesli
(X, ) przestrze n Banacha,
T : X X q-zw
e zaj
ace tzn.
q[0,1)
x,yX
T(x) T(y) qx y,
to
T ma jedyny punkt sta ly tzn. ! x
X : T (x
) = x
.
Ponadto, jesli x
0
X, x
n+1
:= T (x
n
), to
(x
, x
p
)
q
p
1 q
(x
1
, x
p
) dla p N.
Denicja 19. Niech (X, ) przestrze n metryczna, A X. M owimy, ze zbior
A jest otwarty w przestzeni (X, ) wtedy i tylko wtedy, gdy
aA
r>0
: K(a, r) A,
a domkni
ety, gdy X \ A otwarty.

Rozdzial 3
Ci
agi liczbowe
W przypadku ci
agow liczbowych b
edziemy konsekwentnie u zywac dolnych

indeksow.
Twierdzenie 8. Jesli {a
n
}
nN
i {b
n
}
nN
s
a ci
agami zbie znymi, przy czym lim

n
a
n
=
a oraz lim
n
bn = b, to ci
agi {a
n
+ b
n
}
nN
, {a
n
b
n
}
nN
, {a
n
b
n
}
nN
s
a zbie zne.
Ponadto lim
n
(a
n
+ b
n
) = a+b, lim
n
(a
n
b
n
) = ab, lim
n
(a
n
b
n
) = ab.
Jesli dodatkowo b
n
= 0 i b = 0, to ci
ag
_
a
n
b
n
_
nN
jest zbie zny i lim
n
a
n
b
n
=
a
b
.
Denicja 20. Niech A R. Liczb
e M R nazywamy kresem gornym zbioru A

(supremum A), co zapisujemy M = sup A, wtedy i tylko wtedy, gdy
1)

aA
a M,
2)

>0
aA
: M < a.
Liczb
e m R nazywamy kresem dolnym zbioru A (inmum A), co zapisujemy

m = inf A, wtedy i tylko wtedy, gdy liczba m jest kresem gornym zbioru A :=
{a : a A}, czyli
1)

aA
m a,
2)

>0
aA
: a < m + .
Twierdzenie 9. Zbior A R niepusty i ograniczony od gory ma kres gorny, a
ograniczony od do lu ma kres dolny
Denicja 21. Mowimy, ze ci
ag {a
n
}
nN
R jest monotonicznie rosn
acy wtedy
i tylko wtedy, gdy

nN
a
n+1
a
n
.
17
Rozdzial 3. Ci
agi liczbowe
Twierdzenie 10. Ka zdy ci
ag liczbowy monotoniczny i ograniczony jest zbie zny,

przy czym jesli ci
ag {a
n
}
nN
jest rosn
acy, co kr otko b
edziemy notowac , to
lim
n
a
n
= sup {a
n
}
nN
, natomiast jesli ci
ag {a
n
}
nN
jest malej
acy, co kr otko
b
edziemy notowac , to lim

n
a
n
= inf {a
n
}
nN
.
Twierdzenie 11. (Twierdzenie o zachowaniu nier ownosci w granicy). Jesni
ci
agi {a
n
}
nN
, {b
n
}
nN
s
a zbie zne, lim

n
a
n
= a, lim
n
b
n
= b oraz

nN
a
n

b
n
, to a b.
Twierdzenie 12. (Twierdzenie o trzech ci
agach) Za lo zmy, ze dane s
a trzy ci
agi
{a
n
}
nN
, {b
n
}
nN
, {c
n
}
nN
. Jesli

n
a
n
b
n
c
n
oraz lim
n
a
n
= lim
n
c
n
=:
g, to ci
ag {b
n
}
nN
jest zbie zny i lim
n
b
n
= g.
Przyklad a
n
=
3
n
n!
.
Twierdzenie 13. Ci
ag {
n
n}
nN
jest zbie zny, oraz lim
n
n
n = 1.
Dowod. Zauwa zmy, ze
n
n = 1 +
n
, gdzie
n
0. Zatem
n = (1 +
n
)
n
=
n
k=0
_
n
k
_
k
n
1 +
_
n
2
_
2
n
,
a st
ad
0
2
n

n1
(
n
2
)
=
2
n

0 0 0
c.k.d
Twierdzenie 14. Niech a > 0. Wowczas lim
n
n
a = 1.
Dowod. Zauwa zmy, ze dla dostatecznie du zych n N:
1
n
a n. Zatem
1
n
n

n
a
n
n

1 1 1
c.k.d
Twierdzenie 15. Jesli |q| < 1, to lim
n
q
n
= 0.
Dowod. Wystarczy pokazac ze lim
n
|q|
n
= 0. Zauwa zmy, ze |q|
n+1
=
|q| |q|
n
< |q|
n
, zatem ci
ag |q|
n
jest malej
acy. Ponadto |q|

n
jest ograniczony z
do lu przez 0. Tak wi
ec ci
ag ma granic
e = inf {|q|
n
, n N}. Nale zy wy-
kluczyc przypadek > 0. Przyjmijmy dla dowodu nie wprost hipotez
e, ze
lim
n
|q|
n
= > 0. Tak wi
ec |q|
n
, sk
ad
n
|q|. Poniewa z lim

n
= 1,
zatem z twierdzenia o zachowaniu nierownosci w granicy 1 |q|, co stanowi
sprzecznosc z za lo zeniem.
c.k.d.
18
Twierdzenie 16. Ci
ag
_
1 +
1
n
_
n
jest zbie zny. Jego granic
e oznaczamy symbolem
e.
Dowod. Poka zemy, ze rozwa zany ci
ag jest rosn
acy i ograniczony.
a
n
= (1 +
1
n
)
n
= 1 +
_
n
1
_
1
n
+
_
n
2
_
1
n
2
+ . . . +
_
n
k
_
1
n
k
+ . . . +
_
n
n
_
1
n
n
=
= 1 + 1 +
1
1
n
2!
+
(1
1
n
)(1
2
n
)
3!
+ . . . +
(1
1
n
)(1
2
n
) . . . (1
k1
n
)
k!
+
+ . . . +
(1
1
n
) . . . (1
n1
n
)
n!
1 + 1 +
1
2!
+
1
3!
+
+ . . . +
1
n!
1 + 1 +
1
2
+
1
2
2
+ . . . +
1
2
k
+ . . . +
1
2
n
= 1 +
1
1
2
n
1
1
2
< 3.
Z kolei
a
n+1
= 1 + 1 +
1
1
n+1
2!
+
(1
2
n+1
)(1
1
n+1
)
3!
+
+ . . . +
(1
1
n+1
)(1
2
n+1
) . . . (1
n1
n+1
)
n!
+
(1
1
n+1
)(1
2
n+1
) . . . (1
n
n+1
)
(n + 1)!
Porownuj
ac odpowiadaj
ace sobie sk ladniki otrzymujemy a

n
< a
n+1
dla n 1.
Zatem ci
ag jako rosn
acy i ograniczony jest zbie zny.

c.k.d.
Mo zna te z pokazac ze e =
n=0
1
n!
:= lim
k
k
n=0
1
n!
.
Wniosek 1. lim
n
_
1
1
n
_
n
=
1
e
Dowod.
_
1
1
n
_
n
=
_
n1
n
_
n
=
1
(
n
n1
)
n =
1
(
n1+1
n1
)
n1+1
=
1
(
1+
1
n1
)
n1
(
1+
1
n1
)
.
c.k.d.
Mo zna udowodnic bardzej ogolne
Twierdzenie 17. Jesli lim
xx
0
(x) = 0, to
1) lim
xx
0
(1 + (x))
1
(x)
,
2) lim
xx
0
(1 +(x))
1
(x)
= e.
Rozdzial 4
Ci
ag fundamentalny
Niech (X, ) przestrze n metryczna,
_
x
(n)
_
nN
.
Denicja 22. Ci
ag
_
x
(n)
_
nN
nazywamy fundamentalnym (lub inaczej ci
agiem
Cauchyego, ci
agiem podstawowym, ci
agiem spe lniaj
acym warunek Cauchyego)

w (X, ) wtedy i tylko wtedy, gdy
>0
kN
m,nN;mk;nk
(x
(m)
, x
(n)
) <
Twierdzenie 18. Jesli
_
x
(n)
_
nN
X jest zbie zny w (X, ), to
_
x
(n)
_
spe lnia
warunek Cauchyego.
Dowod. Niech > 0 i niech lim
n
x
(n)
= g w (X, ). Do liczby

2
> 0
mo zna dobrac k N takie, ze

Nnk
_
x
(n)
, g
_
<

2
. Niech n, m do-
wolne liczby naturalne takie ze n k, m k. W takim razie jednoczesnie
_
x
(n)
, g
_
<

2
i
_
x
(m)
, g
_
<

2
. Na mocy nierownosci trojk
ata
_
x
(n)
, x
(m)
_

_
x
(n)
, g
_
+
_
x
(m)
, g
_
<

2
+

2
= .
c.k.d.
Przyklad: Niech Z := (0, 1), d :=
1|ZZ
. Para (Z, d) jest przestrzeni
a me-
tryczn
a. Ci
ag
_
1
n
_
nN\{0}
jest w (Z, d) ci
agiem fundamentalnym, ale nie jest

zbie zny w (Z, d), bo 0 Z.
Denicja 23. Przestrze n metryczn
a (X, ) nazywamy zupeln
a wtedy i tylko
wtedy, gdy
_
_
x
(n)
_
nN
X fundamentalny w (X, )
_
x
(n)
_
nN
zbie zny w (X, )
_
.
Przyklad:
21
Rozdzial 4. Ci
ag fundamentalny
1. (R
n
,
E
) - przestrze n metryczna zupe lna,
2. (C[a, b], d
C
) - przestrze n metryczna zupe lna.
otwartym w (X, ) wtedy i tylko wtedy, gdy

xA
r>0
K(x, r) A
domkni
etym w (X, ) wtedy i tylko wtedy, gdy zbii or X \ A jest otwarty w

(X, ).
Rozdzial 5
Szeregi liczbowe
Denicja 26. Szeregiem
n=0
a
n
nazywamy ci
ag
_
s
k
:=
k
n=0
a
n
_
kN
. Jesli
ci
ag ten, zwany ci
agiem sum cz
esciowych szeregu
n=0
a
n
, jest zbie zny, to jego
granic
e nazywamy sum
a szeregu i oznaczamy j
a tym samym symbolem co sam

szereg. Liczby a
n
(n N) nazywamy wyrazami szeregu
n=0
a
n
.
Przyklad:
Jesli || < 1, to
n=0
n
= lim
k
k
n=0
n
= lim
k
1
k
1
=
1
1
Przyklad:
Zbie znosc dowolnego ci
agu mo zna sprowadzic do zbie znosci pewnego szeregu.

Niech {s
n
}
nN
b
edzie zadanym ci
agiem. Zdeniujmy
k
:= s
0
+ (s
1
s
0
) +
(s
2
s
1
) + . . . + (s
k
s
k1
) przy czym s
1
:= 0. Zauwa zmy, ze lim
k
s
k
=
lim
k
k
n=0
(s
n
s
n1
) =
n=0
(s
n
s
n1
).
Twierdzenie 19. (Warunek konieczny zbie znosci szeregu liczbowego) Na to, aby
szereg
n=0
a
n
byl zbie zny potrzeba aby lim
n
a
n
= 0. Innymi s lowy jesli szereg
n=0
a
n
jest zbie zny, to lim
n
a
n
= 0.
Twierdzenie 20. (Warunek konieczny i wystarczaj
acy zbie znosci szeregu) Sze-

reg
n=0
a
n
jest zbie zny wtedy i tylko wtedy, gdy

>0
kN
p,qk, qp
q
n=p
a
n
< .
Twierdzenie 21. Szereg bezwzgl
ednie zbie zny jest zbie zny tzn. jesli szereg
n=0
|a
n
|
jest zbie zny, to jest zbie zny szereg
n=0
a
n
.
Twierdzenie 22. Jesli

nN\{0}
a
n
> 0,

nN\{0}
a
n+1
a
n
< 0, lim
n
a
n
= 0,
to szereg
n=1
a
n
jest zbie zny wtedy i tylko wtedy, gdy szereg
n=0
2
n
a
2
n jest
zbie zny.
23
Rozdzial 5. Szeregi liczbowe
Dowod. Oznaczmy t
k
:= a
1
+ 2a
2
+ 4a
4
+ . . . + 2
k
a
2
k, s
n
:= a
1
+ . . . + a
n
.
() Zauwa zmy, ze a
1
+(a
2
+a
3
) +(a
4
+. . . +a
7
) +. . . +(a
2
k +. . . +a
2
k+1
1
)
a
1
+ 2a
2
+ 2
2
a
2
2 +. . . + 2
k
a
2
k = t
k
. Ustalmy n i wezmy dowolne k spe lniaj
ace
nierownosc n < 2
k
. Wtedy na mocy powy zszego rachunku, wobec monoto-
nicznosci ci
agu {t
k
}
kN
mamy: s
n
t
k
lim
k
t
k
= sup {t
k
: k N} zatem
ci
ag {s
s
}
nN\{0}
jest ograniczony. Z drugiej strony ci
ag {s
s
}
nN\{0}
jako ci
ag sum
cz
esciowych szeregu o wyrazach dodatnich jest ci
agiem rosn
acym. Z tych dwoch

faktow wynika, ze {s
s
}
nN\{0}
jest ci
agiem zbie znym.

() Niech n > 2
k
. Wowczas s
n
a
1
+ a
2
+ (a
3
+ a
4
) + (a
5
+ a
6
+ a
7
+ a
8
) +
. . . + (a
2
k1
+1
+ . . . + a
2
k)
1
2
a
1
+ a
2
+ 2a
4
+ 4a
8
+ . . . + 2
k1
a
2
k =
1
2
t
k
. Zatem
t
k
2s
n
. Przeprowadzaj
ac rozumowanie podobne do tego z pierwszej cz
esci
dowodu otrzymujemy w rezultacie zbie znosc ci
agu {t
k
}
kN
.
c.k.d.
Twierdzenie 23. Szeregi
n=1
1
n
n=2
1
n(ln n)
n=2
1
nln n(lnln n)
, . . . s
a zbie zne
wtedy i tylko wtedy, gdy > 1.
Denicja 27. Niech ci
ag {a
n
}
nN\{0}
b
edzie ci
agiem liczbowym takim, ze a

1

a
2
a
3
. . . > 0 oraz lim
n
a
n
= 0. Wtedy szereg postaci
n=1
(1)
n+1
a
n
nazywamy zeregiem naprzemiennym.
Twierdzenie 24. (Kryterium Leibnitza) Jesli ci
ag {a
n
}
nN\{0}
spe lnia warunki:
a
1
a
2
a
3
. . . > 0 oraz lim
n
a
n
= 0, to szereg
n=1
(1)
n+1
a
n
jest
zbie zny. Czyli kr otko: Szereg naprzemienny jest zbie zny.
Dowod. Niech s
n
:= a
1
a
2
+ . . . + (1)
n+1
a
n
. Wowczas s
2n+2
= s
2n
+
(a
2n+1
a
2n+2
) s
2n
. Tak wi
ec ci
ag {s
2n
}
nN\{0}
jest ci
agiem monotonicznie
rosn
acym. Ponadto s
2n
= a
1
(a
2
a
3
)(a
4
a
5
). . .(a
2n2
a
2n1
)a
2n
a
1
,
a zatem {s
2n
}
nN\{0}
jest ci
agiem ograniczonym od gory. Tak wi
ec {s
2n
}
nN\{0}
jest ci
agiem zbie znym. Oznaczmy symbolem g jego granic
e. Zauwa zmy, ze
lim
n
s
2n+1
= lim
n
(s
2n
+ a
2n+1
) = lim
n
s
2n
+ lim
n
a
2n+1
= g + 0 = g,
zatem rownie z ci
ag {s
2n+1
}
nN\{0}
jest ci
agiem zbie znym do granicy g. L
acznie
lim
n
s
n
= g.
c.k.d.
Twierdzenie 25. (Twierdzenie Abela) Jesli ci
ag a
n
0,
n
:= b
1
+. . . +b
n
jest
ci
agiem ograniczonymoraz

nN
a
n
> 0, b
n
> 0, to szereg
n=1
a
n
b
n
jest zbie zny.
Dowod. Niech s
n
:= a
1
b
1
+a
2
b
2
+. . . +a
n
b
n
. Wezmy n, m N, n > m. Mamy
s
n
s
m
= a
m+1
b
m+1
+ . . . + a
n
b
n
= a
m+1
(
m+1

m
) + a
m+2
(
m+2

m+1
) +
. . . + a
n
(
n

n1
) = a
m+1
m
+ (a
m+1
a
m+2
)
m+1
+ (a
m+2
a
m+1
)
m+2
+
. . . + (a
n1
a
n
)
n1
+ a
n
n
, zatem
|s
n
s
m
| |
m
| a
m+1
+|
m+1
| (a
m+1
a
m+2
) +. . . +|
n1
| (a
n1
a
n
) +|
n
| a
n

M{a
m+1
+ a
m+1
a
m+2
+ a
m+2
+ . . . + (a
n1
a
n
) + a
n
} = 2Ma
m+1
, gdzie M
jest sta l
a ograniczaj
ac
a ci
ag {
n
}. Do > 0 mo zna dobrac k N takie, ze
24
2Ma
m+1
< dla m > k. Tak wi
ec |s
n
s
m
| < , gdy n > m > k. To oznacza,
ze ci
ag {s
n
}
nN
spe lnia warunek Cauchyego, a zatem jest zbie zny.
c.k.d.
Twierdzenie 26. (Kryterium Raabego) Jesli {a
n
}
nN
jest ci
agiem o wyrazach
dodatnich takim, ze lim
n
n
_
a
n
a
n+1
1
_
> 1, to szereg
n=1
a
n
jest zbie zny.
Twierdzenie 27. (Kryterium porownawcze) Przyjmijmy, ze

nN
0 a
n
b
n
.
Wowczas
1. Jesli szereg
n=0
b
n
jest zbie zny, to szereg
n=0
a
n
jest zbie zny.
2. Jesli szereg
n=0
a
n
jest rozbie zny, to szereg
n=0
b
n
jest rozbie zny.
Dowod. Niech s
n
:=
j=1
a
j
,
n
:=
j=1
b
j
. Jak latwo zauwa zyc s
n

n
.
c.k.d.
Przyklad:
1
1
n
2
+1
.
Wniosek 2. Jesli

nN
|a
n
| b
n
oraz szereg
n=0
b
n
jest zbie zny, to szereg
n=0
a
n
jest zbie zny.
Twierdzenie 28. (Kryterium Cauchyego) Jesli {a
n
}
nN\{0}
jest ci
agiem o wy-
razach nieujemnych takim, ze lim
n
n
a
n
=: < 1, to szereg
n=1
a
n
jest
zbie zny. Jesli > 1, to szereg
n=1
a
n
jest rozbie zny.
Twierdzenie 29. (Kryterium dAlemberta) Jesli {a
n
}
nN\{0}
jest ci
agiem o wy-
razach dodatnich takim, ze lim
n
a
n+1
a
n
=: < 1, to szereg
n=1
a
n
jest zbie zny.
Jesli > 1, to szereg
n=1
a
n
jest rozbie zny.
Przyklady:
n
n
n!
,
n!
n
n
,
a
n
n!
.
Denicja 28. Jesli {m
n
}
nN
jest permutacj
a ci
agu 1, 2, 3, . . ., to mowimy ze sze-

regi
a
n
,
a
m
n
ro zni
a si
e co najwy zej porz
adkiem skladnikow.
Twierdzenie 30. (O permutacji szeregow bezwzgl
ednie zbie znych) Jesli {m

n
}
nN
jest ci
agiem, ktorego wyrazami s
a liczby naturalne 1, 2, 3, . . ., przy czym ka zda

liczba wyst
epuje w tym ci
agu dok ladnie jeden raz (czyli ci
ag {m
n
}
nN
jest permu-
tacj
a zbioru liczb naturalnych N) oraz szereg
n=0
a
n
jest bezwzglednie zbie zny,
to szereg
n=0
a
m
n
jest zbie zny i
n=0
a
m
n
=
n=0
a
n
.
Dowod. Zdeniujmy s
n
:= a
1
+ a
2
+ . . . + a
n
, t
n
:= a
m
1
+ a
m
2
+ . . . + a
m
n
.
Oczywiscie t
n
= s
n
+(t
n
s
n
). Zatem wystarczy pokazac ze lim
n
(t
n
s
n
) = 0.
Wezmy > 0. Istnieje l N takie ze
j=l+1
|a
j
| < . Wezmy k tak du ze ze liczby
a
1
, . . . , a
l
znajduj
a si
e wsrod liczb a
m
1
, a
m
2
, . . . , a
m
k
, co jest rownowa zne, ze liczby
1, . . . , l znajduj
a si
e wsrod liczb m
1
, . . . , m
k
. Wtedy |s
n
t
n
|

j=l+1
|a
j
| <
dla n > k, czyli |s
n
t
n
| < dla n > k.
c.k.d.
25
Rozdzial 5. Szeregi liczbowe
Twierdzenie 31. (Twierdzenie Riemanna) Jesli szereg
n=0
a
n
jest warunkowo
zbie zny, to do ka zdej liczby s [, ] istnieje permutacja {m
n
}
nN
ci
agu
1, 2, 3, . . ., taka, ze
n=0
a
m
n
jest szeregiem zbie znym do sumy s.
Denicja 29. Iloczynem Cauchyego szeregow
n=0
a
n
,
n=0
b
n
nazywamy sze-
reg (
n=0
a
n
) (
n=0
b
n
) =
n=0
c
n
, gdzie c
n
:=
n
k=0
a
k
b
nk
.
Twierdzenie 32. (Twierdzenie Mertensa) Je zeli szereg
n=0
a
n
jest bezwzgl
ednie
zbie zny, szereg
n=0
b
n
zbie zny, to iloczyn Cauchyego tych szeregow jest szere-
giem zbie znym.
Przyklad:
Niech e
x
:=
n=0
x
n
n!
. Dla ka zdego ustalonego x R szereg ten jest bezwzgl
ednie
zbie zny. Stosuj
ac kryterium dAlemberta do szeregu
n=0
|x|
n
n!
mamy bowiem
lim
n
|x|
n+1
(n+1)!
|x|
n
n!
= lim
n
|x|
n + 1
= 0,
zatem szereg ten jest zbie zny. Na mocy twierdzenia Mertensa dla dowolnych
a, b R szereg e
a
e
b
jest zbie zny. Z drugiej strony
e
a
e
b
=
_

n=0
a
n
n!
__

n=0
b
n
n!
_
=
0
_
a
0
b
n
0!n!
+
a
1
b
n1
1!(n 1)!
+ . . . +
a
n
b
0
n!0!
_
=
=
n=0
1
n!
__
n
0
_
a
0
b
n
+
_
n
1
_
a
1
b
n1
+ . . . +
_
n
n
_
a
n
b
0
_
=
n=0
(a + b)
n
n!
= e
a+b
,
zatem
e
a
e
b
= e
a+b
.
Bezposrednio z denicji wynika, ze e
x
> 1 dla x > 0. Poniewaz e
x
e
x
= e
xx
=
e
0
= 1 zatem e
x
=
1
e
x
. To z kolei daje nierownosc e
x
< 1 dla x < 0 z jednej
strony i oszacowanie e
x
> 0 z drugiej.
Poka zemy, ze e
x
jest silnie rosn
aca.
Warunek x
1
< x
2
jest rownowa zny nierownosci x
2
x
1
> 0. Mamy wi
ec
1 < e
x
2
x
1
=
e
x
2
e
x
1
, sk
ad wobec nierownosci e
x
1
> 0 dostajemy e
x
1
< e
x
2
.
Funkcja R x e
x
R
+
jako silnie rosn
aca jest iniektywna, a zatem odwra-

calna na swojej przeciwdziedzinie. Jesli oznaczymy f(x) = e
x
, to
ln x := f
1
(x).
Z denicji funkcji odwrotnej wynika, ze f(f
1
(x)) = e
ln x
= x dla x > 0, jak
rownie z f
1
(f(x)) = ln e
x
= x dla x R. Deniujemy
a
x
:= e
xln a
, log
a
x :=
ln x
ln a
.
Rozdzial 6
Wlasnosci funkcji ci
aglych
Niech (X, ), (Y, d) przestrzenie metryczne, f : X Y funkcja , A X.
Denicja 30. Mowimy, ze f jest funkcj
a ci
ag la w punkcie a X wtedy i tylko

wtedy, gdy
>0
>0
xX
((x, a) < d(f(x), f(a)) < ) ,
co jest rownowa zne warunkowi
>0
>0
xX
x K(a, ) X f(x) K(f(a), ) Y.
Denicja 31. Mowimy, ze funkcja f jest ci
ag la w zbiorze A X wtedy i tylko

wtedy, gdy

aA
funkcja f jest ci
ag la w a.
Przyklady:
1. Jesli (X, ) jest przestrzeni
a metryczn
a, x X, to funkcja X x
(x, x) R jest ci
agla w X.
2. Niech rozwa zan
a przestrzeni
a metryczn
a b
edzie (R
n
,
E
). Niech i {1, . . . , n}.
Funkcja pr
i
: R
n
x = (x
1
, . . . , x
n
) pr
i
(x) = x
i
R zwana projekcj
a na
it
a os, jest ci
agla w R
n
.
Twierdzenie 33. Niech X = R
s
, =
E
(b
edziemy czas jakis rozwa zac tylko

taki przypadek), f, g : X R ci
ag le w punkcie a (w zbiorze A). Wowczas

f + g, f g, f g,
f
g
(g = 0)
ci
ag le w a (w zbiorze A).
27
aglych
Twierdzenie 34. Jesli A R
s
zbior domkni
ety i ograniczony, f : A R
funkcja ci
ag la w A, to
M>0
xA
|f(x)| M.
Krotko: Funkcja ci
ag la na zbiorze domkni
etym i ograniczonym jest ograni-

czona.
Twierdzenie 35. (Weierstrassa) Jesli A R
s
zbior domkni
ety i ograniczony,
f : A R funkcja ci
ag la w A, to
x
1
A
: f(x
1
) = inf
xA
f(x),
x
2
A
: f(x
2
) = sup
xA
f(x).
Krotko: Funkcja ci
ag la na zbiorze domkni
etym i ograniczonym osi
aga swoje
kresy.
Twierdzenie 36. (Darboux) Za lo zmy, ze f : R I R ci
ag la , I przedzia l,
[, ] I, f() = f(), c le zy mi
edzy f() i f(). Wowczas
(,)
: f() = c.
Twierdzenie 37. (Boltzano) Za lo zmy, ze f : R I R ci
ag la , I przedzia l,
[, ] I, f()f() < 0. Wowczas
(,)
: f() = 0.
Dowod. Konstrukcja prowadz
aca do metody polowienia przedzialu.

c.k.d.
Wniosek 3. Ka zdy wielomian zmiennej rzeczywistej stopnia nieparzystego ma
co najmniej jedno miejsce zerowe.
Twierdzenie 38. Jesli f : R
s
A R jest ci
ag la w x
0
A oraz f(x
0
) <
c (f(x
0
) > c), to istnieje takie otoczenie U
x
0
punktu x
0
, ze f(x) < c (f(x) >
c), gdy x A U
x
0
.
Dowod. Zalo zmy, ze f(x
0
) < c. Zdeniujmy := c f(x
0
) > 0. Z ci
aglosci f w
x
0
wynika istnienie otoczenia U
x
0
punktu x
0
takiego, ze
|f(x) f(x
0
)| < = c f(x
0
) dla x A U
x
0
.
W szczegolnosci f(x) f(x
0
) < c f(x
0
) sk
ad f(x) < c dla x A U

x
0
.
c.k.d.
28
Twierdzenie 39. Funkcje elementarne
R x x
R, N,
R x e
x
R,
R x sin x R,
R x cos x R,
.
.
.
s
a ci
ag le.
Twierdzenie 40. Jesli f : R I R, I przedzia l, f ci
ag la i scisle monoto-
niczna w I, to f
1
jest ci
ag la w f(I).
Wniosek 4. Funkcje x

x, x log
a
x s
a ci
ag le.
Twierdzenie 41. Je zeli (X, ), (Y, d), (Z, ) przestrzenie metryczne, f : X
A Y , g : Y B Z funkcje ci
ag le, f(A) B, wowczas g f : X A Z

jest funkcj
a ci
ag l
a.
Niech (X, ), (Y, d) przestrzenie metryczne i niech f : X D Y funkcja.
Denicja 32. Mowimy ze g Y jest granic
a funkcji f w punkcie x
0
, co zapisu-
jemy lim
xx
0
f(x) = g wtedy i tylko wtedy, gdy

f : X D x
_
f(x), dla x = x
0
,
g, dla x = x
0
,
jest ci
ag la w x
0
.
Wniosek 5. Niech X = R
n
, Y = R, f : X Y , g : X Y , x
0
X. Jesli
lim
xx
0
f(x) =
1
, lim
xx
0
g(x) =
2
, to istnieje granica sumy, ro znicy, iloczynu
funkcji f i g w punkcie x
0
, a przy dodatkowym zalo zeniu
2
= 0 i g(x) = 0 w
s
asiedztwie x
0
rownie z granica ilorazu tych funkcji. Ponadto
lim
xx
0
(f(x) +g(x)) =
1
+
2
,
lim
xx
0
(f(x) g(x)) =
1
2
,
lim
xx
0
(f(x) g(x)) =
1

2
,
lim
xx
0
f(x)
g(x)
=

1
2
.
Twierdzenie 42. Prawdziwe s
a granice:
1. lim
x0
sin x
x
= 1,
2. lim
x
a
x
=
_
_
_
+ gdy a > 1
1 gdy a = 1
0 gdy 0 a < 1
3. lim
x
_
1 +
1
x
_
x
= lim
x
_
1 +
1
x
_
x
= e.
29
aglych
Dowod. Dla dowodu pierwszej z granic rozwa zmy na wst
epie x
_
0,

2
_
.
Przyjmijmy oznaczenia jak na rysunku poni zej.
C
A B
D
0
1
x
|OBC| < |OBC| < |OBD|
1
2
AC <
x
2
<
1
2
BD
AC < x < BD
sin x < x < tan x =
sin x
cos x
1 <
x
sin x
<
1
cos x
.
1 >
sin x
x
> cos x

1 1 1
0 < sin x < x lim

x0
sin x = 0
OC < OA + AC OC AC < OA
1 sin x < cos X < 1
lim
x0
cos x = 1
lim
x0
+
sin x
x
= 1; lim
x0
sin x
x
= lim
x0
+
sin(x)
x
= lim
x0
+
sin(x)
x
= 1
Rozdzial 7
Rachunek ro zniczkowy funkcji jednej
zmiennej
7.1. Podstawowe denicje i twierdzenia
Niech f : R A R b
edzie funkcj
a okreslon
a na zbiorze A o niepustym
wn
etrzu
o
A
. Niech x
0

o
A
, x A, x = x
0
.
Denicja 33. Jesli istnieje granica lim
xx
0
f(x)f(x
0
)
xx
0
, to nazywamy j
a pochodn
a
funkcji f w punkcie x
0
i oznaczamy symbolem f
(x
0
).
Interpretacja geometryczna pochodnej: Rownanie
y = f(x
0
) +
f(x
) f(x
0
)
x
x
0
(x x
0
)
jest rownaniem siecznej przechodz
acej przez punkty A

o
= (x
0
, y
0
), A
=
(x
, y
), gdzie y
0
= f(x
0
), y
= f(x
). Gdy punkt x
a zy do x
0
, to sieczna
zmierza do prostej stycznej do wykresu funkcji w punkcie
o
A
:
y = f(x
0
) + f
(x
0
)(x x
0
).
Pochodna f
(x
0
) jest zatem rowna tangensowi k
ata nachylenia prostej stycznej

do wykresu funkcji w punkcie
o
A
.
Interpretacja zyczna: Zmienn
a x b
edziemy teraz interpretowali jako czas, a

f(x) jako drog
e przebyt
a przez punkt w czasie x. W tym przypadku

f(x)f(x
0
)
xx
0
mo zemy interpretowac jako pr
edkosc sredni
a, a f
(x
0
) pr
edkosc chwilow
a w
chwili x
0
.
31
Rozdzial 7. Rachunek r o zniczkowy funkcji jednej zmiennej
Twierdzenie 43. Niech f : A R, x
0

o
A
. Jesli istnieje pochodna f
(x
0
), to f
jest ci
ag la w x
0
.
Dowod. Poniewa z f(x) = f(x
0
) +
f(x)f(x
0
)
xx
0
(x x
0
), zatem
lim
xx
0
f(x) = lim
xx
0
_
f(x
0
) +
f(x) f(x
0
)
x x
0
(x x
0
)
_
= f(x
0
) + f
(x
0
) 0 = f(x
0
).
c.k.d
Twierdzenie 44. Niechf : A R, x
0

o
A
. Nast
epuj
ace warunki s
a rownowa zne
1) Funkcja f ma pochodn
a w punkcie x
0
,
2)

cR
:U
x
0
R
:
a) f(x) = f(x
0
) + c(x x
0
) + (x)(x x
0
),
b) lim
xx
0
(x) = 0.
Dowod. () Wystarczy przyj
ac c := f
(x
0
), (x) :=
f(x)f(x
0
)
xx
0
f
(x
0
).
() Wobec a):
f(x)f(x
0
)
xx
0
= c + (x). Na mocy b) granica prawej strony przy
x 0 istnieje i jest rowna c. Wobec tego istnieje granica lewej strony, ale jesli
tak to jest to z denicji pochodna funkcji f w punkcie x
0
.
c.k.d.
Twierdzenie 45. Jesli funkcje f, g s
a okreslone w otoczeniu U
x
0
punktu x
0
oraz
istniej
a pochodne f
(x
0
), g
(x
0
), to:
1) Istniej
a pochodne (f +g)
(x
0
), (f g)
(x
0
), (f g)
(x
0
). Jesli ponadto g
(x) =
0 w U
x
0
oraz g
(x
0
) = 0, to istnieje pochodna
_
f
g
_
(x
0
).
2) Ponadto:
(f g)
(x
0
) = f
(x
0
) g
(x
0
),
(f g)
(x
0
) = f
(x
0
)g(x
0
) + f(x
0
)g
(x
0
),
_
f
g
_
(x
0
) =
f
(x
0
)g(x
0
) f(x
0
)g
(x
0
)
[g(x
0
)]
2
.
Twierdzenie 46. (Twierdzenie o pochodnej funkcji z lo zonej) Niech g : A R,
f : B R, x
0

o
A
, g(x
0
)
o
B
, y
0
:= g(x
0
). Jesli g(A) B oraz istniej
a pochodne
f
(y
0
), g
(x
0
), to istnieje pochodna funkcji z lo zonej (f g)
(x
0
) oraz
(f g)
(x
0
) = f
(g(x
0
)) g
(x
0
).
Dowod. Poniewa z z za lo zenia funkcja f ma pochodn
a w punkcie y
0
, zatem
wobec twierdzenia (44) istnieje funkcja , taka ze lim
yy
0
(y) = 0 oraz
f(y) = f(y
0
) + f
(y
0
)(y y
0
) + (y)(y y
0
), y B.
32
7.2. Pochodne funkcji elementarnych
Podstawiaj
ac w tym wzorzy g(x) w miejsce y dostajemy:

f(g(x)) = f(g(x
0
)) + f
(g(x
0
))(g(x) g(x
0
)) + (g(x))(g(x) g(x
0
))),
sk
ad
f(g(x)) f(g(x
0
))
x x
0
= f
(g(x
0
))
g(x) g(x
0
)
x x
0
+ (g(x))
g(x) g(x
0
)
x x
0
.
Dalej wystarczy przejsc w granicy z x do x
0
.
Twierdzenie 47. (Twierdzenie o pochodnej funkcji odwrotnej) Jesli f jest funkcj
a
ro znowartosciow
a i ci
ag l
a w [a, b], punkt x

0
(a, b), istnieje f
(x
0
) oraz f
(x
0
) =
0, wtedy funkcja odwrotna f
1
ma w punkcie f(x
0
) pochodn
a oraz
(f
1
)
(f(x
0
)) =
1
f
(x
0
)
, (f
1
)
(y
0
) =
1
f
(f
1
(y
0
))
, gdzie y
0
= f(x
0
).
7.2. Pochodne funkcji elementarnych
Zauwa zmy, ze jesli f(x) := x, to f
(x
0
) = lim
h0
(x
0
+h)x
0
h
= 1. Dla funkcji
f(x) := x
2
mamy z kolei f
(x
0
) = lim
h0
(x
0
+h)
2
(x
0
)
2
h
= lim
h0
2x
0
h+h
2
h
= 2x
0
.
Wzory te daj
a si
e uogolnic, i dla f(x) := x
dostajemy f
(x
0
) = (x
0
)
1
. Ko-
rzystaj
ac ze znanych wzorow trygonometrycznych oraz faktu, ze lim

h0
sinh
h
= 1
mo zemy wyprowadzic wzory na pochodn
a funkcji sinus i cosinus. Mamy bowiem

lim
h0
sin(x+h)sinx
h
= lim
h0
sin
h
2
h
2
cos
_
x +
h
2
_
= cos x, zatem (sin x)
= cos x.
Podobnie post
epuj
ac dostajemy wzor: (cos x) = sin x. Wzor na pochodn
a
funkcji tangens i cotangens mo zemy otrzymac ze wzoru na pochodn
a ilorazu
funkcji. Mamy bowiem (tan x)
=
_
sin x
cos x
_
=
(sin x)
(cos x)(sin x)(cos x)
(cos x)
2
=
1
cos
2
x
.
Podobnie (cot x)
=
1
sin
2
x
. Wyprowadzenie wzoru na pochodn
a funkcji eks-
potencjalnej wymaga znajomosci wartosci granicy lim
h0
e
h
1
h
. Dowodzi si
e, ze
granica ta jest rowna 1. St
ad (e
x
)
= lim
h0
e
x+h
e
x
h
= e
x
lim
h0
e
h
1
h
= e
x
. Aby
wyprowadzic wzor na pochodn
a funkcji arcsin x, arctan x, log x trzeba skorzy-

stac z twierdzenia o pochodnej funkcji z lo zonej. Przykladowo jesli y = e
x
, to
(log y)
=
1
(e
x
)
=
1
e
x
=
1
y
. Podstawiaj
ac w tym wzorze x w miejsce y dostajemy

ostatecznie (log x)
=
1
x
. Podobnie znajduje si
e wzory na pochodne pozostalych

funkcji elementarnych. Wzory te prezentuje poni zsza tabela: wstawic
7.3. Ekstrema lokalne
Denicja 34. Mowimy, ze funkcja f : A R ma w punkcie x
0
minimum (mak-
simum) lokalne, wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje takie otoczenie U
x
0
punktu x
0
,
ze f(x) > f(x
0
) (f(x) < f(x
0
)) dla x U
x
0
\ {x
0
}.
33
Denicja 35. Mowimy, ze funkcja f : A R ma w punkcie x
0
ekstremum
lokalne, wtedy i tylko wtedy, gdy ma w tym punkcie minimum, lub maksimum
lokalne.
Twierdzenie 48. (Warunek konieczny istnienia ekstremum) Niech f : A R,
x
0

o
A
. Jesli istnieje pochodna f
(x
0
) oraz funkcja f ma w punkcie x
0
ekstremum
lokalne, to f
(x
0
) = 0.
Dowod. trywialny!
Twierdzenie 49. (Twierdzenie Lagrangea) Jesli funkcja f jest ci
ag la w prze-
dziale domkni
etym [a, b] i ro zniczkowalna w przedziale otwartym (a, b), tzn w

ka zdym punkcie tego przedzia lu ma pochodn
a, to istnieje punkt x (a, b), taki, ze

f(b) f(a)
b a
= f
().
Wnioski z twierdzenia Lagrangea:
Wniosek 6. Jesli funkcja f jest okreslona i ro zniczkowalna w przedziale (a, b)
oraz f
(x) = 0 dla x (a, b), to funkcja f jest sta la na przedziale (a, b).
Wniosek 7. Niech f b
edzie funkcj
a okreslon
a i ro zniczkowaln
a w przedziale (a, b).

Wowczas, jesli f
(x) 0 (f
(x) > 0) dla x (a, b), to funkcja f jest rosn
aca
(scisle rosn
aca) w (a, b). Jesli z kolei f
(x) 0 (f
(x) < 0) dla x (a, b), to

funkcja f jest malejaca (scisle malej
aca) w (a, b).

Twierdzenie 50. Niech f b
edzie funkcj
a okreslon
a i ro zniczkowaln
a w przedziale
(a, b). Jesli w punkcie x
0
(a, b) pochodna f
(x) zeruje si
e i zmienia znak w oto-

czeniu tego punktu, to w x
0
ma ekstremum lokalne i to maksimum, jesli zmienia
znak z dodatniego na ujemny, a minimum lokalne w przeciwnym przypadku.
Przyklady: Dwa rysunki poni zej przedstawiaj
a wykresy funkcji f : x x
2
ln x
2
,
f : x x sin x:
-2 -1 1 2
2
4
6
8
10
-15 -10 -5 5 10 15
-15
-10
-5
5
10
15
34
ed ow
edow
Niech f okreslona w A = (a, b), ro zniczkowalna w (a, b) tzn. w ka zdym
punkcie x (a, b) istnieje pochodna f
(x). Niech x
0
(a, b).
Denicja 36. Pochodn
a rz
edu drugiego funkcji f w punkcie x

0
nazywamy gra-
nic
e
lim
xx
0
f
(x) f
(x
0
)
x x
0
o ile ta istnieje. i oznaczamy j
a symbolem f
(x
0
).
Pochodne wy zszych rz
edow deniujemy rekurencyjnie. Jesli za lo zymy, ze f

(n1)
istnieje w zbiorze A
n1
A, x
0

o
An1
, to
f
(n)
(x
0
) :=
_
f
(n1)
_
(x
0
) := lim
xx
0
f
(n1)
(x) f
(n1)
(x
0
)
x x
0
,
jesli ta granica istnieje. Przyklady.:
7.5. Twierdzenie o wzorze Taylora
Twierdzenie 51. (Twierdzenie Taylora) Niech I R b
edzie przedzia lem otwar-

tym, a f funkcj
a okreslon
a na tym przedziale o wartosciach rzeczywistych. Zakladamy,

ze f ma pochodne f
, . . . , f
(n)
w I. Przy tych zalo zeniach
x, x
0
kN\{0}
(0,1)
:
f(x) =
n1
k=0
f
(k)
(x
0
)
k!
(x x
0
)
k
+ R
nk
, (7.1)
gdzie R
nk
:=
f
(n)
(x
0
+(xx
0
))
(n1)!k
(1)
nk
(xx
0
)
n
nazywamy reszt
a w postaci SzchlomilchaRochea.
Reszt
e R
n1
nazywamy reszt
a Cauchyego, a reszt
e R
nn
reszt
a Lagrangea. Wzor
(7.1) nazywamy wzorem Taylora. Jesli x
0
= 0, to wzor Taylora przybiera postac
f(x) =
n1
k=0
f
(k)
(0)
k!
x
k
+ R
nk
, (7.2)
i jest nazywany wzorem Maclaurina.
Przyklady:
1. Niech f(x) = e
x
, x
0
= 0.
e
x
= 1 +
x
1!
+ . . . +
x
n1
(n 1)!
+
e
x
n!
x
n
.
35
2. Niech f(x) = sin x, x
0
= 0. Latwo sprawdzic, ze f
(n)
(x) = sin
(n)
x = sin(x +
n
2
). Tak wi
ec
sin x = x
x
3
3!
+
x
5
5!
. . . (1)
k1
x
2k1
(2k 1)!
+
sin
(2k)
(x)
(2k)!
x
2k
.
Poniewa z lim
k
R
2k,2k
= 0 zatem
sin x =
k=1
(1)
k1
x
2k1
(2k 1)!
3. Niech f(x) = sin x, x
0
= 0.
cos x =
k=0
(1)
k
x
2k
(2k)!
.
4. Niech f(x) = ln(1 +x), x
0
= 0.
ln(1 + x) =
n=1
(1)
n1
n
x
n
, |x| < 1
i podobnie
ln(1 x) =
n=1
x
n
n
, |x| < 1,
oraz
ln
1 + x
1 x
= 2
n=0
x
2n+1
2n + 1
, |x| < 1.
5. Niech f(x) = (1 +x)
, x
0
= 0.
(1+x)
= 1+
_
1
_
x+
_
2
_
x
2
+. . . +
_

n 1
_
+
n!
_
n
_
(1 + x)
n
(n 1)!
(1)
n1
x
n
dla x > 1.
Denicja 37. Mowimy, ze funkcja f : R A R jest wypuk la na zbiorze A
wtedy i tylko wtedy, gdy zbior
{(x, y) : x A, y f(x)}
jest wypuk ly.
Denicja 38. Mowimy, ze funkcja f : R A R jest wkl
esla na zbiorze A
wtedy i tylko wtedy, funkcja f jest wypuk la na A.
36
7.6. Symbole nieoznaczone i regula de LHospitala
Uwaga 2. Jesli funkcja f : R [a, b] R jest ro zniczkowalna w przedziale
(a, b), to f jest wypuk la w (a, b) wtedy i tylko wtedy, gdy dla ka zdego x
0
(a, b)
funkcja (x) := f(x) [f(x
0
) + f
(x
0
)(x x
0
)] jest nieujemna tj. (x) 0, a
wkl
esla gdy (x) 0.

Denicja 39. Jesli dla x
0
(a, b) funkcja jest nieujemna, to mowimy , ze f
jest wypuk la w punkcie x
0
, a gdy jest niedodatnia, to mowimy, ze f jest wkl
esla
w punkcie x
0
.
Twierdzenie 52. Jesli f
(x
0
) > 0 (f
(x
0
) < 0), to f jest w punkcie x
0
wypuk la
(wkl
esla).
Algorytm badania funkcji.
Denicja 40. Mowimy, ze f ma w x
0
punkt przegi
ecia wtedy i tylko wtedy, gdy

> 0 : f wkl
esla w (x
0
, x
0
) i f wypuk la w (x
0
, x
0
+ ) lub na odwr ot.
Twierdzenie 53. (warunek konieczny) Jesli funkcja f ma w x
0
punkt przegi
ecia,
to f
(x
0
) = 0.
Twierdzenie 54. Je zeli f C
n
, gdzie n = 2k oraz f
(j)
(x
0
) = 0 dla j =
1, . . . , n 1 oraz f
(n)
(x
0
) < 0 (f
(n)
(x
0
) < 0), to w x
0
funkcja f ma maksimum
(minimum) lokalne.
Twierdzenie 55. Je zeli f C
n
, gdzie n = 2k + 1 oraz f
(j)
(x
0
) = 0 dla j =
1, . . . , n 1 oraz f
(n)
(x
0
) = 0, to w x
0
funkcja f ma punkt przegi
ecia.
7.6. Symbole nieoznaczone i regula de LHospitala
Denicja 41. Mowimy, ze
u(x)
v(x)
jest symbolem nieoznaczonym
0
0
(
) w punkcie
x
0
jesli v(x) = 0 dla x A, x = x
0
oraz lim
xx
0
u(x) = lim
xx
0
v(x) = 0.
Podobnie deniujemy inne symbole nieoznaczone:
, 0 , 0
0
, 1
,
0
.
Nazwa bierze si
e st
ad, ze dla dowolnego g R mo zna dobrac takie funkcje u(x)

i v(x), ktore tworz
a jeden z wymienionych symboli, tak ze ca le wyra zenie ma

granic
e g. Ka zdy z tych symboli daje si
e sprowadzic do innego:
0
1
0
2
=
1
0
2
1
0
1
=

2
=
1
2
1
1
=
0
0
,
2
=
1
1
1
2
=
0
0
,
37
0 =
0
1
=
0
0
, lub 0 =

1
0
=

,
0
0
= e
0 ln 0
= e
0
,
1
= e
ln 1
= e
0
,
0
= e
0 ln
= e
0
.
Twierdzenie 56. (Regula de LHospitala) Jesli x
0
jest ko ncem przedzia lu I,
funkcje u, v s
a ro zniczkowalne w I, lim
xx
0
u(x) = lim
xx
0
v(x) = 0 (= ),
istnieje lim
xx
0
u
(x)
v
(x)
, to
1. istnieje granica lim
xx
0
u(x)
v(x)
,
2. lim
xx
0
u(x)
v(x)
= lim
xx
0
u
(x)
v
(x)
.
Przyklad: Obliczenie wartosci granicy
sin x
x
w zerze.
Denicja 42. Mowimy, ze prosta x ax + b jest asymptot
a ukosn
a prawo-
stronn
a (lewostronn
a) funkcji R x f(x) R, jesli lim

x
(f(x)axb) = 0
(lim
x
(f(x) ax b) = 0).
Rozdzial 8
Rachunek ro zniczkowy funkcji wielu
zmiennych
Denicja 43. Jesli c R
n
, A = A
T
R
nn
, to odwzorowanie l : R
n
x
c
T
x R nazywamy form
a liniow
a, a : R
n
R
n
(x, y) x
T
Ay R nazy-
wamy form
a dwuliniow
a, a odwzorowanie R
n
x x
T
Ax = a(x, x) R form
a
kwadratow
a.
Denicja 44. Mowimy, ze forma kwadratowa R
n
x a(x, x) = x
T
Ax
R indukowana przez macierz symetryczn
a A jest dodatnio (ujemnie) okreslona,

wtedy i tylko wtedy, gdy

x=0
a(x, x) > 0 (a(x, x) < 0)
Twierdzenie 57. (Twierdzenie Sylwestera) Forma kwadratowa R
n
x a(x, x) =
x
T
Ax R indukowana przez macierz symetryczn
a A jest dodatnio okreslona,

wtedy i tylko wtedy, gdy wszystkie minory g lowne M
i
(i = 1, . . . , n) macierzy A
s
a dodatnie, a ujemnie okreslona, gdy (1)

i
M
i
> 0 dla i = 1, . . . , n. Minorem
g lownym M
i
nazywany
M
i
:= det
_
_
_
a
11
. . . a
1i
.
.
.
.
.
.
a
i1
. . . a
ii
_
_
_
.
Denicja 45. Pochodn
a cz
astkow
a funkcji f : R
n
R w punkcie x
0
wzgl
edem
itej zmiennej nazywamy granic
e
lim
h0
f(x
0
+ he
i
) f(x
0
)
h
,
39
Rozdzial 8. Rachunek r o zniczkowy funkcji wielu zmiennych
gdzie e
i
jest wersorem itej osi, o ile ta granica istnieje. W tym wypadku ozna-
czamy j
a symbolem
f
x
i
(x
0
)
Jak si
e okazuje istnienie wszystkich pochodnych cz
astkowych funkcji f w punkcie

x
0
nie gwarantuje ci
aglosci tej funkji w tym punkcie.

Swiadczy o tym przyk lad:
f : R
2
x = (x
1
, x
2
)
_
x
1
x
2
x
2
1
+x
2
2
, x = (0, 0),
0, x = (0, 0).
-2
-1
0
1
2
-2
-1
0
1
2
-0.5
-0.25
0
0.25
0.5
-2
-1
0
1
Denicja 46. Mowimy, ze funkcja f : R
n
R ma w punkcie x
0
pochodn
a
kierunkow
a w kierunku wektora v R
n
\ {0} jesli istnieje granica
lim
t0
+
f(x
0
+ tv) f(x
0
)
t
.
W tym wypadku oznaczamy j
a symbolem
v
f(x
0
)
Istnienie nawet wszystkich pochodnych kierunkowych w punkcie x
0
nie mo ze za-
pewnic jeszcze ci
aglosci funkcji w tym punkcie.

Swiadczy o tym przyk lad funkcji:
f : R
2
x = (x
1
, x
2
)
_
x
1
x
2
2
x
2
1
+x
4
2
, x = (0, 0),
0, x = (0, 0).
-2
-1
0
1
2
-2
-1
0
1
2
-0.5
-0.25
0
0.25
0.5
-2
-1
0
1
40
Denicja 47. Niech R
n
b
edzie zbiorem otwartym. M owimy, ze funkcja

f : R
n
R jest ro zniczkowalna w punkcie x
0
wtedy i tylko wtedy, gdy
istnieje wektor D R
n
oraz funkcja : R
n
R takie, ze
1. f(x
0
+h) f(x
0
) = D
T
h +(h)h dla wszystkich h takich, ze x
0
+h ,
2. lim
h0
(h) = 0.
Twierdzenie 58. Jesli funkcja f jest ro zniczkowalna w punkcie x
0
, to f ma
w x
0
wszystkie pochodne kierunkowe i cz
astkowe. Ponadto wektor D z denicji

ro zniczkowalnosci funkcji jest rowny D = gradf(x
0
) :=
_
f
x
i
(x
0
)
_
i=1,...,n
. Wektor
ten nazywamy gradientem funkcji f w punkcie x
0
.
Uwaga 3. Jesli f jest funkcj
a ro zniczkowaln
a w punkcie x
0
, v R
n
\ {0}, to
v
f(x
0
) =
1
v
_
v
T
grad(x
0
)
_
=
n
i=1
v
i
_
n
j=1
v
2
i
f
x
i
(x
0
).
Denicja 48. Odwzorowanie d
x
0
f : R
n
h d
x
0
f(h) := (gradf(x
0
))
T
h R
nazywamy ro zniczk
a funkcji f w punkcie x
0
.
Denicja 49. Odwzorowanie f
: R
n
x d
x
f L(R
n
, R) nazywamy po-
chodn
a funkcji f.
Zauwa zmy, ze f
(x)(h) = d
x
f(h) =
n
i=1
f
x
i
(x)h
i
.
Pochodne cz
astkowe rz
edu drugiego i wy zszych deniujemy rekurencyjnie.

Mianowicie:
2
f
x
i
x
j
(x
0
) =

x
i
_
x

x
j
(x)
_
|x=x
0
.
Pochodne mieszane nie musz
a byc rowne.

Swiadczy o tym przyk lad funkcji:
f : R
2
x = (x
1
, x
2
)
_
x
1
x
2
x
2
1
x
2
2
x
2
1
+x
2
2
, x
2
1
+ x
2
2
> 0,
0, x
2
1
+ x
2
2
= 0.
-2
-1
0
1
2
-2
-1
0
1
2
-1
0
1
-2
-1
0
1
-2 -1 0 1
-2
-1
0
1
2
41
Rozdzial 8. Rachunek r o zniczkowy funkcji wielu zmiennych
Twierdzenie 59. Jesli R
n
zbior otwarty, f : R
n
R ma wszystkie
pochodne cz
astkowe w pewnym otoczeniu x

0
i s
a one w tym otoczeniu ci
ag le,
to funkcja f jest ro zniczkowalna w punkcie x
0
.
Twierdzenie 60. Niech R
n
zbior otwarty, f : R
n
R. Jesli ist-
nieje otoczenie U
x
0
punktu x
0
, w kt orym istniej
a pochodne mieszane funkcji f i

w punkcie x
0
pochodne te s
a ci
ag le, wowczas
2
f
x
i
x
j
(x
0
) =

2
f
x
j
x
i
(x
0
) dla i, j {1, . . . , n} , i = j.
Niech f : R
n
x f(x) R ma pochodne cz
astkowe rz
edu drugiego ci
agle
w otoczeniu x
0
. Drug
a ro zniczk
e funkci f w punkcie a okreslamy nast
epuj
aco:
d
2
x
0
f : R
n
h h
T
H
f
(x
0
)h,
gdzie H
f
(x
0
) =
_

2
f
x
i
x
j
(x
0
)
_
i,j=1,...,n
, czyli d
2
x
0
f(h) = h
T
H
f
(x
0
)h.
Z kolei d
m
x
0
f(h) :=
_
n
i=1
f
x
i
h
i
_
(m)
|x=x
0
przy za lo zeniu, ze f ma w otoczeniu punktu x = x
0
pochodne cz
astkowe ci
agle.
Twierdzenie 61. (Taylora) Niech R
n
otwarty i wypuk ly, x
0
, h R
n
,
x
0
+ h . Jesli f : R
n
R klasy C
(k)
(), to istnieje (0, 1) takie, ze
f(x
0
+ h) =
k1
=0
1
!
d
x
0
f(h) +
1
k!
d
k
x
0
+h
f(h)
Twierdzenie 62. Jesli funkcja f : R
n
R klasy C
2
() na zbiorze otwar-
tym ma w x
0
ekstremum lokalne, to gradf(x
0
) = 0.
Twierdzenie 63. Jesli f : R
n
R klasy C
2
(), gdzie otwarty, gradf(x
0
) =
0, H
f
(x
0
) > 0 (H
f
(x
0
) < 0), to f ma w x
0
minimum lokalne (maksimum lokalne).
Algorytm badania istnienia ekstremum funkcji f wielu zmiennych:
1. Wyznaczamy gradf(x).
2. Rozwi
azujemy rownanie gradf(x) = 0. SymbolemRoznaczamy zbior rozwi
aza n
tego rownania, czyli zbior punktow stacjonarnych.
3. Badamy okreslonosc formy kwadratowej indukowanej przez macierz Hessego
H
f
(x
) dla x
R. Jesli forma jest dodatnio okreslona to w x
funkcja
f osi
aga minimum lokalne, jesli jest ujemnie okreslona to w x
funkcja f
osi
aga maksimum lokalne, a jesli jest nieokreslona to w x
funkcja f nie ma
ekstremum lokalnego.
Rozdzial 9
Rachunek calkowy funkcja pierwotna
9.1. Podstawowe denicje i twierdzenia
Denicja 50. Niech f : R I R, I przedzia l. M owimy, ze funkcja F
ro zniczkowalna w I jest funkcj
a pierwotn
a (calk
a nieoznaczon
a) funkcji f jesli:
xI
F
(x) = f(x).
Twierdzenie 64. Ka zda funkcja f ci
ag la w przedziale I ma w nim funkcj
e pier-
wotn
a F(x) =
_
f(x)dx (F =
_
f).
Twierdzenie 65. Niech f b
edzie funkcj
a ci
ag l
a na przedziale I. Wowczas
a) Jesli F i G s
a calkami funkcji f to istnieje takie c = const R, ze F =

G + c.
b) Jesli F jest calk
a funkcji f to

cR
F + c te z jest calk
a f.
Twierdzenie 66. Jesli f, g : R I R s
a funkcjami ci
ag lymi na przedziele I,
, R, to
_
(f + g) =
_
f +
_
g
co oznacza, ze calka nieoznaczona jest operatorem liniowym.
Twierdzenie 67. (Twierdzenie o calkowaniu przez cz
esci) Jesli f, g : R I
R s
a funkcjami klasy C
1
na przedziale I, to
_
f(x)g
(x)dx = f(x)g(x)
_
f
(x)g(x)dx. (9.1)
43
Rozdzial 9. Rachunek calkowy funkcja pierwotna
Mo zna to zapisac kr otko:
_
fg
= fg
_
f
g,
_
f dg = fg
_
g df.
Dowod. Zauwa zmy, ze wobec denicji funkcji pierwotnej mamy:
__
fg
= fg
.
Z kolei stosuj
ac twierdzenie o pochodnej sumy, pochodnej iloczynu wobec denicji

funkcji pierwotnej dostajemy:
_
fg
_
f
g
_
= f
g + fg
g = fg
. Zatem
pochodne lewej i prawej strony wzoru (9.1).
c.k.d.
Przyklady:
_
ln xdx,
_
x
n
ln xdx,
_
x
n
e
x
dx,
_
x
n
sin xdx.
Twierdzenie 68. (Twierdzenie o calkowaniu przez podstawienie) Jesli f : R
I R jest ci
ag la w przedziale I, : R J I funkcj
a klasy C
1
w przedziale
J, to
_
(f )
=
__
f
_
. (9.2)
Wzor ten mo zna zapisac rownie z w postaci:
_
f((t))
(t) dt =
__
f(x)dx
_
x=(t)
.
Dowod. Na mocy twierdzenia o pochodnej funkcji z lo zonej:
___
f
_

_
= (f )
.
c.k.d.
Przyklady:
1.
_

(x)
(x)
dx =
_
_
dy
y
_
y=(x)
= ln |(x)|.
2.
_
[(x)]
(x)dx =
__
y
dy
_
y=(x)
=

+1
(x)
+1
dla = 1.
9.2. Wzory rekurencyjne
Niech A
n
oznacza ca lk
e
A
n
:=
_
dx
(1 + x
2
)
n
.
Zauwa zmy, ze A
0
=
_
dx = x. Poka zemy, ze
A
n
= A
n1
_
1
1
2(n 1)
_
+
1
2(n 1)
x
(1 + x
2
)
n1
.
44
9.3. Podstawowe calki
Zauwa zmy bowiem, ze
_
d(1 + x
2
)
(1 + x
2
)
n
=
_
2x
(1 + x
2
)
n
dx =
_
1 + x
2
= t
2xdx = dt
_
=
=
_
dt
t
n
=
t
n+1
n + 1
=
(1 + x
2
)
n+1
n + 1
.
Dalej
A
n
=
_
1
(1 + x
2
)
n
dx =
_
(1 + x
2
) x
2
(1 +x
2
)
n
dx = A
n1
1
2
_
x
d(1 + x
2
)
(1 + x
2
)
n
=
= A
n1
1
2
_
x
1
n + 1
d(1 +x
2
)
n+1
=
= A
n1
+
1
2(n 1)
x(1 + x
2
)
n+1
1
2(n 1)
_
dx
(1 + x
2
)
n1
=
= A
n1
+
1
2(n 1)
x(1 + x
2
)
n+1
1
2(n 1)
A
n1
.
Niech
B
n
:=
_
sin
n
xdx.
Mo zna pokazac, ze
B
0
= x,
B
1
=
_
sin xdx = cos x,
B
n
=
n 1
n
B
n2
1
n
sin
n1
xcos x.
Podobnie, jesli
C
n
:=
_
cos
n
xdx,
to
C
0
= x,
C
1
= sin x,
C
n
=
n 1
n
C
n2
+
1
n
sin xcos
n1
x.
9.3. Podstawowe calki
Korzystaj
ac ze wzorow na pochodne funkcji elementarnych otrzymujemy nast
epuj
ace
wzory ca lkowe:
45
Rozdzial 9. Rachunek calkowy funkcja pierwotna
f
_
f
x
, = 1
x
+1
+1
x
1
ln |x|
a
x a
x
ln a
sin x cos x
cos x sin x
1
cos
2
x
tan x
1
sin
2
x
cot x
1
1+x
2
arctan
1
1x
2
arcsin x
Mo zna udowodnic wzory:
L.p. f
_
f
1 tan x ln |cos x|
2 cot x ln |sin x|
3 arcsin x xarcsin x +
1 x
2
4 arctan x xarctan x ln
1 + x
2
5
1
a
2
x
2
arcsin
x
|a|
6
1
a
2
+x
2
ln
x +
a
2
+ x
2
a
2
x
2
x
2
a
2
x
2
+
a
2
2
arcsin
x
|a|
8
a
2
+ x
2
x
2
a
2
+ x
2
+
a
2
2
ln
x +
a
2
+ x
2
3. przez cz
esci , a potem (x) = 1 x

2
4. przez cz
esci, potem sprowadzic do pochodnej z funkcji logarytmicznej

6. podstawienie t = x +
_
a
2
+ x
2
9.4. Calkowanie funkcji wymiernych
Ka zd
a funkcj
e wymiern
a R(x) =

L(x)
M(x)
, gdzie L i M wielomiany o wspolczynnikach
rzeczywistych, po wydzieleniu mo zna przedstawic w postaci R(x) = W(x)+
L(x)
M(x)
,
gdzie W wielomian i stopien wielomianu L silnie mniejszy od stopnia wielomianu
M. Dalej, zgodnie ze stosownym twierdzeniem z algebry, funkcj
e wymiern
a
L(x)
M(x)
mo zna jednoznacznie roz lo zyc na sum
e u lamkow prostych pierwszego i drugiego

rodzaju.
Denicja 51. U lamkiem prostym pierwszego rodzaju nazywamy wyra zenie po-
staci
A
(xa)
m
, a u lamkiem prostym drugiego rodzaju wyra zenie postaci
Bx+C
(x
2
+x+)
m
,
przy czym
2
4 < 0, A, B, C R, m N.
Uwaga 4. Calka z u lamka prostego pierwszego rodzaju jest rowna:
_
A
(x a)
m
dx =
_
A
1m
(x a)
1m
dla m = 1,
Aln |x a| dla m = 1.
46
9.5. Calkowanie pewnych klas funkcji
Ca lkuj
ac u lamek prosty drugiego rodzaju dostajemy:

_
Bx + C
(x
2
+ x + )
m
dx =
B
2
_
d(x
2
+ x + )
(x
2
+ x + )
m
+
_
C
B
2
__
dx
(x
2
+ x + )
m
=
=
_
B
1m
(x
2
+ x + )
1m
, m = 1
B
2
ln |x
2
+ x + | , m = 1
_
+
+
_
C +
B
2
__
dx
(x
2
+ x + )
m
Poniewa z x
2
+x+ =
4
2
4
_
_
x+
2
_
4
2
4
_
2
+ 1
_
, tak wi
ec stosuj
ac podstawienie
t =
x+
2
_
4
2
4
w ca lce
_
dx
(x
2
+x+)
m
mo zemy j
a sprowadzic do postaci:
_
dx
(x
2
+ x + )
m
=
_
_
4
2
4
dt
_
4
2
4
_
n
(t
2
1)
n
=
_
4
2
4
_1
2
m
_
dt
(t
2
+ 1)
m
,
w ktorej ostatni
a ca lk
e mo zna obliczyc rekurencyjnie.

9.5. Calkowanie pewnych klas funkcji
Funkcj
e R
2
(x, y) ax
p
y
q
R nazywamy jednomianem stopnia p + q, a
sum
e jednomianow W(x, y) =
i+jm
a
ij
x
i
y
j
- wielomian stopnia m. Jesli L
i M s
a wielomianami, to funkcj
e R(x, y) =
L(x,y)
M(x,y)
nazywamy funkcj
a wymiern
a.
Wiele typow ca lek przez stosowne podstawienie mo zna sprowadzic do ca lki z
funkcji wymiernej.
1. Ca lk
e A =
_
R
_
x,
n
_
ax+b
cx+d
_
dx, gdzie ad cb = 0 obliczamy stosuj
ac pod-
stawienie t =
n
_
ax+b
cx+d
. Wtedy x =
bt
n
d
t
n
ca
wyra za si
e wymiernie przez t oraz

ro zniczka dx tak ze.
2. W celu obliczenia ca lki B =
_
R
_
x,
ax
2
+ bx + c
_
dx, gdzie = 0, rozwa zymy
trzy przypadki:
i) Jesli a < 0 to musi byc > 0. Wtedy ax
2
+bx +c = a(x x
1
)(x x
2
) =
axax
2
xx
1
(x x
1
)
2
, sk
ad, jesli x
1
< x
2
,
ax
2
+ bx + c = (x x
1
)
_
axax
2
xx
1
.
Mamy wowczas do czynienia z ca lk
a rozwa zan
a w poprzednim punkcie.
ii) Jesli a > 0 i > 0 post
epujemy jak wy zej.

iii) a > 0 i < 0 to podstawiamy
ax
2
+ bx + c = (t x)
a. Wowczas
x =
at
2
c
2t+b
wyra za si
e wymiernie przez t.
3. Ca lk
e C =
_
R(e
cx
)dx, gdzie c = 0 obliczamy przez podstawienie t = e
cx
.
4. W ca lce postaci D =
_
R(sin x, cos x)dx stosujemy standardowo podstawienie
t = tan
x
2
. Wtedy x = 2 arctan x, dx =
2
1+t
2
dt, sin x =
2t
1+t
2
, cos x =
1t
2
1+t
2
.
Rozdzial 10
Calka oznaczona
Denicja 52. Calk
e oznaczon
a
_
b
a
f(x)dx z funkcji ci
ag lej f po przedziale [a, b]

deniujemy wzorem
_
b
a
f(x)dx := F(b) F(a), (10.1)
gdzie F jest dowoln
a pierwotn
a funkcji f.
Wlasnosci calek oznaczonych.
Twierdzenie 69. Niech f, g b
ed
a funkcjami ci
ag lymi na przedziale I, a, b, c
I, , R. Prawdziwe s
a wzory:
_
a
a
f(x)dx = 0,
_
a
b
f(x)dx =
_
b
a
f(x)dx,
_
b
a
(f + g)dx =
_
b
a
f dx +
_
b
a
g dx,
_
b
a
f dx =
_
c
a
f dx +
_
b
c
f dx,
_
b
a
cf(x)dx = c
_
b
a
f(x)dx,
_
b
a
f(x)g
(x)dx = [f(x)g(x)] |
b
a

_
b
a
f
(x)g(x)dx,
49
Rozdzial 10. Calka oznaczona
_
b
a
g(f(x))f
(x)dx =
_
f(b)
f(a)
g(y)dy,
Uwaga 5. Jesli f jest funkcj
a ci
agl
a na odcinku [a, b], a < b oraz f(x) 0 dla

x [a, b], to
_
b
a
f(x)dx 0.
Uwaga 6. Jesli f : [a, b] R jest funkcj
a ci
ag l
a, to
_
b
a
f(x)dx
_
b
a
|f(x)| dx M(b a),
gdzie M = sup
x[a,b]
|f(x)|.
Dowod. Poniewa z M |f(x)| f(x) |f(x)| M, zatem wobec Uwagi 5
mamy:
_
b
a
(M)dx
_
b
a
(|f(x)|)dx
_
b
a
f(x)dx
_
b
a
|f(x)| dx
_
b
a
Mdx
sk
ad bezposrednio wynika teza uwagi.

c.k.d.
10.1. Obliczanie pol i obj
etosci gur
Jednym z zastosowa n ca lki oznaczonej s
a wzory na obliczanie pol i obj
etosci
gur geometrycznych.
1. Je zeli , : [a, b] R s
a funkcjami ci
aglymi takimi, ze

x[a,b]
(x) (x),
to
|D| =
_
b
a
( )(x)dx,
gdzie
D := {(x, y) : a x b, (x) y (x)} .
a b (x)
(x)
50
10.2. Obliczanie dlugosci krzywych
2. Niech k b
edzie krzyw
a o rownaniu parametrycznym x = x(t), y = y(t),

t , przy czym funkcje x, y s
a klasy C
1
[, ] oraz y(t) 0, x
(t) > 0
w [, ]. Wowczas pole zawartego mi
edzy t
a krzyw
a , osi
a Ox i rz
ednymi w
punktach ko ncowych wyra za s
e wzorem:
|D| =
_

y(t)x
(t)dt.
3. Zalo zmy, ze f : [, ] f() R
+
jest funkcj
a ci
agla. Wowczas
|D| =
1
2
_

[f()]
2
d,
gdzie
D := {(x, y) = (r cos , r sin ) : [, ], 0 r f()} .
f()
4. Niech V b
edzie bryla obrotowa powsta l
a przez obrot funkcji f : [a, b]

R
+
\ {0} klasy C
1
[a, b] dookola osi Ox. Tu rysunek
Wowczas wzory
|V | =
_
b
a
f
2
(x)dx, |S| = 2
_
b
a
f(x)
_
1 + [f
(x)]
2
dx
wyra zaj
a odpowiednio obj
etosc V i pole powierzchni bocznej tej bryly obro-

towej.
10.2. Obliczanie dlugosci krzywych
Innym zastosowaniem ca lki oznaczonej s
a wzory na obliczanie dLugosci krzy-

wych.
1. Jesli f : [a, b] x f(x) R jest funkcj
a klasy C
1
, to d lugosc krzywej f
le z
acej mi
edzy punktami (a, f(a)) i (b, f(b)) wyra za si
e wzorem:
d =
_
b
a
_
1 + [f
(x)]
2
dx.
51
Rozdzial 10. Calka oznaczona
2. Jesli x : [, ] t x(t) R
+
, y : [, ] t y(t) R
+
s
a funkcjami klasy
C
1
, to dugosc krzywej k okreslonej parametrycznie (x(t), y(t)) (t [, ])
wyra za si
e wzorem:
d =
_

_
x
2
(t) +y
2
(t)dt
Policzyc kilka przyk ladow np:
a) Pole kola
b) Obj
etosc odcinka kuli

c) D lugosc fragmentu paraboli
d) Obj
etosc fragmentu paraboloidy

Rozdzial 11
Calka podwojna
Nie podamy, mi
edzy innymi z braku czasu, precyzyjnej denicji ca lki podw ojnej.

Ograniczymy si
e jedynie do denicji ca lki podwojnej z funkcji ci
aglej na zbiorze
regularnym.
Denicja 53. Ograniczony zbior R
2
nazywamy regularnym, jesli wtedy
i tylko wtedy, gdy jego brzeg daje si
e podzielic na sko nczon
a ilosc krzywych,
z kt orych ka zda daje si
e przedstawic rownaniem: y = y(x) x [a, b], lub

x = x(y) y [c, d], przy czym funkcje y(x) oraz x(y) s
a ci
ag le.
Denicja 54. Zbior regularny R
2
nazywamy normalnym wzgl
edem osi Ox
wtedy i tylko wtedy, gdy istniej
a sta le a, b i ci
ag le funkcje , , takie ze
= {(x, y) : a x b, (x) y (x)} ,
a nazywamy normalnym wzgl
edem osi Oy wtedy i tylko wtedy, gdy istniej
a sta le
c, d i ci
ag le funkcje , , takie ze
= {(x, y) : c y d, (y) x (y)} .
Denicja 55. Jesli R
2
jest normalny wzgl
edem osi Ox, a f : R jest

funkcj
a ci
ag l
a, to
__
f(x, y) dx dy :=
_
b
a
_
_
(x)
(x)
f(x, y) dy
_
dx,
53
Rozdzial 11. Calka podw ojna
a jesli R
2
jest normalny wzgl
edem osi Oy, to

__
f(x, y) dx dy :=
_
d
c
_
_
(y)
(y)
f(x, y) dx
_
dy.
Denicja 56. Niech R
2
b
edzie zbiorem regularnym, a f : (x, y)

f(x, y) R funkcj
a ci
ag l
a. Jesli =
n
i=1

i
przy czym
i
(i = 1, . . . , n)
normalny wzgl
edem osi Ox lub normalny wzgl
edem osi Oy oraz, jesli i = j, to

(
i

j
)
= , wowczas
__
f(x, y) dx dy :=
n
i=1
__
i
f(x, y) dx dy
11.1. Zastosowania geometryczne calek podwojnych
1. Niech D R
2
b
edzie zbiorem regularnym, a , : D R funkcjami ci
aglymi
takimi, ze (x, y) (x, y) w zbiorze D. Deniujemy zbior
V :=
_
(x, y, z) R
3
: (x, y) D, (x, y) z (x, y)
_
.
Obj
etosc V wyra za si
e wzorem
|V | =
__
D
( )(x, y) dx dy.
2. Niech D R
2
b
edzie zbiorem regularnym, f : D R funkcj
a klasy C
1
, a S
p latem powierzchniowym
S := {(x, y, f(x, y)) : (x, y) D} .
Pole tego p lata jest rowne
|S| =
__
D
_
1 + f
2
x
+ f
2
y
dx dy
Twierdzenie 70. Je zeli
a) funkcje i s
a ci
ag le wraz z pochodnymi w obszarze obejmuj
acym obszar
regularny i jego brzeg ,
b) (, ) :
D iniekcja,
c)
(,)
(u,v)
= 0 wewn
atrz , to
__
D
f(x, y) dxdy =
__
f((u, v), (u, v))
(, )
(u, v)
dudv,
gdzie
oznacza wn
etrze zbioru , a
(, )
(u, v)
:= det
_

u
(u, v)

u
(u, v)
v
(u, v)

v
(u, v)
_
.
54
11.1. Zastosowania geometryczne calek podw ojnych
Przyklad 3.
a) Niech x = r cos , y = r sin , dla (r, ) R
+
[0, ). Wowczas
(x, y)
(r, )
=
cos r sin
sin r cos
= r
b) Niech x =

2
+
2
, y =

2
+
2
dla (, ) = (0, 0). Prosty rachunek pokazuje, ze
(x,y)
(,)
= 1.
c) x
2
+ y
2
=
1
2
+
2
x
=
y
dla = 0 i = 0.
Rozdzial 12
Calka potrojna
Niech
=
_
(x, y, z) R
3
: a x b, (x) y (x), (x, y) z (x, y)
_
.
Wowczas deniujemy
___
f(x, y, z) dxdy dz =
_
b
a
_
_
(x)
(x)
_
_
(x,y)
(x,y)
f(x, y, z) dz
_
dy
_
dx
Twierdzenie 71. Je zeli
a) funkcje
i
(i = 1, 2, 3) s
a ci
ag le wraz z pochodnymi w obszarze obejmuj
acym
obszar regularny i jego brzeg ,
b) (
1
,
2
,
3
) :
D iniekcja,
c)
(
1
,
2
,
3
)
(u
1
,u
2
,u
3
)
= 0 wewn
atrz , to
___
D
f(x
1
, x
2
, x
3
)dx
1
dx
2
dx
3
=
___
f(
1
,
2
,
3
)
(
1
,
2
,
3
)
(u
1
, u
2
, u
3
)
du
1
du
2
du
3
,
gdzie
(
1
,
2
,
3
)
(u
1
, u
2
, u
3
)
:= det
_
j
u
i
(u
1
, u
2
, u
3
)
_
j=1,2,3
i=1,2,3
.
Przyklad 4.
57
Rozdzial 12. Calka potr ojna
a) Niech x = cos , y = sin , z = z, gdzie [0, 2), R
+
, z R.
Wowczas
(x, y, z)
(, , z)
=
cos sin 0
sin cos 0
0 0 1
cos sin
sin cos
=
b) Niech x = r sin cos , y = r sin sin , z = r cos dla 0 r < +,
0 , 0 < 2. Wowczas
(x, y, z)
(r, , )
=
sin cos sin sin cos

r cos cos r cos sin r sin
r sin sin r sin cos 0
= r
2
sin .
Przyklad 5.
Podamy teraz kilka przyk ladow obliczania ca lek.
a) Obliczyc obj
etosc bryly ograniczonej powierzchni
a (x
2
+ y
2
+ z
2
)
2
= a
3
z.
We wspolrz
ednych sferycznych x = r sin cos , y = r sin sin , z = r cos

rownanie powierzchni przyjmuje postac: r = a
3
cos dla 0
1
2
, 0

1
2
. Zatem
|V | = 4
_
2
0
d
_
2
0
d
_
a
3
cos
0
r
2
sin dr =
2
3
a
3
_
2
0
sin cos d =
1
3
a
3
.
b) Obliczyc pole gury ograniczonej krzyw
a
_
x
2
a
2
+
y
2
b
2
_
2
=
xy
c
2
. Rusunek poni zej
przedstawia badan
a krzyw
a dla a = 3, b = 2 i c = 4: Zmieniaj
ac zmienne
-1 -0.5 0.5 1
-0.6
-0.4
-0.2
0.2
0.4
0.6
zgodnie z wzorami x = ar cos , y = br sin rownanie tej krzywej przyjmuje
postac r
2
=
ab
c
2
sin cos . Tak wi
ec
|D| = 2
_
2
0
d
_
_
ab
c
2
sin cos
0
abrdr =
a
2
b
2
c
2
_
2
0
sin cos d =
a
2
b
2
2c
2
.
c) Aby obliczyc pole ograniczone p
etl
a krzywej (x + y)
4
= ax
2
y (na rysunku
poni zej przyj
eto a = 5)
58
0.1 0.2 0.3 0.4 0.5
0.05
0.1
0.15
0.2
0.25
0.3
warto zastosowac zmian
e zmiennych postaci x = r cos

2
, y = r sin
2
. Rownanie
krzywej przyjmuje postac r = a cos
4
sin
2
. W tym wypadku jakobian jest
rowny
J =
cos
2
2r sin cos
sin
2
2r sin cos
= 2r sin cos .
Rozdzial 13
Przykladowe zestawy zada n
egzaminacyjnych
Pisemny egzamin z analizy matematycznej jest dwucz
esciowy. Cz
esc pierwsza
ma na celu sprawdzenie bieglosci rachunkowej, a cz
esc druga, umownie zwana jest

cz
esci
a ,,teoretyczn
a i nie ma ona charakteru wyl
acznie rachunkowego. Czas

trwania egzaminu z cz
esci zadaniowej: 90 - 110 minut. Czas trwania egzaminu

z cz
esci teoretycznej: 30 -45 minut. Ka zde zadanie jest punktowane w skali

0 10 punktow. Poni zej zaprezentowane s
a zestawy zada n egzaminacyjnych z

jednej sesji. S
a one reprezentatywne, jesli chodzi o poziom trudnosci tematow. W

poszczegolnych latach zmienia si
e jednak cz
esciowo zakres wykladanego materialu

materialu, a wi
ec i tematyczny zakres zada n.

28 stycze n 2001 Cz
esc zadaniowa:
1. Na danej kuli opisz sto zek o najmniejszej obj
etosci.
2. W sto zku o wysokosci h = 10cm i promieniu podstawy r = 30cm zwi
ekszono
wysokosc o 2mm i jednoczesnie zmniejszono promie n o 3mm. Korzystaj
ac ze
wzoru f(x) f (x
0
) d
x
0
f (x x
0
) oszacowac o ile zmieni si
e obj
etosc tego
sto zka.
3. Oblicz ca lk
e
_
x+3
x
2
2x+3
dx.
4. Korzystaj
ac ze wspolrz
ednych biegunowych oblicz obj
etosc bryly ograniczonej

walcami x
2
+ y
2
= 2, x
2
+ y
2
= 4, p lasczyznami y = x, y = 0, z = 0 i
paraboloid
a obrotow
a z = x
2
+ y
2
.
5. Zbadaj zbie znosc szeregow:
n=1
sin
1
n
2
n=1
1
(n+1)
2
+1
61
Rozdzial 13. Przykladowe zestawy zada n egzaminacyjnych
Cz
esc teoretyczna:
1. Podaj denicj
e pochodnej kierunkowej funkcji. Oblicz

v
f (x
0
), gdzie
f : R
2
(x
1
, x
2
)
x
1
x
2
x
2
1
+x
2
R, v = (1, 2), x
0
= (2, 1).
2. Sformu luj twierdzenie Taylora dla funkcji k zmiennych rzeczywistych o wartosciach
rzeczywistych. Rozwi n wedlug wzoru Taylora z n = 2 funkcj
e f : R
(x
1
, x
2
) x
1
cos x
2
R w otoczeniu punktu (1, 0).
3. Sformu luj znane Ci w lasnosci funkcji ci
aglych.
27 stycze n 2002 Cz
esc zadaniowa:
1. W odcinek paraboli y = 2x
2
ograniczony prost
a y = 2 wpisz prostok
at o
najwi
ekszym polu.
2. Wyznacz ekstrema lokalne funkcji
f : R
3
(x, y, z) x
2
+ y
2
+ z
2
xy + x 2z R.
3. Oblicz ca lk
e
_
x
5x
2
2x+1
dx.
4. Korzystaj
ac ze wspolrz
ednych biegunowych x = cos , y = sin oblicz

pole gury ograniczonej p
etl
a krzywej o rownaniu (x
2
+ y
2
)
2
= xy le z
ac
a w
pierwszej cwiartce uk ladu wspolrz
ednych (x 0, y 0).
-0.4 -0.2 0.2 0.4
-0.4
-0.2
0.2
0.4
n=1
1
n(n+1)
,
n=1
2n1
(
2)
n
.
Cz
esc teoretyczna:
1. Udowodnij twierdzenie:
Twierdzenie 72. Jesli a
i
> 0 dla i N oraz szereg
i=0
a
2
i
jest rozbie zny,
to rozbie zny jest tak ze szereg
i=0
a
i
.
Wskazowka: Wykorzystaj kryterium porownawcze Weierstrassa oraz kszta lt
funkcji R
+
t t i R
+
t t
2
w otoczeniu punktu 0.
2. Sformu luj warunek wystarczaj
acy istnienia ekstremum lokalnego funkcji n-zmiennych

rzeczywistych o wartosciach rzeczywistych (n > 1).
3. Zastosuj twierdzenie Taylora do obliczenia przybli zonej wartosci wyra zenia
(1.04)
2.02
.
17 luty 2002 Cz
esc zadaniowa:
62
1. W trojk
at prostok
atny o d lugosciach przyprostok
atnych rownych a i b wpisano

prostok
at, ktorego bok le zy na przeciwprostok
atnej trojk
ata. Jakie powinny

byc wymiary prostok
ata, zeby jego pole bylo najwi
eksze.
f : R
3
(x, y, z) x
2
+ y
2
+ z
2
+ 2x + 4y 6z R.
3. Stosuj
ac twierdzenie o calkowaniu przez cz
esci oblicz ca lk
e
_
x
2
sin 5x dx.
4. Oblicz pole gury ograniczonej krzywymi y =
1
x
, y =
x, y =
1
8
x
2
(x 0).
n=1
1
(3n2)(3n+1)
,
n=1
2+(1)
n
2
n
.
Cz
esc teoretyczna:
1. Udowodnij twierdzenie:
Twierdzenie 73. Jesli szereg
i=0
a
i
o wyrazach dodatnich jest zbie zny, to
zbie zny jest rownie z szereg
i=0
a
2
i
.
Wskazowka: Wykorzystaj warunek konieczny zbie znosci szeregu liczbowego,
kryterium porownawcze Weierstrassa oraz kszta lt funkcji R
+
t t i R
+

t t
2
w otoczeniu punktu 0.
2. Sformu luj warunek konieczny istnienia ekstremum lokalnego funkcji n-zmiennych
rzeczywistych o wartosciach rzeczywistych. Podaj przyk lad funkcji ilustruj
acy,
ze nie jest to warunek wystarczaj
acy.
3. Podaj trzy przyk lady zastosowania ca lki oznaczonej w geometrii.
8 stycze n 2003 Cz
esc zadaniowa:
1. Koszt wynaj
ecia statku towarowego wynosi 3000 z lotych na godzin
e. Przy
pr
edkosci x km/godz koszt paliwa wynosi 3x

2
z lotych na godzin
e. Statek
mo ze p lyn
ac z maksymaln
a pr
edkosci
a 32 km/godz. Jaka jest najbardziej

ekonomiczna pr
edkosc? Jaka b
edzie odpowiedz przy wynaj
eciu statku na
d lu zszy okres, gdy udziela si
e rabatu 10% rabatu za wynaj
ecie?
f : R
2
(x, y) xy +
1
x
+
8
y
R.
3. Oblicz ca lk
e
_
dx
4x
2
+x
.
4. Oblicz obj
etosc bryly powsta lej przez obrot krzywej y = sin x dla x [0, ]
dookola osi Ox.
n=1
3
_
n
2n
5
1
,
n=1
2+(1)
n
2
n
.
Cz
esc teoretyczna:

63
1.02 dok ladnosci
a do 0.001.
3. Sformu luj twierdzenie o zmianie zmiennych w ca lce podwojnej i dokonaj za-
miany zmiennych przechodz
ac do wspolrz
ednych biegunowych w ca lce

__
K
sin
_
x
2
+ y
2
_
dxdy,
gdzie K = {(x, y) : x
2
+ (y 1)
2
1}.
8 luty 2003 Cz
esc zadaniowa:
1. Koszt przejazdu ci
e zarowki wynosi 60+

1
10
x groszy za kilometr, gdzie x oznacza
szybkosc w kilometrach na godzin
e. Kierowca otrzymuje 10 z lotych za godzin
e
pracy. Jaka b
edzie najbardziej ekonomiczna pr
edkosc ci
e zarowki:
na szosie, gdzie pr
edkosc nie mo ze przekraczac 90 km/godz,

na autostradzie, gdzie pr
edkosc nie mo ze przekraczac 110 km/godz.

f : R
2
(x, y) 2x
2
+ 8xy + ln y R.
3. Oblicz obj
etosc bryly obrotowej powsta lej prze obrot gury zawartej mi
edzy
krzywymi y =
1
x
, y = 1, x = 1, x = 3 dookola osi Ox.
4. Oblicz ca lk
e
_
5x7
4x
2
8x+13
dx.
5. Stosuj
ac kryteria Cauchyego i dAlemberta zbadaj zbie znosc szeregow:
n=1
_
1n
n
2
_
n
,
n=1
n
3
n!
.
Cz
esc teoretyczna:
1. Sformu luj twierdzenie Taylora dla funkcji jednej zmiennej rzeczywistej o wartosciach
rzeczywistych.
2. Zmie n kolejnosc ca lkowania w ca lce
_
1
0
_
_
x
0
f(x, y)dy
_
dx.
3. Zdeniuj poj
ecie granicy funkcji f : R

n
R w punkcie x
0

.
Wiedz
ac, ze lim
x0
sin x
x
= 1 oblicz lim
x0
tan 2x
tan x
.
28 luty 2003 Cz
esc zadaniowa:
1. Jakie powinny byc wymiary szklanki o grubosci scianek d = 2 mm i po-
jemnosci V = 0.2 dcm
3
, aby ilosc szkla potrzebnego do jej wytworzenia byla
najmniejsza?
f : R
2
(x, y) x
3
+ 3xy
2
51x 24y R.
3. Oblicz pole obszaru ograniczonego krzywymi: y = x
2
, y = 3x
2
1, x = 1.
4. Oblicz ca lk
e
_
x+2
x
2
+2x+10
dx.
64
n=1
100
n
n!
,
n=1
n+1
n
2
+1
.
Cz
esc teoretyczna:
1. Sformu luj twierdzenie Maclaurina dla funkcji jednej zmiennej rzeczywistej o
wartosciach rzeczywistych. Z dok ladnosci
a do 0.0001 oblicz wartosc wyra zenia

e
0.07
.
2. Zmie n kolejnosc ca lkowania w ca lce
_
1
0
_
_
5
x
0
f(x, y)dy
_
dx.
3. Zdeniuj poj
ecie granicy funkcji f : R

n
R w punkcie x
0

.
Wiedz
ac, ze lim
x0
sin x
x
= 1 oblicz lim
x0
tan 2x
tan x
.
29 marzec 2003
1. W trojk
at prostok

prostok
atnej trojk
ata. Jakie powinny

byc wymiary prostok
eksze.
f : R
3
(x, y, z) x
2
+ y
2
+ z
2
+ 2x + 4y 6z R.
3. Oblicz ca lk
e
_
xsin 2x dx.
4. Oblicz obj
etosc bryly powsta lej przez obrot krzywej y = cos x dla x

_
2
,

2
dookola osi Ox.

n=1
1
3n(3n+1)
,
n=1
2+
(
1
2
)
n
2
n
.
31 stycze n 2004
1. Nat
e zenie pr
adu I w obwodzie zawieraj
acym opornosc czynn
a R, indukcyjnosc
L i pojemnosc C pol
aczone w szereg, wyra za si
e wzorem
I =
U
_
R
2
+
_
L
1
C
_
2
,
gdzie U jest napi
eciem pr
adu zmiennego przy lo zonego do obwodu. Oblicz,

dla jakiej wartosci pulsacji nat
e zenie pr
adu I w danym obwodzie osi
aga
maksimum.
2. Oszacuj maksymalny b l
ad bezwzgl
edny powsta ly przy wyznaczaniu obj
etosci
sto zka, przyjmuj
ac promie n podstawy r = 3 0.02, wysokosc sto zka h =

2.2 0.1 oraz = 3.14. Wykorzystaj wzor f(x
0
+ h) f(x
0
) + d
x
0
f(h).
f : R
2
(x, y) x
3
+ 3x
2
y 6xy 3y
2
15x 15y R.
65
4. a) Zbadaj zbie znosc szeregu
n=1
n
2
1
2
n
3
+ 3
.
b) Korzystaj
ac z twierdzenia o trzech ci
agach oblicz granic
e
lim
n
n
_
1 + 2
n
+
1
2
n
.
5. Oblicz ca lk
e
_
4x+1
x
2
+10x+34
dx.
6. Oblicz pole obszaru ograniczonego krzywymi: y = x
2
, y = 3x
2
+ 3, y = 4.
14 luty 2004
1. W trojk
at prostok

prostok
atnej trojk
ata. Jakie powinny

byc wymiary prostok
eksze?
2. Oblicz przybli zenie liczby
_
(1.02)
3
+ (0.97)
3
. Wykorzystaj wzor f(x
0
+h)
f(x
0
) +d
x
0
f(h), gdzie f : R
2
R.
f : R
2
(x, y) x
2
+ xy + y
2
4 ln x 10 ln y R.
n=1
n
2
+n+
1
2
n
3
+3
.
b) Oblicz granic
e ci
agu lim
n
_
1+2+...+n
n+2

n
2
_
.
5. Oblicz ca lk
e
_
x
_
x1
x+1
dx.
6. Oblicz pole obszaru ograniczonego krzywymi o rownaniach: x
2
+ y
2
= 16,
x
2
= 6y (y
1
6
x
2
).
27 luty 2004
1. Trzeba sporz
adzic lejek w kszta lcie sto zka obrotowego, ktorego tworz
aca ma
miec 20 cm d lugosci. Jaka powinna byc wysokosc lejka, aby jego obj
etosc byla
najwi
eksza.
2. Oblicz przybli zon
a wartosc liczby (1.04)

1.97
.
Wykorzystaj wzor: f(x
0
+ h) f(x
0
) +d
x
0
f(h) +
1
2
d
2
x
0
f(h).
f : R
3
(x, y, z) xyz(4 x y z) R.
n=1
2 + (1)
n
2
n
.
66
b) Korzystaj
ac z twierdzenia o trzech ci
agach oblicz granic
e
lim
n
n
3
n
+ 4
n
+ 5
n
.
5. Stosuj
ac wzor na ca lkowanie przez cz
esci, oblicz ca lk
e
_
x
2
cos 4xdx.
6. Oblicz pole obszaru ograniczonego krzywymi: x = y
2
, x =
1
2
y
2
+ 2.
22 stycze n 2005 Cz
esc zadaniowa:
1. Koszt wynaj
ecia statku towarowego wynosi 3000 z lotych na godzin
e. Przy
pr
edkosci x km/godz koszt paliwa wynosi 3x

2
z lotych na godzin
e. Statek
mo ze p lyn
ac z maksymaln
a pr
edkosci
a 33 km/godz. Jaka jest najbardziej

ekonomiczna pr
edkosc?
f : R
2
(x, y) e
(
x
2
+y
2
+2x
)
R.
3. Oblicz ca lk
e
_
dx
1+sin x+cos x
.
4. Oblicz obj
etosc bryly powsta lej przez obrot krzywej y =

2
x
2
+4
dla x [0,
5]
dookola osi Ox.
5. Znajdz sum
e cz
esciow
a szeregu
n=0
3
n
1
5
n
i nast
epnie zbadaj jego zbie znosc.

Korzystaj
ac z kryterium porownawczego zbadaj zbie znosc szeregu
n=1
3
n
+1
n3
n
+2
n
.
Cz
esc teoretyczna:

3
7.999 z dok ladnosci
a do 0.001.
3. Sformu luj twierdzenie o zmianie zmiennych w ca lce podwojnej i dokonaj za-
miany zmiennych przechodz
ac do wspolrz
ednych biegunowych w ca lce

__
K
_
x
2
+ y
2
_
dxdy,
gdzie K = {(x, y) : (x + 1)
2
+ y
2
1}.
4 luty 2005 Cz
esc zadaniowa:
1. Prostopadloscienny kontener ma miec obj
etosc 22.5 m
3
i kwadratow
a pod-
staw
e. Koszt 1 m
2
blachy potrzebnej do wykonania dna i pokrywy wynosi 20
z lotych, a scian bocznych 30 z lotych. Jakie powinny byc wymiary kontenera,
aby koszt jego budowy byl najmniejszy?
2. Znajdz ekstrma funkcji f(x, y) = (2x + y
2
)e
x
.
3. Oblicz ca lk
e
_
x+3
x
2
2x+3
dx.
4. Korzystaj
ac ze wspolrz
ednych biegunowych oblicz obj
etosc bryly ograniczonej

walcami x
2
+ y
2
= 2, x
2
+ y
2
= 4, paraboloid
a obrotow
a z = x
2
+ y
2
i
p laszczyzn
a z = 0.
67
n=1
_
2n
3n+5
_
n
n=1
1
(n+1)
2
+1
Cz
esc teoretyczna:
1. Zbadaj ci
aglosc funkcji
f : R x f(x) =
_
_
_
x
3
x
2
x1
dla x < 1,
1 dla x = 1,
x
3
x
2
x1
dla x > 1.
2. Niech f : R
2
(x, y) f(x, y) R i niech (x
0
, y
0
)
. Podaj denicj
e
pochodnej cz
astkowej
f
y
(x
0
, y
0
). Oblicz
f
y
(1, ) dla f(x, y) = e
sin
y
x
.
3. Podaj dwa wzory ca lkowe na obliczanie pol powierzchi gur. Oblicz pole
powierzchni ograniczonej parabolami y = x
2
, y =
1
2
x
2
+
1
2
.
13 luty 2005 Cz
esc zadaniowa:
1. Pewn
a substancj
e przechowuje si
e w kopcach w kszta lcie sto zka. Jaki po-

winien byc k
at nachylenia tworz
acej sto zka do podstawy, aby powierzchnia

parowania tej substancji (tj. powierzchnia boczna sto zka) byla najmniejsza?
2. Wyznacz ekstrema funkcji f(x, y) = x
3
+ 3xy
2
51x 24y.
3. Oblicz ca lk
e
_
1
x(x+1)
2
dx.
4. Oblicz obj
etosc bryly obrotowej powsta lej prze obrot wykresu funkcji f(x) =
cos x wzgl
edem osi Ox, dla x [0,

2
].
5. Oblicz granice:
lim
n
_
n
2
+ 4n + 1
n
2
+ 2n
_
,
lim
x0
sin 7x
sin 2x
.
Cz
esc teoretyczna:
1. Podaj warunek konieczny zbie znosci szeregu liczbowego. Na jego podstawie
rozstrzygnij zbie znosc szeregu
n=1
n
3
n + 1
100n
3
+ n
2
+ 100
.
2. Niech f : R
2
(x, y) f(x, y) R i niech (x
0
, y
0
)
. Podaj denicj
e
pochodnej cz
astkowej
f
x
(x
0
, y
0
). Oblicz
f
x
(1, ) dla f(x, y) = xsin
2 y
x
.
3. Sformu luj warunek konieczny istnienia ekstremum lokalnego funkcji n-zmiennych
rzeczywistych o wartosciach rzeczywistych. Podaj przyk lad funkcji ilustruj
acy,
ze nie jest to warunek wystarczaj
acy.
68

Analiza Matem

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Analiza Matem

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Wyklad z Analizy Matematycznej

ecia logiczne - przypomnienie . . . . . . . . . . . . . . . 7

e na kierunku Automatyka i Robotyka na Wydziale Elek-

edzie pomocny dla kolejnych ,,rocznikow. Pierwsza

esc jest jeszcze bardzo niekompletna i b

ecia logiczne - przypomnienie

ecia matematyczne opisujemy j

ezykiem, ktory zbudowany jest

ac w szczegoly, zdaniem logicznym nazywamy

ezyku naturalnym), ktoremu mo zemy przyporz

adz falszu. Zdania najcz

esciej oznaczamy ma lymi literami, falsz zerem, a prawd

a przy pomocy funktorow w zdania z lo zone.

a funktora alternatywy i negacji nast

a nazywamy zdanie logiczne zawsze prawdziwe.

a dowody twierdze n ma-

a mo zna dokonywac operacji logicznych niezale znie

prawo podwojnego przeczenia

prawo sprowadzania do absurdu

a uogolnieniem odpowiednio koniunkcji

a przemienne, a dok ladniej

3. Udowodnic na wykladzie jak

a, wtedy i tylko wtedy

a, wtedy i tylko wtedy

a, wtedy i tylko wtedy

acznosc sk ladania, brak przemiennosci

aca, to f jest iniekcj

e : XX [0, ) nazywamy metryk

a, wtedy i tylko wtedy,

a, gdzie d jest metryk

a, to (x, y) := (f(x), f(y)) jest metryk

ad np. (x, y) := |arctan x arctan y| jest metryk

a nad cia lem K (K = R, lub K = C).

e : X [0, ) nazywamay norm

a, wtedy i tylko wtedy,

e (X, ) nazywamy przestrzeni

agiem Cauchyego (ci

agiem fundamentalnym) wtedy i tylko wtedy, gdy

ag zbie zny w przestrzeni metrycznej (X, ) jest ci

a. Jest on zatem w mysl poprzedniego twierdzenia

agiem Cauchyego. Niech X := (0, 1) i niech d b

a przestrzeniami metrycznymi. M owimy

a rownowa zne wtedy i tylko wtedy, gdy

edzie dowolnym podzbiorem, kt ory nie jest ograniczony od gory tzn.

a (X, ) nazywamy zupe ln

a, wtedy i tylko wtedy,

ety, gdy X \ A otwarty.

edziemy konsekwentnie u zywac dolnych

agami zbie znymi, przy czym lim

e M R nazywamy kresem gornym zbioru A

e m R nazywamy kresem dolnym zbioru A (inmum A), co zapisujemy

ag liczbowy monotoniczny i ograniczony jest zbie zny,

edziemy notowac , to lim

a zbie zne, lim

agach) Za lo zmy, ze dane s

acy. Ponadto |q|

|q|. Poniewa z lim

ace sobie sk ladniki otrzymujemy a

acy i ograniczony jest zbie zny.

agiem spe lniaj

acym warunek Cauchyego)

agiem fundamentalnym, ale nie jest

a (X, ) nazywamy zupeln