CNOTHTA 1

ΝΟΗΜΑΤΙΚΗ ΑΠΟΔΟΣΗ του κειμένου

Ο Σωκράτης ρωτά τον Πρωταγόρα σε ποιο επάγγελμα και σε ποια ειδικότητα θα γίνει
καλύτερος ο Ισοκράτης την ημέρα που θα φύγει από κοντά του, αφού έχει φοιτήσει
για όσο χρειαστεί. Ο Πρωταγόρας του απαντά ότι θα διδαχθεί, όχι αυτά που θα
διδασκόταν κοντά σε άλλους σοφιστές, αλλά αυτό για το οποίο είχε πάει να
μαθητεύσει κοντά του. Θα του δίδασκε, δηλαδή, πώς να λαμβάνει τις πιο ορθές
αποφάσεις για τις ιδιωτικές του υποθέσεις και για τις υποθέσεις της πόλης. Ο
Σωκράτης τότε ρώτησε τον Πρωταγόρα, αν η τέχνη που δίδασκε είναι η πολιτική και
αυτός απάντησε καταφατικά. Με μια δόση ειρωνικής διάθεσης ο Σωκράτης επαινεί
την τέχνη του σοφιστή, εκφράζει όμως ανοιχτά τις αμφιβολίες του για το κατά πόσο
αυτή μπορεί να διδαχτεί. Θεωρεί ότι δε γίνεται η πολιτική τέχνη να μεταδοθεί στους
ανθρώπους και για να στηρίξει τη θέση του χρησιμοποιεί δυο επιχειρήματα. Το
πρώτο στηρίζεται στην άποψη ότι οι Αθηναίοι, ως σοφοί που είναι, όταν θέλουν να
αποφασίσουν για συγκεκριμένα τεχνικά ζητήματα, καλούν στην εκκλησία του δήμου
ειδικούς συμβούλους. Για τις οικοδομικές εργασίες, οικοδόμους, για ναυπηγικά
θέματα, ναυπηγούς κ.λπ. Αν όμως προσπαθήσει κάποιος άλλος να τους δώσει
συμβουλές, τον αποτρέπουν, τον περιγελούν και τον αποδοκιμάζουν. Κάθε φορά
όμως που χρειάζεται να αποφασίσουν για τη διοίκηση της πόλης, τότε όλοι
ανεξαιρέτως μπορούν να ανέβουν στο βήμα και να δώσουν τη συμβουλή τους ή να
εκφράσουν άποψη, χωρίς κάποιος να τους σταματήσει. Το δεύτερο επιχείρημά του
στηρίζεται στην άποψη ότι κανείς από τους πολιτικούς δεν κατάφερε

ποτέ να μεταδώσει την ικανότητα του σε άλλους, ούτε καν στα παιδιά του. Ως
παράδειγμα φέρνει τον Περικλή, ο οποίος, αν και μεγάλος πολιτικός, δεν μπόρεσε να
διδάξει τίποτα από την πολιτική αρετή στους γιους του και στον προστατευόμενό του,
Κλει,νία. Και μάλιστα τον Κλει- νία, αδερφό του Αλκιβιάδη, τον έβαλε οικότροφο
στον Αρίφρονα, για να διδαχθεί από αυτόν, αλλά μετά από λίγους μήνες ο τελευταίος
τον έδιωξε ως ανεπίδεκτο μαθήσεως. Με αυτά τα επιχειρήματα στηρίζει την άποψή
του για το μη διδακτό της πολιτικής αρετής και καλεί τον Πρωταγόρα να του
αποδείξει το αντίθετο. Ο σοφιστής απαντά πρόθυμα ότι θα το κάνει μέσα από ένα
μύθο.
ΘΕΜΑΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ
Στην ενότητα καθορίζεται το θέμα συζήτησης ανάμεσα στο Σωκράτη και τον
Πρωταγόρα. Ο Πρωταγόρας θα αποδείξει το διδακτό της αρετής, αφού πρώτα ο
Σωκράτης με επιχειρήματα εξέφρασε την άποψη ότι αυτή δε διδάσκεται.
ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

♦ Το αντικείμενο της διδασκαλίας του Πρωταγόρα.

Η αντίθεση του Σωκράτη ως προς το διδακτό της αρετής.
♦ Τα επιχειρήματα του Σωκράτη:
Η άποψη των Αθηναίων ότι η πολιτική αρετή δε διδάσκεται. Η αδυναμία των
μεγάλων πολιτικών ανδρών να μεταδώσουν την αρετή στα παιδιά τους. Ο
Πρωταγόρας καθορίζει τον τρόπο της δικής του επιχειρηματολογίας.

ευβουλία: η σωστή κρίση και λήψη αποφάσεων στην ιδιωτική ζωή (για την καλύτερη
διακυβέρνηση των υποθέσεων του σπιτιού) και στο δημόσιο βίο (για να αποκτά
κάποιος την ικανότητα να ενεργεί και να μιλάει ορθά πάνω σε πολιτικά θέματα).
οικεία: στην αρχαία Ελλάδα «οίκος» δε σήμαινε μόνο το σπίτι, ούτε δήλωνε μόνο
την οικογένεια. Όπως λέει και ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά του, ήταν η μικρότερη
μονάδα, το πιο μικρό συστατικό στοιχείο της κοινωνίας. Σε ιδεολογικό επίπεδο ο
οίκος είχε μια συνέχεια μέσα στο χρόνο. Γι' αυτό και κάθε άνδρας είχε την
υποχρέωση να φροντίζει σωστά τα του οίκου του, να λαμβάνει αποφάσεις για την
οικονομική και κοινωνική ευμάρεια ως ένδειξη σεβασμού στο παρελθόν του οίκου
του, αλλά και για να εξασφαλίζει τη συνέχειά του στο μέλλον. Άνδρες αγαθοί
πολίτες: στην αρχαία Ελλάδα μόνο οι άντρες είχαν πολιτικά δικαιώματα και γι' αυτό
ο Σωκράτης αναφέρεται αποκλειστικά σε αυτούς. Στην ιδιωτική του ζωή ο άντρας
είναι αυτός που ασκεί εξουσία στο σπίτι και κηδεμονεύει τις γυναίκες, τα παιδιά και
τους δούλους του οίκου του. Στη δημόσια ζωή μόνο αυτός λαμβάνει αποφάσεις. Ο
όρος «αγαθούς» από τον Πρωταγόρα χρησιμοποιείται με τη σημασία του σώφρονα,
του συνετού και μετρημένου, ο οποίος λαμβάνει αποφάσεις με αυτοσυγκράτηση,
αποσπασμένος από πάθη. Ο ίδιος όρος παραπέμπει στη φράση «καλός καγαθός» που
συμπυκνώνει τα γνωρίσματα του τέλειου άντρα και καταδεικνύει το ιδανικό των
αρχαίων Ελλήνων: «καλός» είναι ο καλογυμνασμένος, ο περιποιημένος, αυτός που
έχει τέλεια εξωτερική εμφάνιση, «αγαθός» είναι αυτός που παράλληλα κοσμείται με
ψυχικό μεγαλείο και ηθική αρετή. Από το Σωκράτη αναφέρεται μόνο το δεύτερο
μέρος της φράσης, γιατί η αρετή είναι το αντικείμενο της συζήτησης. Τέχνη: στο
αρχαίο κείμενο η λέξη «τέχνημα» χρησιμοποιείται σκόπιμα από το Σωκράτη, αφού
έχει διττή σημασία: α) τέχνη, επινόηση και β) πανουργία, απάτη. Η αμφίσημη χρήση
της υποκρύπτει ειρωνία και αμφισβήτηση.
...οι Αθηναίοι είναι σοφοί: η Αθήνα ήταν το κέντρο της πολιτισμικής και πολιτικής
δραστηριότητας του τότε γνωστού κόσμου. Το δημοκρατικό καθεστώς και η
ανάπτυξη των γραμμάτων και των τεχνών έκαναν πολλούς πνευματικούς ανθρώπους,
καλλιτέχνες, σοφούς, πολιτικούς κ.ά. να την επισκέπτονται ή να εγκαθίστανται
μόνιμα. Αλλά και στους αρχαίους συγγραφείς αναφέρεται ως κέντρο με τεράστια
35
ΕΝΟΤΗΤΑ 1 SSSSSSSSSSS

ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΚΑ - ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ

πνευματική ακτινοβολία. Κατά τον Ισοκράτη οι Αθηναίοι είναι σο- φώτατοι των
Ελλήνων. Την Αθήνα πάλι ο Θουκυδίδης (ΙΙ, 41) τη χαρακτηρίζει «ώς τής Ελλάδος
παίδευσης», ο ίδιος ο Πρωταγόρας λίγο παρακάτω (337 d) παραδέχεται ότι είναι
«πρυτανεΐον τής σοφίας», από τον Αθήναιο αναφέρεται «ώς εστία καί πρυτανεΐον τής
Ελλάδος» (VI, 65,25b), ενώ στο Διόδωρο (XIII, 27) «κοινόν παιδευτήριον πασιν
ανθρώποις».
...στην εκκλησία του δήμου: ήταν το κυρίαρχο και παντοδύναμο όργανο της
αθηναϊκής δημοκρατίας. Οι συνελεύσες της γίνονταν στην Πνύκα και έπαιρναν μέρος
όλοι οι ενήλικοι Αθηναίοι πολίτες που είχαν περάσει το τριακοστό έτος. Στην
εκκλησία του δήμου ο λαός αποφάσιζε για όλα τα σημαντικά θέματα εσωτερικής και
εξωτερικής πολιτικής: ψήφιση νόμων, εκλογή αρχόντων, έλεγχο όσων κατείχαν δη-
μόσια αξιώματα, σύναψη συμμαχιών και ειρήνης, κήρυξη πολέμου κ.λπ. Δικαίωμα να
μιλήσουν είχαν όλοι. Χαρακτηριστική είναι η η κλήση από τον κήρυκα: «τίς
αγορεύειν βούλεται;» του φωνάξουν: οι Αθηναίοι αποδοκίμαζαν τους ομιλητές με
θόρυβο και κοροϊδίες.
Οι τοξότες: σώμα 1.200 περίπου αντρών που κρατούσαν τόξο και επιτηρούσαν την
τάξη στην εκκλησία του δήμου, στη Βουλή, τα δικαστήρια κ.λπ. Ήταν δούλοι ή
μισθοφόροι (συνήθως Σκύθες) και έπαιρναν διαταγές από τους πρυτάνεις, στους
οποίους υπάγονταν. Πρυτάνεις: προέρχονταν από τη βουλή των πεντακοσίων. Ήταν
οι πενήντα βουλευτές μιας φυλής η οποία είχε την πρυτανεία της εκκλησίας του
δήμου κάθε 36 ημέρες. Οι πρυτάνεις διηύθυναν τις εργασίες της βουλής και της
εκκλησίας του δήμου, συγκαλούσαν τις συνελεύσεις, ετοίμαζαν και έφερναν τα
θέματα συζήτησης κ.λπ. Η περίοδος της εξουσίας τους ονομαζόταν πρυτανεία, η
φυλή τους πρυτανεύουσα και οι πενήντα βουλευτές πρυτάνεις. Η σειρά πρυτανείας
κάθε φυλής οριζόταν με κλήρο.
Σηκώνεται και δίνει τις συμβουλές του: όπως προαναφέρθηκε κάθε Αθηναίος
πολίτης είχε δικαίωμα να μιλήσει στην εκκλησία του δήμου. Αυτός που σηκωνόταν
φορούσε στο κεφάλι στεφάνι από μυρτιά, διακριτικό σημάδι ότι θα μιλήσει για το
δημόσιο συμφέρον. Των νεαρών από δω: οι γιοι του Περικλή, Ξάνθιππος και
Πάραλος, παρακολουθούσαν τη συζήτηση ανάμεσα στους δυο άντρες. Τους
μόρφωσε καλά: οι εύποροι Αθηναίοι έπαιρναν δασκάλους στο σπίτι για τα παιδιά
τους που τους δίδασκαν γραφή, ανάγνωση, αριθμητική, μουσική κ.λπ. Από τα μέσα
του 5ου αιώνα οι σοφιστές ανα-
λάμβαναν να τους δώσουν ανώτερη μόρφωση που θα καθιστούσε ικανούς τους
νεαρούς Αθηναίους να λαμβάνουν σημαντικές αποφάσεις στη δημόσια ζωή.
Ο Περικλής... ούτε μόνος τους μορφώνει: ο Σωκράτης στον Μένωνα
καυτηριάζει διαπρεπείς Αθηναίους (τον Περικλή, το Θεμιστοκλή, τον Αριστείδη,
το Θουκυδίδη) γιατί δεν κατάφεραν να μορφώσουν τους γιους τους. Εδώ αναφέρει
μόνο τον Περικλή, παρομοιάζοντας τους γιους του με τα ιερά ζώα που
τριγυρνούσαν ελεύθερα χωρίς βοσκό σε άλση και ιερούς περιβόλους.
Κλεινίας: μετά το θάνατο του πατέρα του, ανέλαβε την κηδεμονία του ο Περικλής
ως ο κοντινότερος συγγενής του, για να μην τον καταστρέψει ηθικά ο αδερφός
του, Αλκιβιάδης.
Μήπως τον χαλάσει ο Αλκιβιάδης: είναι γεγονός ότι ο Σωκράτης δε φοβήθηκε
ποτέ να πει την άποψή του και να υποστηρίξει την αλήθεια, γι' αυτό άλλωστε
απόκτησε και τόσους εχθρούς. Εδώ λέει καθαρά τη σκέψη του παρόλο που ο
Αλκιβιάδης ήταν παρών στη συζήτηση.
Αρίφρων: ήταν ο αδερφός του Περικλή.
Ο μεγαλύτερος στους νεότερους: ο σοφιστής για ακόμα μια φορά τονίζει το
προχωρημένο της ηλικίας του. Συνήθως οι γεροντότεροι αφηγούνται μύθους για
να στηρίξουν τις απόψεις τους.
ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

Μετά την ερώτηση του Σωκράτη, ποιο όφελος θα έχει ο μαθητής του, να διδαχθεί
από τον Πρωταγόρα, ο σοφιστής κάπως αόριστα του απαντά ότι αντικείμενο της
διδασκαλίας του είναι η πολιτική αρετή και ότι ο Ισοκράτης κάθε μέρα θα φεύγει
καλύτερος. Στη συνέχεια γίνεται πιο συγκεκριμένος και καθορίζει με ακρίβεια το
αντικείμενο της διδασκαλίας του: είναι η ευβουλία, δηλαδή η σωστή κρίση και λήψη
αποφάσεων στην ιδιωτική και δημόσια ζωή. Στόχος του είναι να μάθουν οι νέοι να
ρυθμίζουν με λόγια και έργα τις προσωπικές τους υποθέσεις.
Η σύζευξη λόγων και έργων ήταν το ζητούμενο από την ομηρική εποχή. Ο
αληθινός άντρας στον Όμηρο (Ιλιάδα, ραψ. Ι, 443) πρέπει να είναι μύθων ρητήρ καί
έργων πρηκτήρ -καλός ομιλητής και γενναίος πολεμιστής (τα «εργα» στην ηρωική
εποχή ήταν συνυφασμένα με τα πολεμικά κατορθώματα). Στην κλασική εποχή ο
σωστός πολίτης οφείλει να συνδυάζει τέλεια τους λόγους με τα έργα, την πολιτική
πράξη και δρά-
ση. Αυτό το πάγιο αίτημα είναι το αντικείμενο διδασκαλίας του Πρωταγόρα.
Ο Σωκράτης θεωρεί ότι η απάντηση του σοφιστή είναι πολύ αόριστη.
Καταλαβαίνει ότι αυτός αναφέρεται στη διδασκαλία της πολιτικής τέχνης, αλλά θέλει
να το επιβεβαιώσει, πριν προβάλει τις αντιρρήσεις του για τη δυνατότητα της
μετάδοσής της. Σε αντίθεση με τον Πρωταγόρα, ο Σωκράτης είναι πολύ σαφής στις
ερωτήσεις του και με τη μαιευτική μέθοδο προσπαθεί να εκμαιεύσει από το
συνομιλητή του τις απαντήσεις που επιθυμεί. Σε κάποια σημεία του διαλόγου
διακρίνουμε μια λεπτή ειρωνική διάθεση (άραγε κατάλαβα καλά όσα λες, ωραία
τέχνη κατέχεις, αφού το λες εσύ).
Εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι, ενώ το αντικείμενο διδασκαλίας του Πρωταγόρα
έχει δυο σκέλη (ιδιωτικές υποθέσεις και δημόσιος βίος) ο Σωκράτης φαινομενικά
μένει μόνο στο δεύτερο. Αυτό συμβαίνει γιατί οι ιδιωτικές υποθέσεις δε θεωρούνται
αποκομμένες από το δημόσιο βίο. Ο Αθηναίος πολίτης νοείται ως μέλος του συνόλου,
αφού μόνο μέσα από το σύνολο μπορεί να καταξιωθεί και να δράσει ευεργετικά για
την πόλη πρώτα και στη συνέχεια για τον εαυτό του. Γι' αυτό το λόγο και στο κείμενο
η αρετή ταυτίζεται με την πολιτική αρετή. Εναλλάσσονται οι όροι αρετή - πολιτική
αρετή με την ίδια σημασία.
Αφού αποσαφηνίστηκε το αντικείμενο της διδασκαλίας του Πρωταγόρα, ο
Σωκράτης αιφνιδιαστικά και άμεσα δηλώνει την αντίθεσή του. Κατ' αυτό τον τρόπο
θέτει και το θέμα συζήτησης του διαλόγου: η (πολιτική) αρετή είναι δυνατόν να
διδαχθεί και να μεταδοθεί από άνθωπο σε άνθρωπο;
Η άποψη του Σωκράτη είναι ξεκάθαρη και τη θέτει υπόψην του συνομιλητή του:
^ Η πολιτική αρετή δε διδάσκεται
Την πολιτική αρετή δεν μπορούν οι άνθρωποι να τη μεταδώσουν στους άλλους.
Για να στηρίξει την άποψή του, χρησιμοποιεί δύο επιχειρήματα που αντλεί από
την καθημερινή ζωή των Αθηναίων πολιτών.

1ο Επιχείρημα:
α. Οι Αθήναιοι, που, σύμφωνα με την κοινή γνώμη, είναι σοφοί, όταν πρόκειται να
συζητήσουν στην εκκλησία του δήμου για συγκεκριμένα τεχνικά θέματα, καλούν
μόνο ειδικούς πάνω σε αυτά, για να τους συμβουλεύσουν.
β. Όταν πρόκειται να συζητήσουν πάνω σε γενικά πολιτικά θέματα, που αφορούν τη
διοίκηση της πόλης, τότε χωρίς διάκριση δέχονται τις απόψεις όλων των
Αθηναίων, από όποιους πολιτικούς, κοινωνικούς ή επαγγελματικούς χώρους κι αν
προέρχονται.
 Επομένως, αφού οι Αθηναίοι αποδέχονται την άποψη όλων των συμπολιτών
τους πάνω σε πολιτικά θέματα, σημαίνει ότι και οι αυτοί έχουν τη γνώμη ότι η
πολιτική αρετή δε διδάσκεται.

2ο Επιχείρημα:
Οι πιο σοφοί και άριστοι πολίτες που κατέχουν την πολιτική αρετή αδυνατούν να
τη μεταδώσουν στους άλλους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι αυτό του πλέον
ικανού πολιτικού, του Περικλή, ο οποίος δεν κατάφερε να μεταδώσει τις πολιτικές
του γνώσεις και την ικανότητά του ούτε στους γιους του ούτε στον προστατευόμενό
του Κλεινία.
Το συμπέρασμα είναι και πάλι το ίδιο: η πολιτική αρετή δε διδάσκεται.

Η συλλογιστική πορεία του Σωκράτη επιγραμματικά έχει ως εξής: ^ Οι

Αθηναίοι είναι σοφοί.
Από αυτό συνάγεται το συμπέρασμα ότι κάθε άποψή τους είναι ορθή
(συμπέρασμα που δε διατυπώνεται ευθέως, αλλά κυριαρχεί στη σκέψη του
Σωκράτη).
Για τα ζητήματα που πιστεύουν ότι διδάσκονται, οι Αθηναίοι ζητούν τη γνώμη
των ειδικών.
Για τα πολιτικά ζητήματα επιτρέπουν σε όλους ανεξαιρέτως να διατυπώσουν την
άποψή τους.
Οι μεγάλοι πολιτικοί άντρες δεν κατάφεραν να διδάξουν τις γνώσεις και τη σοφία
τους πάνω σε πολιτικά ζητήματα σε κανέναν. Ο Περικλής παρόλο που μόρφωσε
σωστά τα παιδιά του, δεν κατάφερε να τους μεταδώσει τις γνώσεις του πάνω στην
πολιτική αρετή. Από τα παραπάνω συνάγεται το συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή
δεν είναι διδακτή.
Η μέθοδος που χρησιμοποιεί είναι η επαγωγική. Ξεκινώντας από κάποιες
επιμέρους περιπτώσεις καταλήγει στο γενικό συμπέρασμα του μη διδακτού της
πολιτικής αρετής. Άλλωστε ο Σωκράτης είναι ο εισηγητής της επαγωγικής μεθόδου
στη διερεύνηση των ηθικών προβλημάτων. Βέβαια, στη συνέχεια θα προχωρήσει
στην παραγωγική μέθοδο απόδειξης, μετά την αποτυχία του Πρωταγόρα να αποδείξει
τις θέσεις του.
Σχολιασμός των επιχειρημάτων του Σωκράτη
Πριν σχολιάσουμε τα επιχειρήματα του Σωκράτη, οφείλουμε να τονί- σου με ότι
την άποψή του δεν τη θέτει δογματικά και απόλυτα. Με τις φράσεις «δε
θεωρούσα...», «νομίζω ότι...», της δίνει υποκειμενική χρειά, ενώ παράλληλα δείχνει
να σέβεται τον Πρωταγόρα «δε θα μπορούσα να το αμφισβητήσω».
Με μια πρώτη ανάγνωση μπορούμε να πούμε ότι τα επιχειρήματα του Σωκράτη
είναι ικανοποιητικά. Πράγματι, οι Αθηναίοι, ζώντας μέσα στο περιβάλλον της άμεσης
δημοκρατίας έπαιρναν ενεργό μέρος στην πολιτική ζωή και στη λήψη αποφάσεων
χωρίς κάποια ειδική διδασκαλία.
Όμως θα μπορούσαν να διατυπωθούν κάποιες ενστάσεις ως προς την πειστικότητα
των επιχειρημάτων, αν τα αναλύσουμε περισσότερο.
Το πρώτο του επιχείρημα ο Σωκράτης το στηρίζει στην άποψη ότι όλοι οι
Αθηναίοι είναι σοφοί. Αυτή η άποψη είναι σαφώς υπεραπλου- στευμένη και
εξιδανικευμένη, αν λάβουμε υπόψη μας ότι σημαντικοί πολιτικοί άντρες που
καθόρισαν την τύχη της Αθήνας σε κάποιες περιόδους, ήταν διεφθαρμένοι και
κινήθηκαν από προσωπικό συμφέρον (Αλκιβιάδης, Κλέων κ.ά.).
Επίσης να σημειώσουμε ότι και ο ίδιος ο Σωκράτης αμφισβήτησε πολλές φορές
την ικανότητα των Αθηναίων να λαμβάνουν σωστές αποφάσεις, ενώ δε δίστασε να
τους χαρακτηρίσει ασυλλόγιστο και θορυβοποιό πλήθος, όταν συγκεντρώνονται στην
εκκλησία του δήμου (Πλάτωνος, Πολιτεία, 492 BC).
Το ίδιο υπεραπλουστευμένη είναι και η άποψή του ότι δε διδάσκονται από
κανέναν την πολιτική αρετή. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι Αθηναίοι από τη νεαρή
τους ηλικία ζούσαν καθημερινά μέσα στα τεκτενώ- μενα της άμεσης δημοκρατίας. Η
συμμετοχή τους στα κοινά είχε γίνει βίωμα, παρακολουθούσαν λόγους, έπαιρναν
μέρος σε πολιτικές συζητήσεις, γνώριζαν υποχρεωτικά τους νόμους, αναλάμβαναν
αξιώματα και ευθύνες (πολλά από αυτά δια κλήρου), στοιχεία που αποτελούσαν,
έστω και άτυπα, διδασκαλία της πολιτικής τέχνης.
Το δεύτερο επιχείρημά του μπορεί να αμφισβητηθεί ακόμα πιο έντονα. Καταρχήν
σε αυτό συγχέει την ικανότητα των μεγάλων πολιτικών αντρών με την πολιτική αρετή
των απλών πολιτών. Ο Περικλής είχε εξαιρετικές ικανότητες ως ηγέτης και πολιτική
αρετή ως πολίτης. Ο Σωκράτης ισχυρίζεται, και όχι λανθασμένα, ότι δεν κατάφερε να
κάνει τους γιους του πολιτικούς ηγέτες, όπως ήταν ο ίδιος. Αλλά από την άλλη μεριά
τα παιδιά του ούτε διεφθαρμένα ήταν ούτε δεν είχαν πολιτική αρετή ως πολίτες.
Ακόμα όμως κι αν δεχτούμε ότι δεν κατάφερε να τους μεταδώσει την πολιτική
αρετή, αυτό δεν οφείλεται απαραίτητα στο ότι δε διδάσκεται. Όλοι γνωρίζουν ότι
κατά τη διαδικασία της διδασκαλίας πρέπει να λαμβάνονται υπόψη δυο πολύ
σημαντικοί παράγοντες: η ικανότητα μετάδοσης του δασκάλου και η ικανότητα
αντίληψης και η δεκτικότητα του μαθητή.
Τέλος, στην επιχειρηματολογία του Σωκράτη υπάρχουν κάποιες αντιφάσεις. Από
τη μια υποστηρίζει την άποψη ότι όλοι οι Αθηναίοι είναι σοφοί, ενώ λίγο μετά
χαρακτηρίζει (έστω και έμμεσα) διεφθαρμένο τον Αλκιβιάδη. Επιπλέον ενώ
υποστηρίζει ότι όλοι κατέχουν την πολιτική αρετή και την εκδηλώνουν στην
εκκλησία του δήμου, στη συνέχεια υποστηρίζει ότι υπάρχουν κάποιοι, τα παιδιά του
Περικλή, που δεν την κατέχουν.
Οι παραπάνω αντιφάσεις και αμφισβητήσεις καθώς και το γεγονός ότι ο Σωκράτης
υποστηρίζει μόνο στην αρχή του διαλόγου το μη διδακτό της αρετής, μας οδηγούν
στο συμπέρασμα ότι η θέση του και τα επι- χειρήματά του είναι ένα από τα γνωστά
τεχνάσματα του ανδρός. Στην εξέλιξη του διαλόγου φαίνεται ότι δεν πίστευε στο μη
διδακτό της αρετής. Γιατί λοιπόν εκφράζει αυτές τις απόψεις στην ενότητα; Η στάση
του αυτή απορρέει από την επιθυμία του να προκαλέσει τον Πρωταγόρα, για να
αποδείξει αυτός το διδακτό της αρετής. Ο Σωκράτης όμως είναι σχεδόν βέβαιος ότι ο
σοφιστής θα αποτύχει στην προσπάθειά του. Έτσι στη συνέχεια θα έρθει αυτός να
αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται, ακολουθώντας τη διαλεκτική διαδικασία.
Παράλληλα θα αποδείξει ότι ο σοφιστής, που παρουσιάζεται ως δάσκαλος της
πολιτικής αρετής, βρίσκεται σε σύγχυση και δεν είναι ικανός να αποδείξει ούτε αυτά
που υποστηρίζει ούτε την ίδια του την τέχνη.

Η απάντηση του Πρωταγόρα

Οι σοφιστές ως μέθοδο διασκαλίας χρησιμοποιούσαν το «μύθο», το «λόγο» και
την «ερμηνεία ποιημάτων».
Ο «μύθος» για διδακτικούς σκοπούς συναντάται ήδη από τον Όμηρο. Οι σοφιστές,
αφού τον δανείστηκαν από την παράδοση, τόνισαν ιδιαίτερα το διδακτικό του μέρος.
Όμως παρουσιάζει σοβαρές αδυναμίες, αφού χαρακτηρίζεται από εμπειρικό
δογματισμό και απλούστευση.
Ο «λόγος» ήταν η πιο συνηθισμένη μέθοδος διδασκαλίας. Με τη μορφή διάλεξης
ξεκινούσαν από εμπειρικά δεδομένα και στήριζαν γενικές κρίσεις. Τους λόγους τους
διάνθιζαν με πολλά ρητορικά σχήματα, έτσι
που οι ακροατές τους αδυνατούσαν να ελέγξουν την αλήθεια και την ορθότητα των
λεγομένων τους.
Η «ερμηνεία ποιημάτων» είχε ακόμα πιο σαθρό υπόβαθρο απόδειξης. Ο ποιητικός
λόγος είναι σαφώς υποκειμενικός και διαφέρει από τον επιστημονικό.
Ο Πρωταγόρας αποδέχεται την πρόταση του Σωκράτη και θέλοντας να κάνει
επίδειξη αυτοπεποίθησης, δηλώνει έτοιμος να αναπτύξει το θέμα του με όλους τους
τρόπους. Καταλήγει όμως στο μύθο, επιθυμώντας να ευχαριστήσει τους ακροατές
του, ενώ παράλληλα θα περιορίσει την κριτική τους ικανότητα.

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

1. Πώς κρίνετε τη στάση του αθηναϊκού δήμου, όπως την περιγράφει ο Σωκράτης,
απένατι στους ειδικούς πάνω σε κάποια συγκεκριμένα ζητήματα και απέναντι
στους πολίτες που, σε γενικά θέματα, θέλουν να δώσουν τη γνώμη τους στην
πολιτική συνέλευση; Ποια θεωρείτε ότι είναι η στάση των σημερινών πολιτικών
κοινωνιών απέναντι στο θέμα;
Ο Σωκράτης, για να στηρίξει την άποψή του σχετικά με το μη διδακτό της αρετής,
χρησιμοποιεί ένα εμπειρικό επιχείρημα: τον τρόπο λήψης αποφάσεων στην
εκκλησία του δήμου.
Οι Αθηναίοι προκειμένου να αποφασίσουν για ζητήματα ειδικά, που
απαιτούσαν τεχνικές γνώσεις (σχετικά με τη ναυπηγική τέχνη, την αρχιτεκτονική
κ.λπ) ζητούσαν την άποψη των ειδικών. Πίστευαν ότι για θέματα που μπορούν να
διδαχτούν, μόνο όσοι τα γνωρίζουν καλά, οι επαΐοντες, είναι αυτοί που έχουν το
δικαίωμα να εκφράσουν τη γνώμη τους. Τους υπόλοιπους που επιθυμούσαν να
μιλήσουν και να εκφράσουν τη γνώμη τους δεν τους άφηναν να ανέβουν στο
βήμα. Αντίθετα τους χλεύαζαν, τους προπηλάκιζαν και τους κατέβαζαν με τη βία.
Έφταναν ακόμα και στο σημείο να τους βγάλουν από το χώρο της συνέλευσης. Αν
και ο τρόπος απαγόρευσης δε συνάδει με το ιδανικό της δημοκρατίας και της
παρρησίας, δείχνει όμως ποια ήταν η άποψη των Αθηναίων για τους μη ειδικούς
πάνω σε τεχνικά θέματα.
Αντίθετα, όταν έπρεπε να εκφράσουν την άποψή τους για πολιτικά θέματα, να
λάβουν αποφάσεις για γενικότερα ζητήματα που αφορούσαν την πόλη, τότε
επέτρεπαν σε όλους να μιλήσουν. Σε αυτή την περίπτωση δεν ξεχώριζαν κανέναν
ούτε από την εξωτερική του εμ-

CNOTHTA 2

Η αρχη της δημιουργίας του ανθρώπου

ΚΕΙΜΕΝΟ
~Ην γάρ ποτε χρόνος δτε θεοί μεν ήσαν, θνητά δε γένη ουκ ην. Επειδή δέ καί τούτοις
χρόνος ήλθεν είμαρμένος γενέσεως, τυποϋσιν αυτά θεοί γης ένδον εκ γης καί πυρός
μείξαντες καί των δσα πυρί καί γη κεράννυται. 'Επειδή δ' αγειν αυτά πρός φως έμελλον,
προσέταξαν Προμηθεϊ καί Επιμηθεϊ κοσμησαί τε καί νεϊμαι δυνάμεις έκάστοις ώς
πρέπει. Προμηθέα δέ παραιτείται Επιμηθεύς αυτός νεϊμαι, «Νεί- μαντος δέ μοϋ», έφη,
«έπίσκεψαι»· καί οντω πείσας νέμει. Νέμων δέ τοϊς μέν ίσχύν ανευ τάχους προσηπτε,
τούς δέ άσθενεστέρους τάχει έκόσμει· τούς δέ ώπλιζε, τοϊς δ' αοπλον διδούς φύσιν
αλλην τιν' αυτοϊς έμηχανάτο δύναμιν είς σωτηρίαν. Α μέν γάρ αυτών σμικρό- τητι
ήμπισχεν, πτηνόν φυγήν ή κατάγειον οικησιν ένεμεν· α δέ ηύξε μεγέθει, τωδε αυτω αυτά
έσωωζεν· καί ταλλα οντως επανισων ένεμεν. Ταϋτα δέ έμηχανάτο ενλάβειαν έχων μή τι
γένος άϊστωθείη· έπειδή δέ αυτοϊς άλληλοφθοριων διαφυγάς έπήρκεσε, πρός τάς έκ
Διός ώρας ευμάρειαν έμηχανάτο άμφιεννύς αυτά πυκναϊς τε θριξίν καί στερεοϊς
δέρμασιν, ίκανοϊς μέν άμϋναι χειμωνα, δυνατοϊς δέ καί καύματα, καί είς ευνάς ίοϋσιν
δπως νπάρχοι τά αυτά ταϋτα στρω- μνή οίκεία τε και αυτοφυής έκάστω· καί νποδων τά
μέν οπλαϊς, τά δέ [θριξίν καί] δέρμασιν στερεοϊς καί άναίμοις. Τουντεϋθεν τροφάς
αλλοις αλλας έξεπόριζεν, τοϊς μέν έκ γης βοτάνην, αλλοις δέ δένδρων καρπούς, τοϊς δέ
ρίζας· έστι δ' οις έδωκεν είναι τροφήν ζώων αλλων βοράν· καί τοϊς μέν ολιγογονίαν
προσηψε, τοϊς δ' άναλι

ΚΕΙΜΕΝΟ
~Ην γάρ ποτε χρόνος
δτε ήσαν μεν θεοί,
ονκ ήν δε θνητά γένη.
Επειδή δέ καί τούτοις
χρόνος ήλθεν είμαρμένος
γενέσεως,
θεοί τυποϋσιν αντά
ένδον γης
μείξαντες
εκ γης καί (εκ) πυρός
καί των δσα κεράννυται
πυρί καί γη.
Επειδή δ' έμελλον
αγειν αντά πρός φως,
προσέταξαν Προμηθεΐ
καί Επιμηθει
κοσμησαί τε
καί νειμαι έκάστοις
δυνάμεις ώς πρέπει.
Επιμηθεύς δέ
παραιτειται Προμηθέα
νειμαι αντός,
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
[κατά τα σχόλια του σχολικού
βιβλίου]
Ήταν λοιπόν κάποτε μια εποχή,
που υπήρχαν βέβαια θεοί,
δεν υπήρχαν όμως ζώα.
Και όταν και γι' αυτά
ήρθε ο χρόνος ο καθορισμένος από
τη μοίρα
για τη γέννησή [τους],
οι θεοί δίνουν μορφή [πλάθουν] σ'
αυτά
στο εσωτερικό της γης,
αφού έκαναν μείγμα
από χώμα και φωτιά
και απ' όσα μπορούν να αναμειχθούν
με τη φωτιά και το χώμα.
Κι όταν επρόκειτο
να οδηγήσουν αυτά στο φως,
διέταξαν τον Προμηθέα
και τον Επιμηθέα
και να στολίσουν
και να μοιράσουν στο καθένα [στο
κάθε είδος]
δυνάμεις, όπως ταιριάζει.
Όμως ο Επιμηθέας
παρακαλεί τον Προμηθέα
να κάνει μόνος του [δηλ. ο
 Επιμηθέας]
τη μοιρασιά·
«Νείμαντος δέ μου», έφη, «και μόλις εγώ μοιράσω», είπε,
«έπίσκεψαι»· «κάνε επιθεώρηση»·
καί οντω πείσας κι έτσι, αφού τον έπεισε,
νέμει. κάνει τη μοιρασιά.
Νέμων δέ Και ενώ έκανε τη μοιρασιά,
τοις μέν προσηπτε ισχύν σ' άλλα έδινε δύναμη
ανευ τάχους, χωρίς ταχύτητα
τούς δέ άσθενεστέρους και τα πιο αδύναμα
τάχει έκόσμει· [τα] εφοδίαζε με ταχύτητα·
τά δέ ώπλιζε, και σ' άλλα έδινε όπλα
τοις δέ διδούς φύσιν και σ' άλλα, επειδή έδινε οργανισμό
αοπλον
έμηχανάτο αυτοϊς αλλην τινά δύναμιν είς σωτηρίαν. "Α μέν γάρ αυτων
ήμπισχε σμικρότητι, ένεμε πτηνόν φυγήν

ή κατάγειον οικησιν· α δέ ηύξε μεγέθει, έσωζεν αυτά τφδε αυτφ·

καί ταλλα ένεμεν

έπανισων οντως·

έμηχανάτο δέ ταϋτα έχων ευλάβειαν μή τι γένος άϊστωθείη· έπειδή δέ έπήρκεσεν αυτοϊς

διαφυγάς άλληλοφθοριων,

έμηχανάτο ευμάρειαν πρός τάς ώρας έκ Διός

άμφιεννύς αυτά πυκναϊς τε θριξί καί στερεοϊς δέρμασιν, ίκανοϊς μέν άμϋναι χειμωνα,
δυνατοϊς δέ [άμϋναι]

καί καύματα,
καί ίοϋσιν [αυτοϊς]
είς ευνάς
καί δπως νπάρχει
τά αυτά ταϋτα έκάστω
στρωμνή
οίκεία τε καί αυτοφυής·
χωρίς όπλα,
επινοούσε γι' αυτά
κάποια άλλη δύναμη
για τη σωτηρία [τους].
Όσα δηλαδή απ' αυτά
περιόριζε σε μικρό σώμα,
τους μοίραζε φτερά για να φεύγουν
[να πετούν]
ή υπόγεια κατοικία·
και όσα τα έκανε μεγαλόσωμα,
έσωζε αυτά μ' αυτό το ίδιο [δηλ. το
σώμα]·
και τα άλλα μοίραζε [τις άλλες δυνάμεις]
κάνοντάς τα ισοδύναμα μ' αυτό τον τρόπο·
και επινοούσε αυτά,
επειδή έπαιρνε τα μέτρα του
μήπως κάποιο γένος εξαφανιστεί·
και αφού εφοδίασε αυτά
με όλα τα μέσα για να αποφύγουν
την αλληλοεξόντωση,
επινούσε διάφορα μέσα
για τις ατμοσφαιρικές μεταβολές
που προκαλούνται από το Δία,
ντύνοντας αυτά
και με πυκνά τριχώματα
και με γερά δέρματα,
ικανά για ν' αντιμετωπίσουν
την κακοκαιρία,
αλλά κατάλληλα [για να αντιμετωπίσουν]
και τις ζέστες
και όταν πηγαίνουν [αυτά]
στις φωλιές τους
και για να χρησιμεύουν
αυτά τα ίδια στο καθένα
σαν στρώματα και σκεπάσματα
ταιριαστά και φυσικά·
καί νποδων τά μέν οπλαϊς τά δέ δέρμασι στερεοϊς καί άναίμοις. Τουντεϋθεν
έξεπόριζε τροφάς αλλας αλλοις,
τοϊς μέν βοτάνην έκ γης, αλλοις δέ καρπούς δένδρων, τοϊς δέ ρίζας· έστι δ' οίς έδωκεν
είναι τροφήν βοράν αλλων ζφων· καί τοϊς μέν προσηψε ολιγογονίαν, τοϊς δ'
άναλισκομένοις νπό τούτων [προσηψε] πολυγονίαν, πορίζων τω γένει σωτηρίαν.
και παπουτσώνοντάς [τα] άλλα με νύχια και άλλα με δέρματα γερά και χωρίς αίμα.
Ακόμα
εξασφάλιζε τροφές διαφορετικές
στο κάθε είδος,
σε άλλα χόρτα από τη γη,
σε άλλα καρπούς δέντρων
και σ' άλλα ρίζες·
σε μερικά επέτρεψε
να είναι ως τροφή [τους]
η σάρκα άλλων ζώων·
και σε άλλα
επέτρεψε να γεννούν λίγα, ενώ σ' εκείνα που κατατρώγονταν απ' αυτά,
[επέτρεψε] να γεννούν πολλά, εξασφαλίζοντας στο είδος σωτηρία.
ΝΟΗΜΑΤΙΚΗ ΑΠΟΔΟΣΗ του κειμένου

Ο Πρωταγόρας ξεκινώντας τη διήγηση του μύθου του αναφέρει ότι οι θεοί κάποτε
αποφάσισαν να δημιουργήσουν θνητά όντα. Αφού τα έπλασαν μέσα στη γη,
αναμειγνύοντας χώμα, φωτιά, αέρα και νερό, και ήρθε η ώρα να τα φέρουν στο φως,
κάλεσαν τον Προμηθέα και τον Επιμηθέα, γιούς του Τιτάνα Ιαπετού, για να τα
στολίσουν και για να δώσουν στο καθένα τις δυνάμεις που του ταίριαζαν. Όμως ο
Επιμηθέας παρακάλεσε τον αδελφό του να τον αφήσει να κάνει μόνος το έργο αυτό
και, όταν θα τελείωνε, να το επιθεωρήσει κι εκείνος. Έτσι ο Επιμηθέας άρχισε να χα-
ρίζει σε άλλα όντα δύναμη χωρίς ταχύτητα και τα πιο αδύνατα προίκισε με ταχύτητα·
σε άλλα έδωσε όπλα· στα μικρά χάρισε φτερά, για να πετούν, ή κατοικία υπόγεια.
Άλλα έκανε μεγαλόσωμα, των οποίων η δύναμη ήταν το μέγεθός τους. Όλα τα
εφοδίασε με μέσα κατάλληλα, ώστε να προστατεύεται το ένα από το άλλο· με
τρίχωμα και δέρμα κατάλληλο για να αντιμετωπίζουν τις καιρικές συνθήκες ή με
νύχια και γενικά εξι- σορρόπισε τις δυνάμεις τους με τρόπο που να επιβιώνουν όλα.
Ακόμη
τους πρόσφερε τις κατάλληλες τροφές, όπως χορτάρι, καρπούς, ρίζες ή
άλλα ζώα, ρυθμίζοντας ανάλογα και την αναπαραγωγή τους.

Η δημιουργία των θνητΦν όντων από τους θεούς και η απονομή των δυνάμεων σε
αυτά.
ΘΕΜΑΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ
ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

Οι θεοί πλάθουν στο εσωτερικό της γης τα θνητά όντα.

Καλούν τον Προμηθέα και τον Επιμηθέα να διανείμουν σε αυτά
δυνάμεις.
Ο Επιμηθέας παρακαλά τον Προμηθέα να κάνει αυτός τη διανομή των δυνάμεων.
Ο Επιμηθέας διανέμει έτσι τις δυνάμεις Φστε να μην καταστραφεί κάποιο γένος.
ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΚΑ - ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ

Ήν γάρ ποτε χρόνος: Αυτή ήταν η συνηθισμένη εισαγωγή των μύθων. Ο μύθος
που αφηγείται ο Πρωταγόρας δεν είναι δημιούργημα του Πλάτωνα, αλλά είναι
παρμένος από το χαμένο έργο του Πρωταγόρα «Περί τής έν άρχή καταστάσεως».
Ο Πρωταγόρας χρησιμοποιεί το μύθο, για να αποδείξει το διδακτό της αρετής και
αυτό γίνεται για λόγους σκοπιμότητας. Απηχεί τις απόψεις του σοφιστή για τη
γένεση και την ανάπτυξη του πολιτισμού. Το ύφος και η γλΦσσα του μύθου
ασκούν μεγαλύτερη γοητεία στους ακροατές. Δεν κουράζουν, ενΦ αντίθετα
κρατούν αμείωτο το ενδιαφέρον. Παράλληλα δίνει τη δυνατότητα στον αφηγητή
να χρησιμοποιήσει τη φαντασία του στολίζοντας το μύθο με ποιητικές εκφράσεις,
όπως «άοπλον φύσιν», «σμικρό- τητι ήμπισχε», «πτυνός φυγήν», «άϊστωθείη»,
«άλληλοφθοριΦν». Τέλος, το δημοτικό ύφος της γλΦσσας δημιουργεί ακόμα
μεγαλύτερη αμεσότητα και άνεση στην παρακολούθησή του. Αυτό φαίνεται από
τα εξής σημεία: 1) την αρχή του μύθου («ήν γάρ ποτε χρόνος») που μας
παραπέμπει στα παραμύθια («μια φορά κι έναν καιρό»), 2) την κατασκευή του
λόγου που αποτελούν μικρές περίοδοι με λιτή σύνδεση: μέν-δέ, θεοί μέν-θνητά
γένη δέ, 3) η συχνή χρήση του «ουν» και του «έπειδή», 4) η συχνή επανάληψη των
ίδιων λέξεων, όπως π.χ. νεί-
μαι- νείμαντος- νέμει- νέμων, 5) η εναλλαγή ευθύ και πλάγιου λόγου. θνητά γένη:
Αναφέρεται σε όλα τα ζωντανά πλάσματα, άρα και στον άνθρωπο. Το επίθετο
«θνητός» που αποδίδεται στα όντα έρχεται σε αντίθεση με το «αθάνατος» που
αποδίδεται στους θεούς. Σύμφωνα με το μύθο του Πρωταγόρα όλα τα θνητά- έμβια
όντα δημιουργούνται μαζί. Κατά τον πλατωνικό μύθο, που αναφέρεται στον Τίμαιο
(42e), στην πρώτη τους γέννεση οι ψυχές παίρνουν τη μορφή των ανθρώπων. Στη
συνέχεια κάποιες ανθρώπινες ψυχές εκπίπτουν και από αυτές δημιουργούνται τα
υπόλοιπα ζώα. Στον ίδιο μύθο αναφέρεται ότι και οι θεοί γεννιούνται, αλλά πολύ πριν
από τους ανθρώπους. Η άποψη αυτή οδήγησε τον Ξενοφάνη τον Ελεάτη να
υποστηρίξει ότι όσοι ισχυρίζονται πως οι θεοί γεννήθηκαν διαπράττουν το ίδιο αμάρ-
τημα με αυτούς που υποστηρίζουν ότι οι θεοί πεθαίνουν. χρόνος ήλθεν είμαρμένος:
Χρόνος καθορισμένος από τη μοίρα. Η «ειμαρμένη» εκφράζει το αναπόφευκτο. Το
πέρασμα από μια μορφή ζωής σε μια άλλη, από μια εποχή σε μια άλλη, το πέρασμα
σε ένα άλλο στάδιο εξέλιξης που γίνεται κάτω από την πίεση της ανάγκης για τη
βελτίωση της ζωής. Ο χρόνος δηλώνει την αρχή της δημιουργίας, το σημείο που
έπεται μετά τη θεογονία (τη γέννηση των θεών). Χαρακτηριστικό είναι ότι στους
αρχαίους ελληνικούς μύθους υπάρχει μόνο θεογονία. Ο Ησίοδος στη Θεογονία του
κάνει λόγο για τη δημιουργία των θεών και στη συνέχεια απλά αναφέρεται στη
δημιουργία του ανθρώπου, χωρίς να εμβαθύνει περαιτέρω στον τρόπο αυτής της
δημιουργίας. Αντίθετα για τον Πρωταγόρα και τους σοφιστές κέντρο της διδασκαλίας
και του ενδιαφέροντός τους είναι ο άνθρωπος, η δημιουργία και η εξέλιξη του ίδιου
και του πολιτισμού του. τυποϋσιν αύτά γής ενδον έκ γής καί πυρός: Το ρήμα
«τυπώ» σημαίνει δίνω μορφή, πλάθω, δίνω τύπο σε κάτι με βάση κάποιο καλούπι. Με
το «αυτά» αναφέρεται σε όλα τα έμβια όντα, και στον άνθρωπο. Στη φράση «γης
ενδον» η λέξη γη έχει τη σημερινή σημασία, ενώ στη φράση «έκ γης καί πυρός»
σημαίνει το υλικό, το χώμα. Άρα, οι θεοί δημιούργησαν τα ζώα και τον άνθρωπο
μέσα στη γη από χώμα και φωτιά, αλλά και από όσα υλικά αναμειγνύονται με το
χώμα και τη φωτιά. Δηλαδή, και από νερό, που μπορεί να αναμειχθεί με το χώμα και
από αέρα που μπορεί να αναμειχθεί με τη φωτιά. Ο Πρωταγόρας σέβεται την
κοσμογονική μυθολογία, η οποία αναφέρει ότι οι άνθρωποι έγιναν από τη γη.
Συνδυάζει δε την κοσμολογική θεώρηση του Παρμενίδη, που υποστηρίζει ότι τα όντα
προέρχονται από τη σύνθεση δύο στοιχείων, της γης και της φωτιάς, με αυτή του
Εμπεδοκλή, ο
οποίος συμπλήρωσε άλλα δύο στοιχεία, το νερό και τον αέρα. Παράλληλα με αυτή τη
θεώρηση, ο σοφιστής, φαίνεται ότι εκφράζει και την αρχέγονη αντίληψη για τη
μητέρα-γη, στα σπλάχνα της οποίας (γης ενδον) γεννιούνται και αναπαράγονται όλοι
οι οργανισμοί, ενώ διακρίνουμε και κάποια νύξη στη διαδεδομένη αντίληψη των
Ελλήνων περί αυτόχθονων λαών, λαών δηλαδή που ξεφύτρωσαν από τη γη, την οποία
στη συνέχεια κατοίκησαν.
προσέταξαν Προμηθεί καί Έπιμηθεί: Τιτάνες, γιοι του Ιαπετού και της Ωκεανίδας
Κλυμένης (ή της Θέμιδος ή της Ασίας). Τα ονόματα των δύο πρωταγωνιστών του
μύθου μαρτυρούν και την ποιοτική διαφορά των χαρακτήρων τους. Από την
ετυμολογία των ονομάτων τους, ο Προμηθέας είναι αυτός που προνοεί, που
προβλέπει, σκέφτεται εκ των προτέρων (πρό + μήδομαι = προνοώ, από αυτό η λ.
μήτις= σκέψη), ενώ ο Επιμηθέας είναι αυτός που σκέφτεται εκ των υστέρων,
ετεροχρονισμένα, άρα όχι σωστά, απερίσκεπτα (έπί + μήδομαι). Από αυτά συνάγεται
το συμπέρασμα ότι ο Προμηθέας θα έπρεπε να κάνει τη νομή των ιδιοτήτων. Η
αλλαγή των ρόλων δημιούργησε τελικά προβλήματα. Ο Επιμηθέας, αν και
επιφορτισμένος με ένα τόσο δύσκολο και λεπτό έργο, θα αποδειχθεί απερίσκεπτος
και επιπόλαιος. Ο Προμηθέας, από την άλλη, θα αποδειχθεί φιλάνθρωπος και
προνοητικός. Θα κλέψει τη φωτιά από τους θεούς και θα τη δώσει στον άνθρωπο, για
τον προστατεύσει. Γι' αυτό το λόγο θα τιμωρηθεί σκληρά από το Δία.
Προμηθέας: Κατά τον Αισχύλο έλαβε μέρος στην Τιτανομαχία με το μέρος των
θεών, αν και Τιτάν. Ήρθε σε σύγκρουση με το Δία, όταν έκλεψε τη φωτιά. Το
γεγονός αυτό προκάλεσε το θυμό του Δία, που παρέδωσε τον Προμηθέα στον
Ήφαιστο και τους υπηρέτες του, Κράτος και Βία. Ο Ήφαιστος τον κάρφωσε στο όρος
Καύκασο, όπου ένας αετός κάθε μέρα του κατέτρωγε το συκώτι το οποίο, όμως, αμέ-
σως ξαναγινόταν. Τον ελευθέρωσε ο Ηρακλής σκοτώνοντας τον αετό. Ο Προμηθέας
ξαναγύρισε στον Όλυμπο και με την άδεια του Δία έγινε ο σοφός σύμβουλος των
θεών. Ο Προμηθέας λατρευόταν στην Αθήνα μαζί με τον Ήφαιστο και την Αθηνά
κοντά στην Ακαδημεία, όπου υπήρχε ναός και βωμός προς τιμήν του.
Ο Προμηθέας αποτέλεσε το αιώνιο σύμβολο του ανθρώπινου πνεύματος που
διαρκώς τείνει προς τα άνω και αγωνίζεται για την καλυτέρευση.
Επιμηθέας: Σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία ο Επιμηθέας ήταν χαρακτήρας
εντελώς διαφορετικός από τον αδερφό του. Σκεπτόταν
πάντα, αφού τα διάφορα γεγονότα λάβαιναν χΦρα. Όταν ο Προμηθέας έκλεψε τη
φωτιά από τους αθάνατους, ειδοποίησε τον αδερφό του να φυλάγεται και να μη δεχτεί
κανένα δΦρο από αυτούς. Ωστόσο εκείνος δέχεται με ευχαρίστηση (και για ακόμα
μια φορά απερίσκεπτα) την ΠανδΦρα, που του έφερε ο Ερμής και η οποία πλάσθηκε
κατά παραγγελία, για να τιμωρηθεί το ανθρΦπινο γένος. Η απρονοησία του όμως δε
σταματά εκεί. Όταν η ΠανδΦρα του ζητά να ανοίξει το κουτί που κρατούσε καλά
κλεισμένο μετά από εντολή των θεΦν και που μέσα κρύβονταν όλες οι συμφορές,
αυτός δεν την εμποδίζει. κοσμησαι τε καί νείμαι: Σχήμα πρωθύστερο. ΠρΦτα
γίνεται η διανομή και μετά η κόσμηση.
νείμαντος δ' έμοΰ έπίσκεψαι: Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, χαρακτηριστικό του
δημοτικού ύφους είναι η εναλλαγή του ευθέος και πλαγίου λόγου. Το ίδιο γίνεται και
σε άλλα σημεία του διαλόγου. έμηχανάτο δύναμιν είς σωτηρίαν, ταΰτα δέ
έμηχανάτο ευλάβειαν εχων μή τί γένος άϊστωθείη, σωτηρίαν τω γένει πορίζων:
Οι ιδιότητες που δόθηκαν στα ζΦα από τον Επιμηθέα είχαν ως στόχο τη διατήρηση
της ζωής, την επιβίωση των όντων και τη διαιΦνιση του είδους τους.
άϊστωθείη: Ποιητικό ρήμα που απαντά μόνο σε αυτό τον τύπο. Αϊ- στόω-ω
(άιστος<ά- στερ. + ίδεΐν = αόρατος).
ώρα: α) Ορισμένος χρόνος, περίοδος του έτους, του μήνα, της ημέρας. β) Εποχή του
έτους. Οι αρχαίοι Έλληνες διέκριναν το έτος σε τρεις εποχές: το εαρ, δηλαδή την
άνοιξη, το θέρος, δηλαδή το καλοκαίρι και τον χειμΦνα. Την οπΦραν, το φθινόπωρο,
τη θεωρούσαν ως ακμή του καλοκαιριού. Επειδή η λέξη χρησιμοποιείτο για να
δηλΦσει την καλύτερη εποχή του χρόνου, κατέληξε επίσης να σημαίνει την κατάλ-
ληλη Φρα τη σωστή στιγμή (όπως η λέξη καιρός), αλλά και την κατάλληλη ηλικία
της ζωής του ανθρΦπου, τη νεότητα. Στη μυθολογία οι Ώρες ήταν κόρες του Δία και
της Θέμιδος και ήταν τρεις: η Ευνομία, η Ειρήνη και η Δίκη. Σχετίζονταν με τις
εναλλαγές των εποχΦν και των καιρικΦν φαινομένων. Προστάτευαν τους καρπούς
κάθε εποχής και ήταν υπεύθυνες για την ωρίμανση και την τελειότητα των φυσικΦν
πραγμάτων, άρα και του ανθρΦπου. Οι αρχαίοι πίστευαν ότι ο Δίας ρύθμιζε όλα τα
φυσικά φαινόμενα στον ουρανό και τη γη. Όλιγογονίαν - πολυγονίαν: Εκτός από τα
φυσικά «όπλα» που κάθε ον έχει για να αντιμετωπίζει τους εχθρούς του και τα
φυσικά φαινόμενα, σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη και τη διαιΦνιση παίζει ο τρόπος
αναπαραγωγής των έμβιων όντων.
ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

Από αυτήν την ενότητα ξεκινά ο Πρωταγόρας την απάντησή του στα επιχειρήματα
του Σωκράτη για το μη διδακτό της πολιτικής αρετής. Με μεγάλη δεξιοτεχνία ο
σοφιστής βγαίνει από τη δύσκολη θέση που τον έφερε ο συνομιλητής του στην πρώτη
ενότητα. Χρησιμοποιώντας το μύθο και στη συνέχεια το λόγο (ενότητες 5 και 6) θα
προσπαθήσει να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται. Οφείλει να το κάνει,
αφού σε διαφορετική περίπτωση θα ακυρώσει τον εαυτό του και την τέχνη του.
Σύμφωνα με το μύθο, υπήρχε κάποια εποχή που δεν υπήρχαν τα έμβια όντα αλλά
μόνο οι θεοί. Όταν έφτασε ο κατάλληλος χρόνος, οι θεοί δημιούργησαν τα όντα στο
εσωτερικό της γης και, όταν αυτά επρόκειτο να βγουν στο φως, διέταξαν τον
Προμηθέα και τον Επιμηθέα να διανείμουν κατάλληλα τις ιδιότητες και να
προικίσουν με εφόδια τα όντα. Ο Επιμηθέας τότε παρακαλεί και πείθει τον Προμηθέα
να κάνει αυτός τη μοιρασιά και στη συνέχεια ο Προμηθέας να κάνει τον έλεγχο. Με
κύρια μέριμνα την εξασφάλιση της σωτηρίας των γενών και τη διαιώνισή τους δίνει
σε άλλα δύναμη και σε άλλα ταχύτητα, σε άλλα φτερά και σε άλλα υπόγεια κατοικία.
Για να αντιμετωπίσουν τα καιρικά φαινόμενα, τα ντύνει με τρίχωμα ή σκληρό δέρμα.
Για την τροφή τους τα διαχωρίζει σε φυτοφάγα και σαρκοφάγα, ενώ παράλληλα και
με βάση αυτό το διαχωρισμό φροντίζει και τον τρόπο αναπαραγωγής τους.
Με μια πρώτη εκτίμηση θα λέγαμε ότι ο Επιμηθέας φρόντισε με τον καλύτερο
δυνατό τρόπο την εξασφάλιση των ειδών. Όμως η απρονοησία του, κύρια ιδιότητα
του χαρακτήρα του, τον οδήγησε σε ένα μεγάλο σφάλμα. Άφησε τον άνθρωπο γυμνό,
ανυπόδητο άστρωτο και άοπλο. Το λάθος αυτό θα έρθει να διορθώσει αμέσως μετά ο
Προμηθέας.
Ο μύθος δείχνει το πρώτο στάδιο εξέλιξης του ανθρώπου, τη γένεση. Περιέχει
πολλά σημαντικά στοιχεία, μερικά από τα οποία ευσταθούν ακόμα και σήμερα.
Φιλοσοφικές και κοσμολογικές ιδέες. Τα έμβια όντα προέρχονται από τη
σύνθεση των τεσσάρων στοιχείων, χώματος, φωτιάς, νερού και αέρα (φιλοσοφία
του Παρμενίδη και του Εμπεδοκλή). Κάποιες αλήθειες για τη βιολογική
προέλευση των έμβιων όντων και του ανθρώπου. Τα ζώα οπλίζονται με κάποιες
δυνάμεις, σοφά διανεμειμένες, ώστε να αποφευκτεί ο κίνδυνος αφανισμού τους.
Παράλληλα ο μύθος αναφέρεται στο γεγονός της διατήρησης και της εξαφάνισης
των ειδών, καθώς και στο γεγονός ότι ο άνθρωπος βιολογικά είναι το πιο αδύναμο
από τα όντα, ο λιγότερο εξοπλισμένος και
πλέον ανίσχυρος. Τέλος, γίνεται αναφορά σε κοινωνιολογικό επίπεδο για την αρχική
κατάσταση της ανθρΦπινης κοινωνίας, τη συγκρότηση και οργάνωση των κοινωνιΦν,
την αρχικά προβληματική συμβίωση και την εξασφάλιση της κοινωνικής συνοχής
μετά την παρέμβαση του Δία (ενότητα 4).
Παράλληλα με τις κοινωνιολογικές και κοσμολογικές αναφορές, μέσα στο μύθο
διακρίνουμε και τη θεολογική αντίληψη ότι οι θεοί προϋπήρχαν και αυτοί
δημιούργησαν τα έμβια όντα και τον άνθρωπο. Γνωρίζουμε ότι ο σοφιστής
Πρωταγόρας ήταν αγνωστικιστής, όπως φαίνεται μέσα από αποσπάσματα των έργων
του. Γι' αυτόν η ύπαρξη του θεού τίθετο υπό αμφισβήτηση. Γιατί λοιπόν στο μύθο
του οι θεοί κατέχουν τόσο σημαντική θέση; ΠροφανΦς η αναφορά γίνεται με
αλληγορική διάθεση. Ο Δίας είναι ο λόγος, η λογική, η νομοτέλεια που διέπει τη
φύση. Οι υπόλοιποι θεοί είναι τα όργανα αυτής της νομοτέλειας, οι εκτελεστές και
ελεγκτές των νόμων που ρυθμίζουν τις σχέσεις των όντων μεταξύ τους, εξισορροπούν
τις ανάγκες τους εξασφαλίζουν τα μέσα για την ικανοποίηση αυτΦν των αναγκΦν και
τους τρόπους για τη διαιΦνιση των γενΦν. Το έντονο θεολογικό στοιχείο της
ενότητας δεν έρχεται σε αντίθεση με τις απόψεις του σοφιστή, αλλά χρησιμοποιείται,
για να θεμελιΦσει θεολογικά την πολιτική αρετή. Άλλωστε στη συνέχεια του μύθου
δε θα ασχοληθεί καθόλου με την ύπαρξη των θεΦν. Θα προσπαθήσει να εξηγήσει
πΦς γεννήθηκε το θρησκευτικό συναίσθημα.
Ένα από τα όργανα της νομοτέλειας της φύσης, ο Επιμηθέας, παρεμβαίνει μέσα
στο μύθο, για να εξασφαλίσει την ισορροπία και την επιβίωση των έμβιων όντων.
Διανέμει με ιδιαίτερη φροντίδα τις δυνάμεις και τα εφόδια, Φστε να μην κινδυνεύσει
κάποιο από τα ζΦα με αφανισμό.
Κατανέμει τις φυσικές ιδιότητες σε κάθε είδος με σοφία και περισσή προσοχή.
Σε άλλα δίνει δύναμη, σε άλλα ταχύτητα, σε άλλα όπλα, σε άλλα φτερά, σε άλλα
υπόγεια κατοικία και σε άλλα διαφορετικούς τρόπους σωτηρίας.
Τα εφοδιάζει με τρίχωμα ή σλκηρά δέρματα και έτσι, με τον κατάλληλο εξοπλισμό
τους παρέχει τα βιολογικά εκείνα μέσα προστασίας στις καιρικές μεταβολές και τα
ακραία μετεωρολογικά φαινόμενα. Εξασφαλίζει μέσα διατροφής για όλα τα είδη
και τα διακρίνει σε χορτοφάγα και σαρκοφάγα.
Ορμώμενος από τον παραπάνω διαχωρισμό δίνει πολυγονία, δηλαδή τη
δυνατότητα να γεννούν πολλούς απογόνους, σε όσα ζΦα γίνο-
νται τροφή των άλλων. Με αυτό τον τρόπο εξασφαλίζει ισορροπία
και στον πληθυσμό των έμβιων όντων.
 Μέσα από το μύθο, ο Πρωταγόρας, βρίσκει την ευκαιρία να παρουσιάσει την
τελεολογική αντίληψή του για τη ζωή. Σύμφωνα με αυτή, η αδυναμία κάθε ζΦου
αναπληρΦνεται από κάποια άλλη δύναμη. Τα εφόδια που παραχωρούνται και τα
χαρακτηριστικά με τα οποία έχουν προικιστεί τα ζΦα επιτελούν ένα σκοπό και
εξηγούνται από το σκοπό (τέλος) για τον οποίο πλάστηκαν. Στα ζΦα που δεν έχουν
δύναμη, δίνονται φτερά. Τα σαρκοφάγα ζΦα γεννούν λίγους απογόνους, γιατί αλλιΦς
θα επικρατούσαν πληθυσμιακά στο ζωικό βασίλειο και θα εξαφάνιζαν τα υπόλοιπα.
Για τον Πρωταγόρα όλα έχουν ένα σκοπό, όλα γίνονται για κάποιο λόγο.
Και ενΦ κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει τη σοφία και την προνοητικότητα του
Επιμηθέα καταρχήν κατά τη μοιρασιά των χαρακτηρι- στικΦν και των δυνάμεων, η
απρονοησία και η απερισκεψία του είναι εμφανείς. ΕνΦ φροντίζει για τη σωτηρία
των γενΦν, καταδικάζει τον άνθρωπο να μείνει γυμνός, ανυπόδητος, άστρωτος και
άοπλος. Δεν του παρέχει κανένα μέσο και καμιά δυνατότητα να καλύψει τις
βιολογικές του ανάγκες και να αντιμετωπίσει τα καιρικά φαινόμενα και, κυρίως, τα
άλλα ζΦα. Τον αφήνει απροστάτευτο και, ουσιαστικά, ανίκανο να επι- βιΦσει.
Για να καλυφθούν αυτές οι ατέλειες, ο Προμηθέας, που επιθυμεί τη σωτηρία του
ανθρΦπινου γένους, θα θυσιαστεί: κλέβει από τον Ήφαιστο και την Αθηνά την
«έντεχνον σοφίαν» και την προσφέρει στον άνθρωπο. Με τη φωτιά και τις τεχνικές
γνΦσεις καλείται ο άνθρωπος να επινοήσει όλα εκείνα τα μέσα που θα τον
προστατεύσουν και θα του εξασφαλίσουν τη σωτηρία. Εφευρίσκει φορέματα,
υποδήματα, στρΦματα, τρόπους εξασφάλισης της τροφής του και φυσικά όπλα, για
να αντιμετωπίσει τα άλλα ζΦα. Η έντεχνος σοφία δεν τον οδηγεί απλά στην
επιβίωση. Τον ωθεί στη δημιουργία ενός ανΦτερου πολιτισμού και τον θέτει σε σα-
φΦς πιο πλεονεκτική θέση από τα υπόλοιπα ζΦα. Μέσω αυτής θα καταφέρει να θέσει
τα θεμέλια της κυριαρχίας του στη φύση και στα άλλα έμβια όντα.
Η κλοπή της φωτιάς

ΚΕΙΜΕΝΟ

Ατε δή ονν ον πάνυ τι σοφός ων ο Έπιμηθεύς έλαθεν αυτόν κατα- ναλώσας τάς
δυνάμεις εις τά άλογα· λοιπόν δη άκόσμητον έτι αντω ην τό άνθρώπων γένος, καί
ήπόρει δ,τι χρήσαιτο. Αποροϋντι δέ αντω έρχεται Προμηθεύς έπισκεψόμενος τήν
νομήν, καί όρά τά μέν άλλα ζωα έμμελως πάντων έχοντα, τόν δέ άνθρωπον γυμνόν τε
καί άνυπόδητον καί άστρωτον καί άοπλον· ήδη δέ καί ή ειμαρμένη ημέρα παρην, έν η
έδει καί άνθρωπον έξιέναι έκ γης εις φως. 'Απορία ονν σχόμενος ό Προμηθεύς ήντινα
σωτηρίαν τω άνθρώπω εύροι, κλέπτει Ηφαίστου καί 'Αθηνάς τήν έντεχνον σοφίαν σύν
πυρί -άμή- χανον γάρ ήν άνευ πυρός αντήν κτητήν τω ή χρησίμην γενέσθαι- καί οντω
δή δωρεΐται άνθρώπω. Τήν μέν ονν περί τόν βίον σοφίαν άνθρωπος ταύτη έσχεν, τήν
δέ πολιτικήν ονκ ειχεν· ήν γάρ παρά τω Διί. Τω δέ Προμηθεΐ εις μέν τήν άκρόπολιν τήν
του Διός οικησιν ονκέτι ένεχώρει εισελθεΐν -πρός δέ καί αϊ Διός φυλακαί φοβεραί
ήσαν- εις δέ τό της 'Αθηνάς καί Ηφαίστου οίκημα τό κοινόν, έν ω έφιλοτεχνείτην,
λαθών εισέρχεται, καί κλέψας τήν τε έμπυρον τέ- χνην τήν του Ηφαίστου καί τήν άλλην
τήν της Αθηνάς δίδωσιν άνθρώπω, καί έκ τούτου ενπορία μέν άνθρώπω του βίου
γίγνεται, Προμηθέα δέ δι' Επιμηθέα ύστερον, ηπερ λέγεται, κλοπης δίκη μετηλθεν.