Behar berriak, material berriak

Q Materiatik materialetara
0 Nondik lortzen ditugu materialak?
0 Materialen propietateak
0 Lehengaiak
0 Naturala eta artifiziala
0 Nanoteknologia
 >'Q Materiatik materialetara
7.1. irudia. Pneumatikoak. Latexa,
karbonoarekin, olioarekin, sufrearekin eta
beste 150 elementurekin nahasita.
7.2. irudia. Galaxia Kimikoa,
eiementuak antolatzeko beste modu bat
Philip Stewart-ek 2004an diseinatua.
Zentroan, neutronioa dago, dentsitate
handi-handiko elementua (izan ere,
neutroi-izarretan baino ez dagoela uste da).
Elementu horretatik, gainerako eiementuak
antolatzen dira. Beso bakoitzean,
antzeko erreakzio-ezaugarriak dituzten
eiementuak daude.
188
Inguruan ditugun gauza guztien jatorria unibertsoaren jatorrian dago; ho-
rrenbestez, zuk ere unibertsoan duzu jatorria, eta gurpilak egiteko erabiltzen
diren materialek [7.1. irudia], bideo-kontsolek, zapatilek eta makarroiek
ere bai, besteak beste. Unibertsoa 90 elementuz osatuta dago.
1.1. Materia antolatzeko modu bat:
elementuen taula periodikoa
Elementuek zer propietate dituzten jakinez gero, gauza bakoitza egiteko
behar dugun materiala lor dezakegu.
Historian zehar, milaka urtean, ezin konta ahal aurkikuntza egin dira, eta
haiei guztiei esker, plasma-telebistak edo DVD grabagailuak ditugu, Lurre-
tik kanpo bizi gaitezke -Nazioarteko Espazio Estazioan-, eta soinua baino
azkarrago bidaia dezakegu, besteak beste.
Ezagutza metatua da gakoa, etazagutza hori elementu kimikoen taula pe-
riodikoan laburbilduta dago [7.3. irudia].
Grain badakigu nola dauden atomoak antolatuta: nukleoan protoiak eta
neutroiak dituzte, eta nukleoaren inguruan, elektroiak biraka daude. Bada­
kigu zer atomo-egitura duten. Grain, hain zuzen, elementu berriak sortze-
ko eta taulan sartzeko moduan gaude.
K.a. 5000
K.a. 5000
Idazketa Sua erabiltzen zuten kobrea lotzeko.
agertzen da Materialen lanketaren hasiera izan zen.
7. gaia
1869an, Dimitri Mendeleievek here taula ospetsua argitaratu zuen. Ele­
mentu ezagunak ordenatzeaz gain, artean aurkitu gabeko elementuak
(germanioa, galioa, eskandioa...) sartzeko lekuak uzteko eta haien propie- 7.3. irudia. Elementuen
tateak aurretik esateko ausardia eta intuizioa izan zituen [7.3. irudia]. sistema periodikoa.

TALDEA 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18

S'XZ s‘ s! d‘ d’ d’ d* d’ d‘ d’ d" «■ d“ p‘ p! pa p' ps p‘

ORBITALAK PERIODOA | ft

Zenbaki atomikoa.

F jH Masa atomikoa- S Ca Ikurra

Hidrogenoa
Kaltzioa
I Li Izena

IB II B
26 30
ssj re 65.4 4-10

Burdina

sTrIT

Rutemoa
56
190 2

e
Osmioa

i?? Hs 17Uub
w
9.3 s 1.5 o
Hassioa a Roentgemoa Ununbioa

PERIO­ ftO fll f12 f!4

DO* f1 f2 f3 f4 f5 f6 f f8 f9 f13
Isotoporik 58 59 63 65 68 71
egonkorrenaren _______________
140.1 1409 1 5 & Nd 2 Pm Sm 152.0 I— U 158,9 1 BJ S. Ho 16Z3 8~ > s, £. Yb 174 9
£ batez besteko EZDEE23 6 ♦ w
w bizitza.
u. urtea mm- minutua Zenoa Praseodimioa Neodimioa Prometioa Samanoa Europioa Gadolimoa Terbioa Disprosioa Holmioa Erbioa Tulioa Iterbioa Lutezioa
e: eguna s. segundoa 92 11 103 1 r
Radioa o. ordua ms. milisegundoa Th 91^ pa
238.0 £ Np 2 Pu » Am £ Cm L7 Bk 1? Cf £ Es T Fm S Md No 262 ILIl
w W w W w w w
""33 7

Tonoa Protaktmioa
4.5 10'u
Uramoa Neptumoa
84) 10’u
Plutomoa
w

2400 u
Amenzioa a
1.6 10'u
Kunoa
1-400 u
Berkelioa
900 u
Kalfformoa
3

472 e
a
A Emstenioa
E

A Fermioa
&58 mm
A Mendelebioa A Nobehoa
3,6 o
A Lawrentzioa

FUNTSEZKO AURKIKUNTZA

Nola eratu dira elementu kimikoak?

Naturan, 90 elementu kimiko daude. Non eratu dira tau­ • Supemoben leherketetan. Izar handien erregaia agor-
la periodikoko elementuak? tzen denean, oso fenomeno bortitza gertatzen da, su-
• Unibertsoaren bizitzako lehen uneetan. Hidrogenoa pemoba izenekoa. Supernobetan, burdinak baino pisu
eta helioa eratu ziren; hots, unibertsoko bi elementurik handiagoa duten elementuak eratzen dira. Adibidez,
ugarienak. Haiez gain, litio kantitate txikiak ere eratu zure gorputzaren osagai diren urre eta zilar atomoak su-
ziren. pernoba bat lehertzean osatu ziren.

• Izarren barrualdean. Fusio nuklearraren bidez, hidro­ • Laborategian. Uranioak baino pisu handiagoa duten
genoa eta helioa eraldatu ziren, eta beste elementu kimi­ elementuak (eta teknezioa eta prometioa) elementu ar-
ko batzuk sortu ziren; hala nola, karbonoa, nitrogenoa, tifizialak dira, laborategian erreakzio nuklearren bidez
oxigenoa eta burdina. sortutakoak.

Mesopotamian, beira egiten zuten, baita, Txinako ehun-industria, Hititek burdina lortzen zuten zenbait
garai berean, Amerikako indigenek ere. zetazko ehunak egiteko. mmeraletatik. Burdinurtuzko lehen objektuak.

Behar bernak, material bernak 189

 Kobrea (Cu) 1.2. Materia antolatzeko beste modu bat:
—* haren egituraren konplexutasunaren arabera
Elementu kimikoak
Materia osatzen duten adreiluak dira elementu kimikoak . 2008. urtean,
116 elementu kimiko daude, eta haietatik, 90 naturan daude [7.4. iru­
dia]. Gainerakoak elementu artifizialak dira.
Elementu kimikoak taula periodikoan sailkatuta daude, beren propietate
kimikoen arabera.

Konposatu kimikoak
Igeltsua (CaSO4-2H2O) Beren osagaietan prozedura fisikoen (iragazpena, dekantazioa, distilazioa,
etab.) bidez bereizi ezin diren substantziak dira konposatu kimikoak.
Horrez gain, konposatu kimiko baten eta hura osatzen duten elementuen
propietate fisikoak eta kimikoak desberdinak dira; horrenbestez, konposa-
tuak eta haiek osatzen dituzten elementuak zeharo desberdinak dira. Esate
baterako, igeltsua kaltzioz eta sufrez osatuta dago [7.5. irudia], baina
igeltsuak, kaltzioak eta sufreak oso bestelako propietateak dituzte.

Materialen nahasteak. Aleazioak

Brontzea (kobrea, eztainua)
Bi elementu edo konposatu kimiko edo gehiago erabiliz artifizialki eginda-
ko nahasteak dira aleazioak. Osagaien propietate fisikoren bat hobetzeko
egiten dira aleazioak, eta funtzio jakin batzuetara egokituko den substan-
tzia bat lortzeko. Adibidez, brontzea aleazioa da, kobrez eta eztainuz egina
(eta kantitate txikiagoan, aluminioz, zinkez eta fosforoz, besteak beste)
[7.6. irudia],

Konpositeak
Hitz hori ingelesetik dator, eta material mota jakin bat izendatzeko erabiltzen
da. Konposite bat oso bestelako propietate kimikoak edo fisikoak dituzten
materialez osatutako substantzia da, eta haren propietateak eta hura osatzen
7.6. irudia. duten material bakoitzaren propietateak desberdinak dira. Esaterako, zur
kontratxapatua eta poliamida konpositeak dira [7.7. irudia], Ezagutzen
dugun material konposaturik zaharrena pezqa da. Lokatzez eta lastoz osa­
Poliamida 1
tuta dago. \ (W

ARIKETAK

1 Zertan dira desberdinak konposatu kimikoak eta aleazioak?

2 Zer osagai ditu Eskandinaviako urre izeneko aleazioak? Bilatu hiztegi batean
zerosagai dituzten letoiaketa nitinolak.

Txinatarrek bolbora erabiltzen

zuten, helburu militarrekin.

190 7. gaia
Q Nondik lortzen ditugu materialak?

Materialak zer jatorri duten [7.8. irudia], honela sailka ditzakegu:

• Material naturalak. Naturan lortzen dira: zura, granitoa, etab.
• Material eraldatuak. Material naturalen bat eraldatuz edo material batzuk
nahasiz lortzen dira: papera, kautxu bulkanizatua, zementua, altzairua,
etab.
• Material artifizialak edo sintetikoak. Prozesu kimikoen edo fisikoen
bidez lortzen diren produktuak dira: plastikoak, zuntz artifizialak, etab.
• Material birziklatuak. Material bereko objektuetatik lortzen dira: pape­
ra, beira, etab.
7.8. irudia. Materialak lortzea.

FUNTSEZKO AURKIKUNTZA

Bulkanizazioa eta pneumatikoak

Pneumatikoen osagai nagusia latexa da; hau da, latexaren
zuhaitzaren izerdia (zuhaitz hori oihan tropikaletakoa da).
Latexaren osagaiek harizpi moduko batzuk sortzen dituzte.
Harizpi horien artean ez dago lotura atomikorik, eta hori de-
la-eta, goma hori oso lirdingatsua da, baina ez du erresis-
tentziarik. Goodyear enpresak aurkikuntza bat egin zuen:
sufrea eta latexa nahastea [7.9. irudia], Sufreak lotura ki- 7.9. irudia. Charles Goodyear-ek (1800-1860) bulkanizazioa
mikoak eratzen ditu goma-harizpien artean, eta trinkotasu- asmatu zuen, 1839an.
na eta malgutasuna ematen die pneumatikoei.
Nitrogenoa airea baino arinagoa delako, eta aireak ur kanti-
Egun, olioz, sufrez eta beste osagai batzuez (guztira, 150)
tate jakin bat (hezetasuna) duelako; hori dela-eta, airearen
nahasten da latexa; besteak beste, karbonoz (horregatik di­
konposizioa leku batetik bestera aldatzen da, eta beraz, tek-
ra beltzak pneumatikoak). Olatak berotzen dituzte, eta nylo-
nikariek ezin dute presioa eta pisua zehatz-mehatz kalkula-
nezko, poliesterrezko edo altzairuzko hariak sartzen dizkie-
tu. Eta helioa nitrogenoa baino arinagoa denez, zergatik ez
te, pneumatikoak pisuari eta presioari eusteko bezain
dituzte pneumatikoak helioz betetzen? Helio molekula oso
zurrunak izan daitezen.
txikia delako eta pneumatikoen zirrikituetatik eta poroeta-
1 Formulako autoen pneumatikoak nitrogenoz puzten di­ tik irtengo zelako; izan ere, horrexegatik husten dira helioz
ra. Zure ustez, zergatik ez dituzte aire normalez puzten? puztutako puxikak.

ARIKETAK

3 Sailkatu material hauek, bi orri hauetan azaldutako irizpideen arabera:

a) Letoia. d) Nylona. g) Marmola.
b) Urea. e) Kortxozuria. h) Hormigoia.
c) PVCa. f) Kortxoa (botilen tapoiak). i) Kotoia.

Tipo metalikoak eta inprenta erabiliz,

1453

Behar berriak, material berriak 191

 Mekanikoak / O Materialen propietateak
Termikoak
Elektromagnetikoak
Zerua eta zenbait zuhaitz izan ezik, baliteke zure inguruan ikusten duzun
Kimikoak guztia artifiziala izatea. Mahaia, liburua, aulkia, zorua, atea, lanpara, sa-
Akustikoak baia, errepidea, autoak, eraikinak... Den-dena naturako zatiak konbina-
Optikoak tuz, nahasiz eta lotuz egin da.

Materialen

Zura ontziak egiteko erabili
da, urak baino dentsitate
txikiagoa duelako.
Diamantea material Altzairua osozaila da. Oro har, metalak oso Zenbait beiratan, beste Metal asko -esaterako
ezagunikgogorrena Horrekesan nahi du harikorrak dira; material batzuetako aluminioa- oso xaflakc
da. Hori dela-eta, koipeak apurtu gabe horregatik, oso hari inkrustazioak sartzen dira. Metal horietan, xt
makina urratzaileetan jasaten dituela. meheakegin daitezke. dituzte, haien mehe-meheakegin
eta zulatzaileetan Hori dela-eta, hainbat hauskortasuna txikitzeko. daitezke.
erabiltzen da. tresnatan erabiltzen da.

Urtze-tenperatura

11 Wolframioa bonbilletan erabiltzen da,

oso urtze-tenperatura altua duelako.
Bakelita beroaren eroale txarra da: isolatzaile termiko ona da.
Hori dela-eta, sukaldekotresnen heldulekuetan erabiltzen da.

Kobrea hari eroaleak egiteko erabiltzen da, oso Portaera magnetikoa

ondo eroaten duelako elektrizitatea, eta energia
gutxi xahutzen edo galtzen duelako. Zilarra Iparrorratz askoren orratza magnetikoa da:
eroale hobea da, baina askoz garestiagoa da, imanek erakarri egiten dituzte orratzak.
eta beraz, askoz gutxiago erabiltzen da.

Zirkulazioko arrisku-seinaleek
ertz gorria dute, naturan
ohikoagoakdiren koloreen
(adibidez, berdea eta urdina)
artean nabarmentzeko.
Beira-zuntza oso gardena da: argiak
kilometro asko egin ditzake hartan
zehar, indargabetu gabe. Besteak
beste, komunikazioetan eta
endoskopioetan erabiltzen da.
Bide-seinaleaketa Material bakoitzak modu batean
segurtasun-txalekoak errefraktatzen du argia. Dioptria asko
egiteko erabiltzen den dituzten pertsonen betaurrekoen leiarrak
plastikoakoso ondo lodiegiak ez izateko, errefrakzio-indize
islatzen du argia. handiko beirak erabili behardira.

1826 1831 1861

Daguerre-k dagerrotipoa Faradayk dinamoa Parker-ek parkesina asmatu ■

asmatu zuen, lehen zuen: nitrozelulosa, lehen '
asmatu zuen.
Argazkigintza sortu zen sorgailu elektrikoa, plastikoa. Handikgutxira, Hyatt
kableaketa imanak anaiek zeluloidea asmatu zuten.

192 7. gaia
 Matenalak manipulatzeko prozesua konplexutasun handikoa da Besteak
beste, behar-beharrezkoa da matenalen propietateak ulertzea
Objektu bat -hala nola tresna bat- egiteko material jakin bat erabiltzea eraba-
kitzen dugunean, kontuan izan behar dugu material hon egokia den, eta ho-
rretarako, material horren zenbait propietaten erreparatzen diegu, adibidez,
barauts bat egiteko erabiltzen den matenalak, erresistentzia handikoa izateaz
gain, zulatu nahi den matenalarekm bateragama izan behar du.

propietateak

Karbono-zuntza oso malgua Plastilina osatzen duen

da hautsi gabe mdar handiei matenala erraz molda
eusten dieten objektuak daiteke, apurtu gabe
egiteko aukera ematen du

I
Dilatazio-ahalmena Bero espezifikoa

Termostato askotan, berotzean modu desberdmean dilatatzen Buztmezko platerek, bero espezifiko altua dutenez, luzeago
diren bi metal-xafla erabiltzen dira eusten diote berojanarian

Brillanteak diamanteak dira,
aha I ik eta distirank handiena
izateko bereziki landuak.
Argi ultramoreak lanpara
fluoreszenteen hormak ukitzen
dituenean, hormekargia
igortzen dute
Kristal Iikidoek honela funtzionatzen dute korronte
elektrikoa dagoenean, kristal likidoek argi zati bat
uzten dute igarotzen Horn esker, karaktere
irakurgarnak eratzen dira kalkulagailuen
pantailetan

Joseph Momerfrantsesak hormigoi

armatua patentatu zuen

1909

orokortu egin zen Zenbait mmeraletatik Leo Baekland-ek bakelita aurkeztu zuen,
alummioa lortzeko prozesu elektrokimikoa lehen termoplastiko artifiziala
aurkitu zuten Plastikoen iraultzaren hasiera izan zen.

Behar bernak, material bernak 193

 y 0 Lehengaiak
Herrialde garatuetan jaiotzen den gizaki bakoitzak lehengai kantitate jakin
bat beharko du, bere eguneroko bizitzan normaltasunez moldatzeko
[7.10. irudia].

Jaiotzean, haur bat hau

kontsumitzen hasiko da:

14.500 kg gatz

700.000 kg harri, harea eta legar

Beste mineral batzuk: 3.000 kg

8.000 kg fosfato

2.300.000 litro petrolio

634 kg kobre

kontsumituko du.
2.500 kg aluminio

7.10. irudia. Datuak kalkulatzeko, material

horien industria-erabilerari buruzko
estatistiketako kantitateak zati biztanle
kopurua egin dugu. Gizaki batek zenbat
urte biziko dituen jakiteko, bizitza-luzeraren
4.1. Lehengaiak bilatzen
batez bestekoa hartu dugu.
Ezagutza metatuari eta agertzen ari diren teknologia berriei esker, lehen
(Bi datuak 2006koak eta AEBekoak dira.)
baino askoz errazagoa da lehengaiak lortzea (naturatik produktuak egite-
ko ateratzen diren materialak). Alabama, duela milaka urteko arazo bera
dugu gaur egun ere: lehengaiak dauden lekuetara iristea ez da batere erra-
za [7.11. irudia].
Gizakiak, bere mundua egiteko, material gutxi erabiltzen zituenean, ara-
zoa txiki samarra zen; izan ere, nahiko erraz eta hurbil aurkitzen zituen
behar zituen materialak. Baina, Industria Iraultzak berekin ekarri zituen
aurrerapen teknologikoarekin batera, izugarri handitu ziren materia-beha-
rrak; izan ere, planetako zenbait lekutan, erauzketa-ahalmena gainditu
egin zuten, eta horren ondorioz, hainbat eta hainbat gertaera izan dira.
Gertaera horiek ez dute materialekin zerikusirik, interes ekonomikoekin
baizik. Zoritxarrez, interes ekonomikoekin lotutako gertaera horiek arazoak
sortzen dituzte politikan, gizartean eta ingurumenean, eta horrek zalantzan
jartzen du aurrerapena bera.
7.11. irudia. Granito-harrobia.

Altzairu herdoilgaitza -altzairuaren, J. Littleton-ek beroari eusten dion kristal

kromoaren (% 13) eta karbonoaren mota bat (borosilikatoa) asmatu zuen: Lehen konposite materialak.
(oso gutxi, % 2tik behera) aleazioa- Pirexa. Eskuarki, sukaldeko eta Hamarkada horretan,
ezagun egin zen. laborategiko tresnetan erabiltzen da. zuntz-beira asmatu zuten.

194 7. gaia
4.2. Metalak ez daude egoera puruan naturan FUNTSEZKO AURKIKUNTZA
Gure eguneroko bizitzan erabiltzen ditugun lehengai gehienak landareeta-
tik edo animalietatik lortzen ditugu; esate baterako, oinetakoak egiteko la­ Oxidoak eta sulfuroak
mia, arropak egiteko lihoa eta kotoia, eta elikagaiak egiteko soja. Baina
Mearik ohikoenak oxidoak eta sul­
horiek guztiak lortzeko, beharrezkoa da metalak erabiltzea; izan ere, me-
furoak dira. Esate baterako, burdin
talez egiten dira lehengaiak lortzeko ezinbestekoak diren tresna eta maki- oxidoetatik, burdina ateratzen da,
na guztiak. Metal gehienak naturatik lortzen dira, mineraletatik, hain zu- eta kobre sulfuroetatik, berriz, ko­
zen ere. brea.
Eraketa-garaiari dagokionez, gure

Lurrazalean eratzen diren substantzia solidoak eta konposatuak dira mi- planetan oso sumendi-jarduera han-
dia zegoenean eratu ziren sulfuroak;
neralak. Mineral baten konposizioan, metal bat eta ez-metal bat daude
izan ere, garai hartan, sufre kanti-
beti, gutxienez.
tate handia zegoen sumendien jar-
Mineral baten metal kantitatea ekonomikoki interesgarria denean, mea dueraren ondorioz.
esaten zaio mineral horri. Esaterako, mineral baten % 0,5 baino gehiago Oxidoak eratu baino askoz lehena-
kobrea denean, errentagarria da hura erauztea. go gertatu zen hori. Izan ere, lan-
dareen fotosintesian sortutako oxi-
Mineralak baliabide mugatua dira, berriztaezina. Behin metala erauzi- genoarekin dago lotuta oxidoen
eraketa.
ta, mineralak, oro har, ez du ezertarako balio. Egun, eta hain zuzen ere ba-
liabideak mugatuak direlako, metal asko -hala nola aluminioa, kobrea,
berna, altzairua eta eztainua- metal horiek dituzten objektuak birziklatuz
eta finduz lortzen dira.
Mineral batek interes ekonomikoa izan dezan, beharrezkoa da haren kon­
posizioan dagoen metala lortzeko kostua askoz txikiagoa izatea metal ho-
rrek merkatuan duen prezioa baino.
Elorrenbestez, gure garapen teknologikoa ulertu nahi badugu, ulertu be-
har dugu nolakoa den metalak lehengaietatik lortzeko eta, haiekin, tres-
nak eta makinak egiteko prozesua.

4.3. Metalak erauzteko sistemak

Metalak meetatik ateratzeko, bi industria-prozesu erabiltzen dira oro har:
beroa [7.13. irudia] eta elektrizitatea [7.14. irudia]. Hala ere, bi prozesu
horiek erredukzio deritzon erreakzio kimikoan oinarrituta daude. Erreak-
zio horren bidez, metal purua lortzen da, konposatuko ez-metaletik berei-
zita.
Zenbait metal (adibidez, zinka, zilarra eta burdina) lortzeko, metala dau-
kan minerala berotzen da, karbonoarekin batera [7.12. irudia]. Prozesu
horretan, karbonoak lortu nahi den metala ateratzen du mineraletik (kar-
bonoa erreaktiboagoa da).
Urrea eta platinoa metal natiboak dira; hau da, egoera puruan daude natu­
ran, konposaturik sortu gabe, eta beraz, ez da beharrezkoa erredukzio-
prozesua egitea.
7.12. irudia. Altzairuaren ekoizpena.

1933 1936

Ustekabean, isolatzaile Metakrilato polibinila asmatu

bikain bat aurkitu zuten: zuten: plexiglasa (metakrilato ere esaten
polietilenoa. Hasieran, kableak zaio). Beiraren ordezko aparta da, gogorragoa eta
goma artifiziala da. estaltzeko erabili zuten koipeen kontrakoa baita.

Behar berriak, material berriak 195

Elektrolisia
Konposatu kimikoak elektnzitatearen bidez deskonposatzeko prozesua da
elektrolisia [7.14. irudiak], Azken batean, elektrolisia ere erredukzio-
erreakzioa da
Elektrolisia metalak erauzteko prozesunk ohikoena da Batez ere, taula pe-
nodikoan karbonoaren ondoren dauden elementuekin erabiltzen da; adibi-
dez, potasio, sodio, litio, kaltzio, magnesio eta aluminio elementuekin

7.14. irudia. elektrolisi bidez metalak

Metalak lortzea elektrizitatearen bidez lortzeko prozesuaren eskema orokorra.

Elektrodoak grafitozkoak izaten dira Elektrodo positiboak (anodoa)

ez-metalaren karga negatibodun
Zer metal (edo ez-metal) kantitate lortu
loiak erakarriko ditu
nahi den, elektrizitate kantitate (mtentsitatea)
jakm bat erabili behar da loiek elektroiak emango dizkiote
anodoari, eta atomo ez-metaliko
bihurtuko dira
Elektrodo negatiboak (katodoa) metalaren
karga positibodun loiak erakarriko ditu

loi horiek katodoaren elektrodoak hartuko

dituzte, eta hon dela-eta, atomo metaliko
bihurtuko dira Gogoan izan loiak protoi kopuruaren
arabera izan beharko lituzkeen
elektroiak baino elektroi gehiago
(ioi negatiboa) edo elektroi gutxiago
Elektrizitatea eroaten duen likidoari (ioi positiboa) dituzten atomoak
elektrolito esaten zaio direla.

4.4. Altzairua: propietate hobeak, tresna

espezifikoagoak
Burdmaren (Fe) eta karbonoaren (C) aleazioa da altzairua. Karbonoa zer
proportziotan dagoen, altzairuak propietate desberdmak izango ditu
Beste metal batzuekm aleatzean, altzairuaren zenbait propietate aldatu egi-
ten dira, eta haiek erabilera zehatzei egokitzeko aukera dago. Begiratu tauler

Karbonoaren Aleazioa metal

Propietateak Erabilerak Propietateak Erabilerak
% hauekin

0,07-0,25 Hotzean erraz Autoen xasisak Molibdenoa Erresistentzia handia, baita Mozteko eta zulatzeko
lantzen da tenperatura altuan ere tresnak

Kobaltoa Magnetizatzen erraza Imanak

0,25-0,50 Higagaitza Ardatzak,
engranajeak Manganesoa Erresistentea eta gogorra Trenbideen gurutzaguneak

0,85-1,2 Sendoa eta Errailak, mozteko Nikela - kromoa Korrosioarekiko erresitent ' Kirurgia-tresnak
higagaitza tresnak
Tungstenoa Oso urtze-puntu altua Mozteko eta zulatzeko
2,5-3,8 Moldatzen erraza, Pistomaketa tresnak
hauskorra zilindroak
Banadioa Sendoa, gogorra Tresnak

Iman zeramikoak (ferritak) garatu zituzten Sihzio oxidoen eta karbono taldeen molekulekin Lehen aldiz erabili zen titanioa
Somu-industriarako ezinbestekoak dira lotutako materialakr silikonak Garrantzitsuakdira (1791 n aurkitua) hegazkmak
Ondoren, nikelez eta zmkez osatutako imanak uraren kontrako zigilatzaileak, Iubnfikatzaileak eta egiteko.
erabili zituzten ordenagailuen memonakegiteko kiru rgia-i n planteak egiteko

Behar bernak, material berriak 197

 4.5. Koltana: lehengaiaren prezioa
Koltan hitza Afrikan erabiltzen da eta bi mineralen laburduratik dator. Bi
mineral horiek kolunbita (niobio oxidoa -Nb2O5- burdinarekin eta manga-
nesoarekin) eta tantalita (tantalo oxidoa -Ta2O6- burdinarekin eta manga-
nesoarekin) dira. Normalean, elkarrekm daude, zenbait granito motatan.
Mineral horietatik, niobia eta tantaloa ateratzen dira, hurrenez hurren.
Azken hogei urteetan, garrantzi handia hartu dute mineral horiek, indus­
tria elektronikoarekin lotuta baitaude.
• Niobioa ahalmen magnetiko handiko imanak egiteko erabiltzen da. Be-
7.15. irudia. Disko gogor baten piezak
harrezkoa da disko gogorretako mikromotorrak egiteko, eta gero eta
(pieza biribila diskoa birarazten duen
potentzia eta doitasun handiagoko bozgorailuak eta entzungailuak egi­
mikromotorra da).
teko. Gainera, hainbat erabilera ditu: ordenagailuetan, industria aeroes-
7.16. irudia. Koltanetik niobioa eta tantaloa pazialean, lebitazio magnetikoan, inplante medikoetan... [7.15. irudia]
ateratzen dira, industria elektronikoan
• Tantaloa kondentsadoreak egiteko erabiltzen da. Sakelako telefonoen
erabiltzen diren bi metal (eskuineko
argazkian, kondentsadoreak).
baterietan erabiltzen da, eta bateria kargagarriak dituzten gainerako gai-
luetan ere bai [7.16. irudia].
Koltanak balio handia du, eta beraz, haren ekoizpena kontrolatzea oso nego-
zio errentagarria da gobernu, banatzaile eta fabrikatzaileentzat. Hala ere,
Kongoko Errepublika Demokratikoan, arazo asko sortu ditu [7.17. irudia].

7.17. irudia. NBEaren datuen arabera,

1998tik 2002ra bitartean, 3,9 milioi kg inguru
koltan erauzi zituzten Kongoko Errepublika
Demokratikoan. Koltan kantitate horrek
793 milioi dolarreko balioa izan zuen.
Herrialde horretan, ohiko pobreziaz gain,
meatzeen ustiapenak izugarrizko
hondamendia eragin du.
Koltan asko duten lekuak kontrolatzeko
borroketan, 4 milioi lagun hil dira, eta beste
horrenbestek ihes egin behar izan dute,
Ugandara eta beste leku batzuetara.
Meatzeen ustiapena oso baldintza txarretan
egiten da, eta horrek hainbat arazo sortzen ditu;
esate baterako, osasunekoak (langileek osasun-
baldintza tzarretan egiten baitute Ian) eta
legezkoak (enpresek erabiltzen duten eskulana
ia esklabotza-egoeran dago).
Horrek ere eragina du ingurumenean.
Besteak beste, elefanteen eta gorilen
populazioak arriskuan daude, giza
kontsumorako ehizatzen baitituzte.
2007an, Kongoko Errepublika Demokratikoko
leku horretan, 700 alekoa baino ez zen
gorilen populazioa.

1954

Bihotz-balbularen lehen transplantea egin K. Ziegler kimikariak dentsitate handiko polietilenoa General Electric-en laborategietan,
zitzaion gizaki bati. Silikonazko bola bat zen, garatu zuen. Platerak eta botilak egiteko erabiltzen diamante artifizialak egin zituzten.
stellite-21 materialeko (kobalto, molibdeno, kromo da, baita zapatagintzan eta larrukigintzan oso Oso txikiak dira, baina oso
eta mkelezko aleazioa) kutxa baten barruan. ohikoak diren material plastiko bigunak egiteko ere preziatuak, urratzaile moduan.

198 7. gaia
y 0 Naturala eta artifiziala
Polipropilenoa barruan
Zaila da naturalaren eta artifizialaren arteko muga ezartzea Argi dago ob-
jektuak egiteko erabiltzen diren lehengaiak naturatik lortzen direla, zuzenean Pohetilenoa
edo zeharka, ildo horretan, naturatik lortzen diren matenalak naturalak dira kanpoaldean
Matenal bat artifiziala izango da, baldm eta hura egiteko erabiltzen diren le­
hengaiak beste substantzia edo matenal mota batzuetatik lortzen badira, eta
substantzia edo material honek, halaber, beste substantzia edo matenal ba-
tzuk eraldatzeko prozesu baten bidez lortzen badira
Bi matenal aztertuko ditugu, oso ezagunak Bata plastikoa da (artifiziala), Sodio poliaknlatoa
7 18. irudia hezetasuna xurgatzen
eta bestea, papera (naturala) Egun, plastikoa duen gela
bizitzako hambat
5.1. Plastikoak gauzatan erabiltzen
dugu, jaiotzen
Oso ohituta gaude material hon eta material horrekm egmdako objektuak garenetik aurrera
erabiltzen, eta ez gara konturatzen zenbateramo sartu diren gure bizimo-
duan [7.18. irudia]
Plastikoak hambat gauzatarako erabiltzen dira, bama plastiko guztiek
ezaugarn bera dute plastikotasuna

Plastikotasuna matenalen propietate bat da, eta han esker, komem den
forma eman dakieke matenalei

XIX mendearen amaieran hasi ziren plastikoen bila Bolia ordezkatu nahi
zuten, asko garestitzen an baitzen
Plastikoak osatzen dituzten molekulak (polimeroak) oso konplexuak dira,
bama oro har, esan dezakegu monomero izeneko molekula txiki asko el-
kartzean eratzen direla, monomeroak berdmak edo desberdmak izan dai-
tezke Hambat molekula bakun molekula handi eta konplexu bat osatzeko
elkartzeko prozesua poltmenzazioa da Gogoratu poll aurrezkiak asko esan
nahi duela

FUNTSEZKO AURKIKUNTZA

Parkesina
Histonako lehen material sintetikoa izan zen parkesina gaa eta uraren kontrakoa, eta koloreztagarna Metalak bezala,

1862an, Londresko Nazioarteko Erakusketan, Alexander tresna batez landu daiteke, konpresw bidez estanpatu, ijetzi»

Parkes bntamiarrak parkesina aurkeztu zuen, berak asma- Polimero naturaletatik (zelulosa nitratoa) egm zuen Horre-
tutako matenala ( ) «sohdo-, plastiko- edo fluido-egoeran tarako, Parkesek kotoi-zuntzak disolbatu zituen azido nitn-
erabil daiteke Bolia bezain zurmna izan daiteke, opakua, mal- koan, eta plastifikatzaile moduan, alkanforra erabili zuen

1958 1960

Polipropilenoa asmatu zuten, Lehen zirkuitu mtegratua, la purutasun perfektuko siliziozko

oso material malgua, eta Jack Kilby ingenlanak asmatua eta egma kristalak egiteko teknologia
beroaren kontrakoa Zenbait kable soldatu zizkion germanio zati bati, hobetu zuten Siliziozko olatak
Pohmeroen garaia hasi zen eta multzoa kristalezko euskarn bati itsatsi zion elektromkaren industnaren oinarnzko matenala dira

Behar bernak material bernak 199

 5.2. Nola sailkatzen diren polimeroak
Hambat inzpiden jarraituz sailka daitezke, izan ere, polimero mota asko
daude Batzuk naturalak dira -esate baterako, protemak-, eta beste batzuk,
smtetikoak, eta bakoitzak bere konposizioa eta propietateak ditu Proposa-
tzen dizuegun sailkapena egiteko, gure eguneroko bizitzan eragmik handie-
na duen mdustna-erabilera hartu dugu amtzat plastikoak

Izena Laburdura Zenbakia Erabilerak Propietateak

Polietilen PET/PETE • Gaseosa eta freskagarri-botilak • Kostu txikia du

teleftalatoa ■ Mylar-a • Haizatuz, mjektatuz eta estrusioz prozesa
daiteke
• Propietate mekamko bikamak
• Gasen kontrako hesia

Dentsitate handiko PEAD/HDPE • Jananrako ontziak • Konpresioarekiko, tentsioarekiko eta

polietilenoa • Garbigarn-botilak trakzioarekiko erresistentea

• Esne-botilak • Tenperatura txikien kontrakoa

• Artikulazioen protesiak • Oso anna

Binil polikloruroa PVC • Hodiak • Erresistentzia handikoa eta anna

• Semaleztapena • Erabilera amtzekoa
• Leihoak • Inertea (osasun-erabilerak)
• Birziklagarria

Dentsitate txikiko PEBD/LDPE • Erretiluak • Kostu txikia

polietilenoa • Zabor-poltsak • Malgua, gardena eta anna
• Plastiko biguneko kutxak • Ezdatoxikoa
• Freskagarri-latak biltzeko • Iragazgaitza
eraztunak ■ Prozesatzen erraza

Polipropilenoa PP • Kable elektnkoen isolatzailea • Arma eta erresistentzia handikoa

• Paper-zorroak • Gardena
• Imitaziozko bitxiak • Tenperatura altuan eusten dio,
degradatu gabe

Poliestirenoa PS • Pohestireno hedatuko aparra • Kostu txikia

(kortxo zuna), bilgarnak ■ Isolatzaile termiko eta elektnko ona
• Eraikuntza • Opakua edo gardena (zer motatakoa den)
• Oso dentsitate txikia (kortxo zuna,
pohestireno hedatua)

ARIKETAK

4 Egin etxean dituzun plastikozko objektuen zerrenda, 5 Hartu plastikozko zenbait objektu eta esan zer plastiko
gutxienez 10 objekturena Erreparatu plastiko mota motatakoak diren PET, PVC, etab
adierazten duten markei eta egin beste zerrenda bat,
Adibidez kortxozko bilgarria —> pohestireno hedatua
plastiko motena eta erabilerena Egin estatistika bat,
zenbait ikaskideren datuekm Zein dira plastikonk ohikoenak?

Lehen aldaka-transplantea John Charnley kirurgialanak Nikelez eta titamoz (Ni-Ti) osatutako aleazioaren propietateak aurkitu
marruskadura txi ki-txikiko juntura batzuk disematu zituen dentsitate zituzten Aleazio horrek oroimena du, hau da, asko deforma daiteke, eta
handiko polietilenoa erabihz Halaber, protesi metahkoakfemurran ondoren jatornzko forma berreskuratzen du Esaterako, betaurrekoen
itsasteko itsasgarria ere asmatu zuen, metil metakrilatoa erabihz armazoietan, kateterretan eta ortodontziarako alanbreetan erabiltzen da

200 7 gaia
5.3. Papera WWW
http://www.reciclapapel.org/
Paper hitza papiro-landarearen (Cyperus papirus) izenetik dator. Antzinako Aragoiko gobernuaren ekimena,
egiptoarrek landare hori erabiltzen zuten izen bereko paper mota egiteko. paperaren erabilera ona sustatzeko.

Papera egiteko prozesuan [7.19. irudia], beharrezkoa da zelulosa (zuhai-

tzen zuntz naturala). Zelulosak ezaugarri apartak ditu: oso malgua da, eta
biltzeko eta xaflak eratzeko ahalmena du.
7.19. irudia. Papera egiteko prozesua.

Egur birrindua 200 °C-an dagoen uretan sartzen da, soda kaustikoarekin, Q Lortutako oreari Kraft
sodio sulfatoarekin eta kaltzio karbonatoarekin batera. zelulosa esaten zaio {kraft
hitzakgogoresan nahi
du). Ore hori uretan
disolbatutako produktu
kimikoak erabiliz zuritzen
da; adibidez,
kloroa (Cl2).
Zenbait prozesu mekanikori
esker, paper-bobinak lortzen
dira.
o
Kontsolidatzaileak,
lekedak eta beste
produktu batzuk
(esaterako, kaolina)
gehitzen zaizkio,
hobeto kontserba
dadin, malguagoa
izan dadin, eta lizunen
eta bakterioen
erasoari euts diezaion.

Paperaren fabrikazioarekin lotutako arazoak

Papera egiteko, beharrezkoa da zuhaitzak, ura eta energia erabiltzea, eta
horrek arazo asko sortzen ditu, izugarrizko amesgaizto ekologikoa:
• Baso-soiltzea, zuhaitzak bereizi gabe mozten baitira. Espainia, 3 milioi m3
egur behar da urtero, gutxi gorabehera [7.20. irudia].
• Zelulosa eta lignina bereizteko fasean, ur kantitate handi-handia behar
da. Hain zuzen:
- 35 m3, kartoi tona bakoitzeko.
- 30 m3, egunkariko paper tona bakoitzeko.
- 60 m3, komuneko paper eta behin erabiltzeko zapi tona bakoitzeko.
- 200 m3, inprimatzeko eta idazteko paper tona bakoitzeko (folioak eta
koadernoak).
• Ibaietako uraren kutsadura, zelulosa-orea zuritzeko prozesuetan, su-
fre-, kloro- eta ozono-konposatuak erabiltzen baitira.
• Energia asko erabili behar da; makinak mugitzeko eta ura berotzeko,
adibidez. Espainian sortutako energia elektrikoaren % 4 da. 7.20. irudia. Baso-soiltzea.

1964 1969

Datuaktransmititzeko lehen Apollo 11 ko

sare deszentralizatua: astronautek
ARPANET. Interneten llargia zapaldu
L. Phillips-ek lehen
hasiera. zuten
karbono-zuntza egin zuen.

Behar berriak, material berriak 201

 Arazoen konponbideak
Papera egiteak zer ondono kaltegam dituen ohartuta, duela urte batzuk
mgurumen-eragina txikitzeko pohtikak ezartzen hasi ziren.
• Baso-soiltzea. Baso-soiltzearen arazoa konpontzeko, zamtza-katea kon-
trolatzen dute, hau da, ustiapen kontrolatuko basoetatik soilik ateratzen
da egurra
Arazo hon konpontzeko beste modu bat zuhaitzez bestelako lehengaiak
(kalamua, lihoa, kotoia .) erabiltzea da, baita erabilitako paperaren
7.21. irudia. Birziklatzea baso-soiltzearen
zuntzak bernro erabiltzea [7.21. irudia],
arazoa txikitzeko konponbide ona da.
Zuhaitzak landatzea eta moztea kontrolatuta izateak beste aide on bat
du. zuhaitzek xurgatzen du ten CO2 kantitatea handitu egiten da. Gaur
egun, zientzialanek badakite zuhaitzek lehen hazkuntza-urteetan dutela
Why Prediction Markets Beat Political Polls (psge 38)
karbono dioxidoaren fmkapen-tasank handiena Beraz, zuhaitzak behm
eta bernz landatuz eta moztuz, berotegi-efektua handitzen duten ku-
SCIENTIFIC Brain Power
BEYOND
NEURONS
tsatzaileetako baten kantitatea txikitu egiten da
AMERICAN MorchStJSe
• Ur-kontsumoa. Ur-ziklo itxiak erabil daitezke' erabilitako uretatik pro-
The End of. duktu kimikoak ateratzeko, araztegiak erabil daitezke, eta ondoren, ura
Cosmology
Evidence of the big bang
is disappearing as the
. J
tratatutakoan, mdustna-prozesuan erabil daiteke bernro Teknologia
horren bidez, ur gutxiago erabiltzeko aukera dugu
universe expands ’ \ j)
- 3-8 m3 gutxiago, kartoi tona bakoitzeko
- 10-15 m3 gutxiago, egunkanko paper tona bakoitzeko
Space Wars
How Weapons in Orbit - 15-20 m3 gutxiago, komuneko paper eta behm erabiltzeko zapi tona
Put the Earth at Risk
bakoitzeko.
Quantum
Computers • Energia-kontsumoa. Papera birziklatuz gero, energia gutxiago behar da
Problems That Even
They Can’t Solve

Bluefin Tuna Eta etorkizunean?

Are We Eating These
Fish to Extinction? Aurreko paragrafoetako konponbideak aintzat hartuta ere, etorkizuna ez
dago batere argi Urtenk urte, gero eta paper gehiago eskatzen dute hernal-
7.22. irudia. Gero eta konpamia gehiagok de industnalizatuek, bama baita garatzeko bidean dauden hernaldeek ere
eskaintzen dituzte fakturak, aldizkariak eta
abarformatu elektronikoan (PDF), ohiko Horrenbestez, material bernak (hala nola tmta elektromkoa eta paper
formatuan (papera) baizik. elektromkoa) garatzea da konponbidea, eta paperaren kontsumoa txiki-
tzea [7.22. irudia].

ARIKETAK

6 KaIkulu erraz bat eginez, erabiltzen duzun papera egiteko 3. Kalkulatu zenbat ur garbi erabiltzen duen ziklo
zenbat zuhaitz moztu diren eta zenbat ur kontsumitu den irekiko sistemak (Espamian ohikoena)
jakmgo duzu 4. Aztertu emaitzaketa alderatu ikaskideek
1. Sartu poltsa batean aste betean botatzen duzun papera lortutakoekm
• Folioak • Egunkariak • Liburuxkak Seguru asko, argi dago hemendik aurrera erabilitako
2. Pisatu papera bernro erabili eta birziklatuko duzula

1977

Bausch&Lomb enpresak ukipen-leiar Atari 2600 Histonako

Polimero organikoak erabiliz eroale elektrikoak
bigunakaurkeztu zituen Giza lehen bideo-kontsola
egin zituzten Eroale horiei esker diodo argi-igorleak
ehunekm bateragama den polimero Pacmar jokoa
(LED) eguzki-panelak eta sakelako telefonoen
batez egmda zeuden (mamorrojalea) agertu zen Famiha-aisialdiaren
pantailak egiten hasi ziren
iraultza hasi zen

202 7 gaia
y 0 Nanoteknologia
Duela 10 000 urte inguru, gizakia
Material berriek egun erabiltzen ditugun produktuak beste modu batera landarea eta ammahak etxekotzen
egiteko aukera ematen dute Dena den, askoz harago doaz, izan ere, mate­ hast zen
rial honei esker, objektu eta ekoizpen-prozesu berntzaileagoak egm dai- Molekulak nahi dugun bezala
tezke, eta espezializatuagoak, mgurumena hobeto zamtzen dutenak eta, erabdtzeko garaia intsi da

batez ere, askoz praktikoagoak Susan Lindquist, MIT (AEB)

6.1. Nanozientzia
Jakina, maila makroskopikoan bezala, nanoteknologiak matenalen gara- .......__________________________________________________

pen zientifikoa du aztergai. Eskala nanometnkoko alderdt zientifiko guz- Zer neum mota da hori?
tiak aztertzeaz arduratzen da nanozientzia
Nano hitza grezieratik datorren
Gure ikusteko ahalmena gero eta handiagoa da Eta ahalmen hon handitu aurnzkia da, eta txiki esan nahi du
den neurnan, ohartu gara gure mguruko mundua uste genuena bamo as­ Sistema metnkoan, nanometro bat
metroaren mila mihoirena da
koz aberatsagoa eta konplexuagoa dela Bagenekien erreakzio kimikoak
(0,000000001 m) Tamama horretan,
atomoen arteko konbmazioen ondonoz gertatzen direla, susmatzen ge-
eraikitzeko adreiluak dira atomoak,
nuen erreakzio honek zer portaera zuten, baina ez gmen haiek ikusteko eta makmak birus bat bamo
gai Egun, tunel-efektuko mikroskopio bernei esker, atomoak ikus ditza- txikiagoak dira
kegu, eta hartu egm ditzakegu, tamama atomikoko substantziak eta piezak Hona hemen adibide bat oraintxe
egiteko; hots, zelulak beraiek bamo substantzia eta pieza txikiagoak egite­ irakurtzen an zaren ornak
ko Tamama atomikoko makmez ari garenean, esan nahi dugu makma ho- 100 000 nm-ko lodiera du,
nek atomo multzo txiki bat bamo txikiagoak direla, begi hutsez ezm ditu- gutxi gorabehera

gula ikusi

FUNTSEKO TEKNOLOGIA

Tunel-efektuko mikroskopioa
Gerd Binnig (1947) eta Heinrich Rohrer (1933) fisikanek lehen tunel-
efektuko ekortze-mikroskopioa disematu zuten, IBM enpresak Zunchen
(Suitza) dituen laborategietan 1986an, Nobel sana eman zieten horregatik

Tresna horrek ez du objektuaren zuzeneko irudmk ematen, izan ere, gamazal

baten egitura aztertzen du, gamazal horretatik distantzia jakin batera igarotzen
den orratz baten bidez Eskaneatu beharreko gamazalarekiko doikuntza
bertikala tunel-efektu izeneko efektuaren bidez kontrolatzen da

Orratzaren puntak eta gamazala potentzial elektnko desberdma dute, eta hon
dela-eta, korronte elektnkoa igarotzen da batetik bestera, elkar ukitzen ez
badute ere Korronte-mtentsitatea distantziarekin hertsiki lotuta dago, eta
horn esker, 10-9 cm-ko distantzia (bi atomoren tamama) dago beti orratzaren
eta gamazalaren artean

Orratzaren muturra atomo batez osatuta dago Horn esker, eskaneatutako 7.23. irudia. Tunel-efektuko mikroskopio bat
gamazalaren xehetasumk txikienak ere detekta daitezke Horrenbestez, esan erabihz banan-banan manipulatutako
daiteke mikroskopioak atomoz atomo ekortzen duela gamazala atomoak.

Taula penodikoko lur arraroetan oinamtutako

materialak erabili ziren Boro/neodimiozko Supereroaleak garatu zituzten, transplantatu zioten
superimanak, hodi fluoreszenteak eta laserrak material zeramiko bernetan omarntuta gizaki bati Sihkonazkoa eta
egiteko aukera eman zuten material honek latexezkoa zen

Behar bernak, material bernak 203


7.24. irudia. Espainiako enpresek Airbus
A380 hegazkinaren isats-timoia eta beste
nabigazio-osagai batzuk egiten dituzte.
6.2. Karbonoa
Karbonoa elementu guztietan garrantzitsuena da guretzat, izaki bizidunak
osatzen dituzten konposatu gehienetan baitago. Karbonoak atomo-egitura
txikia du (6 protoi, 6 neutroi), eta naturako elementunk uganena da. Egu-
nero erabiltzen ditugun objektu asko egiteko erabiltzen dugu Objektu
honetako asko ikaragarnzkoak dira (besteak beste, Airbus hegazkmak),
eta beste batzuk, berriz, izugarn txikiak (adibidez, nanohodiak).
Zenbait karbono atomo elkartzen direnean, knstal-sareak eratzen dira
Knstal-sare honek propietate desberdmak izango dituzte, zer forma duten,
hau da, atomoak nola lotuta dauden Esate baterako, grafitoak eta diaman-
teak lotura mota desberdma dute Grafitoaren lotura biguna da, eta arka-
tzen mmak eta lubnfikatzaileak egiteko erabiltzen da, besteak beste; dia-
mantea, berriz, ezagutzen dugun substantzia naturalik gogorrena da.
Karbono-konposatuen mdustnak hambat arlo hartzen ditu: kirola, medi-
kuntza, zubigmtza, hegazkmtza (esaterako, Airbus A380, munduko bi-
daian-hegazkimk handiena egiteko, karbonoa erabiltzen da [7.24. irudia]).
Hegazkm horren arrakasta teknologikoa, neurn handi batean, karbono-
zuntzez osatutako matenalak erabiltzearen ondono da Material honek
alumimozkoak bamo armagoak dira, eta aldi berean, titamoak bamo erre-
sistentzia handiagoa dute; hon dela-eta, oso egokiak dira, hegazkm erral-
doi honen hegalek esfortzu handi-handiei eutsi behar baitiete.

FUNTSEZKO AURKIKUNTZA

Nola egiten da karbono-zuntza?

Karbono-zuntza han luzea eta mehe-mehea da (0,005 mm-ko diame-
trokoa), oro har karbono atomoz osatua Atomoak elkarn itsasten zaiz-
kio, eta knstal mikroskopikoak eratzen dituzte Knstal honek zuntzaren
ardatzarekiko paralelo jartzen dira, elkarren gainean Horn esker, izuga-
mzko erresistentzia du zuntzak, nahiz eta oso txikia izan. Zenbait kar-
bono-zuntz elkarn lotuz, ehun bat egm daiteke, oihalekm egiten den
bezala Geroago, ehun hon itsasgarnz egmdako erretxmekm nahasten
da, eta nahi den forma emateko moldatzen da Ohikoa da beste mate-
nal batzuekm -metalekm edo beste konposatu batzuekm- mdartutako
karbonozko matenalak erabiltzea, hegazkmak, bizikletak, kanaberak,
ontzien mastak [7.25. irudia] eta lasterketa-autoen bidaian-lekuak egi­
teko, besteak beste

Karbono-zuntzak egiteko prozedura XX mendeko berrogeita hamarre-

ko hamarkadan garatu zen rayon-zerrendak berotzen zituzten, ikaztu
arte Prozesu horren bidez lortzen zuten substantzia oso hauskorra zen,
eta haren % 20 soihk zen karbonoa Egun, petrohotik ateratzen diren
mundrunez egiten dituzte karbono-zuntzak 7.25. irudia. Karbono-zuntzak bost aldiz
erresistentzia handiagoa du altzairuak baino.

Sony CDP-10 (lehen compact-disc player Historiako lehen sakelako

komertziala) merkaturatu zuten telefonoa, benetan MIR espazio-estazioa egiten has, ziren
Jendea bmilozko diskoak eta kaseteak mugikorra Motorola 10 urtean, astronautakespazioan etengabe
erabiItzeari uzten hasi zen DynaTAC 8000X egoteko aukera eman zuen

204 7 gaia
63. Aplikazio nanoskopikoak, etorkizun hurbila: ___________________________
fulerenoak (fullerene)
Buckyball (C60) baten egitura

60 karbono atomoz (C60) osatutako molekula da fulerenoa (fullerene, inge- 1 nanometro

lesez) [7.26. irudia], Fulerenoak oso egitura berezia du, pilota baten itxura
har baitezake; hain zuzen, haren egiturak futbol-baloi baten antz handia
du, eta izan ere, buckyball ere esaten zaio. Bitxikeria hutsa irudituko zaigu
hori, baina, egia esan, egitura horrek hambat aukera ematen ditu zenbait
alorretan; besteak beste, biologian eta medikuntzan. Esaterako, buckyball
baten barruan, sendagai jakin baten dosia sar daiteke; fulerenoaren egitura
dela-eta, zelula kutsatuen ondoko zenbait substantzia ukitzean, bola hau-
tsiko litzateke, eta barruan daukan sendagai-dosia askatuko luke.
Baina askoz gehiago dago: pilota itxura aukera bat baino ez da. Fulerenoak
hodi baten itxura ere har dezake; hau da, nanohodi bat era daiteke, eta
horrek gauza askotarako erabil daiteke [7.27. irudia], Nanohodiek oso 7.26. irudia. Fulerenoa.
nanometro gutxiko diametroa izan dezakete, baina ehunka mila nanome-
1996an, Robert F. Curl (1933),
troko luzera; horri esker, 18 milimetro arteko luzerako hodi txikiak egin Harold W. Kroto (1939),
daitezke (oraingoz). Horrenbestez, nanohodien egiturak izugarri luzeak eta Richard E. Smalley (1943)
dira (diametroaren aldean), eta sendoak, eta ez dago antzekorik teknolo- kimikariek Kimikako Nobel sana
giaren historian. jaso zuten, C60 molekula
asmatzeagatik. Fulerenoa nanobaloi
Karbonoz ez ezik nanohodi bat beste elementu batzuez osatuta badago baten moduko da.
-esaterako, boroz-, nanohodi hori eroalea izatea lor daiteke. Horrelako
nanohodiak nanokableak direla esango genuke, edo erdieroale batean,
nanoetengailuak direla.
Horrek aukera berriak sortzen ditu elektronikan; izan ere, egun, goitik be-
hera aldatzen an dira gure eguneroko bizitza. Horrez gain, karbonozko
nanohodiek beste aide on bat dute, on-ona: ia berehala eta energia-galera-
rik gabe eroaten dituzte elektroiak mutur batetik bestera, kobrezko ohiko
kableek ez bezala. Esate baterako, teknologia hori sakelako telefonoen
pantailetan erabiltzen da.

7.27. irudia.
Karbonozko
nanohodiak ezagutzen
diren zuntzik
sendoenak dira.
Nanohodi batek 10-100
bider erresistentzia
handiagoa du altzairuz
tamaina berean
egindako hodi batek
baino, eta askoz
arinagoa eta
merkeagoa da.

1986 1989

Larruazal artifiziala egitea Nintendo Game-Boy.

lortu zuten. Giza larruazalaren IBMk mikroprozesadore azkarragoak delakoa. Historiako
zelulak polimero-egituretan tartekatuz sortu zituen; besteak beste, SiGe-a lehen bideo-kontsola
egin zuten material hori. (silizioa eta germanioa) erabili zuten. eramangarria.

Behar berriak, material berriak 205

 6.4. Etorkizuna. Nanoteknologia
Histona laburra du nanoteknologiak Ham zuzen ere, 1959 urtean hast
zen, Richard Feynman (1918-1988) Fisikako Nobel sandunak hau esan
zuenean
Fisikako pnntzipioek, nik tilertzen dudan neurnan, ez dute gauzak atomoz
atomo manipulatzeko aukera ukatzen Helburua ez da (Fisikako) legeak
urratzea, hasiera batean, egin daitekeen zerbait da, baina oraindik ez da
egin, [gizakiok] handiegiak garelako

7.28. irudia Abiadura-kutxa hau osotresna

nanomekaniko handia da 15 465 atomoz
osatuta dago, eta atomo horiek auto baten
abiadura-kutxak egiten duena egiteko
antolatuta daude Hala ere, abiadura-kutxa
horren tamama milimetro batekoa baino
askoztxikiagoa da
WWW
http //nanoengineer-1 com
(Bilatu gallery atalean)
Nanorex nanomakinak egiten dituen
enpresa bat da. Sartu haren webgunean,
arlo horretan zer aukera dauden jakiteko.
Matenalak eta tresnak eskala nanometnkoan disematzea, egitea eta era-
biltzea helburu duen zientzia aplikatua da nanoteknologia (Gogoratu
nanometro bat 10-9 m-ren baliokidea da )
Nanoteknologiak makmen aukerak zabaltzen ditu, izan ere, oram arte ezi-
nezkotzat jotzen genituen gauzak egmgo dituzte Laster, atomoak manipu-
latzeko aukera emango du ten makmak egiteko gai izango gara, eta makina
honei esker, leku jakin batean utziko ditugu elementu jakin baten atomoak,
eta beste atomo batzuekm batera, makma mikroskopikoak egm ahal izan­
go ditugu [7.28. irudia].
Lehen molekulatik ezaugarn apartak dituzten matenal bernak disema di-
tzakegu eta, horn esker, ziurtatuko dugu objektuaren portaera orokorra nahi
dugun modukoa izango dela Funtzio jakm baterako -eta funtzio horretarako
soilik- matenal egokia disema dezakegu, alegia, egoera jakin batean portaera
jakm bat izango duen matenala

FUNTSEZKO AURKIKUNTZA

Nola egiten dira nanomakinak?

Demagun gamazal batean atomo bat jarn nahi dugula
Atomoak manipulatzeko bezam matxarda txikink ez du-
gunez, tresna bat erabili beharko dugu Gamazal horre­ 7.29. irudia. Atomoen manipulazioa.
tan kokatu nahi dugun atomoa tresna horn itsatsiko zaio
atomoaren karga elektnkoek atomoa tresnan itsastea
molekula batzuek -esate baterako, ur-lurrunaren edo
eragmgo dute Informatika-programa bat erabihz, ato­
airearen molekulak- prozesua oztopa ez dezaten [7.29
moa gamazalean jartzeko erabihko dugun tresnaren po-
irudia]
sizioak kontrolatuko ditugu Gamazal horrek eta tresnak
ezaugarn elektroniko desberdmak badituzte, gamazala- Hon kimika eta fisika da, bestenk ez Karga elektnkoak
ren karga elektnkoek atomoa erakamko dute, horren direla-eta, atomo bat molekula batetik bestera higitzen
ondonoz, atomoa tresnatik askatuko da eta gamazalan da, karga elektnkoak atomoen elektroien kopuruarekm
itsatsiko zaio Hon guztia hutsean egm behar da, beste eta posizioarekm lotuta daude

Histonako lehen
web-orria, ustezTim
Berners-Leekegma

Nanoteknologiaren iraultza hasi zen materiaren atomoen

eta molekulen manipulazioa

206 7 gaia
6.5. Nanoteknologia: diziplina anitzeko zientzia
Diziplina anitzeko zientzia da nanoteknologia; izan ere, egun dauden eta
sortuko diren zientzia-diziplina guztiak hartzen baititu. Horrek esan nahi
du ingeniaritza guztiek manipula ditzaketela atomoak azaltzen ari garen
moduan.
Nanoteknologtaren egungo egoera korapilatsu samarra da. Aide batetik,
industrian garatu dira zenbait aplikazio, eta izan ere, dendetan aurki ditza-
kegu.
Beste aide batetik, teknologia hori lehen urratsak ematen ari da oraindik
ere; eta bost eta hamabost urte bitarteko epean, izugarrizko garapena izan-
go du nanoteknologiak, egun nekez aurreikusteko modukoa.
Silizioaren aroaren hasierako (XX. mendeko hirurogeita hamarreko hamar-
kada) egoerarekin alderatuta, esan dezakegu etorkizun zoragarria dugula.
7.30. irudia. Etorkizuneko lantegiak.
Izan ere, egun eskura duzun teknologia elektronikoa lortzeko, hainbat ur- Bideoa ikus dezakezu web-orri honetan:
tez lan egin behar izan dute laborategi eta enpresa askok. Hurrengo urtee-
WWW
tan, antzeko zerbait gertatuko da atal honetan azaltzen ari garen ideiekm
http://video.google.com/videoplay7doc
[7.30. irudia].
id=-20221 70440316254003

Deep Blue ordenagailuak

Gary Kasparov munduko
1997 1997
xake-txapeldunari irabazi zion.

IBMk jakitera eman zuen

transistoreen artean kobrezko
konexioakzituen txip bat egin zuela (ordura 28.000 km-ko luzerako zuntz optikoko kable
arte, alummiozko konexioak erabiltzen ziren). bat jam zuten muntuko mutur batetik bestera.

Behar berriak, material berriak 207

 Bigarren iraultza horrek, lehen Industria Iraultzak bezalaxe, aldekoak eta
aurkakoak izango ditu, gauza positiboak eta gauza negatiboak izango ditu,
O Lurrunak
baina, hura bezala, ezinbestekoa izango da.
olataren
gainazala Hona hemen gertatuko diren aldaketak:
herdoiltzen du.
• Produktu berriez gain, ekoizpen-sistema berriak sortuko dira.
0 Olata oxidoz • Hobea eta azkarragoa izango da ekoizpena, prototipoak egitea merkea-
estaltzen da. goa eta azkarragoa izango baita.
• Industria guztietan izango du eragina; ekoizpena maila guztietan alda-
tuko duen teknologia da.
Litografia
• Lehengaiak oso merkeak dira, eta beraz, ekoizpen-kostuak asko txikitu-
0 Litografiaren
ko dira.
bidez, olatara
transferitzen da • Mugarik gabeko eragina izango du; eraldaketa orokorra izango da.
zirkuituaren
diseinua.
Leiar bat erabiliz
6.6. Nanoteknologia gure inguruan
proiektatzen da

Grain, zenbait adibide emango dizkizugu. Ez dira zientzia-fikziokoak; argi

eta garbi, teknologia ulertzeko modua goitik behera aldatuko duen zerbai-
ten lehen urratsak dira.

Substantzia kimikoak eta beroa erabiliz, Aplikazioak elektrizitatean

estali gabeko atala • Karbonozko nanohodiz osatutako bateria malgua. Zer lortzen da
(maskaraz
karbonozko nanohodiak paperari gehitzean? Erresistentzia handiagoko
estalitako
atala) gogortu papera baino zerbait gehiago lortzen da: material malgu-malgua, pila
egiten da. eta kondentsadore ultrameheak egiteko erabil daitekeena.
Paperezko bateria horiek erabilera garrantzitsuak izango dituzte, propie-
0 Azidoek (gorriz) tatenk eta eraginkortasunik galdu gabe tolestatu eta itsats baitaitezke.
babestu • LEDak. Ohiko bonbillak ordezkatuko dituzte. Gehiago irauten dute eta
gabe dauden
energia-eraginkortasun handiagoa dute; izan ere, argia emateko, askoz
ataletako oxidoa
eliminatzen dute.
energia elektriko gutxiago behar dute. Horrez gain, askoz azkarrago
hasten dira argia ematen; gutxienez, hamar aldiz azkarrago.

0 loi-bainu batek Aplikazioak elektronikan

azidoek
bustitako Nanotxipak. Prozesadoreetan erabiltzen den transistore kopurua handitu
gainazalak nahi izan da beti. Horren ondorioz, prozesua miniaturizatu egin da, eta
bustitzen ditu, eta 500 nm (0,0005 mm) inguruko osagaiak erabiltzen dira. 2000. urtetik,
loturakeratzen dira. osagai nanometrikoak erabiltzen dira mikroprozesadoreen txipak egiteko
0 Prozesuko azken [7.31. irudia]. Egun, nanotxip automihiztatuak nola egin ikertzen ari di­
faseetan, ra, eta zenbait saiakuntza arrakastatsu egin dituzte.
metalezko
kontaktuak Aplikazioak medikuntzan eta farmazian
eransten dira,
litografia bat erabiliz.
Zenbait ikerketa-arlo daude: buckyballen barruan sendagaiak sartzea
(206. orrialdean azaldua), atomoek birusen aurka zuzenean egitea, etab.
7.31. irudia. Mikrotxipen fabrikazioa. Horrek goitik behera alda ditzake mediku-tratamenduak, baita gaixotasu-
Iturria: Scientific American. nak kudeatzeko modua bera ere.

Historiako lehen USB pendrivea. Apple iPod gailua merkaturatzen hasi ziren.
mikromekanikoak hautemateko edo eragiteko gai den RAM memoria-sistema eramangarri Mikrotxipak eta disko gogorrak konbinatuz,
mikrobeso moduan erabiltzeko modua patentatu zen. batean oinarrituta zegoen. musika-banaketa kontzeptua aldarazi zuen.

208 7 gaia
 FUNTSEKO TEKNOLOGIA

Natura imitatzea
Geko muskerren atzamarretan, milioika ile ®
txiki (setae) daude. Horri esker,
edozein gainazal motari oratzen \
diote geko muskerrek.
Ile horiek gainazalaren elektroiak
berrantolatzen dituzte. Efektu elek-
trodinamikoa sortzen dute, eta horren ondorioz,
gainazalari itsatsita geratzen dira muskerrak, aldi 7.32. irudia. Kristal bati ahoz
baterako [Figura 7.33], behera oratutako musker baten
Grain, fenomeno horrek zer aukera dituen azter- atzamarren irudi handitua. J
Geko
tzen du nanoteknologiak, hainbat gauzatan erabi-
muskerra 7.33. irudia. Geko
liko diren material berriak egiteko; esaterako, zin-
ta itsasgarriak. muskerren atzamarren
milioika ileren irudi
handitua.

Aplikazioak ehungintzan
Likidoak aldaratzen dituzten ehunak egin daitezke, nanohodiz eta beste
material nanometriko batzuez egindako ehunak iruteko teknologiak erabi-
liz. Nahohodiek eta beste material horiek likidoek ehuna bustitzea eragoz-
ten dute, eta beraz, ehuna ez da zikintzen.
Ehunak egiteko sistema horiek hainbat arlotan erabiliko dira. Adibidez,
automobilen tapizeriak egiteko erabiliko dira; teknologia horri esker, ho-
beto eutsiko diote Eguzkiaren eta beroaren eraginari, baita higadurari ere,
eta sutea atzeratzen duten materialak izango dituzte. Eta ehun horiek egi­
teko, landare-materialak erabiltzen dira, eta ez petrolioaren deribatuak.

Aplikazioak arkitekturan eta hirigintzan JAKIN +___________________

Estaldurak. Hormak eta kristalak babestuko dituzte graffitietatik; pintura Gerta al liteke?

ez da hormaren materialean sartu, eta hormetan behera irristatuko da. • Tumoreen zelula kutsatuen
aurka egingo duten robot
Estaldura nanometrikoek korrosioak aire zabalean dauden metalezko ele-
medikoak egitea, baina
mentuak hondatzea eragotziko dute. suntsipen-ahalmen handiko
Beira fotokromikoak. Iristen zaien argi kantitatearen arabera, kolorez alda- arma hautemanezinak ere egin
daitezke.
tzen dira. Elorri esker, gelen barruko tenperatura jaisteaz gain, argi erasotzai-
lea modu adimendunean islatzen dutenez, izpi ultramoreak eta infragorriak • Oso ordenagailu merkeak egitea.
sartzea eragozten dute, eta beraz, gizakien larruazala eta objektuen kolorea Den-denek izango lukete
ordenagailu bat, baina kamera
babesten dituzte.
txiki-txikiak ere egin daitezke,
Zeramika. Likidoak aldarazten dituzten komun-ontziak egingo dira (kon- eta gobernuek gu jabetu gabe
ketak, bainu-ontziak, etab.). Hortaz, ez dira zikinduko, eta haietan ez da kontrolatuko gaituzte.
bakteriorik j alkiko.

Lebitazio magnetikoko lehen trena Txip elektro-optikoa asmatu zuten.

(MagLev Transrapid) has! zen funtzionatzen, Pultsu elektrikoakargi bihurtzen ditu, Koloretako lehen paper
Xangain (Txina). 430 km/h-ko abiaduran eta beraz, datuaktransmititzeko abiadura elektronikoa (e-paper) agertu zen.
higi daiteke. handitu egiten da.

Behar berriak, material berriak 209