Pod względem ustrojowym Rzym okresu wczesnego cesarstwa nie wiele różnił się od republiki.

Cesarze,
choć de facto byli monarchami, utrzymywali szereg republikańskich instytucji i urzędów. Między innym
nadal działał rzymski Senat oraz konsulowie.

Pierwszym cesarzem był Oktawian August. Przyjął on przydomek Cezar, na cześć swojego wuj – Juliusza
Cezara. Używał także tytułu imperatora, oznaczał on tytuł wodza. August posługiwał się także tytułem
Augustus, co znaczyło wywyższony przez bóstwo. Stąd przeszedł do historii pod imieniem – Oktawian
August. Określono go mianem princepsa (łac. Pierwszy). Był zgodnie z tą terminologią pierwszym
obywatelem Rzymu oraz najbardziej znaczącym politykiem. Od tego cesarskiego tytułu pochodzi
określenie ustroju przez niego wprowadzonego – pryncypat. W ręku cesarza pozostawała wyłączna
kontrola nad armią, nad najważniejszymi prowincjami państwa, a także nad powoływaniem urzędników
na część nowo utworzonych stanowisk w administracji. Zlikwidowane został komicja, a głównym ciałem
kolegialnym mającym obok cesarza największe znaczenie dla podejmowania decyzji w państwie pozostał
Senat. Kolejni cesarze mieli jednak wpływ na jego skład oraz podejmowane przez Senat decyzje. Za
czasem do grona senatorów zostali do popuszczeni także obywatele pochodzący z innych prowincji
Imperium Rzymskiego. Jedynym kryterium ich wyboru miała być ich lojalność i oddanie dla cesarza.

Oktawian August podczas swojego panowania:

usunął zgromadzenie obywateli Rzymu

utrzymał Senat i urząd konsuli; znaczenie tego pierwszego zaczęło jednak systematycznie maleć

uznał się za najwyższego kapłana

pełnił ścisłą kontrolę nad urzędnikami w prowincjach, nad namiestnikami Rzymu; częścią prowincji
zarządzał on sam

przeprowadził reformę wojska; służba od tej pory trwała od 16-24 lat; żołnierze po jej zakończeniu
otrzymywali zapłatę oraz ziemię; za jego panowania została w Rzymie utworzona armia zawodowa, która
zastąpiła „pospolite ruszenie” z okresu republiki;

Istniały dwa sile elementy, które spajały państwo. Mianowicie była to osoba cesarza (i autorytet dynastii)
oraz coraz powszechniej dokonująca się romanizacja. Państwo, choć podzielona na prowincje, między
którymi istniały znaczne różnice zarówno w sferze gospodarki, jak i w sferze kulturalnej, zachowywało
jedność w dużej mierze dzięki cesarzowi, który jako najważniejsza osoba w państwie spajał je i
integrował. Z czasem również rzymskie wzorce kulturowe stawały się coraz bardziej popularniejsze,
docierając nawet na obrzeża państwa.

Przez dwa wieki cesarstwo rzymskie cieszyło się pokojem. Rozwijał się handel oraz rozbudowywały
miasta. W II w. zaczął się powolny upadek gospodarki, kolejni cesarze byli obalani przez wojskowych,
toczyły się także walki Imperium z Persami oraz z Germanami. Po śmierci Oktawiana Augusta na tronie
zasiadł cesarz Tyberiusz, później Kaligula (okres skandali politycznych i obyczajowych; terror; cesarz został
zamordowany). Kolejno po nim panowali: cesarz Klaudiusz, Neron (za jego panowania w 64 r. wybuch
ogromny pożar Rzymu). Po jego śmierci wybuchły walki domowe w Rzymie.Wygrała je dynastia
Flawiuszy. Po nich władzę objęła dynastia Antoniuszy. W 284 r. cesarzem został Dioklecjan. Od jego
panowania ten okres w dziejach rzymskiego cesarstwa otrzymał nazwę – dominat. Dioklecjan
wprowadził władzę absolutną, władzę opartą na armii i biurokracji. Cały kraj został podzielony na
prefektury (4), na diecezje (13) oraz na prowincje (100). Przeprowadzona została reforma wojska.
Rozwijało się budownictwo wojskowe i miejskie. W 306 roku na tron cesarski wstąpił Konstantyn Wielki.
Za jego panowania utworzona została nowa stolica imperium w Konstantynopolu, zniesiono urzędy
senatorskie, oddzielono władzę cywilną od wojskowej, przeprowadzona została reforma skarbowa. W
313 r. cesarz wydał edykt mediolański, który zrównywał chrześcijaństwo z religią rzymską.