TRIBOLOGIA

Autorzy: Michał Krawiec, Tadeusz Leśniewski

Politechnika Wrocławska
Wydział Mechaniczny, Katedra Podstaw Konstrukcji Maszyn i Tribologii

Ćwiczenie Nr 2
BADANIE SMARNOŚCI SMARÓW PLASTYCZNYCH
NA APARACIE CZTEROKULOWYM

1. Wprowadzenie

Jedną z podstawowych wymagań, które powinny być uwzględnione w procesie

projektowania maszyn, obok niezawodności, niskiej energochłonności, niskich
kosztów produkcji i eksploatacji oraz estetyki wykonania, jest trwałość, która ma
bezpośredni wpływ na czas eksploatacji maszyn. Już Leonardo da Vinci zauważył, że
tarcie, które występuje we współpracujących elementach będących w ruchu, nie tylko
powoduje straty energetyczne, ale jest przyczyną zużycia warstw wierzchnich tych
elementów podczas współpracy w maszynach i urządzeniach, co ogranicza ich
trwałość. Z tego powodu została w Wielkiej Brytanii powołana grupa robocza
specjalistów pod przewodnictwem prof. P. Josta. Wyniki ich pracy zostały ogłoszone
w marcu 1966 r. w formie sprawozdania, w którym m.in. podano, że 80 procent
uszkodzeń elementów maszyn, które eliminują je z eksploatacji, a tym samym
przyczyniają się do zatrzymania maszyny czy też urządzenia, nie jest wynikiem ich
złamań, zerwań, czy uszkodzeń doraźnych, ale powstaje w wyniku różnych form
zużycia będących wynikiem procesu tarcia. Oszacowano, że zmniejszając opory tarcia
w maszynach i urządzeniach można zaoszczędzić 515 mln funtów w skali roku. Z
inicjatywy tej grupy została powołana nowa nauka Tribologia (nazwa od greckiego
słowa tribos co oznacza tarcie) do kontynuowania podstawowych badań nad tarciem,
zużywaniem i smarowaniem elementów maszyn. Badania nad procesami
tribologicznymi i wdrożenie ich wyników do praktyki mają istotny wpływ na poprawę
bilansów energetycznych i ekonomicznych, ponieważ usuwanie negatywnych
skutków tarcia w węzłach ślizgowych naraża gospodarki państw na duże straty
finansowe, czego przykładem może być RFN gdzie w 1947 r. wymiana zużytych
części w maszynach i mechanizmach przemysłu stalowego pochłonęła ponad 1,4 mld
marek, a w przemyśle górniczym 10 mld marek. Inne analizy wykazały, że 72% strat
mechanicznych powstających podczas przemiany energii w silniku spalinowym
spowodowanych jest tarciem. Natomiast ponad 50% paliwa pobieranego przez
samochody tracone jest na tarcie w ich ruchomych węzłach. W wielu wypadkach
koszt postoju maszyn i urządzeń przewyższają koszty materiałów i robocizny
potrzebnej do ich naprawy.
Najskuteczniejszą metodą obniżenia do minimum negatywnych skutków tarcia,
jest taki dobór cech geometrycznych i materiałów tribologicznych dla węzłów
ślizgowych, żeby działały w warunkach tarcia płynnego. W rzeczywistości w węzłach
ślizgowych o ruchu wahadłowym, czy posuwisto zwrotnym dominuje tarcie mieszane.
Nawet w węzłach smarowanych hydrodynamicznie podczas rozruchu i wybiegu czopa
pojawia się tarcie mieszane. Przykładem tego typu par ciernych mogą być
wysokoobciążone przeguby wolnoobrotowe, np. w ładowarkach i koparkach, w
maszynach dźwigowych (chwytaki). Znaczny udział tarcia suchego i granicznego w
procesie tarcia mieszanego obok znacznych strat energetycznych i materiałowych
(zużycie elementów) może doprowadzić do zatarcia, co w przypadku przekładni
zębatych stanowi jedną z najczęstszych przyczyn poważnych awarii i dużych strat
finansowych związanych z ich usuwaniem.
Istnieje kilka rodzajów zużycia tribologicznego. Na rys. 1 podane są podstawowe,
elementarne procesy zużycia.

Rys. 1. Rodzaje zużycia [1]

W rzeczywistości w węźle ślizgowym nie występuje tylko jeden rodzaj zużycia.

Jeden z nich jest procesem dominującym i to on decyduje o rodzaju i wielkości
zużycia. W tabeli 1 scharakteryzowano (wg. Kosteckiego) intensywność niszczenia
tarciowej warstwy wierzchniej przez różne rodzaje zużycia oraz związane z nimi
występujące współczynniki tarcia w odniesieniu do prędkości i głębokości jej
niszczenia.
Tabela 1. Charakterystyka poszczególnych rodzajów zużycia [12]

Rodzaj zużycia Współczynnik Głębokość niszczenia Prędkość niszczenia

tarcia warstwy wierzchniej warstwy wierzchniej
[mm] [µm/godz.]
Utleniające 0,01÷0,1 0,001÷0,01 0,05÷0,1
Ścierne mechaniczno- 0,05÷0,3 do 0,1 do 0,5
chemiczne
Ścierno- korozyjne 0,1÷1,0 do 0,5 do 0,5
Cieplne 0,5÷40 do 3÷4 10÷15
Adhezyjne 0,1÷1,0 do 1,0 1÷5
Ścierne - do 0,5 0,5÷50
Zmęczeniowe stykowe - do 5,0 -
(pitting)

Zgodnie z postulatem Kragielskiego warunkiem koniecznym do normalnego

przebiegu tarcia i zużycia w węzłach ślizgowych działających w obszarze tarcia
mieszanego jest zapewnienie warstwie wierzchniej współpracujących elementów
dodatniego gradientu wytrzymałości na ścinanie. Optymalizację wartości tego
gradientu, według kryterium minimum tarcia i zużycia, prowadzi się przez
nowoczesne technologie konstytuowania optymalnej warstwy wierzchniej, dobór
materiałów oraz odpowiednie komponowanie środków smarnych. Technologiczny
sposób przeciwdziałania zużyciu, osiągany jest za pomocą:
– obróbki cieplnej (hartowanie powierzchniowe),
– obróbki cieplno-chemicznej (np. azotowanie utwardzające, nawęglanie,
cyjanowanie, chromowanie dyfuzyjne),
– obróbki plastycznej (np. młotkowanie, dogniatanie),
– pokryć i powłok (np. niklowanie chemiczne, napawanie, fosforowanie).
Jednak działania poprzez modyfikację warstwy wierzchniej współpracujących
materiałów są na ogół mało efektywne ze względu na brak możliwości regenerowania
tych warstw w czasie eksploatacji węzła ślizgowego. Również dobór optymalnego
materiału, modyfikacja struktury stali np. nanododatkami jest nadal w fazie
rozpoznawania. Natomiast badania tribologiczne pokazują, że stosowanie smaru jest
bardzo efektywnym sposobem w optymalizacji tego gradientu. Zostało empirycznie
wykazane przez Garkunowa, że dostarczenie do strefy styku współpracujących po-
wierzchni warstewki smaru o grubości 100 nm, wywołało 10-krotne zmniejszenie siły
tarcia i około 100-krotne obniżenie zużycia. Dlatego podczas ćwiczenia, zajmiemy się
określaniem wpływu środka smarnego na trwałość węzła trącego.

2. Podstawowe informacje o smarach plastycznych

Środki smarowe ze względu na ich stan skupienia można podzielić na:

– gazowe - np. powietrze, dwutlenek węgla, azot, hel. Główną ich zaletą jest
bardzo niski współczynnik tarcia, ale wadą cieńsza warstwa nośna niż dla oleju,
– płynne - oleje mineralne, oleje syntetyczne, woda, emulsje i inne ciecze,
– plastyczne - na bazie olejów syntetycznych i mineralnych z zagęszczaczami,
– stałe - np. grafit, dwusiarczek molibdenu, ołów, cyna, cynk, miedź.
Stałe środki smarujące, a więc ciała stałe o małych oporach tarcia wewnętrznego,
można podzielić na dwie grupy:
- substancje o małej spójności wewnętrznej, np. mydła, woski, stałe tłuszcze
roślinne i zwierzęce, miękkie polimery oraz miękkie metale (ind, cyna i ołów);
- substancje o spójności anizotropowej, tj. o budowie warstwowej, np. grafit,
dwusiarczek molibdenu i wolframu.
Smary stałe stosuje się jako:
- dodatki do smarów ciekłych i plastycznych,
- powłoki nakładane z proszków, past lub lakierów.
Smary plastyczne stanowią obok olejów najliczniejszą grupę środków smarnych
stosowanych w bardzo wielu dziedzinach przemysłu. Według DIN 51 825: ”Smar
plastyczny jest konsystentnym środkiem smarnym składającym się z oleju
mineralnego i/lub oleju syntetycznego oraz środka zagęszczającego”. Smary te są
cieczami nienewtonowskimi, co oznacza, że ich lepkość zależy nie tylko od para-
metrów stanu p, T (ciśnienia, temperatury), lecz także od gradientu prędkości, a także
od czasu ich odkształcania. Zaletą smarów plastycznych jest tworzenie znacznie
grubszych warstw granicznych od olejów bazowych (od 1,2 do 3,5 razy większych).
Zagęszczacze zwiększają konsystencję smaru oraz wpływają na jego cechy użytkowe,
t.j. np.: odporność na działanie wody, utlenianie oraz zakres temperatury pracy i
możliwość przenoszenia obciążeń. Najczęściej stosowaną grupą zagęszczaczy smarów
plastycznych są mydła, które dzielą się na mydła proste i kompleksowe.
Zagęszczacze smarów plastycznych można podzielić na cztery podstawowe grupy:
1. Mydła metaliczne otrzymywane w wyniku reakcji tłuszczów lub kwasów
tłuszczowych z wodorotlenkami metali, np. wapniowe, litowe, glinowe i
sodowe.
2. Zagęszczacze organiczne, np. polimoczniki, pigmenty, grafit i sadza.
3. Zagęszczacze nieorganiczne, np. glinki bentonitowe, żel krzemionkowy, tlenek
glinu i cynku.
4. Woski naftenowe, głównie mikrokrystaliczne lub inne produkty naftowe.
 W celu polepszenia właściwości eksploatacyjnych smarów plastycznych dodaje się
do nich w procesie produkcji tzw. dodatki uszlachetniające w ilości od 0,5% do kilku
procent. Dodatki uszlachetniające do smarów plastycznych można podzielić na
następujące grupy:
1. Dodatki przeciwzużyciowe, zwane dodatkami AW i przeciwzatarciowe zwane
dodatkami EP (wysokie naciski).
2. Dodatki przeciwutleniające (inhibitory utlenienia, antyutleniające).
3. Dodatki przeciwkorozyjne (inhibitory korozji).
4. Deaktywatory metali, przeciwdziałające zjawisku przyśpieszonego utleniania
składników smaru poprzez katalityczny wpływ zdyspergowanych metali.
5. Dodatki adhezyjne, poprawiające smarowanie i przywieranie smaru do
podłoża, nadające właściwą przyczepność dla filmu smarnego.
Podstawowy, praktyczny podział smarów plastycznych ze względu na ich
przeznaczenie wyróżnia następujące grupy:
– smary przeciwcierne, zmniejszające współczynnik tarcia,
– smary konserwacyjne służące do przeciwdziałania korozji,
– smary cierne zwiększające współczynnik tarcia,
– smary przeciwcierno-konserwacyjne,
– smary uszczelniające,
– smary do specjalnych zastosowań.
W tabeli 2. przedstawiono klasyfikacje smarów plastycznych przeznaczonych do
smarowania węzłów ślizgowych maszyn, pojazdów itp. Według tej kwalifikacji
symbol smaru jest ośmioczłonowy. W tabeli 3 przedstawiono identyfikacje symbolu
smaru plastycznego wg zasad ISO 6743/9:1987.

Tabela 2. Klasyfikacja smarów plastycznych wg ISO 6743/9:1987- Rodzina X

Kolejne ele- Znaczenie danego elementu symbolu

menty
symbolu smaru
x Ogólny symbol smaru
A–E Minimalna temperatura stosowania: A (0°C, B (-20°C),
Symbol 1 C (-30°C), D (-40°C), E (poniżej -40°C)
A–G Maksymalna temperatura stosowania: A (60°C, B (90°C), C (120°C), D
Symbol 2 (140°C), E1 (160°C), F (180°C), G (>180°C).
A–I Zdolność smaru do pracy w obecności wody i ochrony przed korozją wg,
Symbol 3 tabeli 5
A–B Element opisujący zdolność do przenoszenia obciążeń:
Symbol 4 A – do zastosowań nie wymagających stosowania dodatków EP,
B – do zastosowań wymagających stosowania dodatków EP.
000 – 6 Symbol klasy konsystencji NLGI

Tabela 3. Budowa symbolu smaru plastycznego wg ISO 6743/9;1987

Symbol Klasa Rodzina Najniższa Najwyższa Odporność na Odporność na Konsystenc

klasyfika środki smaru temperatura temperatura działanie wody i obciążenia ja
cji smarn pracy pracy ochrona przed
e korozją
ISO - -L- -X- -symbol1- -symbol 2- -symbol 3- -symbol 4 Klasa wg.
NLGI

Ponieważ w oznaczeniu tym szczególnie rozbudowany jest symbol 3, opisujący

kontakt smaru z wodą i stopień ochrony przed korozją, w tabeli 4 przedstawiono
zasadę jego budowy.
 Tabela 4. Sposób wyznaczania symbolu 3 (w oznaczeniu smaru wg ISO 6743/9:1987)

Warunki środowiska Ochrona przed korozją Symbol 3

L L A
L M B
L H C
M L D
M M E
M H F
H L G
H M H
H H I

Litery w tabeli 4 oznaczają:

– warunki środowiska: L - suche, M - wilgotne, H - wymywanie wodą,
– ochrona przed korozją: L - bez ochrony, M - ochrona w obecności wody
słodkiej, H - ochrona w obecności wody morskiej.

3. Zastosowanie

Klasyfikacja smarów plastycznych określa ich podstawowe właściwości,

przydatność i możliwość zastosowania ich w określonych celach i warunkach pracy.
Jedną z podanych już wcześniej zalet smarów plastycznych, jest tworzenie znacznie
grubszych warstw granicznych od olejów bazowych. Sprawiło to, że znalazły one
powszechne zastosowanie do smarowania węzłów ślizgowych pracujących przy tarciu
mieszanym. Jednak przy dużych naciskach i prędkościach poślizgu smary plastyczne
nie zapewniają dobrych właściwości smarnych. Powodem tego jest stosunkowo niska
temperatura desorpcji warstwy granicznej utworzonej przez nie na smarowanych
powierzchniach współpracujących elementów. Polepszenie tych własności można
osiągnąć w prosty i efektywny sposób przez wprowadzenie w skład smarów
plastycznych tzw. napełniaczy, tj. substancji o zróżnicowanym stężeniu,
nierozpuszczalnych w plastycznej osnowie i nie zaburzających struktury koloidalnej
smaru. Napełniaczami smarów plastycznych z reguły są smary stałe, np. grafit,
dwusiarczek molibdenu, policzterofluoroetylen (PTFE), które powodują zwiększenie
efektywności utworzonej kompozycji od kilku do około 100% (w stosunku do smaru
nienapełnionego).
Smary o niższej liczbie penetracji, a więc smary bardziej konsystentne, utrzymują
się trwale na powierzchniach tarcia i w szczelinach smarowych, nie wypływają z nich
podczas postoju i przy zmiennych warunkach ruchu. Konsystencja smarów
plastycznych, a także dobra ich przyczepność do powierzchni metalowych,
umożliwiają stosowanie tych środków smarnych w węzłach ślizgowych, w których
szczelina nie jest usytuowana poziomo. Cechy te wpływają też korzystnie na przebieg
tarcia i zużywania podczas rozruchu (na powierzchniach roboczych pozostaje bowiem
zawsze odpowiednia warstewka smaru). Należy jednak zaznaczyć, że rozruch
zespołów tribomechanicznych smarowanych smarem plastycznym może być niekiedy
trudniejszy niż rozruch takich zespołów smarowanych olejem. Czego przykładem jest
np. rozruch elementów łożyskowanych tocznie, w niskich temperaturach, przy zbyt
grubej warstwie smaru plastycznego. Opór ścinania warstewek smaru może być w
takich warunkach o wiele większy niż opór warstewek oleju.
 W wolnoobrotowych węzłach tarcia maszyn roboczych ciężkich, takich jak np.
maszyny dźwigowe, budowlane, drogowe, górnicze, rolnicze itp., zapełnienie
szczeliny smarowej smarem plastycznym zabezpiecza te węzły przed dostępem
zanieczyszczeń z zewnątrz. W maszynach i urządzeniach, w których niedopuszczalne
jest zanieczyszczenie produktu, smar plastyczny jest korzystniejszy niż olej, który
wyciekając mógłby ten produkt uszkodzić (np. w maszynach przemysłu spożywczego,
w maszynach papierniczych, włókienniczych itp.).
Smary plastyczne, szczególnie smary sodowe, zabezpieczają smarowane elementy
przed korozją. Jednakże przy oddziaływaniach wody morskiej, zasad lub kwasów
muszą one mieć specjalne dodatki.
Na ogół nośność zespołów ślizgowych smarowanych smarami plastycznymi jest,
szczególnie w warunkach tarcia granicznego, większa niż nośność zespołów
ślizgowych smarowanych olejami. Powodują to mydła, które zwiększają trwałość
graniczną (przyścienną) warstewki smaru.
Szczególną zaletą smarów plastycznych jest możliwość ich stosowania do
smarowania okresowego, co jest niezwykle istotne w wypadku smarowania
trudnodostępnych miejsc w maszynach, a także upraszcza systemy smarowania i
ułatwia obsługę podczas smarowania maszyn. Stosuje się je np.: przez nałożenie
odpowiedniej porcji w komorze magazynowej danego węzła tribomechanicznego
(napełnienie ok. 1/3 wolnej przestrzeni w obszarze łożyska tocznego), za pomocą
odpowiedniego dawkowania mechanicznego (w układach smarowania centralnego)
lub ręcznego (dosmarowywanie za pomocą pras smarowych), oraz wreszcie jako
zabieg powlekania smarem powierzchni roboczych w określonych (zazwyczaj
dużych) odstępach czasu. Przykładem ostatniego sposobu stosowania smarów
plastycznych może być smarowanie lin kolejek linowych, wyciągów (wind) i innych
urządzeń dźwigowych.
Do wad smarów plastycznych, oprócz wymienionej wady dotyczącej rozruchu w
niskich temperaturach, należą:
– brak odporności niektórych smarów na działanie wilgoci,
– gorsze odprowadzanie ciepła niż przy stosowaniu olejów,
– niemożność stosowania smarowania obiegowego; smary plastyczne można
stosować tylko w przelotowych układach smarowniczych,
– trudności w transportowaniu smarów w rurociągach układów centralnego
smarowania w ujemnych temperaturach, a więc np. w maszynach pracujących w zimie
na wolnym powietrzu. Należy jednak dodać, że wadę tę usuwa się przez stosowanie
odpowiednich olejów bazowych (o małej lepkości i niskiej temperaturze krzepnięcia)
oraz przez odpowiednią modyfikację struktury smaru (która zawierałaby krótkie,
miękkie włókna).
Wymienione właściwości i zalety smarów plastycznych pokazują, że te środki
smarne stanowią dobre uzupełnienie olejów smarnych i stosuje się je wszędzie tam,
gdzie olejów stosować nie można, bądź też tam, gdzie właściwości smarów
plastycznych zapewnią większą nośność węzłów tarcia lub większą ich odporność na
zużycie.

4. Badania tribologiczne

Procesy tribologiczne, tj. tarcie i zużywanie, są funkcją wielu czynników wśród

których do najważniejszych zalicza się nacisk, prędkość poślizgu, rodzaj smaru i
współpracujących materiałów. Fakt różnorodności wpływu tych wielu czynników
powoduje, że dotychczas nie udało się zbudować ogólnego matematycznego modelu
tarcia mieszanego. Model ten pozwoliłby dokładnie określić wpływ tych
najważniejszych czynników na wartość tarcia i zużycia w konstruowanych węzłach
ślizgowych pracujących w obszarze tarcia mieszanego. Dlatego w dalszym ciągu
zarówno opis procesu tarcia mieszanego jak i informacje użytkowe po tym procesie
opierają się na badaniach doświadczalnych nazywanych badaniami tribologicznymi.
Są one realizowane w warunkach laboratoryjnych i eksploatacyjnych.
W badaniach laboratoryjnych usiłuje się zamodelować rzeczywiste warunki pracy
styku tarciowego maszyny geometrią styku, kinematyką i dynamiką obciążenia,
prędkością ruchu, temperaturą, smarowaniem współpracujących elementów. Badania
te charakteryzują się łatwością przeprowadzania pomiarów, dość dużą
powtarzalnością wyników oraz mniejszymi kosztami w porównaniu do badań
eksploatacyjnych.
Badania eksploatacyjne można podzielić na:
- programowe,
- nieprogramowe (statystyczne).
W programowych badaniach eksploatacyjnych najpierw na maszynie rejestruje się
statystycznie wartości parametrów przewidzianych programem, takich jak np.
prędkość, obciążenie, temperaturę, które charakteryzują pracę tej maszyny. Następnie
sporządzany jest program modelujący warunki eksploatacyjne.
Wybór maszyny, z pośród wielu wyprodukowanych przez instytucje badawcze
(tabela 5), do badań tribologicznych jest uzależniony od następujących warunków:
- kinematyki ruchu współpracujących elementów maszyn,
- dynamiki obciążenia kojarzonych elementów maszyn,
- geometrii styku trących elementów maszyn,
- rodzaju tarcia uwzględniającego smarowanie i chłodzenie,
- wymiarów kojarzonych elementów maszyn.
Ważnym kryterium w klasyfikacji maszyny jest makrogeometria badanego styku.
Najczęściej spotyka się skojarzenie próbki z przeciwpróbką w styku punktowym (kula
– dysk), styku liniowym (cylinder – dysk) oraz styku powierzchniowym (płaszczyzna
–płaszczyzna) rys. 2.
Rys. 2. Schematy styków tarciowych stosowanych w badaniach tarcia ślizgowego i zużycia: a) trzpień –
tarcza, b) trzpień – płaszczyzna, c) trzpień – cylinder, d) płaszczyzna – płaszczyzna, e) trzpień –
płaszczyzna, f) płaszczyzna dociskowa – obracający się cylinder, g) skrzyżowane cylindry, h) cztery kule

Podczas badań trzeba mieć na uwadze, że na skutek odkształceń sprężystych lub

plastycznych i postępującego procesu zużywania się współpracujących elementów
skojarzenia, styk punktowy (w szczególności) czy liniowy może zmienić się w styk
powierzchniowy. W zależności od rozwiązania konstrukcyjnego maszyny, współpraca
elementów węzłów tarcia może odbywać się ruchem tocznym, ślizgowym lub toczno
ślizgowym przy obciążeniu stałym, zmiennym lub udarowym. Mechanizm
obciążający może realizować naciski poprzez układ mechaniczny (sprężyna, ciężar),
hydrauliczny, pneumatyczny lub magnetyczny. Natomiast ciepło może być
odprowadzane z węzła tarcia przez naturalną wymianę ciepła z otoczeniem lub
poprzez wymianę wymuszoną gdy płyny chłodzące opływają lub przepływają przez
elementy trące. Wymienione cechy charakterystyczne maszyn tribologicznych
przedstawiono w tabeli 5.

Tabela 5. Cechy charakterystyczne przykładowych typów maszyn do badania tarcia i zużycia

Sposó Nacisk
Cechy Kształt Warunki
Rodzaj Geometria Kształt b podcza Warunki
maszyny przeciwprób wymiany
ruchu styku próbki obcią- s tarcia
ki ciepła
żenia badań
Typ
Kulka

eniem
Tocze

ętrzne
ętrzne
zmien

smaru
płaski

płaski
Kloce
Kloce

Kloce
walco

ściern

wewn
tarcza

ciężar
czyzn
walec
walec
walec
czyzn

ślizga
wymi
esuch

chłod
chłod
kulka

tuleja

tuleja

wobe

otocz
krąże

krąże

ności
spręż

zenie
zenie
Tarci
Tarci
Tarci

zewn
cz
płasz

płasz

stały
inny

inny

nap.

yna
nie

wy

em

ny

maszyny
ana
k
k
k

k
k

e
e

e
a-

a-

nie
 okresowy
ciągły
Czterok
+ + + + + + + +
ulowa
Amsler + + ++ + + + + + + + + +
Timken + + + + + + + +
Almen-
Wieland
Skoda-
+ + + + + + + +
Savin
Falex + + + + + + + + +
KEWA
+ + + + + + + + + + +
T-1
Trzy
+ + + + + + + + + +
rolki
Rolka-
+ + + + + + + + +
tarcza
SBOP + + + + + + + + +
Beidebr
+ + + + + + + + +
ock
Mohr i
Federho + + + + + + + + +
ff
SAE + + + + + + + + + +
Koch + + + + + + + +
Barwell
+ + + + + + + + + + + + +
Strong
MS1,
+ + + + + + + + + +
MS2
Susuki + + + + + + + + + + +
Siebel-
+ + + + + + + + +
Kehl
Zygmun
+ + + + + + + + +
t
KE1 + + + + + + + +

Pomiar tarcia oraz intensywności zużywania i wartości zużycia można

przeprowadzać za pomocą następujących metod ilościowych: wagowej, metrycznej,
sztucznych baz, profilografowania, pneumatycznego pomiaru mikrometrycznego,
pomiaru ciśnienia i natężenia przepływu płynów przepływających przez szczelinę
między trącymi elementami, czujników dynamometrów puszkowych, czujników
indukcyjnych, pomiarów tensometrycznych i izotopów promieniotwórczych.
Natomiast zmierzone wartości oporów tarcia można przedstawić w funkcji obciążenia,
czasu, zużycia, prędkości i temperatury styku współpracującej pary trącej lub zużycie
w funkcji ciśnienia, natężenia przepływu i przemieszczenia.
Jednym z najbardziej popularnych i powszechnie wykorzystywanych urządzeń
(tribometrów) do badań tribologicznych (w szczególności środków smarnych) jest
tzw. aparat czterokulowy. O popularności aparatu czterokulowego świadczą artykuły
ukazujące się w najbardziej renomowanych, międzynarodowych czasopismach
tribologicznych i tribochemicznych, autorstwa badaczy z różnych regionów świata.
Pozwala on w tani i szybki sposób zrealizować badania (w szczególności oznaczenia:
granicznego obciążenia zużycia Goz, lub granicznego obciążenia zatarcia Foz przy
narastającym obciążeniu, które jest odpowiednikiem obciążenia zespawania Fz).
Rozpowszechnienie tego stanowiska badawczego wynika z jego podstawowych zalet,
do których należy powtarzalność wyników, dokładność, wiarygodność pomiaru i
stosunkowo krótki czas trwania badania.

5. Cel ćwiczenia

Celem ćwiczenia jest ocena smarności smarów plastycznych według

znormalizowanej metody (PN-76/C-04147) przy użyciu tribometru, tzw. aparatu
czterokulowego. Badania realizowane na tym testerze służą do określania własności
smarnych olejów i smarów, poprzez określenie parametrów związanych ze smarnością
tych środków. Jest to ważne, ponieważ odporność na zacieranie i zużywanie jest
uzależniona od trwałości warstwy granicznej substancji smarującej i może być
wykorzystywana jako jej miara.

5.1 Tarcie graniczne, warstwa graniczna,

smarność

Tarcie graniczne nazywane niekiedy tarciem w warstwie granicznej (przyściennej)

jest pojęciem różnie definiowanym przez naukowców. Istotę tarcia granicznego podał
jako pierwszy W. B. Hardy w 1936 r. Według tego badacza, tarcie graniczne zachodzi
wówczas gdy warstewka smaru jest tak cienka, że znajduje się w obszarze działania sił
powierzchniowych ciała stałego. Mechanizm tego tarcia tłumaczył on zjawiskiem
adsorpcji fizycznej molekuł smaru na smarowanych powierzchniach. Natomiast wg
Kosteckiego tarciem granicznym określa się tarcie we wtórnych strukturach
powstających podczas fizyko-chemicznego oddziaływania pomiędzy plastycznie
odkształconymi powierzchniami, a otaczającym je ośrodkiem.
Zgodnie z procesem tworzenia warstwy granicznej wg Hebdy i Wachala,
cząsteczki cieczy smarującej znajdujące się w zasięgu działania pola sił
powierzchniowych ciała stałego, zmniejszają swoją ruchliwość. Działanie pola
elektrostatycznego powoduje polaryzację indukowaną i związaną z nią orientacją
cząsteczek równolegle do linii działania sił. Taka orientacja cząsteczek powoduje
zwiększenie przestrzennego ich uporządkowania i upakowania w jednostce objętości.
Powoduje to z kolei zwiększenie lepkości i gęstości cieczy w strefie
przypowierzchniowej. Wysoki stopień uporządkowania powoduje również
zwiększenie oddziaływań międzycząsteczkowych i powstanie ciała kwasi-
krystalicznego. Tak więc ciecz w pobliżu powierzchni ciała stałego ma inne własności
niż w pozostałej objętości cieczy, tworząc oddzielną fazę przypowierzchniową zwana
warstwą graniczną. Graniczna warstwa jest trwała, dopóki jej odporność na
przerwanie jest większa lub równa oddziaływaniom niszczącym. Z chwilą jej
przerwania może nastąpić oddzielanie cząstek materiału (zużycie), a nawet zgrzanie
współpracujących elementów. Smarność jest własnością substancji smarującej
charakteryzującą jej zachowanie w warunkach tarcia granicznego. Określa ona
zdolność do wytworzenia i utrzymania stałej warstwy granicznej na ciałach stałych.
Podatność ta jest różna w stosunku do różnych rodzajów ciał stałych, z którymi
kontaktuje się substancja smarująca. Miarą smarności jest trwałość warstwy
granicznej, a wiec trwałość związania substancji smarującej z podłożem oraz zdolność
jej do odbudowania.
 6. Przebieg ćwiczenia
Aby wyznaczyć właściwości środka smarnego między współpracującymi
elementami (określić smarność, czyli efektywność smarowania) stosuje się aparat
czterokulowy. Budowę stanowiska i metodologię prowadzenia badań opisano w
normach PN-76/C-04147, ASTM D 2266 i ASTM D 2596. W niniejszym ćwiczeniu
posłużymy się polską normą PN-76/C-04147 „Badanie własności smarnych olejów i
smarów”.
Przedmiotem tej normy jest badanie własności smarnych olejów i smarów w
aparacie czterokulowym, obejmujące oznaczanie:
- wskaźnika zużycia pod obciążeniem Ih i obciążenia zespawania Fz,
- obciążenia zacierającego Ft,
- granicznego obciążenia zużycia Goz.
Niestety, w trakcie ćwiczenia, z uwagi na ograniczony czas trwania laboratorium,
przeprowadzone zostanie jedynie oznaczenie granicznego obciążenia zużycia Goz dla
smarów plastycznych wybranych przez Prowadzącego.
Podczas realizacji ćwiczenia należy:
- wybrać co najmniej dwa smary plastyczne do realizacji ćwiczenia (jeśli jest to
możliwe to jeden może być z napełniaczem),
- przygotować tribometr do przeprowadzenia testu oznaczenia,
- wykonać oznaczenie Goz oraz zmierzyć na kulkach średnice skaz powstałych w
wyniku ich zużycia,
- opracować wyniki. Wyliczyć wartości Goz oraz przedstawić je na wykresie
słupkowym, w celu ułatwienia dokonania analizy smarnościowej badanych smarów
plastycznych,
- napisać stosowne wnioski.

6.1. Węzeł tarcia i użyte materiały

Do realizacji ćwiczenia wykorzystany będzie aparat czterokulowy zawierający

węzeł tarcia utworzony z czterech kulek ułożonych w formie czworościanu
foremnego, przedstawiony schematycznie na rys. 3. Trzy dolne kulki (3) są
unieruchomione w miseczce (1), przy czym cała miseczka ma możność obrotu w celu
pomiaru momentu tarcia , a czwarta (górna) kulka zamocowana jest w uchwycie (2) i
dociskana do nich pod nadanym obciążeniem oraz wprawiana w ruch obrotowy z
prędkością 1450 ± 50 obr/min.
Uchwyt unieruchamiający kulki powinien zabezpieczać całkowite zanurzenie
kulek dolnych w produkcie smarowym. Ilość produktu badanego wprowadzonego do
uchwytu wynosi 8 ± 2 cm3.

Użyte w testach kulki, to kulki łożyskowe ze stali 100CR6 o średnicy 12,7 mm

wykonane w 16 klasie dokładności i grupie wymiarowej S=0 μm. Pozostałe cechy
kulek zgodne z PN-83/M-86452.
 Rys. 3. Węzeł tarcia aparatu czterokulkowego: 1 - uchwyt unieruchamiający kulki dolne, 2 — uchwyt
wprawiający w ruch obrotowy kulkę górną, 3 — poziom produktu smarowego.

6.2. Przygotowanie aparatury do oznaczania

Przed każdym biegiem aparatu, dokładnie oczyścić, przemyć benzyną ekstrakcyjną

oraz wysuszyć na powietrzu, cztery nowe kulki, uchwyt kulek dolnych wraz z
elementami zaciskowymi i uchwyt kulki górnej. Po umyciu i wysuszeniu kulek nie
dotykać gołymi rękami. Sprawdzić wizualnie, czy powierzchnie kulek nie wykazują
uszkodzeń i czy stan powierzchni uchwytu utrzymującego kulki zapewnia właściwe
ich zamocowanie.
Uchwyt kulek dolnych napełnić badanym smarem plastycznym o temperaturze 20
± 5 0C, uważając, aby nie powstały w nim pęcherzyki powietrza. Następnie trzy kulki
umieścić i unieruchomić w uchwycie kulek dolnych oraz usunąć nadmiar
wyciśniętego smaru. Czwartą kulkę wraz z jej uchwytem umocować w aparacie. Po
zamocowaniu uchwytu dolnego (z zablokowanymi kulkami), można obciążyć węzeł
tarcia wymaganym obciążeniem nadanym, unikając gwałtownych zmian obciążenia,
które mogłyby zdeformować powierzchnię kulek.
Sprawdzić przez pokręcenie uchwytem kulek dolnych prawidłowość usytuowania
elementów węzła tarcia i należy wykonać badanie.

6.3. Wykonanie oznaczania granicznego obciążenia

zużycia Goz

Analizowane zostaną minimum dwa środki smarne wybrane przez Prowadzącego.

Uzyskane wyniki pozwolą na porównanie skuteczności smarowania tych smarów.
Zasada oznaczania polega na przeprowadzeniu w czasie 60-sekundowego biegu
zespołu czterech kulek stalowych ułożonych w formie czworościanu foremnego (rys.
4) w obecności produktu smarowego pod stałym obciążeniem nadanym i obliczeniu
nacisków jednostkowych w węźle tarcia na podstawie wielkości średniej średnicy skaz
d powstałych na kulkach nieruchomych (rys 5).
Węzeł tarcia należy obciążyć obciążeniem nadanym F równym 150 daN, unikając
gwałtownych zmian obciążenia, które mogłyby zdeformować powierzchnie kulek.
Dopuszcza się wykonywanie oznaczania przy innych obciążeniach nadanych
będących wielokrotnością 50 daN, z tym że należy je podać w wyniku oznaczania (np.
dla obciążenia nadanego F równego 200 daN i średniej średnicy skaz d równej 1 mm
należy zapisać: Goz(200) = 104 daN/mm2).
Po zakończeniu biegu odciążyć węzeł tarcia, zdemontować uchwyty kulek, kulki
dolne umyć w benzynie ekstrakcyjnej i zmierzyć średnice powstałych na każdej kulce
skaz w kierunku równoległym i prostopadłym do śladów tarcia (rys. 5). Ślady
mniejsze od 1 mm zmierzyć mikroskopem z dokładnością do 0,01 mm, a pozostałe za
pomocą lupy z dokładnością do 0,1 mm. W przypadku gdy krawędzie skaz są
niewidoczne na skutek zakrycia wydartym metalem, należy je przed pomiarem
odsłonić przez usunięcie tego metalu za pomocą ostrego noża. Obliczyć i zapisać
średnią średnicę skaz d.
Następnie trzykrotnie powtórzyć testy dla pierwszego smaru i wykonać
analogiczne badania dla kolejnego. Z uwagi na dużą powtarzalność wyników, za
wynik oznaczania przyjąć średnią arytmetyczną wyników co najmniej trzech oznaczań
nie różniących się od ich średniej arytmetycznej więcej niż o 10%.

Rys. 4. Przykład kulek tworzących węzeł aparatu czterokulowego (zespawanych)

 Rys. 5. Przykład kulek po badaniu oraz sposób wykonania pomiaru średnic skaz

6.4. Opracowanie wyników badań

Graniczne obciążenie zużycia Goz obliczyć w daN/mm2 wg wzoru (1):

F
Goz  0,52
d2 (1)

gdzie:
F – obciążenie nadane, daN,
d – średnia średnica skaz na powierzchni kulek, mm,
0,52 – współczynnik uwzględniający rozkład sił w węźle tarcia.

Na podstawie wyników sporządzić wykres (słupkowy) Goz dla badanych smarów

(rys. 6).
 Rys. 6. Wskaźnik granicznego obciążenia zużycia Goz dla przebadanych środków smarnych - przykład

Na podstawie otrzymanych charakterystyk badanych środków smarnych, należy

porównać ich efektywność smarowania – większa wartość wskaźnika Goz świadczy o
lepszej smarności smaru.
Dodatkowo, w trakcie prowadzenia ćwiczenia, możliwy będzie zapis przebiegu
momentu tarcia MT w czasie pomiaru (rys. 7). Najlepszą efektywność smarowania
wskazywać będzie smar dla którego zarejestrowano najmniejsze maksymalne wartości
MT i najkrótszy czas odbudowy warstwy granicznej.
 Rys. 7. Przebieg momentu tarcia MT w czasie t dla przebadanych olejów

Literatura:
[1] Jost H. P.: Lubrication (Tribology) Education and Research A Report on the Present Position and
Industry's Need. London: H.M. Stationary Office 1966.
[2] Blicharski M., Inżynieria powierzchni. WNT, Warszawa 2009.
[3] Lawrowski Z., Tribologia, Tarcie zużywanie smarowanie. Oficyna Wydawnicza Politechniki
Wrocławskiej, Wrocław 2008.
[4] Czichos H., Krischke K., Investigation into film failure (transition point) of lubricated
concentrated contact, Wear, 1972, Vol. 22(3), pp. 321–356.
[5] FUKS G. I., Vlijanie polimolekularnogo graničnogo sloja na statičeskoe trenie. Zb. „Teoria
smazočnogo dejstvija i novye materialy”, , Nauka, Moskva 1965.
[6] Krawiec S, Lawrowski Z., Einfluss des Graphitzustandes auf die Schmierfähigkeit der
Mischung: Schmierfett – Graphit, Schmierungstechnik, 1980, Nr 7, s.215-217.
[7] Krawiec S., Wpływ synergizmu wybranych napełniaczy w smarze na zwiększenie trwałości
ślizgowych węzłów maszyn, Oficyna Wydawnicza PWr, Wrocław 1998.
[8] Hebda M., Wachal A., Trybologia, WNT, Warszawa, 1980.
[9] Płaza Stanisław, Margielewski Leszek, Celichowski., Wstęp do tribologii i trybochemia,
Wydawnictwo uniwersytetu Łódzkiego, 2005.
[10] Bhushan B., Gupta B. K., Handbook of Tribology, Mc Graw-Hill, Inc. 1991.
[11] Bhushan B., Introduction to Tribology, John Wiley & Sons, Inc, New York 2002.
[12] Kostecki B. J., Nosowski J. G., Bersadski L. I., Karaułow A. K., Nadieżnost' i dołgowiecznost’
maszyn, Technika, Kijew 1975.
[13] Badania tribologiczne Polskie Towarzystwo Tribologiczne, 2002-2010.
[14] Capanidis D., Czarny R., Kleszczyński A., Lawrowski Z., Laboratorium tribologii, Wrocław:
PWr, 1988.
 TRIBOLOGIA

Politechnika Wrocławska
Katedra Podstaw Konstrukcji Maszyn i Tribologii

Sprawozdanie z zajęć laboratoryjnych nr 2

BADANIE SMARNOŚCI SMARÓW PLASTYCZNYCH
NA APARACIE CZTEROKULOWYM

Data: Prowadzący:

Lp. Lista studentów: Ocena:

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.

1. Materiały i warunki prowadzenia badań:

a) Materiał kulek: ………………..

b) Badany smar plastyczny I. ………………..
II. ………………..
III. ………………..
c) Prędkość obrotowa n [obr/min]: ………………..
d) Temperatura otoczenia [ C]: o
………………..
e) Czas próby t [s]: 60s
f) Przyjęte obciążenie F [daN]: …………………
 2. Wyniki oznaczania wskaźnika Goz

Badanie przeprowadzić przy obciążeniu F=150 daN lub przy obciążeniu będącym
wielokrotnością 50 daN (zgodnie z wytycznymi Prowadzącego ćwiczenie).

Graniczne obciążenie zużycia Goz obliczyć w daN/mm2 wg wzoru:

F
Goz  0,52
d2
w którym:
F – obciążenie nadane, daN,
d – średnia średnica skaz na powierzchni kulek, mm,
0,52 – współczynnik uwzględniający rozkład sił w węźle tarcia.

tabela zbiorcza średnich wartości skaz d [mm]

wartość
Goz
numer serii średnia [daN/mm2]
nazwa środka smarnego: 1 2 3 4 5 skaz d [mm]

I. …………………….

II. ……………………

III. …………………..

Wykres Goz dla badanych smarów:

3. Wnioski:
………………………………………………………………………
………….…………………………….……………………………
………………………………………………………………………
………………….……………………………………………………
…………………………………………………….…………………
….……………………………………………………………………
……………………………………….………………………………
………………………………………………………………………
…………………….…………………………………………………
………………………………….……………………….…………
………………………………………………………………………
…………………………………….…………………………………
………………………………………………………………………
…….……….………………………………………………………
………………………