TIJDSCHRIFT VOOR GESCHIEDENIS 271

www.tijdschriftvoorgeschiedenis.nl
Uitgave: Amsterdam University Press

Ingenieurs van de samenleving

De opkomst van het technocratisch denken in de Verenigde Staten en Nederland

Peter Rodenburg

TVGESCH 127 (2): 271–291

DOI: 10.5117/TVGESCH2014.2.RODE

Abstract
After World War I the technocratic movement Technocracy Inc. was established in the
United States. Supporters of this movement were utopian engineers who wanted to eradi-
cate waste in American industry, and increasingly considered their methods applicable to
economy and society at large. Technocratic ideas also gained ground in the Netherlands
in the interwar period. The purpose of this article is to examine the emergence and devel-
opment of technocratic thought in the United States and the Netherlands in this period,
and to analyze their different patterns of development.

Keywords: Technocracy, social engineering, Progressive era, scientific left, utopianism

Na de Eerste Wereldoorlog wordt in de De term ‘technocratie’ wordt in 1919 in de

Verenigde Staten de technocratische be-
weging Technocracy Inc. opgericht. Aan-
hangers van deze beweging zijn utopische
ingenieurs die verspilling in het Ameri-
kaanse industriële productiesysteem wil-
len uitbannen en hun ingenieursmetho-
den in toenemende mate ook toepasbaar
achten op de economie en samenleving
zelf. Ook in Nederland slaan in het inter-
bellum ideeën over technocratie aan. Het
doel van dit artikel is om de opkomst en
ontwikkeling van het technocratisch den-
ken in de Verenigde Staten en Nederland
te onderzoeken en de verschillen tussen
beide landen te analyseren.
Verenigde Staten geïntroduceerd. De ety-
mologische betekenis van het woord kan
worden herleid tot de samentrekking van
techné (techniek) en kratein (beheersen)
en staat voor een besluitvormingssysteem
op grond van technische of wetenschappe-
lijke deskundigheid. In de Verenigde Staten
krijgt technocratie in het interbellum be-
kendheid dankzij het werk van de Ame-
rikaanse ingenieur Howard Scott en zijn
technocratische beweging. Hoewel tech-
nocratie tegenwoordig een overwegend
negatieve connotatie heeft, begint Scotts
technocratische beweging juist als een be-
vlogen, utopistische sociale beweging van
technici en wetenschappers. De technocra-

Guest (guest)
IP: 77.166.173.53 VOL. 127, NO. 2, 2014
On: Thu, 22 Dec 2022 21:33:37
272  Ingenieurs van de samenleving
tische beweging heeft radicale en vernieu-
wende ideeën over bestuur en maatschap-
pelijke welvaart en kent zelfs kortstondig
grote belangstelling. Kenmerkend voor het
opkomende technocratische denken is het
vertrouwen in wetenschap en het idee dat
natuurkundige principes op de samenle-
ving kunnen worden toegepast: ‘Het warm
stoken met een bunsenbrander, het warm
stoken van een ketel, het warm stoken van
de mensen van een natie zijn één en het-
zelfde probleem’.1
Hoewel de ideeën van Howard Scott
gelden als de grondgedachten van techno-
cratie ontwikkelt het technocratisch den-
ken zich verschillend in verschillende lan-
den als gevolg van verschillende culturele
en politieke omstandigheden. Als gevolg
daarvan ontstaan er in feite verschillende,
specifieke interpretaties van technocratie.
Het doel van dit artikel is om de verschil-
lende trajecten te onderzoeken die het
technocratisch denken tijdens het inter-
bellum heeft afgelegd in de Verenigde Sta-
ten en Nederland en de verschillen tussen
beide landen te analyseren. Eerst behandel
ik de ontstaansgeschiedenis van het tech-
nocratisch denken in de Verenigde Staten
en ga ik in op de belangrijkste kenmerken
van de technocratische samenleving zo-
als de technocraten die zien. Vervolgens
schenk ik aandacht aan de ontwikkeling
van het technocratisch denken in Neder-
land, waarna een afsluitende paragraaf is
gereserveerd voor de conclusies.
1 Marion King Hubbert, Technocracy study course
(New York 1934) 14. De citaten in dit artikel zijn in Ne-
derlandse vertaling opgenomen. Alle vertalingen zijn
van mijn hand tenzij anders aangegeven.
Guest (guest)
TIJDSCHRIFT VOOR GESCHIEDENIS IP: 77.166.173.53
On: Thu, 22 Dec 2022 21:33:37
Het ontstaan van de Amerikaanse
technocratische beweging
De technocratische beweging vindt haar
oorsprong in de Verenigde Staten na de
Eerste Wereldoorlog. De beweging wordt in
haar denken sterk beïnvloed door de eigen-
zinnige Amerikaanse econoom Thorstein
Veblen (1857-1929). Veblen publiceert in 1919
een serie artikelen waarin hij zich richt te-
gen de inefficiëntie en verspilling van het
kapitalistische productiesysteem. Zijn ar-
tikelen worden in 1921 gebundeld tot het
boek The engineers and the price system en
zijn sterk bepalend voor het denken van de
Amerikaanse technocratische beweging.
Hoewel orthodoxe economen voortdu-
rend de efficiënte werking van het prijs-
mechanisme benadrukken, wordt volgens
Veblen de economie in werkelijkheid juist
gekenmerkt door het veelvuldig voorko-
men van chaos en ineff iciënties, zoals
dubbel werk, het onbenut laten van pro-
ductiefactoren, verspilling van energie en
grondstoffen, speculaties, tussenhandel,
faillissementen, woekerwinsten en con-
juncturele fluctuaties. De oorzaak van deze
inefficiënties is, volgens Veblen, de irrati-
onaliteit van de zakenman. Zakenmensen
reageren primair op ontwikkelingen in de
markt, maar hun inschattingen zijn sub-
jectief en niet gebaseerd op rationele of
wetenschappelijk onderbouwde motieven.
De Britse econoom John Maynard Keynes
noemt in 1936 dit soort intuïties animal spi-
rits; dierlijke instincten.2 Maar dit ‘dierlijke’
zakeninstinct leidt slechts tot maatschap-
pelijke chaos. Het prijsopdrijvende effect
van tussenhandel bijvoorbeeld, is ronduit
‘sabotage’ van de maatschappelijke wel-
vaart, aldus Veblen.
2 John Maynard Keynes, The general theory of em-
ployment, interest and money (Londen 1936) 161-12.
Rodenburg
Tegenover de zakenman stelt Veblen de
ingenieur. De ingenieur is alles wat de za-
kenman niet is: rationeel, efficiënt, objec-
tief en wetenschappelijk, met de discipline
en het arbeidsethos van de hardwerkende
arbeidsklasse. De ingenieur begrijpt en ap-
precieert de logica van techniek en weet die
effectief toe te passen. Door ingenieurs het
productieproces rationeel te laten organi-
seren kan verspilling worden uitgeband en
een maximale welvaart worden bereikt.
Daarmee dienen ingenieurs op een apoli-
tieke manier het algemene belang, in te-
genstelling tot bijvoorbeeld zakenmensen
die slechts een persoonlijk belang dienen,
of politici, die gevoelig blijken voor poli-
tieke deelbelangen, pressiegroepen, partij-
belangen of eigenbelang. Deze kwaliteiten
maken ingenieurs bij uitstek geschikt om
niet alleen bedrijven efficiënt te managen,
maar de hele nationale economie. Veblen
pleit daarom voor een ‘Sovjet van technici’
om de industrie te hervormen en de eco-
nomie te gaan leiden. Technici moeten de
voorhoede gaan vormen van een apolitieke,
revolutionaire beweging voor een nieuw
industrieel systeem in de Verenigde Staten
die verspilling uitbant en welvaart garan-
deert. Dus, waar Marx in de kapitalistische
economische orde een onvermijdelijke te-
genstelling ziet tussen arbeid en kapitaal,
ziet Veblen er een tussen de wetenschappe-
lijke rationaliteit van technologie (‘de disci-
pline van het machineproces’) en de irrati-
onaliteit van zakenmensen, voortgekomen
uit irrelevante noties van prijs, waarde en
winst die zijn afgeleid van verouderde, pre-
industriële ideeën over eigendom.
  Aan The New School for Social Re-
search, de progressieve universiteit in New
York waar Veblen doceert, leidt hij discus-
siegroepen om zijn ideeën te bespreken. Uit
deze discussiegroepen komt de Technical
Guest (guest)
IP: 77.166.173.53
On: Thu, 22 Dec 2022 21:33:37
273
Alliance (het Technisch Verbond) voort,
een organisatie die zich profileert over-
eenkomstig Veblens ‘Sovjet van technici’
en technisch onderzoek wil toepassen op
de samenleving zelf. De groep bestaat uit
zestien mannen en een vrouw met veelal
technische beroepen zoals ingenieur, pla-
noloog of architect.3 Leider van de bewe-
ging is de flamboyante en enigmatische
figuur Howard Scott (1890-1970) over wie
talloze mythes de ronde doen. Scott zet
zichzelf neer als ‘een bohemien-achtige
ingenieur’ die van ingenieursproject naar
ingenieursproject trekt en onderwijl woont
in Greenwich Village, de kunstenaarswijk
van New York. 4 Journalist Allen Raymond
zou later aantonen dat Scott slechts over
geringe ingenieurservaring van laag ni-
veau beschikte en dat hij in de jaren twin-
tig vooral leefde van een kleine handel in
vloerwasproducten.5 Scott is bovenal een
gepassioneerd vertolker en uitdrager van
technocratische ideeën. Naast Scott maken
onder anderen architect Frederick Acker-
mann, elektrotechnisch ingenieur Bassett
Jones en planoloog en bosbouwer Benton
MacKaye deel uit van de Technical Alli-
ance. De naam van Veblen wordt – zonder
diens toestemming – aan de deelnemers-
lijst van de Technical Alliance toegevoegd.
Veblen is dan al ernstig ziek maar blijft tot
zijn dood in 1929 sympathiseren met Scott
en diens opvattingen.
3 Zie voor biografieën van deze leden: John Waring
en Lois Scheel, The Technical Alliance Profiles, onder
andere gepubliceerd in The Northwest Technocrat nr.
338 (1995), te raadplegen via www.technocracy.org/
technical-alliancetn/the-beginning/241-waringscheel.
4 William E. Akin, Technocracy and the American
dream. The Technocrat Movement, 1900-1941 (Berkeley
1977) 28.
5 Allen Raymond, Wat is technocratie?, W. Eland
vert. (Utrecht 1933).
VOL. 127, NO. 2, 2014
274  Ingenieurs van de samenleving
De eigenzinnige econoom Thorstein Veblen
wordt gezien als een van de grondleggers van
het technocratische denken. verspilling voorwaarde voor en gevolg van
Bron: Internationaal Instituut voor Sociale Geschiede-
nis, collectie Beeld- en Geluid
Net als Veblen vinden Scott en de Techni-
cal Alliance dat de Amerikaanse econo-
mie door onderbenutting, dubbel werk en
verspilling van energie en grondstoffen ver
beneden haar potentiële productiemoge-
lijkheden presteert. Scott en Veblen staan
hierin overigens niet alleen. In wat historici
als de Progressive era beschouwen, de peri-
ode van progressief denken in de Verenig-
de Staten van circa 1890 tot ongeveer 1930,
wordt dat idee breed gedragen.6 Frederick
6 Edwin Layton noemt in zijn boek The Revolt of the
engineers. Social responsibility and the American engi-
neering profession (Baltimore 1986) als typische ken-
merken van de Progressive era: i) een sterk vertrouwen
in wetenschap en technologie, ii) een zoeken naar ho-
gere efficiëntie, en iii) sociale hervormingen. Zie over
efficiëntie in de Progressive era: Samuel Haber, Effici-
Guest (guest)
TIJDSCHRIFT VOOR GESCHIEDENIS IP: 77.166.173.53
On: Thu, 22 Dec 2022 21:33:37
Taylor bijvoorbeeld, de werktuigbouwkun-
dige ingenieur en geestelijk vader van het
scientific management, ontwikkelt zijn
managementtheorie voor een hogere pro-
ductiviteit in de jaren tachtig en negentig
van de negentiende eeuw uit frustratie over
onderbenutting van de industriële moge-
lijkheden.7 Ingenieur en bedrijfsconsulent
Henry Gantt schat dat slechts twintig pro-
cent van het industriële potentieel in de
Verenigde Staten effectief benut wordt. 8
Ingenieur Herbert Hoover, de latere pre-
sident, stelt in 1921 een commissie samen
met ingenieurs van de Federated American
Engineering Association om verspilling in
de industrie te onderzoeken.9 Maar waar
Hoover model staat voor de gematigde in-
genieurs die het kapitalisme zien als een
superieure orde die door ingenieurs verder
geoptimaliseerd kan worden, zien Scott en
Veblen kapitalisme als een inherent ver-
spilzuchtig en parasitair systeem waarin
de geldende hiërarchie is.10
De reden voor deze verspilling is volgens
Scott het feit dat technologie ondeskundig
ency and uplift. Scientific management in the Progres-
sive era 1890-1920 (Chicago 1973).
7 Scientific management of Taylorisme is een ma-
nagementtheorie die zich richt op het verhogen van
de arbeidsproductiviteit door het optimaliseren van
de mens-machine-interactie in de fabriek op basis van
standaardisatie en tijdmeting.
8 Interview met Howard Scott, The birth of the Tech-
nical Alliance, beschikbaar op: www.technocracy.org/
technical-alliancetn/the-beginning/13-the-birth-of-
the-technical-alliance. Gantt is in 1916 tevens de op-
richter van The New Machine, een eerdere, weinig suc-
cesvolle technocratische organisatie.
9 Vincent Gaddis, Herbert Hoover, Unemployment
and the public sphere. A conceptual history 1919-1933
(Lanham 2005) 10.
10 C.S. Maier, ‘Between Taylorism and technocracy.
European ideologies and the vision of industrial pro-
ductivity in the 1920s’, Journal of Contemporary History
5.2 (1970) 34-35.
Rodenburg
wordt aangewend door zakenmensen, fi-
nanciers en industriëlen. Moderne techno-
logie, zo stelt hij, is de meest ingrijpende
verandering in de menselijke geschiede-
nis en sociale en politiek-filosofische den-
kers hebben onvoldoende begrepen hoe
ingrijpend technologische vooruitgang
de samenleving verandert. In de juiste
handen kan technologie voor voorspoed
en welvaart zorgen, maar in ondeskundi-
ge handen en in de context van een vrije
markteconomie kan ongecontroleerde
technologische voortuitgang catastrofale
gevolgen hebben. Het leidt tot grote maat-
schappelijke verspilling en ‘technologische
werkloosheid’; werkloosheid veroorzaakt
door technologische verandering en auto-
matisering in de industrie. Bovendien cre-
ëert het prijssysteem een groeiende schul-
denberg; machines worden al afgedankt
voordat de leningen waarmee ze betaald
zijn, zijn afgelost, waardoor schulden blij-
ven groeien. Als gevolg van de groeiende
technologische werkloosheid, het verlies
aan koopkracht en de groeiende schulden-
berg is de ineenstorting van het kapitalisme
onafwendbaar. ‘Wij hebben het feit onder ’t
oog te zien, dat de wereld betrokken is in
een crisis, die uitsluitend van technischen
aard is’ en ‘[…] dat er ook geen andere oplos-
sing voor de moeilijkheden is dan een tech-
nische oplossing, zuiver wetenschappelijk
uitgewerkt door mannen, die technisch
geschoold zijn’, aldus Scott.11 Alleen tech-
nici kunnen technologie controleren en
zo schaarste opheffen. Zakenmensen zijn
daarvoor ongeschikt omdat ze technologie
niet begrijpen en geen oog hebben voor de
uitputting van natuurlijke hulpbronnen. In
Scotts eigen woorden:
‘Als we nietsdoen en dubbelwerk eli-
mineren, dan kunnen we direct welvaart
11 Raymond, Technocratie, 26.
Guest (guest)
IP: 77.166.173.53
On: Thu, 22 Dec 2022 21:33:37
275
hebben – een welvaart die de wereld nooit
gekend heeft. Als we een manier vinden
om zuinig om te gaan met onze natuurlijke
hulpbronnen kunnen we die welvaart per-
manent maken’.12
Wat volgens Scott en de Technical Al-
liance nodig is zijn radicale social enginee-
ring-methoden om de industrie rationeel te
organiseren en de afschaffing van het prijs-
systeem. Het prijssysteem zoals dat in 1776
werd beschreven door laissez-faire-eco-
noom Adam Smith in zijn boek The wealth
of nations, is verouderd en overbodig. Het
was relevant voor de pre-industriële sa-
menleving van Smiths tijd maar het prijs-
systeem is ongeschikt om de dynamiek van
de moderne, hoogtechnologische industri-
ële samenleving te coördineren. Technici
moeten de economie gaan besturen door
meer planning, meer scientific manage-
ment en meer centrale regulering. De eer-
ste stap daartoe is verspilling opsporen en
uitbannen en de natuurlijke hulpbronnen
bestendigen. De technici moeten volgens
Scott ‘het land opmeten, de hulpbronnen
rangschikken, de mogelijkheden van na-
tuurlijke en menselijke kracht blootleggen,
de huidige verspilling openbaren en een
voorlopig ontwerp van gecoördineerde pro-
ductie en distributie uitwerken’.13 Dit wordt
de agenda van de Technical Alliance.
Ondanks de beperkte capaciteit van de
Technical Alliance start de groep een groot-
schalig onderzoek naar de Amerikaanse
industrie om verspilling op te sporen. Van
drieduizend Amerikaanse bedrijfstakken
wordt voor de periode van 1830 tot 1930 data
verzameld over productie, werkgelegen-
heid, productiviteit per arbeider, productie
van onnodige en overlappende goederen
en diensten en werkloosheid, om zo een
12 Interview Scott, The birth of the Technical Alliance.
13 Ibidem.
VOL. 127, NO. 2, 2014
276  Ingenieurs van de samenleving
percentage verspilling te kunnen bereke-
nen voor elke bedrijfstak. Het unieke aan
dit project – afgezien van de omvang – is
dat de verspilling niet berekend wordt in
geld of eenheden product, maar in paar-
denkrachten; in termen van energie dus,
waardoor menselijke en machinale arbeid
bij elkaar opgeteld kunnen worden. In feite
werkt Scott langs deze weg aan een ener-
getische theorie van waarde die moet gaan
fungeren als een vervanger voor het prijs-
systeem.14 Maar voordat de Technical Al-
liance dit onderzoek kan afronden valt de
beweging in 1921 uiteen en gaan de leden
elk hun eigen weg.
Als in de jaren dertig de Grote Depres-
sie uitbreekt en miljoenen Amerikanen
hun baan verliezen keren de kansen voor
Scott en zijn technocratische ideeën. In
1931 of begin 1932 sluit M. King Hubbert
(1903-1989), een jonge promovendus in de
geofysica, zich aan bij Scott en trekt bij
hem in.15 Hubbert zou een gerenommeer-
de hoogleraar in de geologie en geofysica
worden en doceren aan diverse universitei-
ten in de Verenigde Staten en Canada.16 Hij
zou talloze prijzen en eretitels krijgen voor
zijn toepassing van mechanica op geologie,
waaronder in 1981 de Vetlesen Prize, de ‘No-
belprijs van de aardwetenschappen’.17
14 Akin, Technocracy, 35.
15 Henry Elsner, The Technocrats. Prophets of automa-
tion (Syracuse 1967) 26.
16 Zie voor een uitgebreide biografie van Hubbert: Ro-
bert Dean Clarke, ‘King Hubbert, Science’s Don Quixo-
te’, Leading Edge Magazine 2 (1983); te raadplegen via
www.mkinghubbert.com.
17 Hubbert is tevens de grondlegger van de peak oil-
theorie. Op basis van een statistisch model wist Hub-
bert in 1956 te voorspellen dat de Amerikaanse olie-
productie in 1970 een piek zou bereiken en daarna zou
dalen. Hoewel Hubberts voorspelling correct is geble-
ken. geldt zijn peak oil-theorie nog altijd als een omstre-
den theorie.
Guest (guest)
TIJDSCHRIFT VOOR GESCHIEDENIS IP: 77.166.173.53
On: Thu, 22 Dec 2022 21:33:37
Hubbert is onder de indruk van Scotts
technocratische ideeën en wil ze van een
wetenschappelijke basis voorzien. Hij ont-
popt zich tot de belangrijkste theoreticus
van de technocratische beweging. Onder
zijn invloed wordt het idee dat energie – en
niet vraag en aanbodverhoudingen – waar-
de bepaalt verder uitgewerkt en vastgelegd
in de Technocracy study course uit 1934.18
De Technocracy study course is de officiële
studiegids van de technocratische bewe-
ging, waarin haar gedachtegoed helder en
systematisch is uitgewerkt. De studiegids
geldt tot op heden als het handboek van de
technocratische beweging.19
Hubbert dringt bij Scott aan om een
soortgelijke onderzoeksorganisatie op te
richten als de Technical Alliance. Scott
doopt de nieuwe organisatie Technocracy
Inc. en kiest de monad, een oud Chinees
symbool voor harmonie en evenwicht (dat
ook verwerkt is in het Yin-Yangteken), als
symbool voor de nieuwe organisatie. De
monad verbeeldt de harmonie en even-
wicht tussen productie, consumptie en dis-
tributie in de technocratie. Scott en Hub-
bert nemen samen het leiderschap van de
nieuwe onderzoeksorganisatie op zich, met
Scott als ‘hoofd-technocraat’ en Hubbert
als adjunct-directeur.
In 1932 raken de ontwikkelingen voor
de technocraten in een stroomversnelling.
Scott weet hoogleraar werktuigbouwkun-
de Walter Rautenstrauch van de gerenom-
meerde Columbia University (New York) te
18 De Study course vermeldt geen auteur maar het is
algemeen geaccepteerd dat Hubbert de auteur ervan is.
Volgens Hubbert is de Study course volledig gebaseerd
op de onderliggende ideeën van Howard Scott; zie Els-
ner, Technocrats, 114.
19 Alle publicaties van Technocracy Inc. zijn ‘open
source’-documenten en vrijelijk te downloaden, onder
meer van www.technocracy.org en www.technocracy.
ca. De Technocracy study course (editie 1945) is vrij te
downloaden op www.technocracy.org/study-guide.
Rodenburg 277

interesseren voor zijn idee voor een groot- en technici. Energiecertificaten worden
schalig energieonderzoek, waar Scott sinds het nieuwe betaalmiddel. Amerika, stelt
de Technical Alliance in onderbroken pe- hij, staat voor een keuze: óf doormodderen
riodes aan heeft doorgewerkt. Technocra- met het inefficiënte kapitalistische sys-
cy Inc. wordt gehuisvest aan Columbia en teem, met miljoenen werklozen als gevolg,
Rautenstrauch weet fondsen te vinden om óf kiezen voor de welvaart van de nieuwe
het onderzoek, de Energy Survey of North technocratische orde. Elk huishouden kan
America, uit te voeren. Vierendertig assis- een inkomen verdienen van $ 20.000 per
tenten worden er voor het werk ingehuurd. jaar in slechts een vierdaagse werkweek
Het resultaat van de Energy Survey zal het van vier uur per dag met 78 vakantiedagen,
denken van de technocraten sterk beïn- als technici de economie gaan leiden.
vloeden en bepalend zijn voor de beeldvor- Het omslag van The Technocrats’ Maga-
ming van technocratie bij het Amerikaanse zine uit 1933 verbeeldt deze keuze voor het
publiek. Amerikaanse volk.
Op 21 augustus 1932 presenteert Scott de
eerste voorlopige bevindingen van het on-
derzoek in een interview aan de New York
Times en de New York Herald Tribune. Scott
beweert dat de maximale werkgelegen-
heid in de Verenigde Staten al in 1919 was
bereikt en sindsdien structureel daalde. De
interviews worden in Amerika en Engeland
door vrijwel de hele landelijke pers overge-
nomen.20 In december 1932 verschijnen er
artikelen over technocratie in de New York
Tribune en Time. Op 13 januari 1933 geeft
Scott een lezing voor de New York Society
of Arts and Sciences.21 De lezing wordt via
radio landelijk uitgezonden en Scott lan-
ceert er de technocratie voor een miljoe-
nenpubliek. Scott beweert dat een groep
van technisch geschoolde mensen de eco-
nomische crisis heeft voorzien en al meer
dan tien jaar aan een oplossing werkt. Het
prijsmechanisme moet worden afgeschaft Omslag van The Technocrats’ Magazine uit
en er moet een op energieverbruik gestuur- 1933, een uitgave van Technocracy Inc.
de economie komen, geleid door ingenieurs Bron: technocracytechnatepicturearchive.blogspot.nl/

20 Raymond, Technocratie, 24. Te zien is een op hol geslagen robot – sym-

21 De lezing staat bekend als het ‘Hotel Pierre ad- bool voor de ongecontroleerde technolo-
dress’, naar de locatie van de lezing. De tekst is gepu-
bliceerd in de Northwest Technocrat 18, nr. 175 (1954) en
gische vooruitgang in het kapitalistische
raadpleegbaar via www.technocracy.org/technical- prijssysteem – die chaos (koopkrachtver-
alliancetn/howard-scott/208-societyscott of via You- lies en werkloosheid) zaait onder de be-
Tube.

Guest (guest)
IP: 77.166.173.53 VOL. 127, NO. 2, 2014
On: Thu, 22 Dec 2022 21:33:37
278  Ingenieurs van de samenleving

volking. ‘Dertig miljoen werklozen (in het
kapitalisme) of een gezinsinkomen van
$ 20.000 per jaar (in de technocratie). Wat
kies je?’ schreeuwt de begeleidende kop.
Scotts radiotoespraak is chaotisch en
onsamenhangend en roept heftige reacties
op: velen oordelen negatief maar anderen
zijn juist laaiend enthousiast. Uit alle de-
len van het land stromen de reacties binnen
op het hoofdkwartier van Technocracy Inc.
Journalisten, politici, bankiers en industri-
ëlen overstelpen de technocraten met uit-
nodigingen en verzoeken om meer uitleg
over technocratie. In de diepe crisis van
de jaren dertig worden nieuwe ideeën over
een mogelijke uitweg gretig aangegrepen.
In het hele land schieten lokale technocra-
tieverenigingen en leesgroepen als pad-
denstoelen uit de grond om de ideeën van
technocratie te bestuderen en te populari-
seren. Talloze technocratische tijdschriften
en periodieken worden spontaan opgericht
en uitgegeven. In januari 1933 – het hoog-
tepunt van de technocrazy – publiceert al-
leen al de New York Times 60 artikelen over
technocratie.22 ‘Technocratie’ is hét woord
van het jaar 1932.23
Maar Scotts radiotoespraak heeft ook
een paar minder positieve gevolgen. De
ideeën van Technocracy Inc. en de persoon
van Scott komen publiekelijk onder vuur
te liggen. Vooral ingenieurs en economen
voelen zich geroepen om de technocraten
weg te zetten als charlatans en querulan-
ten, terwijl journalist Allen Raymond een
flink aantal mythes over Scotts kleurrijke
onderwijs- en arbeidsverleden ontkracht.24
De technocraten verweren zich zo goed ze
kunnen tegen alle publieke aantijgingen.
Tien dagen na de radiotoespraak komt
het tot een breuk in de technocratische
beweging. Rautenstrauch is niet gechar-
meerd van de radicale oproep van Scott om
de Amerikaanse democratie af te schaffen
en te vervangen door een door technocra-
ten gestuurde planeconomie. Hij verbreekt
daarom de contacten met Scott en Techno-
cracy Inc. Een groep van vier technocra-
ten, bestaande uit Wayne Parrish, Harold
Loeb, Harald Rugg en Felix Fraser, splitst

Gebruik van het woord ‘Technocracy’, 1920-2000

Bron: Google NGram
22 Elsner, Technocrats, 7.
23 Zie ook: Raymond, Technocratie, 9-35.
24 Ibidem.

Guest (guest)
TIJDSCHRIFT VOOR GESCHIEDENIS IP: 77.166.173.53
On: Thu, 22 Dec 2022 21:33:37
Rodenburg
zich eveneens af van Technocracy Inc.25
Zij vinden Scotts en Hubberts energetische
analyse en hun idee voor energiecertifica-
ten niet noodzakelijk voor technocratie en
willen een meer pragmatische invulling ge-
ven aan de beweging, zonder energetische
basis. Deze ‘Columbia-groep’ blijft samen-
werken met Rautenstrauch in een nieuwe
technocratische organisatie, de Conti-
nental Committee on Technocracy (CCT).
Naast deze twee groepen in New York
ontstaan onafhankelijke technocratische
organisaties, met elke hun eigen interpre-
tatie van technocratie, zoals de American
Technocratic League in Denver, de Ameri-
can Council of Technocracy in Los Angeles,
de All American Technological Society in
Chicago, de Technocratic League of Califor-
nia en de Cooperative Technocratic Society,
beide in San Francisco.26
Na de introductie van technocratie in de
Verenigde Staten in 1932-33 waaien ideeën
over technocratie ook over naar Europa.27
In Nederland richt dr. E. H. F. van der Lely
in 1934 het Nederlands Technocratisch
Verbond op. De opvattingen van de Neder-
landse technocraten van het Verbond lijken
sterk op die van hun Amerikaanse geest-
verwanten. In de beginselverklaring van
dit verbond wordt technocratie gedefini-
eerd als ‘een systeem van productie en dis-
tributie, hetwelk georganiseerd is volgens
de eisen van een zuiver wetenschappelij-
ke techniek, bevrijd van aan een weten-
schappelijke organisatie vreemde en haar
ontplooiing belemmerende factoren’.28 Het
doel van deze vereniging is om gelijkgezin-
den samen te brengen. Daarnaast willen de
25 André Luwel, De Technocratie. Theorie en beweging
(Kampen 1980) 15.
26 Akin, Technocracy, 98.
27 Luwel, De Technocratie, 63-72.
28 H. Koch, ‘Nieuwe economie’, Synthese 2.11 (1937) 106
Guest (guest)
IP: 77.166.173.53
On: Thu, 22 Dec 2022 21:33:37
279
Nederlandse technocraten door middel van
wetenschappelijk onderzoek aantonen dat
de werkloosheid in Nederland vooral ‘tech-
nologische werkloosheid’ is, die veroor-
zaakt is door technologische vooruitgang
en rationalisatie. Ook in andere Europese
landen worden technocratische organisa-
ties opgericht: in Duitsland de Deutsche
Technokratische Gesellschaft (1933), in
Tsjecho-Slowakije Technokratická Spelèc­
nost (1933) en in Oostenrijk de Oesten-
reichische Technokratische Gesellschaft
(1935). Kenmerkend voor de Europese tech-
nocratische organisaties is dat ze, net als
de CCT, Scotts energetisme verwerpen en
zoeken naar een praktische en pragmati-
sche invulling van technocratie.
Oproep van een lokale technocratie-studie-
groep in Josephine County, Oregon; 1939. Bo-
venaan het bord is de monad, het symbool van
Technocracy Inc., afgebeeld in zilver en rood.
Bron: Library of Congress Prints & Photographs On-
line Catalog
Als Theodore Roosevelt in maart 1933 pre-
sident wordt, raakt technocratie in de Ver-
enigde Staten snel uit de belangstelling.
Roosevelt lanceert zijn nieuwe dirigisti-
VOL. 127, NO. 2, 2014
280  Ingenieurs van de samenleving
sche politiek, de New Deal, die wordt geken-
merkt door een grote mate van planning,
sturing en controle van de economie door
de overheid. Roosevelt introduceert tal
van sociaaleconomische innovaties , zoals
programma’s van openbare werken, rudi-
mentaire sociale zekerheid en nieuwe pu-
bliekrechtelijke staatsbedrijven zoals het
energiebedrijf Tennessee Valley Authority.
Roosevelts New Deal-politiek werpt lang-
zaamaan vruchten af en de werkloosheid
in de Verenigde Staten begint langzaam
maar zeker te dalen. De New Deal biedt een
aantrekkelijk en democratischer alternatief
voor de crisis dan technocratie met haar
alleenheerschappij van technici. Verschil-
lende leden van Technocracy Inc. verlaten
geleidelijk de beweging om zich in te zet-
ten voor de New Deal-politiek. Historici als
Henry Elsner en William E. Akin wijten de
uiteindelijke teloorgang van de technocra-
tische beweging dan ook in de eerste plaats
aan de populariteit en verbeeldingskracht
van de New Deal.29
De CCT kent grote organisatorische
moeilijkheden en brokkelt langzaam af,
mede doordat diverse leden overstappen
naar Scotts Technocracy Inc. Eind 1936
wordt de CCT opgeheven. Technocracy Inc.
blijft bestaan maar begint in de aanloop
naar de Tweede Wereldoorlog paramilitai-
re trekken te vertonen, onder andere door
een militant-aandoende dresscode en het
gebruik van een speciale ‘technocraten-
groet’. De Canadese tak van Technocracy
Inc. wordt tijdens de Tweede Wereldoorlog
zelfs enige tijd verboden.30 De organisatie
pleit fel voor een isolationistische koers
voor de Verenigde Staten als in 1939 de
oorlog in Europa eenmaal uitbreekt. Na de
oorlog raakt de beweging gemarginaliseerd
29 Elsner, Technocrats,187.
30 Ibidem,145.
Guest (guest)
TIJDSCHRIFT VOOR GESCHIEDENIS IP: 77.166.173.53
On: Thu, 22 Dec 2022 21:33:37
en krijgt technocratie de slechte reputatie
die zij thans nog heeft. Voor een belangrijk
deel wordt dat veroorzaakt doordat tech-
nocratie meer en meer wordt vereenzelvigd
met een politiek systeem waarin politieke
macht een doel op zich wordt.31 Hubbert
verlaat Technocracy Inc. in 1942, maar
Scott blijft tot zijn dood in 1970 de organi-
satie leiden als hoofd-technocraat. Tot in de
jaren negentig worden er in de Verenigde
Staten nog technocratische tijdschriften en
nieuwsbrieven uitgegeven.32 Met de komst
van internet worden de ideeën van Tech-
nocracy Inc. thans nog levend gehouden op
verschillende websites en internetfora.
Scotts technocratische
maatschappij       
In 1933 heeft Scott een analyse van het
probleem van de moderne maatschappij
(ongecontroleerde technologische voor-
uitgang) en een oplossing (afschaffing van
het prijssysteem en rationalisatie van de
productie), maar geen concreet beeld van
hoe de technocratische samenleving eruit
moet zien. De enorme belangstelling voor
technocratie in 1932-33 en de opkomst van
onafhankelijke technocratische organisa-
ties, met elke een eigen interpretatie van
technocratie, dwingen Scott om het initi-
atief te nemen en een concrete invulling
31 Luwel, Technocratie, 87-94.
32 Sinds 1932 zijn in de VS de volgende technocrati-
sche tijdschriften en periodieken uitgegeven: The North
American Technocrat, The Northwest Technocrat, Tech-
nocracy Digest, Technocracy, The Technocrat, Techno-
cratic Trendevents, The Monad, Eighty-One Forty-One,
Great Lakes Technocrat, The Section Post, Technocra-
tic America, The Northern Technocrat, The Foothills
Technocrat, Streamline Age, The Southwest Corner,
The Desert Salute, Ninety-Seven Forty-Nine, The Prairie
Technocrat. Bron: www.technocracyvan.ca/Articles/
Periodicals.html.
Rodenburg
te formuleren van de technocratische uto-
pie. Uiteindelijk schrijft Hubbert in 1934
de Technocracy study course die tevens de
blauwdruk bevat voor de nieuwe techno-
cratische samenleving of Technate, zoals de
technocraten haar noemen.33 De volgende
elementen zie ik als kenmerkend voor deze
technocratische samenleving.
Om in de Technate de meest efficiënte
inzet van materialen, machines, mankracht
en natuurlijke hulpbronnen te garanderen
dient de Technate geleid te worden door
experts; de ‘technologisten’, die besluiten
nemen op basis van wetenschappelijke
inzichten en daarbij ondersteund worden
door een wetenschappelijke afdeling. In
de Study course vergelijken de technocra-
ten de organisatie van de Technate met een
bedrijf dat een hoogwaardig technologisch
product aanbiedt: het Bell telefoonbedrijf.
De technocraten lijken daarmee geen on-
derscheid te maken tussen industrie, maat-
schappij of economie in de Technate; zij zijn
in feite hetzelfde. Van belang is vooral dat
burgers komen te werken op plaatsen waar
zij op basis van hun training en aangeboren
vaardigheden het best tot hun recht komen.
Personeel in de Technate moet dus – ana-
loog aan het model van het telefoonbedrijf
– geselecteerd worden door aanstelling en
niet door (politieke) verkiezing. De aan-
stelling gebeurt op basis van wetenschap-
pelijke testmethoden en bij eventueel dis-
functioneren – blijkend uit onvoldoende
prestaties – moeten andere werkzaamhe-
den gezocht waarin de persoon in kwestie
wel goed functioneert. Democratische ver-
kiezingen zijn in een puur technocratische
samenleving dus onnodig.
33 Het ontwerp voor de Noord-Amerikaanse Techna-
te is te vinden in de laatste twee hoofdstukken van de
Technocracy study course.
Guest (guest)
IP: 77.166.173.53
On: Thu, 22 Dec 2022 21:33:37
281
Aangezien de technocraten waarde
gelijkstellen aan (nuttige) energie en niet
aan subjectieve waardering via vraag en
aanbod moet het doel van de staat zijn
het garanderen van een maximaal niveau
van nuttige energie voor de totale gemeen-
schap. Alleen als de staat zelfvoorzienend
is in energieopwekking kan de staat een
maximaal niveau van nuttige energie ga-
randeren aan de burgers. De staat moet
daarom energetisch autarkisch zijn. Voor
de technocraten doet zich nu het probleem
voor dat veel landen – waaronder de Ver-
enigde Staten – niet zelfvoorzienend zijn
in de energievoorzienig. Landsgrenzen ko-
men nu eenmaal niet rationeel tot stand
met het oog op energiebehoeften maar
zijn doorgaans het resultaat van eeuwen-
lang politiek getouwtrek, oorlogen of his-
torische toevalligheden. Landen dienen
zich volgens de technocraten geografisch
te hergroeperen om zo energetische autar-
kie te bereiken. Voor de Verenigde Staten
houdt dat in dat het land op moet gaan in
The North American Technate, een geogra-
fisch gebied dat naast de Verenigde Staten
ook Canada, Mexico, Midden-Amerika, de
Caraïben en de olievelden van Venezuela
omvat. Aangezien de technocraten oorlogs-
voering eveneens analyseren in termen van
energie en er geldt dat het leger dat over de
grootste energieconversie kan beschikken
een oorlog zal winnen, vormt de Noord-
Amerikaanse Technate zo een gebied met
maximale defensiekracht.
Een essentieel kenmerk van de Technate
is afschaffing van op schaarste gestuurde
allocatie via het prijsmechanisme en een
vervanging van de dollar door energiegeld.
Aangezien volgens de technocraten waar-
de slechts objectief gemeten kan worden in
eenheden energie stellen de technocraten
energiecertificaten voor als betaalmiddel,
VOL. 127, NO. 2, 2014
282  Ingenieurs van de samenleving
waarbij het certificaat een bepaalde hoe-
veelheid energie vertegenwoordigt waar-
mee goederen van een bepaalde energeti-
sche waarde kunnen worden gekocht. De
kostprijs van goederen wordt dan uitge-
drukt in ‘erg’, ‘joule’ of ‘calorieën’. De certi-
ficaten worden aan alle volwassenen uitge-
geven op naam en zijn niet overdraagbaar
of ruilbaar. Aangezien het energiegeld in
feite een vordering is op de netto beschik-
bare energie in de Technate die in een be-
paalde periode gerealiseerd kan worden, is
het certificaat slechts geldig voor een peri-
ode van twee jaar. De certificaten kunnen
dus niet worden opgespaard of tegen rente
aan anderen worden uitgeleend. De certi-
ficaten kunnen alleen persoonlijk gecon-
sumeerd worden aangezien alle persoons-
gegevens van de houder op het certificaat
vermeld staan. In de Technate komen de
financiële sector en het bankwezen daar-
mee te vervallen.
Energiecertif icaten nemen in Scotts
technocratie een belangrijke plaats in: ze
vormen namelijk het coördinatiemecha-
nisme van vraag en aanbod in de technate.
Bij iedere aankoop van een goed of dienst
wordt de aankoop opgetekend op het certi-
ficaat, evenals het tijdstip waarop de aan-
koop is gedaan, de herkomst van de goe-
deren en de aard van het product.34 Door
middel van een elektronisch systeem wor-
den deze gegevens automatisch verzameld
in een centrale boekhoudkundige afdeling
van de technocraten. Door deze groot-
schalige collectie van consumentendata
is precies bekend wat in de Technate het
consumptiepatroon is, hoe dit verandert,
hoe groot beschikbare voorraden zijn en
waar productie eventueel moet worden
aangepast om toekomstige tekorten te
vermijden. Het energiecertificaat is ook
34 Luwel, Technocratie, 43-49.
Guest (guest)
TIJDSCHRIFT VOOR GESCHIEDENIS IP: 77.166.173.53
On: Thu, 22 Dec 2022 21:33:37
het onderdeel van het technocratische ge-
dachtegoed dat het meeste kritiek kreeg.
Veel technocraten, onder andere die van
de CCT en in Europa, vonden energiegeld
geen noodzakelijke voorwaarde voor tech-
nocratie en zochten naar een meer prakti-
sche vorm van technocratie zonder de af-
schaffing van het prijssysteem.
Technocratisch denken in
Nederland
De publicatie van de Technocracy study
course in 1934 moet naar mijn idee gezien
worden als een poging van Scott en Hub-
bert om het monopolie op het technocra-
tisch gedachtengoed te behouden. Deson-
danks ontstaat er in de jaren dertig een
wildgroei aan interpretaties van techno-
cratie. In feite hanteren de lokale Ameri-
kaanse technocratische verenigingen vrij-
wel allemaal een eigen interpretatie waarin
technocratie niet zelden vermengd wordt
met elementen uit het socialisme, collec-
tivisme, managerialisme, communisme of
fascisme, of met esoterische theorieën.35
Ook de Europese technocratische vereni-
gingen ontwikkelen hun eigen variant van
technocratie, die weliswaar in essentie ge-
baseerd zijn op de ideeën van Technocracy
Inc., maar onderling verschillen. Het Ne-
derlands Technocratisch Verbond van dr.
Van der Lely, dat dicht bij de oorspronke-
lijke ideeën van Scott blijft, ontstijgt nooit
de status van een marginale beweging.
Toch winnen technocratische ideeën in
de jaren dertig langzaam aan populariteit
in Nederland en zullen zij uiteindelijk we-
zenlijke invloed uitoefenen op politieke
besluitvorming. Ook in Nederland zijn het
vooral ingenieurs en natuurkundigen die
35 Akin, Technocracy, 83.
Rodenburg
technocratische ideeën ontwikkelen. Maar,
zoals ik zal laten zien, ontwikkelen de Ne-
derlandse technocratische ideeën zich niet
in het maatschappelijk middenveld, zoals
in de Verenigde Staten, maar binnen het po-
litieke partijbestel, en meer in het bijzonder
in de SDAP.
In de jaren tien en twintig komen Ne-
derlandse ingenieurs in toenemende mate
onder invloed van het Amerikaanse inge-
nieursdenken uit de Progressive era en het
idee dat een hogere productiviteit haalbaar
is door de toepassing van ingenieursme-
thoden op de economie.36 Frederick Taylor
publiceert in 1911 zijn monografie The prin-
ciples of scientific management en Taylors
ideeën worden in Europa gezien als een
‘karakteristiek kenmerk van Amerikaanse
beschaving’. Verschillende groepen gaan
enthousiast met Taylor aan de haal, van
linkse liberalen tot Italiaanse fascisten en
van Duitse ‘revolutionaire conservatieven’
en ‘conservatieve socialisten’ tot de nieuwe
Sovjetleiders.37 In Nederland wordt het Tay-
lorisme opgepikt door progressieve ingeni-
eurs als Jan Goudriaan, die een overtuigd
aanhanger van het scientific management
wordt.38 Nederlandse ingenieurs worden
in hun streven naar hogere productiviteit
gesterkt als Nederland tijdens de Eerste
Wereldoorlog grotendeels is afgesloten
36 P. van Baalen en L. Karsten, ‘Interdisciplinariteit,
professie en Amerikanisering. Een geschiedenis van
het ontstaan van de Nederlandse bedrijfskunde’, NE-
HA-jaarboek (Amsterdam 2002) 256-304; David Bane-
ke, Synthetisch denken. Natuurwetenschappers over hun
rol in een moderne maatschappij, 1900-1940 (Hilversum
2008).
37 C.S. Maier, ‘Between Taylorism and Technocracy.
European ideologies and the vision of industrial pro-
ductivity in the 1920s’, Journal of Contemporary History
5.2 (1970) 27-28.
38 Goudriaans proefschrift, De doelmatigheid van de
Amsterdamse broodvoorziening (Delft 1922), is een ty-
pisch voorbeeld van toegepast Taylorisme.
Guest (guest)
IP: 77.166.173.53
On: Thu, 22 Dec 2022 21:33:37
283
van internationale handel en de industrie
gedwongen wordt een proces van rationa-
lisatie te ondergaan. Ingenieurs leiden het
proces in de fabrieken om de schaarse pro-
ductiemiddelen zo efficiënt mogelijk aan te
wenden. Het succes dat ingenieurs hiermee
hebben leidt er toe dat zij na de oorlog hun
analytische instrumentarium van plan-
ning, (kosten)calculatie en optimalisatie
in toenemende mate ook wijder toepasbaar
achten.39 Zo richt bijvoorbeeld het Konink-
lijk Instituut voor Ingenieurs in 1924 een
nieuwe afdeling ‘Technische economie’ op,
die zich uitsluitend bezig gaat houden met
de toepassing van ingenieursmethoden op
bedrijfs- en algemeen economische vraag-
stukken. 40
Historicus Harry Lintsen deelt de Ne-
derlandse ingenieurs ruwweg op in twee
categorieën: de progressieve liberalen en
de socialisten. 41 Veel socialistische ingeni-
eurs zijn afkomstig van de Technische Ho-
geschool (nu: Technische Universiteit) in
Delft, dat bekend staat als het ‘rode Delft’.42
Lintsen verwijst naar deze groep als ‘inge-
nieurssocialisten’. 43 Enkele ingenieurs uit
Delft die lid zijn van de SDAP zijn Theo van
der Waerden (Kamerlid voor de SDAP van
1918 tot 1940), J.W. Albarda (minister van
Waterstaat, 1939-1945), Hein Vos (minister
van Handel en Nijverheid, 1945-1946) en Jan
Goudriaan (directeur van de Nederlandse
Spoorwegen, 1938-1945). Ook Leiden, waar
39 Baneke, Synthetisch denken.
40 Van Baalen en Karsten, ‘Interdisciplinariteit, pro-
fessie en Amerikanisering’, 273.
41 Harry Lintsen, ‘Ingenieurs en het streven naar
technocratie’, in: F. van Lunteren, B. Theunissen en R.
Vermij ed., De opmars van deskundigen. Souffleurs van
de samenleving (Amsterdam 2002).
42 Harry Lintsen, ‘De Delftse Polytechnische School
als bakermat van socialisme, 1900-1925’, in: J. Bank e.a.
ed., Tweede jaarboek voor het democratisch socialisme
(Amsterdam 1980).
43 Ibidem.
VOL. 127, NO. 2, 2014
284  Ingenieurs van de samenleving
Jan Tinbergen, Dirk Struik en Jan Burgers
natuurkunde studeren bij Paul Ehrenfest,
is een site van geëngageerd technocratisch
denken in Nederland. 44
Binnen de SDAP vormen deze ingeni-
eurs en natuurkundigen echter een min-
derheid. Bij de oprichting van de SDAP in
1894 is de SDAP een radicale socialistische
partij die, in lijn met het historisch mate-
rialisme, socialisatie (collectivisatie) van
productiemiddelen voorstaat. Hilda Ver-
wey-Jonker onderscheidt in het interbel-
lum drie groepen in de SDAP: dogmatische
marxisten die de partij leiden, religieuze
socialisten die een minderheid vormen
en de jonge ingenieurssocialisten.45 Na de
mislukte staatsgreep van Troelstra in no-
vember 1918 ontstaat er binnen de partij
een debat over het socialisatievraagstuk:
moet socialisatie (collectivisatie) plaats-
vinden door een gewelddadige revolutie of
langs democratische weg? De ingenieurs
willen, net als de religieuze socialisten,
een gematigde koers ten aanzien van het
socialisatievraagstuk, maar zijn sterk in de
minderheid. 46 In 1919 besluit de SDAP een
adviescommissie in te stellen over het soci-
44 G. Alberts, ‘On connecting socialism and mathe-
matics. Dirk Struik, Jan Burgers, and Jan Tinbergen’,
Historia Mathematica 21 (1994) 280-305; M. Hollestel-
le, Paul Ehrenfest, worstelingen met de moderne weten-
schap, 1912-1933 (Leiden 2011); Baneke, Synthetisch den-
ken.
45 H. Verwey-Jonker, ‘Vijfentwintig jaar socialistische
theorie’, in: E. Boekman ed., Ir. J.W. Alberda. Een kwart
eeuw parlementaire werkzaamheid in dienst van de Ne-
derlandse arbeidersklasse (Amsterdam 1938). De religi-
euze socialisten worden wel beschouwd als de voorlo-
pers van de Doorbraak-beweging. Zie bijvoorbeeld: A.
van den Bogaard, ‘Economie als wiskundige abstrac-
tie of als uitdrukking van zingeving? Strijdende visies
bij het ontstaan van het Centraal Planbureau’, Gewina
(2001) 226.
46 Marcel Boumans, ‘De constructie van de samenle-
ving. Tinbergen en de vroege planning’, Beleid & Maat-
schappij 16 (1989) 230-245.
Guest (guest)
TIJDSCHRIFT VOOR GESCHIEDENIS IP: 77.166.173.53
On: Thu, 22 Dec 2022 21:33:37
alisatievraagstuk, onder leiding van de Am-
sterdamse wethouder Floor Wibaut. In de
commissie zitten onder andere de Delftse
ingenieurs J.W. Albarda, Theo van der Wae-
rden en Jan Goudriaan. Onder invloed van
deze ingenieurs benadert het eindrapport,
het Socialisatie Rapport 1920, socialisatie
niet als een politiek-ideologisch probleem
maar als een efficiëntieprobleem. De com-
missie stelt als voorwaarde dat socialisatie
alleen wenselijk is indien zij leidt tot een
hogere productie: ‘socialisatie moet (be-
hoort) tot meer economische productie (te)
leiden. Productiviteit en productie mogen
tengevolge van de socialisatie niet kleiner
worden. Integendeel beide moeten (beho-
ren) groter (te) worden.’47
Het rapport van de commissie wordt in
de SDAP zowel bejubeld als bekritiseerd.
Uiteindelijk wordt het rapport geaccep-
teerd als de officiële partijlijn inzake het
socialisatievraagstuk. Tot in de jaren der-
tig bepaalt het rapport het denken over so-
cialisatie in de partij.48 Met dit rapport en
door de toepassing van het technocratische
efficiëntiecriterium slaat de SDAP een re-
formistische koers in. Het rapport markeert
de breuk van de SDAP met gewelddadige
revolutie als manier om een socialistische
maatschappij te bereiken en de omarming
van een geleidelijke, democratische weg
naar het socialisme. Sleutelposities in de
partij blijven echter in handen van dogma-
tische marxisten.
De definitieve doorbraak van de techno-
craten in de SDAP vindt plaats in 1934. De
SDAP raakt in 1933 in crisis als gevolg van
de Grote Depressie, het opkomend fascisme
en populisme, en daarmee samenhangend
47 SDAP (Floor Wibaut e.a. ed.), Het socialisatievraag-
stuk, rapport uitgebracht door de Commissie aangewe-
zen uit de S.D.A.P., (Amsterdam 1920) 17.
48 Boumans, ‘De constructie van de samenleving’,
230-245.
Rodenburg
het zetelverlies in de verkiezingen van dat
jaar. De partij-ideologen van dat moment,
W.A. Bongers en R. Kuyper, weten de soci-
alistische idealen niet te vertalen in prak-
tische maatregelen die de economische
en politieke crisis kunnen keren. Om toch
een afdoend antwoord te formuleren stelt
de partij in 1934 een wetenschappelijk bu-
reau in. Elektrotechnisch ingenieur Hein
Vos (1903-1972) krijgt de taak om samen met
onder meer Jan Tinbergen een effectief ant-
woord uit te werken op de liberale laissez-
faire-politiek van de Nederlandse regering
tijdens de crisis. Civiel ingenieur Theo van
der Waerden krijgt eveneens zitting in het
wetenschappelijk bureau.
Vos en Tinbergen zien in dat deze crisis
te diep is om haar met enkel het beproefde
ingenieursrecept van Tayloristische effi-
ciëntieverhoging (scientific management)
te keren en dat verdergaande, planmatige
maatregelen nodig zijn om de crisis af te
wenden. Overal in Europa maken ideeën
over planning dan opgang, vooral onder zo-
genaamde ‘plansocialisten’. 49 Meer speci-
fiek laten Vos en Tinbergen zich inspireren
door het Plan van de Arbeid uit 1933 van de
invloedrijke Belgische plansocialist Hen-
drik de Man (het ‘Plan de Man’). De Man is
goed bekend met het werk van Scott en zijn
technocratische beweging.50 Zijn plan is
vergaand technocratisch van aard: het be-
pleit de nationalisering van grote bedrijven
en een economie die gestuurd wordt door
een commissie van technocraten. Maar het
Plan van De Man is slechts schetsmatig; het
beslaat maar zeven pagina’s en een weten-
schappelijke onderbouwing ontbreekt. In
49 Tony Judt, Postwar. A history of Europe since 1945
(London 2005).
50 De Man publiceert er in 1933 een artikel over: Hen-
drik de Man, ‘La Technocratie’, Bulletin d’Information
et de Documentation, Service des Etudes Economiques,
Banque Nationale de Belgique, 25 feburari 1933.
Guest (guest)
IP: 77.166.173.53
On: Thu, 22 Dec 2022 21:33:37
285
lijn met het technocratische ideaal van we-
tenschap als onafhankelijk scheidsrechter
voor het beste beleid besluiten Vos en Tin-
bergen een vergelijkbaar plan uit te werken
dat wel gefundeerd is in wetenschappelijk
onderzoek. Het plan verschijnt in 1935 on-
der dezelfde naam, het Plan van de Arbeid.51
De Nederlandse versie van het Plan van
de Arbeid bestaat uit drie elementen: een
anti-crisisbeleid, een conjunctuurbeleid en
een beleid voor de economische structuur.
De eerste prioriteit is het stoppen van de
huidige crisis binnen de bestaande politiek-
economische structuur door een beleid van
openbare werken, koopkrachtverbetering
en een vermindering van de arbeidstijd
(van 48 naar 40 uur). De kosten van deze
maatregelen (tweehonderd miljoen gulden)
kunnen worden herwonnen door de multi-
plier-effecten van de extra overheidsuitga-
ven, zo heeft Vos berekend.52 Ten tweede
moeten toekomstige crises worden voor-
komen. Hiertoe moet de conjunctuurcy-
clus worden gestabiliseerd door planning
van een anticyclisch begrotingsbeleid. Een
speciaal planbureau, het Centraal Conjunc-
tuurbureau, moet hiervoor worden opge-
richt. Ten derde moet de ‘ordening’ van de
economie worden verbeterd. Dat houdt in
dat de vrije marktwerking moet worden
verminderd door middel van controle en
planning om te komen tot een geordend
industrieel productieapparaat. Het proces
van rationalisatie en efficiëntieverbetering
moet verder gaan maar het moet worden
gecontroleerd door middel van socialisatie
van de productiemiddelen. De productie-
capaciteit is te controleren door beheersing
van het bankwezen en door het tempo van
51 SDAP, Het Plan van de Arbeid, Rapport van de Com-
missie uit NVV en SDAP (Amsterdam 1935).
52 Hein Vos, ‘Groote werken tot bestrijding der werk-
loosheid’, De Socialistische Gids 19 (1933) 747-757.
VOL. 127, NO. 2, 2014
286  Ingenieurs van de samenleving
afschrijving op kapitaal. De nieuwe orde
vereist ook de oprichting van nieuwe demo-
cratische instellingen, de bedrijfschappen,
die de samenleving democratischer maken.
Achter het rapport schuilen sterk tech-
nocratische ideeën. Coauteur Jan Tinber-
gen (1903-1994) bijvoorbeeld is er diep van
overtuigd dat besluitvorming op basis van
wetenschappelijke inzichten te verkiezen
is boven besluitvorming op basis van poli-
tieke (deel)belangen. In een lezing uit 1939
verwoordt hij dat standpunt als volgt:
De economie behandelt vraagstukken
waarbij de belangen van velerlei per-
sonen en groepen van personen direct
betrokken zijn. Dit leidt onwillekeurig
tot meepraten van vele leken over econo-
mische vraagstukken. […] Het typische
werk van de sociaal-econoom, nl. het
overzien van het geheel der betrekkingen
is echter een speciaal vak, waaraan zij
niet kunnen meedoen op grond van het
feit dat ze een politiek belang hebben’.53
Voor Tinbergen is het duidelijk: beleid moet
gemaakt worden door experts die álle ge-
volgen voor het algemeen belang kunnen
overzien en niet door leken die zich laten
leiden door politieke deelbelangen. Uitein-
delijk moet beleid gefundeerd zijn in we-
tenschappelijke inzichten. Dat geldt ook
voor zijn eigen Plan van de Arbeid. Om het
plan een wetenschappelijke onderbouwing
te geven construeert Tinbergen daarom het
eerste macro-economische model van een
economie, dat hij in 1936 presenteert.54
53 Jan Tinbergen, De betekenis en de rol der weten-
schap in de maatschappij (Den Haag 1939) 149.
54 Jan Tinbergen, ‘Kan hier te lande, al dan niet na
overheidsingrijpen, een verbetering van de binnen-
landse conjunctuur intreden, ook zonder verbetering
van onze exportpositie?’, in: Prae-adviezen van de Ver-
Guest (guest)
TIJDSCHRIFT VOOR GESCHIEDENIS IP: 77.166.173.53
On: Thu, 22 Dec 2022 21:33:37
Tinbergen is er tijdens zijn studenten-
tijd en zijn vervangende dienstplicht bij
het Centraal Bureau voor de Statistiek
(CBS) van overtuigd geraakt dat hij voor
de samenleving meer van nut kan zijn als
econoom dan als natuurkundige. Hij speci-
aliseert zich daarom in de toepassing van
zijn natuurkundig instrumentarium op de
economie.55 Bij de afdeling Conjunctuur-
onderzoek van het CBS legt hij zich met
behulp van wiskunde en statistiek toe op
onderzoek naar conjunctuurbewegingen.
Deze kennis stelt hem in staat de Neder-
landse economie te beschrijven in een
samenhangend stelsel van 24 gedragsver-
gelijkingen. Tinbergen modelleert de Ne-
derlandse economie als een ‘slinger met
wrijving’ die door een externe schok uit
balans wordt gebracht.56 Met dit model
rekent hij verschillende beleidsvarianten
door om de economische crisis te bestrij-
den. Op basis daarvan komt Tinbergen tot
de conclusie dat een expansief begrotings-
beleid in combinatie met een beleid van
openbare werken de beste bestrijding van
de economische crisis is en beveelt dat aan
in het Plan.57
Het Plan van de Arbeid van Vos en Tin-
bergen is het meest technocratische en
sciëntistische politieke programma in de
Nederlandse parlementaire geschiedenis.
Het is decennialang bepalend voor het
politieke denken in de SDAP, en later in
eeniging voor de Staathuishoudkunde en de Statistiek
(Den Haag 1936) 62-108.
55 In zijn proefschrift Minimumproblemen in de na-
tuurkunde en de ekonomie (Amsterdam 1929) laat Tin-
bergen zien dat vele economische processen analoog
zijn aan natuurkundige processen en in wiskundige
termen kunnen worden beschreven.
56 Marcel Boumans, ‘De slinger van Tinbergen’, Tijd-
schrift voor Politieke Ekonomie 13 (1990) 50-65.
57 SDAP, Het Plan van de Arbeid.
Rodenburg 287

de PvdA.58 Tinbergen zelf wordt met zijn

model en zijn toepassing van statistiek op
economie op 33-jarige leeftijd de meest
toonaangevende econoom in Nederland
en een leidende figuur in de ontwikkeling
van de econometrie; een discipline die hij
zelf een ‘ingenieurs-wetenschap’ noemt.59
De ontwikkeling van het macroeconomi-
sche model is een nieuwe, verdere stap in
het proces om door middel van toepassing
van ‘ingenieursmethoden’ controle te krij-
gen over de economie en de samenleving.60
Met dit plan breidt het technocratische in-
genieursdenken van planning en controle,
dat begon met efficiëntieverbetering op be-
drijfsniveau, zich uit naar de hele nationale
economie. De nationale economie wordt
een object dat controleerbaar en stuurbaar
is en zich leent voor planning en sturing;
een idee dat door de publicatie van Keynes’
General Theory in december 1936 nog eens
versterkt wordt.
58 Boumans, ‘De constructie van de samenleving’; R.
Abma, ‘Het Plan van de Arbeid en de SDAP’, Bijdragen
en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Neder-
landen 92.1 (1977) 37.
59 In 1969 krijgt Jan Tinbergen, samen met de Noor
Ragnar Frisch, de eerste Nobelprijs voor economie voor
zijn bijdrage aan de ontwikkeling van de econometrie.
Zie voor de invloed van Tinbergen op de Nederlandse
economiebeoefening: Harry van Dalen en Arjo Klamer,
Telgen van Tinbergen (Amsterdam 1996).
60 Adrienne van der Boogaard, Configuring the econo-
my. The emergence of a modelling practice in the Nether-
lands 1920-1955 (Amsterdam 1995). Van der Boogaard
laat zien dat controle over de economie zich in Neder-
land ontwikkelt van de ontwikkeling van economische
barometers, via de ontwikkeling van macroeconomi-
sche modellen naar het opzetten van een stelsel van
Nationale Rekeningen.
Jan Tinbergen, medeauteur van het techno-
cratische en sciëntistische Plan van de Arbeid;
circa 1933.
Bron: Spaarnestad Photo archief
Ondanks de wetenschappelijke basis stuit
het Plan van de Arbeid op veel verzet in de
Nederlandse politiek: met uitzondering van
de CPN wordt het door alle partijen ver-
worpen.61 Het lukt de SDAP daarom niet
om met het wervende programma van het
Plan van de Arbeid regeringsmacht te ver-
krijgen. In het verstarde en verzuilde po-
litieke landschap blijft de partij tot 1939 in
de oppositie.62 Na de Tweede Wereldoorlog
verdwijnt de generatie van ingenieurssoci-
alisten – Vos, Tinbergen, Van der Waerden,
Goudriaan, Albarda – geleidelijk uit de ac-
tieve (partij)politiek, maar hun technocra-
tische ideeën winnen aan politieke invloed
via nieuwe instituties die na de oorlog wor-
den opgericht, zoals het Centraal Planbu-
61 Ed. van Cleeff, ‘De voorgeschiedenis van het Cen-
traal Planbureau’, in: 25 jaar Centraal Planbureau, CPB
monografie nr. 12 (Den Haag 1970) 15; M. Muns, ‘De op-
richting van het Centraal Planbureau. De vrije markt
had voorgoed afgedaan’, Historisch Nieuwsblad 5 (2009)
36.
62 Pas in het noodkabinet De Geer II (1939-1940) krijgt
de SDAP kortstondig regeringsmacht.

Guest (guest)
IP: 77.166.173.53 VOL. 127, NO. 2, 2014
On: Thu, 22 Dec 2022 21:33:37
288  Ingenieurs van de samenleving
reau (CPB), dat in 1945 wordt opgericht en
dat model zou staan voor latere planbu-
reaus als het Sociaal Cultureel Planbureau
en het Planbureau voor de Leefomgeving.63
Na de Tweede Wereldoorlog komt het
kabinet-Schermerhorn-Drees (1945-1946)
tot stand, dat bestaat uit een coalitie van
sociaaldemocraten en katholieken.64 Het
kernkabinet bestaat volledig uit socialis-
ten, met Hein Vos als minister van Handel
en Nijverheid. Het nieuwe kabinet ziet als
zijn kerntaak ‘het aanvaarden van een na-
tionaal welvaartsplan, met socialisatie, en
ordening van het bedrijfsleven, als midde-
len tot structurele hervorming der Neder-
landse samenleving’.65 Conform het Plan
van de Arbeid stelt Hein Vos een ordening
van het bedrijfsleven voor waarin die de-
len van de beschikkingsmacht die in han-
den zijn van particulieren en crisisveroor-
zakend werken worden gesocialiseerd.66
In deze door Vos voorgestelde ordening is
63 Willem Halffman, ‘Measuring the stakes. The
Dutch planning bureaus’, in: P. Weingart en J. Lentsch
ed., Scientific advice to policy making. International
Comparison (Leverkusen 2009) 41-65.
64 Het kabinet-Schermerhorn-Drees is geen parle-
mentair kabinet. Het kabinet komt tot stand als gevolg
van koningin Wilhelmina’s opdracht een kabinet te for-
meren dat op grote publieke steun kan rekenen en een
doorbraak kan forceren in de verzuilde Nederlandse
politieke verhoudingen. Naast de progressief-liberale
Vrijzinnige Democratische Bond (VDB) en de SDAP
maken de Roomsch-Katholieke Staatspartij (RKSP)
en enkele onafhankelijke confessionele politici deel
uit van het kabinet. Het kabinet-Schermerhorn-Drees
krijgt als belangrijkste opdracht de wederopbouw te
organiseren en nieuwe verkiezingen uit te schrijven.
Het kabinet wordt wel gezien als de belichaming van de
‘Doorbraak-beweging’. Willem Schermerhorn (1894–
1977) heeft overigens een technische achtergrond. In
1918 studeert hij af aan de Technische Hogeschool Delft
als civiel ingenieur en in 1926 wordt hij in Delft hoogle-
raar landmeten, waterpassen en geodesie.
65 A. Weeda, ‘De wording van het Centraal Planbu-
reau’, Tijdschrift voor Politieke Ekonomie 1.3 (1977) 16.
66 Ibidem, 13.
Guest (guest)
TIJDSCHRIFT VOOR GESCHIEDENIS IP: 77.166.173.53
On: Thu, 22 Dec 2022 21:33:37
een belangrijke rol weggelegd voor bedrijf-
schappen en economische planning. Direct
na zijn aantreden neemt Vos het besluit
tot de voorlopige oprichting van het CPB
en vraagt Tinbergen, die directeur wordt,
een herstelplan voor de Nederlandse eco-
nomie te schrijven. In dat herstelplan be-
pleit Tinbergen de oprichting van twee
planbureaus; een Bureau voor Economi-
sche Politiek (voor beleidsadvies aan de
overheid) en een Bureau voor Economisch
Onderzoek (voor wiskundig-economisch
onderzoek).67 Het uiteindelijke wetsont-
werp van Vos voorziet in de oprichting van
slechts één planbureau: het CPB. Maar Vos
en Tinbergen voorzien voor dit instituut
een belangrijke en vergaande technocrati-
sche rol. Het planbureau moet op weten-
schappelijke basis plannen opstellen waar-
in het niet alleen de middelen aangeeft om
een bepaalde doelstelling van economische
politiek te bereiken, maar waarin de doel-
stellingen zelf worden gebaseerd op weten-
schap met als doel de hoogste volkswel-
vaart te bereiken.68 Met andere woorden,
in de opvatting van Vos en Tinbergen moet
het planbureau niet alleen vrijblijvend de
overheid adviseren, maar zelf complete,
wetenschappelijk gefundeerde economi-
sche plannen, waarmee de hoogste volks-
welvaart kan worden bereikt, opstellen en
voorschrijven aan de regering. Voor Tin-
bergen geldt dat wetenschap zich dient te
onthouden van normatieve oordelen maar
dat de maximale volkswelvaart wel op ob-
jectieve, wetenschappelijke gronden kan
worden vastgesteld. Door de toepassing van
economische modellen kunnen potentieel
conflicterende doelstellingen, zoals even-
67 J. Passenier, Van planning naar scanning. Een halve
eeuw Planbureau in Nederland (Groningen 1994) 37.
68 Muns, De vrije markt; Weeda, De wording van het
CPB.
Rodenburg
wichtige economische groei, rechtvaardige
inkomensverdeling en een evenwichtige
betalingsbalans, kwantitatief inzichtelijk
gemaakt worden en tegen elkaar worden
afgewogen zodat een maximale volkswel-
vaart kan worden bereikt. De overheid
dient vervolgens dat plan alleen nog maar
uit te voeren. Tinbergen zegt daar later
(1987) over: ‘Lange tijd heb ik voor het CPB
als ideaal gezien dat niet alleen mogelijk-
heden zouden worden aangegeven, maar
ook voorkeuren zouden worden uitgedrukt.
Voorkeuren echter die wetenschappelijk
dienden te worden onderbouwd met als
criterium: wat levert de hoogste volkswel-
vaart? Zoiets had ik graag in de oprichtings-
stukken opgenomen gezien’.69
Zo ver komt het echter niet. Als Vos’
wetsvoorstel voor de oprichting van het
CPB op 5 februari 1947 in behandeling
wordt genomen in de Tweede kamer zijn de
omstandigheden sterk veranderd. De PvdA,
waarin de SDAP in is opgegaan, verliest de
verkiezingen en vormt in kabinet-Beel I een
coalitie met de winnaars, de KVP. Vanuit de
KVP en de andere confessionele partijen,
de ARP en de CHU, komt veel kritiek op
het plan voor de oprichting van het CPB en
uiteindelijk wordt het plan in sterk gewij-
zigde vorm aangenomen.70 De term ‘gelei-
de economie’ wordt uit het plan geschrapt
en de omschrijving voor het jaarlijks in te
dienen Centraal Economisch Plan wordt in
het nieuwe wetsontwerp gewijzigd in ‘een
evenwichtig samenstel van schattingen en
richtlijnen’.71 Het lijkt de prijs te zijn die de
69 Jan Tinbergen (1987) in: A.H.M. de Jong, C.W.A.M.
van Paridon en J. Passenier, ‘Jan Tinbergen over zijn
jaren op het CPB’, Economisch Statistische Berichten,
73.3664 (1988) 654.
70 Muns, De vrije markt; Weeda, De wording van het
CPB.
71 Cleeff, ‘De voorgeschiedenis van het Centraal Plan-
bureau’, 15.
Guest (guest)
IP: 77.166.173.53
On: Thu, 22 Dec 2022 21:33:37
289
socialisten moeten betalen voor een coa-
litie met de katholieken.72 In ieder geval
verandert hiermee de beoogde rol van het
planbureau ingrijpend. Het CPB mag geen
echt planbureau worden dat bijvoorbeeld
de wederopbouw gaat plannen, maar een
bureau dat prognoses over de toekomst
gaat produceren. Het Centraal Planbureau
wordt in feite een ‘Centraal Prognosebu-
reau’. Uitdrukkelijk weigert de politiek dus
om ondergeschikt te worden aan een tech-
nocratisch instituut en blijft het de regering
en niet het CPB die de plannen vaststelt.
Ondanks de aanvankelijke scepsis en
tegenwerking van de gevestigde politiek
tegen deze nieuwe actor in de politieke
arena verwerft het CPB in de naoorlogse
periode een dominante plaats in het po-
litieke besluitvormingsproces. 73 Door de
onafhankelijke positie en door het gebruik
van wiskundige methoden kan het CPB in
het poldermodel de rol spelen van onpartij-
dige, technocratische scheidsrechter in ge-
voelige kwesties als loonmatiging, bezuini-
gingen of effectieve belastingheffing.74 Zo
maakt het planbureau economische projec-
ties die de basis vormen voor de begroting
van het kabinet en bepaalt het zo de onder-
handelingsruimte voor politieke partijen.
In feite is daarmee de rol van de experts
van het CPB toch vergaand technocratisch:
ze disciplineren politici en bepalen de mar-
ges voor politieke onderhandelingen. De
ramingen van het CPB disciplineren de
72 Ibidem.
73 Het model van het CPB is zo succesvol dat in Ne-
derland nog drie planbureaus worden opgericht naar
het model van het CPB: het Sociaal en Cultureel Plan-
bureau (1973), het Rijksinstituut voor Volksgezondheid
en Milieu (planbureau sinds 1996) en het Planbureau
voor de Leefomgeving (2008, voorheen Milieu- en Na-
tuurplanbureau).
74 Het CPB is formeel een agentschap onder het Mi-
nisterie van Economische Zaken maar opereert onaf-
hankelijk.
VOL. 127, NO. 2, 2014
290  Ingenieurs van de samenleving
Minister van Financiën, die op zijn beurt
diezelfde ramingen gebruikt om collega-
ministers te disciplineren. Daarmee ver-
werft het CPB in Nederland een positie en
invloed die in omliggende landen met on-
geloof wordt bekeken en beschouwd wordt
als een onacceptabele vorm van technocra-
tie.75
Conclusie
Zowel in de Verenigde Staten als in Neder-
land ontwikkelt technocratisch denken
zich sterk tijdens het interbellum. In beide
landen wordt het technocratisch denken
direct beïnvloed door het Taylorisme. Be-
ginnend met efficiëntieverbetering op be-
drijfsniveau breidt het ingenieursdenken
zich via bedrijfstakken uit naar de hele
nationale economie. Door het toepassen
van natuurkundige principes en typische
‘ingenieursmethoden’ op de samenleving
worden economie en samenleving objec-
ten van controle en sturing.
Maar, zoals dit artikel laat zien, ont-
staan er in de Verenigde Staten en Neder-
land ook verschillen in het technocratisch
denken doordat het denken in verschil-
lende nationale en politieke culturen word
gevormd, waardoor er verschillende vari-
anten ontstaan. Zelfs in Amerika ontstaan
verschillende varianten, waarbij Scotts in-
terpretatie de meest radicale is door zijn
verwerping van het prijsmechanisme en
zijn idee over energiegeld. In Nederland
is het technocratisch denken minder radi-
caal en meer reformistisch van aard. Het
ontwikkelt zich niet, of nauwelijks, in het
maatschappelijk middenveld maar binnen
de kaders van een politieke partij. Bij de Ne-
derlandse ingenieurssocialisten leven wel
75 Halffman, The Dutch Planning Bureaus.
Guest (guest)
TIJDSCHRIFT VOOR GESCHIEDENIS IP: 77.166.173.53
On: Thu, 22 Dec 2022 21:33:37
ideeën over socialisatie en de nationalisatie
van bedrijven, maar zij streven niet naar
de volledige uitschakeling van het prijsme-
chanisme. Het debat over socialisatie wordt
door hen gevoerd vanuit het vertrekpunt
van verbetering van de efficiëntie binnen
de bestaande orde. In dat opzicht kunnen
we concluderen dat de Nederlandse tech-
nocraten meer overeenkomsten vertonen
met het gematigde ingenieursmodel waar
Herbert Hoover voor staat, en de ideeën van
de New Deal.
De Nederlandse technocraten Vos en
Tinbergen lijken, in tegenstelling tot Ho-
ward Scott, ook meer oog te hebben voor
de verhouding tussen democratie en tech-
nocratie, getuige hun voorstel voor de
oprichting van inspraakorganen als de
bedrijfschappen, die de samenleving de-
mocratischer moeten maken. Maar uitein-
delijk ligt ook voor hen het primaat bij de
wetenschap als onafhankelijke scheids-
rechter. In vergelijking met technocrati-
sche bewegingen zoals het Nederlands
Technocratisch Verbond, of Technocracy
Inc. in de Verenigde Staten, wisten de Ne-
derlandse ingenieurssocialisten uiteinde-
lijk meer invloed uit te oefenen doordat
ze zich organiseerden via een politieke
partij die aanstuurde op de oprichting van
technocratische instituties toen ze daar de
kans voor kreeg. Door de toepassing van
ingenieursmethoden op de samenleving
en de economie geven Nederlandse tech-
nocraten een typische en pragmatische
invulling aan zowel het socialisme en het
Nederlandse corporatisme als aan techno-
cratie. Interne disputen over macht worden
uiteindelijk vertaald in technische vragen
over optimaliteit.
Uiteindelijk blijkt, zowel in de Verenig-
de Staten als in Nederland, het primaat
aan de ‘politiek’: politici zijn – begrijpe-
Rodenburg 291

lijkerwijs – niet bereid macht af te staan

aan technocratische wetenschappers. Wat
overblijft van technocratie is vooral het
technocratische ideaal van wetenschap als
onafhankelijke scheidsrechter. Daar kun-
nen uiteindelijk ook democratieën van pro-
fiteren: de waarden waar technocratie voor
staat, zoals meetbaarheid, objectiviteit en
transparantie, zijn ook voor democratieën
van vitaal belang.

Over de auteur
Peter Rodenburg (1966) is als econoom verbon-
den aan de afdeling Europese Studies van de Uni-
versiteit van Amsterdam. In 2006 promoveerde
hij aan de Universiteit van Amsterdam op een
proefschrift over het meten van werkloosheid.
Momenteel doet hij historisch onderzoek naar
de rol van economie in Europese samenlevingen.

Guest (guest)
IP: 77.166.173.53 VOL. 127, NO. 2, 2014
On: Thu, 22 Dec 2022 21:33:37