DZIŚ NA ZAJĘCIACH:

21 Wszyscy mówimy po polsku,

ale nie wszyscy tak samo.
Wydawałoby się, że wszyscy Polacy
mówią po polsku, jednak okazuje się,
że nasza mowa bywa całkowicie różna.
RÓŻNE ODMIANY POLSZCZYZNY
język ogólnonarodowy - Jest stosowany przez
wszystkich wykształconych Polaków, niezależnie od
miejsca zamieszkania czy wykonywanego zawodu.
WSKAZALIŚMY CECHY DIALEKTALNE.
Służy do porozumiewania się w różnych dziedzinach
życia i jest rozpowszechniany przez szkołę, instytucje
DIALEKTY POLSKIE I ICH CECHY
państwowe i społeczne, media oraz literaturę.
język o ograniczonym zasięgu
środowiskowe odmiany języka - Odmiany
języka używane przez określone środowiska ludzi:
uczniów, więźniów, prawników, lekarzy, graczy.
terytorialne odmiany języka
gwary - Język właściwy ludności wiejskiej
danego regionu kraju, różniący się od języka
narodowego i innych dialektów swoistymi
cechami fonetycznymi, gramatycznymi
i leksykalnymi.
dialekt - To mowa ludności wiejskiej,
różniąca się od języka ogólnonarodowego
i mowy sąsiednich okolic słownictwem
i wymową. Nie podlega ona regułom
i normom poprawnościowym.
języki zawodowe - Posługują się nimi specjaliści
z danego zakresu, np. informatycy, lekarze.
Poznaliśmy pojęcia: język ogólnonarodowy, gwara
(żargon, slang, socjolekt), dialekt.
Wskazaliśmy różnice terytorialne i środowiskowe
współczesnej polszczyzny.
Porównaliśmy gwary miejskie i wiejskie oraz gwary
uczniowskie.
Wskazaliśmy przykłady języka środowiskowego
w wybranych tekstach.
Odwołaliśmy się do własnych doświadczeń
językowych.
Małopolski – wymowa ą, ę jako on, en [renka, sond];
częste używanie partykuły „że” w trybie
rozkazującym [kupże, zróbże, dajże]; mazurzenie
[capka, zyto, cysty].
Mazowiecki – stwardnienie li w ly [lypa, malyna];
mazurzenie; wymowa a jako o [znoł, mioł, nieroz].
Wielkopolski – brak mazurzenia, wymowa
nagłosowego o jako ł [łokno, łopowiadać].
Śląski – mazurzenie, specyficzne słownictwo
[ślunsko godka]; obecność germanizmów [fater
(ojciec), frelka (panna)].
Kaszubski – kaszubienie; przejście k, g w cz, dż [taczi
dłudzi czij (taki długi kij)].

Rozmawialiśmy o regionalizmach
i zastanawialiśmy się, jak nazywamy rzeczy
(i nie tylko rzeczy) codziennego użytku.

Jak mnie nazywasz? BARABO

LA
G RU LA
BULWA
A
PYR
IAK
KART
O FEL ZIEMN
Zasięg dialektów języka polskiego w granicach Polski (według Karola Dejny) /
Regionalizmy - wyrazy używane przez ogół Aotearoa [online] <https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/74/Polska-
dialekty.png> [dostęp 3 listopada 2022] licencja: CC BY-SA 3.0
mieszkańców (także wykształconych) pewnego regionu.

Czego używasz, aby naostrzyć kredkę lub ołówek?

O STRZ
ÓW KA NAOS AC ZK A TEM P
TRZY K STRU G ERÓW
A KA
AW K
S TRU G
ZASTR
UGACZ TK O
KA O STRZY
OSTRZAŁKA
Mieszkasz może w tym regionie? Poznawaliśmy gwarę poznańską,
bo "Blubrać to nie obciach".
Co zakładasz na nogi po powrocie do domu?
Nazywaliśmy po poznańsku przedmioty, części ciała,
zwierzęta i warzywa.

Blubrać to słowo z gwary poznańskiej. W języku

PAPCIE ogólnopolskim to gadać, ględzić.
LACZKI
LACZKI
BAMBOSZE TYTKA BIMBA
LACZKI
KAPCIE
GLAZEJKI
PANTOFLE
PAPCIE KLUKA

CHAPCIE
DRYNDA
CIAPY
PAPUCIE
PANTOFLE

LACIE

BOMBONY,
KOŁO
SZKLOKI

FRELKA

SZKOLORZ
BAJTEL

APLUZYNA

KOŁOCZ

NUDLE

DRABKA
REDYSKA
WURST BADEJKI

KOCIAMBER

GRUBA
 ZWRÓCILIŚMY TAKŻE UWAGĘ NA
OFICJALNĄ I NIEOFICJALNĄ ODMIANĘ POLSZCZYZNY

OFICJALNA NIEOFICJALNA

GDZIE? Z KIM? GDZIE? Z KIM?

np. szkolny apel, e-mail do banku, rozmowa lekarza np. spotkanie z rówieśnikami w pubie, rozmowa
z pacjentem, wypracowanie klasowe z bliskimi podczas obiadu świątecznego, SMS do kolegi,
pogawędka na czacie

JAK? JAK?

staranny dobór słów wyrazy potoczne: spoko, luzik, super

zwroty grzecznościowe wyrazy zabarwione uczuciowo: piesek, autko
uporządkowana składnia kolokwializmy
język Internetu: LOL, XD

Ćwiczenia, które pojawiły się na zajęciach

Ćwiczenie numer 1 Ćwiczenie numer 2

Połącz wyrazy gwarowe z różnych regionów kraju z ich W tekście użyto wyrazów z gwary podhalańskiej.
odpowiednikami w języku ogólnopolskim? Odszukaj je i wyjaśnij ich znaczenie.

cumel na dwór Uwielbiam oscypki. Zawsze je kupuję u bacy, kiedy jestem

sagan czajnik

na pole smoczek w Tatrach. Górale nie lubią ceprów, ale lubią ich dutki, którymi

kur kogut
płacą za kierpce i ciupażki. Słono liczą sobie także za kubek
liszka gąsiennica

kubeł wiadro
żentycy i grule z omastą.
koliba szałas
żentyca ozdobne sanki Ćwiczenie numer 4
kumoterki serwatka Jakie jest ogólnopolskie znaczenie podanych niżej
kolokwializmów.
skład noga
gira sklep
wciskać kit -
modrak chaber
lecieć w kulki -
robić sobie jaja -
walić prosto z mostu -
Ćwiczenie numer 3 zostać w skarpetkach -
Które wypowiedzi są przykładem polszczyzny oficjalnej, obudzić się z ręką w nocniku -

które nieoficjalnej?
Ćwiczenie numer 5
W każdym ze zdań podkreślono jeden wyraz.
Drodzy Państwo! Jesteśmy zaszczyceni, że możemy
Który z nich należy do nieoficjalnej odmiany języka?
Państwa gościć.

Podrzucisz mnie jutro samochodem do pracy? Boję
się, że nie zdążę dojechać?
W swoich badaniach wykorzystałam opracowanie
dotyczące roli neutronów zimnych i ultrazimnych.
Cześć! Jak się masz? Co porabiasz jutro?
Na imprezie daliśmy nieźle czadu.
Czad znowu zebrał śmiertelne żniwo.
Mojego kolegę kolejny raz wylali ze studiów.
Wylałam całą szklankę gorącej herbaty na serwetę.
Ale dzban z tego Piotrka. Znowu nie wie, jak to zrobić.
Alina uzbierała pełen dzban malin.
Ćwiczenia, które pojawiły się na zajęciach

Ćwiczenie numer 6 Ćwiczenie numer 7

Uzupełnij zdania wyrazami bliskoznacznymi słowa Które środowisko używa takich wyrazów?
jedzenie. Pamiętaj, aby dobrać właściwą formę
gramatyczną każdego ze słów. spacerniak, ciupa, ksywa, kiblować, gryps, odsiadka,
zakapior, cykawa, drętwa gadka, klawisz, świrować,
żarełko, papu, żywność, pożywienie grawerka

Hej Blanka! Jakie dziś ................................................. podają
na stołówce?
Z raportu dietetyków wynika, że niezdrowe
................................................... jest przyczyną wielu chorób.
Otwórz buzię. Zobacz Piotrusiu, jakie pyszne
................................................... .
Ekonomiści przewidują, że ceny
...................................................... po nowym roku wzrosną
o kolejne 15%.
hit, synchron, gary, dać po garach, miksować, hicior,
aranż, muza, pudło, cover, dżingiel, a capella
hasztag, awatar, offline/online, fanpage, instagram,
haker, dostać bana, konfiguracja, priv, admin, fejs,
hejtować
transfer, stanąć na pudle, drużynówka, wyjście
z progu, finiszować, krótka piłka, czerwona kartka,
fair play

Ćwiczenie numer 8
W tekście użyto wyrazów z gwary młodzieżowej.
Odszukaj je i zastąp wyrazami ogólnymi.

- Zalukaj w domu na fejsa, jest już nowa gra. Mówię ci,

jest epicka.
- Nie wiem, o czym do mnie rozmawiasz.
- Nie znasz jej? Cringe. Musisz ją rozkminić.
 DZIŚ NA ZAJĘCIACH:

21
Rzecz o tym, jak powstają nowe wyrazy,
czyli wstęp do słowotwórstwa. Przypomnieliśmy podstawowe pojęcia związane ze
słowotwórstwem.
Trenowaliśmy rozpoznawanie wyrazu
Warto wiedzieć! podstawowego i wyrazu pochodnego.
Poznaliśmy pojęcie podstawy słowotwórczej.
Wiele słów, których używamy, powstało od już
W wyrazie pochodnym wskazywaliśmy temat
istniejących wyrazów, słowotwórczy i formant.
piesek – od rzeczownika pies Określiliśmy rodzaj formantu i jego funkcje.
ścigacz – od czasownika ścigać
Dział gramatyki, który zajmuje się
mądrość – od przymiotnika mądry
tworzeniem nowych słów to
nadmorski – od wyrażenia przyimkowego nad
SŁOWOTWÓRSTWO.
morzem
Wyrazy utworzone od innych słów nazywamy Wyraz podstawowy - to wyraz, od którego
wyrazami pochodnymi. tworzymy nowe słowo. Jest on niepodzielny
Natomiast słowa, od których je utworzono, to wyrazy słowotwórczo.
Wyraz pochodny - to taki wyraz, który tworzymy od
podstawowe.
wyrazu podstawowego.

Jeśli mamy kłopot z ustaleniem, który wyraz jest

podstawowy, a który pochodny, dokonujemy
parafrazy słowotwórczej.

Jest to wyjaśnienie (krótki opis) analizowanego słowa.

Wyraz, który pojawia się w objaśnieniu, jest zazwyczaj
tym, od którego powstało objaśniane słowo.

chlebek (mały chleb)

mądrość (cecha kogoś, kto jest mądry)

napisać (skończyć pisać)

podomka (coś do noszenia po domu)

WYRAZ PODSTAWOWY WYRAZ POCHODNY

CHLEB CHLEB -EK

parafraza słowotwórcza podstawa słowotwórcza formant

chlebek, czyli mały chleb
Zawiera w sobie wyraz
podstawowy.
temat słowotwórczy
Może zawierać oboczności. Za jego pomocą tworzymy
nowe wyrazy.
Co już wiemy - podsumowanie

Podstawa słowotwórcza
Wyrazy pochodne Formant
to wspólna część
składają się z podstawy to cząstka, za pomocą której
wyrazu podstawowego
słowotwórczej oraz formantu. tworzymy nowy wyraz.
i pochodnego.

wyraz podstawowy wyraz pochodny

podstawa słowotwórcza
formant

las lasek = las- + -ek

mówić zamówić = -mówić + za-

dźwigać dźwig = dźwig- + Ø

mak makowiec = mak- + -owiec

W podstawie słowotwórczej może

dochodzić do oboczności - wymiany,
zaniku lub pojawiania się głosek.

NAJCZĘŚCIE SPOTYKANE OBOCZNOŚCI

WYMIANA SAMOGŁOSEK, WYMIANA SPÓŁGŁOSEK, WYMIANA SPÓŁGŁOSEK ZANIK SAMOGŁOSKI

np. ó na o (stół -
stołowy), a na e (las -
leśny),
a na ó (skracać - skrót),
ó na e (kościół -
kościelny)
TWARDYCH NA MIĘKKIE, W INNYCH WYRAZACH
np. ch na sz (mucha - Z RODZINY,
muszka), np. n na ń/ni (pan -
rz na r (rowerzysta - pański - panienka) np. e na Ø (sen - śnić)
rower) (lew - lwica)
g na ż (drąg - drążek),
t na ci (kwiat -
kwiaciarnia)

TYPY FORMANTÓW

PRZEDROSTEK PRZYROSTEK WROSTEK FORMANT ZEROWY

formant występuje przed formant występuje po formant wrasta między występuje wtedy, gdy
podstawą słowotwórczą. podstawie słowotwórczej. podstawy słowotwórcze. część wyrazu
podstawowego została
NAJ- odrzucona.
MILSZ LA S -EK D
Y GWIAZ -O- ZBIÓR
NASYP -AĆ Ø
Ćwiczenia, które wykorzystaliśmy w ramach treningu

Ćwiczenie 1 Ćwiczenie 2
Dokonaj parafrazy słowotwórczej i ustal, jak powstały Od podanej parafrazy słowotwórczej utwórz wyrazy.
wyrazy: Zapisz je i wskaż formanty, dzięki którym powstały.

myszka - miejsce, w którym się pływa -

starzec - wykonany z mosiądzu -
pływalnia -
cecha człowieka, który jest mądry -
aptekarz -
poddasze - urządzenie, z którego wychodzi druk -
szefowa - związany z komputerem -
góral - człowiek przystojny -
podgrzewacz -
to, czym się pisze -
zaplecze -
miejsce, gdzie sprzedaje się wyroby z cukru -
ktoś, kto uprawia sport -
Ćwiczenie 3
Zapisz wyrazy podstawowe, od których powstały
następujące wyrazy pochodne. Zaznacz formaty.
Ćwiczenie 4
Jakie oboczności zaszły w tych podstawach
narożnik słowotwórczych? Zapisz je.

młotek dąb - dębowy fartuch - fartuszek

książka - księga pieróg - pierożek
siłownia
anioł - anielski mleko - mleczko
zamówić
biały - bielutki łata - łaciaty
kwiaciarnia lek - leczyć lew - lwica
dobry - dobrze dach - daszek
mędrzec

słonica
Ćwiczenie 6
Ślązak
W podanych wyrazach pochodnych oddziel podstawę
słowotwórczą od formantu. Nazwij rodzaj formantu.
Ćwiczenie 5 rybka
Do wskazanych niżej wyrazów dopisz takie wyrazy zapisać
pochodne, w których wystąpią podane oboczności żeglarski
samogłoskowe i spółgłoskowe.
nartosanki

ę:ą g:ż księga - kwiecisty

e:a l:ł strzelić - stolarz
ó:o r:rz dwór - rzeczoznawca
ą:ę dz:ż pieniądz - obmyśleć
ą:ę ż:s mąż -
o:ó zi:z mrozić - Zadania interaktywne wykorzystane podczas zajęć:

BIBLIOGRAFIA
Zasięg dialektów języka polskiego w granicach
Polski (według Karola Dejny) / Aotearoa [online]
<https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons
/7/74/Polska-dialekty.png> [dostęp 3 listopada
2022] licencja: CC BY-SA 3.0
https://wordwall.net/pl/resource/27004398/polski/e8-jp-
wyrazy-podstawowe-i-pochodne
https://learningapps.org/display?v=predex0sa21
https://wordwall.net/pl/resource/27004028/polski/e8-jp-
rodzaje-formant%c3%b3w-s%c5%82owotw%c3%b3rczych
https://wordwall.net/pl/resource/27044257/polski/e8-jp-test-
podsumowuj%c4%85cy-i-zaj%c4%99cia-ze-
s%c5%82owotw%c3%b3rstwa