‫مدیریت منابع آب‪ :‬فرصت ها و چالشها‬

‫آب گران بها ترین ثروتی است که برای زیستن و ادامه زن دگی در اختی ار بش ر ق رار گرفت ه‪ ،‬اهمیت آن‬
‫منحیث ماده حیات بخش در همه اکناف کره زمین کامالً واضح است‪ ،‬ولی مناطق ک ه در جفرافی ه خش ک‬
‫و نیمه خشک کره زمین واقع است‪ ،‬اهمیت آن از همه مکان ها بیشتر میباشد‪ .‬کثیری از جوامع بش ری ب ا‬
‫درک اهمیت حی اتی آن‪ ،‬آب را در اعتق ادات خ ود منحیث نم اد ارزش مند آگ اهی‪ ،‬پ اکی و ی ا ایم ان قب ول‬
‫نمودند‪ .‬ادیان آسمانی در مورد آب منحیث ماده جزالینفک حیات‪ ،‬تذکراتی با اهمیتی داشته‪ ،‬از همه بُلندتر‬
‫در دین اسالم‪ ،‬آب از جایگ اه خ اص و اهمیت بس زایی برخ وردار اس ت‪ .‬در ح دود ‪ ۱۴۰۰‬س ال قب ل دین‬
‫مبین اسالم‪ ،‬به آب اهمیت فراوانی داده‪ ،‬به نح وی ک ه در ح دود ‪ ۶۳‬مراتب ه ذک ر کلم ه آب در ‪ ۴۳‬س وره‬
‫مبارکه تکرار شده‪ ،‬ک ه تع ابیر مختل ف در آی ات ق ران مجی د بی انگر جایگ اه رفی ع و قداس ت آب را بی ان‬
‫میدارد‪ .‬قران کریم آب را مایه حیات همه موجودات معرفی کرده‪ ،‬می فرمای د‪ :‬و جعلن ا من الم ا ک ل ش ی‬
‫حی ـ و هر چیزی زنده ای را از آب پدید آوردیم‪ ( .‬سوره انبیا‪ ،‬آیه ‪ ) ۳۰‬در جای دیگ ری خداون د متع ال‬
‫می فرماید‪ :‬آیا ندیده ای که خدا از آسمان آب فرستاد‪ ،‬و زمین پر سبزه گردید‪ ،‬هر آینه خداوند باریک بین‬
‫و آگاه است‪( .‬سوره حج‪ ،‬آیه ‪ )۶۳‬این آیه که ساخت و س از زمین را ب ا دقت ش گفت انگ یز جه ان هس تی‬
‫بیان می دارد‪ ،‬ولی مستقیما ً بشر را هشدار گونه وا می دارد‪ ،‬تا مداخله در ط بیعت و اس تفاده از من ابع آن‬
‫را از منظر اقتصاد‪ ،‬علوم تخنیکی‪ ،‬ابداع مواد مختل ف س اختمانی و در دس ترس داش تن ماش ین ه ا غ ول‬
‫پیگر ساختمانی نگاه نه نماید‪ ،‬بلکه این معماری الهی که با پیوند و تسلس ل معج زه آس ا ت رکیب یافت ه‪ ،‬ک ه‬
‫وصف کامل آن بیرون از حیطه فهم انسانی قرار دارد و ابعاد کامل آن الی اکنون با هم ه دس ت آورده ای‬
‫علمی ناشناخته مانده و در پ رده اس رار ق رار دارد‪ ،‬از ای نرو لزوم ا ً انس ان بای د ب ا احتی اط کام ل مط ابق‬
‫ظرفیت های طبیعت‪ ،‬مداخله و استفاده نمای د‪ ،‬در حف اظت و اس تفاده آن دقت نه ایی را ب ه خ رچ ده د‪ ،‬از‬
‫اینرو خداوند متعال در مورد آب که پیدایش حیات هر چ یزی را از آب دانس ته و ب رای بش ر واض ح می‬
‫سازد تا در امور محافظت و استفاده آن بطور عالمانه و کمال دقت تپ و تالش نمایند‪.‬‬

‫از اینکه حدود ‪ ۲.6‬فیصد آب جهان شیرین و قابل بهره برداری است ‪ ،‬بشر غ رض ادام ه حی ات خ ویش‬
‫از منبع مح دود مط ابق تغ یرات ط بیعی و محیطی همیش ه در جس تجوی دری افت راه مناس ب اس تفاده آب‬
‫بودن د‪ ،‬در این ج د و جه د زن دگی‪ ،‬اک ثراً موف ق ب ه دری افت راه ه ای مناس ب و کارآم د اس تفاده از آب‬
‫میگردند‪ .‬تحوالت سرسام آور اجتم اعی‪ ،‬سیاس ی و اقتص ادی ک ه در جه ان ک ه از نیم ه دوم ق رن گذش ته‬
‫بیشتر شدت یافته و الی اکنون ادامه دارد‪ ،‬این تحوالت بنا بر تغیرات اقلیمی شتاب بیشتر یافته است‪ ،‬و از‬
‫طرفی هم نظر به ازدیاد نفوس و نیاز های مرتبط به آن‪ ،‬منابع آب در مذیقه ق رار گرفت ه اس ت‪ ،‬از ای نرو‬
‫دانشمندان و محققان مسایل آب عقیده دارند که ه زاره س وم ه زاره آب اس ت‪ ،‬موض وعات و چ الش ه ای‬
‫بیش تری جه انی ب ر مبن ای آب پدی د خواه د آم د و می توان د مهم ت رین عام ل در ایج اد بح ران جه انی و‬
‫منازعات باشد‪ .‬به اساس همه این واقعیت ها‪ ،‬مدیریت معاصر منابع آب مستلزم دید وسیع و همه جانبه را‬
‫که بر واقعیت های کنونی بنا یافته باشد‪ ،‬ایجاب می نماید‪.‬‬

‫توزی ع ن امتوازن زم انی و مک انی من ابع آب ب ا نیازه ای زم انی و مک انی جمعیت‪ ،‬روش ه ای نادرس ت‬
‫استعمال و استفاده از آب‪ ،‬فقدان و نارسایی جوانب حقوقی مالکیت و بهره ب رداری از من ابع آب‪ ،‬اف زونی‬
‫و تغیر ماهیت آلودگی ها‪ ،‬ارتقای سطح زندگی‪ ،‬رفا‪ ،‬صحت و روش مصرف و سر انجام ازدیاد مصرف‬
‫آب‪ ،‬حاصل از جمعیت و تبعات آن سبب شده تا منابع آب‪ ،‬با کاهش سرانه آب شیرین قابل دس ترس منج ر‬
‫گردد‪ ،‬روی این اساس بحران کم آبی‪ ،‬بیش از گذشته تشویش ها را به وجود آورده است‪.‬‬

‫کشور مان که یک سو در مجاورت کمربند خشک و نیمه خشک کره زمین ق رار دارد‪ ،‬عالوت ا ً از جمل ه‬
‫ده کشور زیاد متأثر شده از تغیرات اقلیم نیز میباشد‪ ،‬این عوامل تأثیرات قابل مالحظه یی بر منابع محدود‬
‫آبی کشور داشته و آن را کاهش داده است‪ ،‬تبعات آن در عرصه اجتماعی‪ ،‬اقتص ادی و ایکول وژی چ الش‬
‫های عدیده یی را بوجود آورده است‪ ،‬همه این واقعیت ها ما را مجبور می س ازد ت ا در م ورد هم ه ام ور‬
‫آب مجدداً با دقت کامل غور نمایم‪ ،‬سیاست های مدون‪ ،‬استراتیژی ها و قوانین را ب ا ش رایط کن ونی وف ق‬
‫داده و طوری تدوین نمایم تا از این سرمایه بی بدیل کشور اسفاده اعظمی برای نسل ه ای کن ونی و آین ده‬
‫استفاده اعظمی به ط ور پای دار ص ورت گ یرد‪ ،‬از اینک ه تحق ق این ام ر مهم بی دون حکم رانی م ؤثر آب‬
‫ناممکن میباشد‪ ،‬بنا ً در کل حکمرانی آب را مطابق واقعیت های امروز در سکتور آب چنان حاکم نمایم ت ا‬
‫بتوانیم حق استفاده از آب را برای نسل امروز و فردا منحیث امانت‪ ،‬تأمین نمایم‪.‬‬

‫غ رض س ر آغ از ام ور عرص ه آب‪ ،‬لزوم ا ً حکم رانی آب را ب ه بحث میگ یریم و در بس تر آن مس ایل‬

‫سیاستگذاری و قانون آب را تشریح خواهیم نمود‪.‬‬

‫حکمرانی آب‬
‫حکمرانی آب چیست؟‬
‫حکمرانی آب همان رفتار کنترول کننده ای است که از طریق اقدامات مدیریتی و یا با وضع مق ررات آب‬
‫در طیف وسیعی از سیستم های سیاسی‪ ،‬اجتماعی‪ ،‬زیست محیطی‪ ،‬اقتصادی و اداری ب ه ک ار گرفت ه می‬
‫ش ود و نهایت ا ً منج ر ب ه تنظیم تخص یص و بهب ود ش رایط به ره ب رداری از آب می گ ردد‪ .‬حکم رانی آب‬
‫مشخص میکند که چه کسی و در چه شرایطی به آب دسترسی دارد‪ ،‬حف اظت کمی و کیفی از آب چگون ه‬
‫است‪ ،‬قاعده مدیریت آب چیست و نقش مشارکت جوانب در تص میم س ازی و تص میم گ یری ت ا کجاس ت‪،‬‬
‫سیاست های بهره وری و صرفه جویی در مصارف آب کدامند‪ ،‬داوری اختالفات و تعارض ها ب ه دس ت‬
‫کیست‪ ،‬که در رابطه نقطه تمرکز آن بر سه پرسش محوری قرار دارد‪ :‬تصمیمات چگون ه اخ ذ می ش ود‪،‬‬
‫چه کسی می تواند آب را مصرف کند و چگونه از پایداری منابع آب حفاظت می شود‪.‬‬

‫طوریکه ذکر گردید حکمرانی آب عبارت اس ت از نظ ام ه ای سیاس ی‪ ،‬اجتم اعی‪ ،‬اقتص ادی و اداری در‬
‫امور آب است‪ ،‬مستقیم و یا غیر مستقیم بهره برداری‪ ،‬توسعه و م دیریت م ؤثر من ابع آب و ارئ ه خ دمات‬
‫آب در سطوح مختلف جامعه را تحت تأثیر دارد و یا حکم رانی آب را مجموع ه ای از ابزاره ا (نه ادی)‬
‫می داند که ه دف از آنه ا ارتق ای کارآم دی‪ ،‬براب ری و اثربخش ی م دیریت آب می دان د‪ ،‬این رویک رد را‬
‫گاهی حکمرانی خوب هم می نامند‪ .‬در این روی کرد‪ ،‬حکمرانی ابزاری است که باید طراحی کرد ت ا ب ه‬
‫نتایج مشخص رسید‪ ،‬اما رویکرد دومی حکمرانی ناظر ب ر تحلی ل پروس ه ه ای تص میم گ یری منازع ات‬
‫است‪ ،‬مسلما ً هر دو رویکرد باید در امور آب مدنظر قرار گیرند‪ .‬بالخره حکمرانی آب‪ ،‬مستلزم تحلیل ب ه‬
‫هم پیوستگی های اکولوژیکی‪ ،‬اجتماعی و تخنیکی است‪.‬‬

‫در رفع کاستی های کار آم دی نهاده ای حکم رانی آب بای د ب ه عوام ل و مؤلف ه ه ای متع دد توج ه ک رد‪،‬‬
‫ازجمله برای اصالح یا بهبود نظام حکمرانی و دستیابی ب ه حکم رانی م ؤثر آب‪ ،‬ک ه ت أمین این ام ر مهم‬
‫مستلزم اصالح قواعد یا ظرفیت حکمرانی آب است‪.‬‬

‫در نظام حکمرانی آب‪ ،‬نقطه کانونی و متمرکز در مفهوم اقتدار و عوام ل م ؤثر در اعم ال آن اس ت‪ ،‬این‬
‫محوریت از بررسی تحلیلی مؤلفه های حکمرانی و وض عیت نظ ام حکم رانی آب کش ور ک ه عبارتن د از‪:‬‬
‫ساختار اداری‪ ،‬سیاست ها‪ ،‬قوانین‪ ،‬هدف گذاری‪ ،‬تأمین مالی‪ ،‬پاسخگویی‪ ،‬اطالعات و ارتباطات‪ ،‬ظرفیت‬
‫ها و مشارکت که برای ش ناخت بیش تر و تحلی ل به تر در نظ ام حکم رانی کش ور ض رور میباش د‪ ،‬ب رای‬
‫رسیدن به نتایج دلخوا‪ ،‬مطالعه و اسناد موج ود در این زمین ه مراجع ه ش ود و از عل وم معاص ر‪ ،‬دانش و‬
‫خبره گی بومی استفاده گردد‪.‬‬

‫ایجاد روح همکاری و همدلی در حکمرانی کار آب یک امر حتمی اس ت‪ ،‬ش رایط تحق ق این مهم ب ا خل ق‬
‫فضاهای جدید متکی به ساز و کارها و انگیزه های اقتصادی و اجتماعی و ف رهنگی ف راهم می ش ود‪ .‬ب ه‬
‫عبارت دیگر‪ ،‬هدف آن باید آن باشد ک ه س هم اجباره ا کن ترول ش ود‪ ،‬انگ یزه ه ای انس انی ب رای فض ای‬
‫همکاری تنگ نشود و ب ه آنه ا مط ابق فط رت انس انها اج ازه رش د داده ش ود ت ا از طری ق فض ای وس یع‬
‫مشارکت در مدیریت آب فراهم گردد‪.‬‬

‫نتایج همه همایش های بین المللی حاکی از آن است که بحران آب‪ ،‬در واق ع بح ران نح وه م دیریت آب و‬
‫به عبارت دقیق تر بح ران حکم رانی آب اس ت‪ ،‬بن ا ب ر این در بس تر حکم رانی آب‪ ،‬اف زایش ک ار آم دی‬
‫قوانین و کارایی ساز و کارهای حقوقی و ساختارهای حاکمیتی ذیربط‪ ،‬وابسته به پیاده سازی آنها و رصد‬
‫مس تمر آنه ا ب رای ه دف مم انعت از ه ر گون ه انح راف از من افع عم ومی اس ت‪ .‬ب ه همین جهت‪ ،‬ایج اد‬
‫سیستمی تحت حاکمیت قانون و مبتنی بر اصول اطالع رسانی و مشارکت در پروسه ه ای تص میم گ یری‬
‫و خط مشی گذاری و نیز دادرسی سریع برای حصول به اهداف مدیریت مطلوب منابع آب‪ ،‬ض روری ب ه‬
‫نظر می رسد‪.‬‬

‫حکمرانی آب مفهومی جامع تر از حکومت است و بر روابط بین جامعه و دولت تأکید می کند‪ .‬این مفهوم‬
‫به معنای سیاست گذاری و مدیریت منابع آبی به نحوی است که از نظر اجتماعی پذیرفته شده باشد‪ ،‬یع نی‬
‫در پهلوی معقولیت‪ ،‬مقبولیت را که با کسب رضایت اجتم اع حاص ل میگ ردد‪ ،‬ن یز ب ا خ ود داش ته باش د‪،‬‬
‫عالوتا ً هدف آن توسعه پایدار‪ ،‬استفاده صحیح از منابع آبی و همچنین اجرای این سیاست ه ا ب ا همک اری‬
‫مؤثر ذینفعان و طرف های ذیدخل در پروسه های امور مرتب ط ب ه آب ص ورت گ یرد‪ ،‬از ای نرو عناص ر‬
‫حکمرانی آب بستر مناسب را در اجرای مدیریت یکپارچه منابع آب محیا می سازد‪.‬‬

‫برای حصول به اهداف توسعه پایدار در حوزه آب‪ ،‬شناسایی بنیاد های حق وقی حکم رانی آب و خأل ه ای‬
‫ق انونی و ارزی ابی س اختار فعلی م دیریت آب از ض رورت ه ای اساس ی اس ت‪ ،‬از این رو تق ویت بع د‬
‫سازمانی با تدوین سیاست ها (پالیسی ها)‪ ،‬قوانین و مصوبات و تشکیالت کار آمد ب رای اج رای رویک رد‬
‫بهم پیوس ته م دیریت من ابع آب در حکم رانی آب بس یار ح ایز اهمیت اس ت و این موض وع ب ه عن وان‬
‫حکمرانی خوب نیز تعریف شده است‪.‬‬

‫از اصول حقوقی حاکم بر حکمرانی آب و خال های نظام در نظام حقوقی آب‪ ،‬بسیاری از کارشناس ان آب‬
‫را به این نظر معتقد نموده اند که بحران جهانی آب در واقع بحران حکمرانی به شمار می آی د ن ه بح ران‬
‫کمبود آب‪ ،‬که این نارسایی در تخصیص آب برای مقاصد مختلف‪ ،‬خصوصا ً کاستی ها در تاسیسات حف ظ‬
‫الصحه و تأمین آب آشامیدنی‪ ،‬کامالً اشکار میباشد‪.‬‬

‫ظرفیت حکمرانی آب‪ ،‬سطح قابلیت یک جامعه را برای پیاده سازی تدابیر اثر بخش آبی به وسیله سیاست‬
‫ها‪ ،‬قوانین‪ ،‬نهادها‪ ،‬مقررات و ساز و کارهای رعایت قوانین نشان میدهد‪ ،‬از اینرو در چوکات حکم رانی‬
‫منحیث نقطه آغاز باید‪:‬‬

‫آب را منحیث سرمایه بی بدیل ملی کشور درست تعریف نمایم‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫از منظر علم حکومتداری و مختصا ً کارشناسان حکمرانی آب‪ ،‬باالی همه ج وانب حک ومت داری‬ ‫‪‬‬
‫آب تجدید نظر الزم صورت گیرد‪ ،‬تا در نتیجه اصالحات و تغیرات الزم بوجود آید‪ ،‬تا ب ه اس اس‬
‫آن بتوانیم آب کشور را با همه ابعاد آن درست مدیریت نمایم و ظ رفیت ه ای فعلی را ب رای اداره‬
‫آن ارتقا ببخشیم‪.‬‬

‫برای توضیح موارد فوق موارد ذیل را تحریر می نمایم‪.‬‬

‫پالیسی آب‬
‫قوانین مصوب‪ ،‬به تنهایی نه میتوانند راه حل قطعی مشکالت مرتبط به توسعه‪ ،‬حم ایت و حف ظ من ابع آب‬
‫باشند‪ ،‬از اینرو در عدم سیاست گ ذاری م دون و واض ح‪ ،‬ن ه می ت وان چگ ونگی عم ل ک رد نظ ام آب را‬
‫تصور ک رد‪ ،‬از ای نرو مس لم اس ت ک ه سیاس تگذاری روش ن‪ ،‬پی ری زی نظ ام منس جم ق وانین‪ ،‬س اختار و‬
‫نهادهای حقوقی و مدیریتی اثربخش و تثبیت شده‪ ،‬برای اعم ال و رع ایت سیاس ت ه ای آب ام ر حتمی و‬
‫ضروری میباشد‪.‬‬

‫برای تدوین پالیسی آب‪ ،‬اولتر از منظر منافع ملی کشور آب را باید تعریف کرد‪ ،‬یعنی باید تعین نمود که‬
‫ما از این سرمایه بی بدیل کش ور ک ه ارزش بُلن د سیاس ی‪ ،‬اجتم اعی‪ ،‬اقتص ادی و ایک الوژیگی دارد‪ ،‬چی‬
‫میخواهیم! گر چی در رابطه بعد از حکومت موقت پالیسی آب ترتیب یافته‪ ،‬ک ه ح دوداً پ انزده س ال از آن‬
‫میگذرد‪ ،‬طوریکه میدانیم جوامع منحیث پدیده پویا همیشه نس بت عوام ل داخلی‪ ،‬خ ارجی و ط بیعی دس ت‬
‫خوش تغیرات می گردد‪ ،‬واضح است که کشور ما نیز از ت اثیر این تح والت کن ار ن ه مان ده و ن ه خواه د‬
‫ماند‪ ،‬از اینرو در تالطم این تغیرات‪ ،‬لزوما ً باید سیاست گذاری های موجود بازخوانی گردد‪ ،‬تا در نتیج ه‬
‫مطالعات الزم‪ ،‬جمع آوری معلومات و نظری ات اه ل خ بره مس ایل آب‪ ،‬ت دوین ن وین سیاس ت گ ذاری آب‬
‫صورت گیرد‪ ،‬تا منحیث سند جامع عرصه آب‪ ،‬قطب نم ا و رهنم ا ب رای تص میم گ یری ه ای مس ایل آب‬
‫گردد‪ .‬بنا ً به منظور استفاده جامع از منابع آب‪ ،‬منحیث سرآغاز مسایل آب‪ ،‬نخست بای د پالیس ی یی ت دوین‬
‫گ ردد ک ه محص ول نظری ات هم ه جانب ه‪ ،‬وس یع و مص لحت اندیش انه کارشناس ان سیاس ی‪ ،‬اجتم اعی‪،‬‬
‫اقتصادی‪ ،‬حقوقی‪ ،‬متخصصین آب و محیط زیس تی و برنام ه ری زان باش د‪ ،‬ت ا این پالیس ی مرتب ه ج وهر‬
‫اصلی خویش را که همانا خیر جمعی است برآورده گردد‪.‬‬

‫تصمیمات مرتبط به تدوین پالیسی ملی آب‪ ،‬باید شامل موض وعات مهمی از جمل ه م وارد‪ :‬م الکیت من ابع‬
‫آب‪ ،‬حقوق استفاده کننده گان آب‪ ،‬اولویت بن دی (من اطق ی ا مص ارف)‪ ،‬ممن وعیت ه ا ی ا مح دودیت ه ای‬
‫قانونی‪ ،‬تعهدات مصرف کنندگان‪ ،‬حقوق و تعهدات اشخاص و دس تگاه ه ای اج رایی‪ ،‬رویکرده ای چن د‬
‫منظوره یا منسجم‪ ،‬مشارکت عمومی در برنام ه ری زی م دیریت ح وزه آبری ز‪ ،‬ارتب اط می ان آب و دیگ ر‬
‫منابع طبیعی‪ ،‬توجیهات اقتصادی و مالی پروژه های توسعه بهره برداری از منابع آب باشد‪.‬‬

‫مهمترین ویژه گی های پالیسی آب‬

‫شناس ایی مص رف کنن ده گ ان فعلی و بلق وه آب و نیازه ای آنه ا‪ ،‬ب ه عب ارت دیگ ر‪،‬‬ ‫‪‬‬
‫تقاضای آب از لحاظ کمی و کیفی؛‬

‫شناسایی شرایط ایکولوژیکی و در صورت اقتضأ‪ ،‬تعین حد اقل جریان طبیعی آن؛‬ ‫‪‬‬

‫شناسایی منابع آب در داخل و خارج از ح وزه آبری ز م ورد نظ ر و تعین مشخص ات‬ ‫‪‬‬
‫آنها؛‬

‫تعین نقاط ضروری برای ت دوین مق ررات و قواع د م ؤثر قاب ل اعم ال در خص وص‬ ‫‪‬‬
‫مصارف مختلف آب و کاربران آن؛‬
‫سیاست ها و تدابیر حقیقی منحیث مبنایی حقوقی و بستر تأس یس چ ارچوب سیاس ت گ ذاری‪،‬‬
‫حق وق و مس ؤلیت ه ای نهاده ای م دیریت من ابع آب را تعین می نمای د‪ ،‬در نه ایت ظ رفیت‬
‫سیاست گذاری‪ ،‬مبنای حقوقی آب ( قانون آب) را شکل میدهد‪ ،‬که به اساس آن قانون آب ب ا‬
‫مفردات روشن‪ ،‬منحیث ش الوده یی اس توار حق وقی ت دوین می یاب د و عملک رد اث ر بخش آن‬
‫تحقق اهداف ملی را سمت و سوی الزامی می بخشد‪ ،‬که تعین نح وه م دیریت و مس ؤلیت ه ا‬
‫برای تآمین و استفاده منابع آب را به شکل مفید و معقول مساعد می سازد‪ ،‬بن ا ً سیاس تگذاری‬
‫و مدیریت آن ابعاد گس ترده علمی را ایج اب می نمای د‪ ،‬ب ه این اس اس حق وق دان ان‪ ،‬جامع ه‬
‫شناسان‪ ،‬اقتص اد دان ان‪ ،‬پالیس ی س ازان‪ ،‬برنام ه ری زان و‪....‬مکل ف ان د در م ورد نیازه ای‬
‫توسعه و مدیریت منابع آب یک دید وسیع‪ ،‬جامع و قانونمند داشته باشد‪.‬‬
‫با توجه به اهمیت آب در کلیه بخش ها منجمله در امور اقتص ادی کش ور‪ ،‬پالیس ی آب ط ور‬
‫شکل گیرد ک ه م دیریت و اداره من ابع آب نبای د همانن د گذش ته‪ ،‬ص رفا ً ب ه س مت توس عه یی‬
‫مصارف خ اص معط وف ش ود‪ ،‬بلک ه بای د من ابع آب را ب ه عن وان ی ک مجموع ه در نظ ر‬
‫گرفت‪ ،‬یا به عبارت دیگر‪ ،‬به توسعه‪ ،‬حف اظت و حم ایت از منب ع توج ه داش ت و همزم ان‪،‬‬
‫وابستگی متقابل آب های سطحی و زیرزمینی و ارتباط بین آب و سایر منابع ط بیعی را ن یز‬
‫مورد توجه قرار داد‪ ،‬در این خصوص‪ ،‬برنامه ریزی مدیریت منابع آب و حوزه های آبری ز‬
‫نقش مهمی دارد و این مسئله باید بصورت واضح در پالیسی بازتاب یابد‪.‬‬
‫حقوق آب‬
‫حقوق آب متشکل از کلیه مصوبات قانونی است که جنبه های مدیریت آب از جمله حفاظت‪ ،‬بهره برداری‬
‫و اداره منابع آب‪ ،‬کنترول زیانبار آب آل ودگی و غ یره را تحت پوش ش ق رار میده د‪ ،‬ق انون آب ک ه هم ه‬
‫جوانب حقوق آب در آن با وضاحت الزم تذکر می یابد‪ ،‬شکل مدون حقوق آب نیز نامیده می شود‪ .‬ه دف‬
‫قوانین(وضع مقررات جدید) قاعده مند سازی توسعه منابع آب و ایجاد مبنای قانونی جهت اتخاذ و اج رای‬
‫اقدامات الزم مدیریت منابع آب مانند کنترول آلودگی آب و مدیریت موقعیت های مخ اطره آم یز ناش ی از‬
‫حوادث‪ ،‬فجایع زیست محیطی و مشابه آن می باشد‪ ،‬از اینرو اهداف اص لی نظ ام ن وین حق وق آب ح اوی‬
‫ترویج منطقی ترین شیوه مدیریت منابع آب‪،‬ارتقا رف اه‪ ،‬هماهن گ س ازی فع الیت ه ا و محی ط زیس ت می‬
‫باشد‪.‬‬

‫حقوق آب نظر به گسترده گی آن با دیگر شاخه های علم حقوق مانند حق وق اداری‪ ،‬حق وق م دنی‪ ،‬حق وق‬
‫جزایی‪ ،‬حقوق اصالحات اراضی‪ ،‬حقوق استخراج معادن‪ ،‬محیط زیست‪ ،‬حفظ الصحه و دیگر شاخه ه ای‬
‫حقوقی ارتباط نزدیک داشته و با هم سویی با آن تدوین میگردد‪.‬‬

‫قانون آب‬
‫نیاز روز افزون به منابع آبی بیشتر‪ ،‬لزوم توسعه قواعد و مقررات برای تنظیم تقاضا‪ ،‬عرضه و حفاظت‬
‫منابع آب را بیشتر ساخته است‪ .‬ق انون ک ه ص ورت م دون سیاس ت ه ای عم ومی میباش د‪ ،‬ب ه این اس اس‬
‫قوانین روشن و مطمئن آب با طرح و تدوین مناسب هزین ه ه ای هم ه ام ور مرتب ط ب ه آب را ک اهش می‬
‫دهد‪ ،‬حقوق مالکیت را روشن می کند و امکان دخالت شهروندان را تثبیت می نماید و می تواند مش ارکت‬
‫دولت با بخش خصوصی را مشخص کند‪ ،‬درک پروسه های اقتصادی و قانونی مرتبط ب ا م دیریت آب را‬
‫فراهم می سازد‪ ،‬وقتی که قانون با مفردات روشن‪ ،‬خود تضمین کنن ده ش فافیت و پاس خگویی باش د‪ ،‬فس اد‬
‫نیز کاهش می یابد‪ .‬می تواند چگونگی حد و حدود مذاکره دولت با کشورهای همس ایه را در ب اره مس ائل‬
‫آب مشخص نماید و ی ا می توان د در پاس خ ب ه م ذاکرات بین المللی رهنم ایی م رز مباحث ات ب رای ه یئت‬
‫مؤظف گردد‪.‬‬
 ‫ویژگی های قانون آب‬
‫قانون آب‪ ،‬قواعد و روی ه ه ای روش ن را ب رای عملی ش دن سیاس ت آبی ف راهم می کن د‪ .‬در ی ک ق انون‬
‫خوب‪ ،‬دقت با انعطاف پذیری ترکیب می شود‪ ،‬قانون منسجم و مجمل‪ ،‬در تفسیر و کاربرد‪ ،‬نباید ابهام ب ر‬
‫انگیز باشد‪ ،‬ولی باید به قدر کافی انعطاف داشته باشد تا بتواند با وض عیت ه ای مختل ف و ش رایط رو ب ه‬
‫تحول اجتماعی‪ ،‬اقتصادی و اکولوژیکی انطباق یابد‪ ،‬الزم اس ت ب ه این نکت ه مهم عط ف توج ه ش ود ک ه‬
‫قانون آب‪ ،‬هدف متع الی ت ری در نظ ام حکم رانی ی ک کش ور دارد‪ ،‬آن عب ارت از ت أمین ع دالت محی ط‬
‫زیستی است‪ ،‬این بدان معنی است که‪ :‬توزیع متوازن خطرات و مخاطرات محیط زیستی‪ ،‬سرمایه گ ذاری‬
‫ها و منافع محیط زیستی‪ ،‬فقدام جرم‪ ،‬اعم از مستقیم ی ا غ یر مس تقیم در ه ر س طح از اختی ارات‪ ،‬و به ره‬
‫مندی عادالنه از سرمایه گذاری ها و منافع محیط زیستی و منابع طبیعی‪ ،‬دسترسی همگانی به اطالع ات‪،‬‬
‫مشارکت همگانی در تصمیم گیری ها‪ ،‬و اج رای ع دالت ب رای همگ ان در موض وعات مرتب ط ب ا محی ط‬
‫زیست‪.‬‬

‫قانون هر جامعه مطابق ساختار اجتماعی‪ ،‬سیاسی‪ ،‬اقتصادی و جغرافیایی مختص ب ا هم ان ش رایط هم ان‬
‫جامعه تدوین میگردد‪ ،‬از اینرو قوانین و مقررات مربوط به آب‪ ،‬از جایی به جای دیگ ر متف اوت میباش د‪،‬‬
‫بنا ً غرض ایجاد بستر مناسب تطبیق قانون آب‪ ،‬در تدوین آن باید وضعیت و شرایط مسلط جامعه در نظ ر‬
‫گرفته شود‪.‬‬

‫قاب ل ذک ر اس ت ک ه در این زمین ه اس تفاده درس ت و قانونمن د ق وانین اس المی از پش توانه علمی برت ری‬
‫برخوردار هستند‪ ،‬می تواند به عنوان زیر ساختار اصلی تدوین مقررات جدی د ب رای ح ل مب انی م دیریت‬
‫منابع آب در قرن بیست و یکم قرار گیرد‪.‬‬

‫اصالحات قانون آب‬

‫وسعت دامنه مطالب قانون آب‪ ،‬توجه به مسائلی چ ون ع دالت ت وزیعی‪ ،‬حف اظت محی ط زیس ت‪ ،‬ک ار آیی‬
‫تخصیص‪ ،‬و امنیت حقوق قانونی بهره برداری در مواجهه با وضعیت ناپای دار و رو ب ه ک اهش منب ع آب‬
‫را شامل می شود‪.‬‬

‫تدوین اهداف مطابق سیاست های متقاضی در قالب قوانین‪ ،‬نیازمند پروسه های طوالنی رایزنی میباشد تا‬
‫معنی مسائل سیاستی در ق انون ب ه دقت ارزی ابی و تحلی ل ش وند‪ .‬این پروس ه ه ا مط ابق ش رایط کش ور‪،‬‬
‫مستلزم بازبینی قوت ها و ضعف های قوانین فعلی‪ ،‬راه و رسم های اداری و ابزار های برنامه ریزی‪ ،‬و‬
‫نیز کار کردها و ساختارهای نهادی است‪.‬‬

‫پروسه بازبینی باید بر پایه بررسی منابع و مص ارف فعلی آب و ارزی ابی ه ای علمی از ظ رفیت زیس ت‬
‫محیطی منابع موجود آب صورت گیرد‪.‬‬

‫نظ ام واح د ق انونی آب بای د حق وق آب و تخص یص ه ای عادالن ه را برق رار کن د‪ ،‬از کیفیت آب ب رای‬
‫مصارف انسانی و اکوسیستم مطابق تعریف سیاست آب حفاظت نمای د‪ ،‬و س اختار نه ادی توان ای م دیریت‬
‫آب را تشکیل نماید‪ ،‬تحقق همه این مسایل نماینگر وجود نظ ام واح د ق انونی ب رای آب اس ت‪ ،‬ک ه بی انگر‬
‫تعهد جدی سیاسی دولت مردان کشور می باشد‪.‬‬

‫خالصه مطلب‬

‫بشر غرض ادامه حیات خویش طی ادوار مختل ف ت اریخی در جس تجوی راه ای بهین ه یی اس تفاده من ابع‬
‫طبیعی منجمله آب بودند و با بکارگیری علوم نظری و تجربی‪ ،‬عل وم مرتب ط ب ه آب ارتق ا و تعمیم یافت ه‪،‬‬
‫ولی با همه دست آوردها علمی‪ ،‬مدیریت آب با ناکامی ها نیز همراه بود‪ ،‬که تراکم پی هم اش تباهات قبلی‪،‬‬
‫در ده یی هشتاد‪ ،‬قرن گذشته بطور محسوس و ملموس اشکار گردید‪ ،‬دریافت گردی د ک ه ق رار دادن هم ه‬
‫دست آوردهای علمی تخنیکی صرفا ً برای تأمین مقاصد اقتصادی بکار برده ش ده اس ت‪ ،‬ک ه در این رون د‬
‫برای مدیریت آب از دریچه اقتصاد نگاه می شد‪ ،‬مسلما ً چنین ح الت پی آم دهای غ یرمطلوب را ب ه دنب ال‬
‫داشت و واضحا ً محسوس گردید که ادامه این وضعیت نتایج ناگواری با خود خواهد داش ت‪ ،‬این وض عیت‬
‫نهادی های علمی و سیاستمداران را واداشتند ت ا روی مس ایل آب بط ور هم ه جانب ه تجدی د نظ ر نماین د و‬
‫روش های جدیدی را غرض کاهش اشتباهات در استفاده منابع عرضه نمای د‪ ،‬بالخ ره چن دین هم ایش بین‬
‫المللی به ارایه روش‪ ،‬مدیریت جامع و همه جانب ه من ابع (‪ )IWRM‬منج ر گردی د‪ ،‬این روش منحیث ی ک‬
‫پروسه تجویز می نمای د ک ه‪ :‬توس عه و م دیریت هماهن گ آب‪ ،‬زمین و من ابع مرب وط ب ه آن بای د ط وری‬
‫انکشاف داده شود‪ ،‬تا رش د اقتص ادی و رف اه اجتم اعی‪ ،‬طورعادالن ه ب دون ض رر رس انیدن ب ه پای داری‬
‫ایکوسیستم های اقتصادی تأمین گردد‪ .‬که تأمین این امر مهم تنها در بستر حکمرانی مؤثر آب تحقق یافت ه‬
‫می تواند‪.‬‬

‫فرصت ها و تهدید ها برای تحقق مسایل ذکر شده‬

‫فرصت ها‬

‫اراده قوی رهبری دولت برای ایجاد مؤثر حکمرانی و مدیریت منابع آب؛‬ ‫‪‬‬

‫عالقه مندی همکاران بین المللی در سکتور مدیریت آب کشور؛‬ ‫‪‬‬

‫موجودیت نهادهای مسؤل سکتور آب؛‬ ‫‪‬‬

‫موجودیت ظرفیت های تخصصی؛‬ ‫‪‬‬

‫تهدیدها‬

‫عدم وجود تفکر و تصمیم منسجم و همه جانبه‪ ،‬جوانب ذیدخل برای ایجاد حکمرانی الزم عرص ه‬ ‫‪‬‬
‫آب؛‬

‫عدم میکانیزم الزم برای استفاده همه جانبه فرصت ها غ رض ارتق ا و انس جام ظ رفیت ه ای ملی‬ ‫‪‬‬
‫برای ارتقای حکمرانی آب؛‬
 ‫تفاوت برداشت ها و دیدگاه های جوانب ذیربط در مسایل آب؛‬ ‫‪‬‬

‫بخش نگری به مسایل آب(یکجانبه نگری) دستگاه دولتی بخصوص ادارات قوه اجرایه؛‬ ‫‪‬‬

‫متخصیصین عرصه حقوق‪ ،‬بحث آب را تنها تخنیکی شمرده از اینرو عدم عالقه حقوق دان ان ب ه‬ ‫‪‬‬
‫(عناوین و اصطالحات مسایل آب)؛‬

‫متخصصین تخنیکی در بسا موارد نسبت عدم اگاهی از بُعد سیاس ی و حق وقی آن‪ ،‬مس ایل آب را‬ ‫‪‬‬
‫از بعد تخنیکی می بینند و به مس ایل پ روژه ه ا می پ ردازد ک ه نت ایج از منظ ر ت أمین حق وق آب‬
‫مطلوب نه می باشد‪.‬‬

‫بدیهی بودن آن(چون بصورت طبیعی موجود بوده‪ ،‬بنا ً توجهی به تحقیق آن احساس ن ه ش ده) ولی‬ ‫‪‬‬
‫ممالک دیگر جهان هالند‪ ،‬جاپان‪ ،‬امریکا و ‪ ...‬آب شیرین را منب ع مح دود و در عین ح ال مل وث‬
‫شونده تلقی می نماید‪ ،‬از اینرو در مدیریت و حفاظت آن با تمام توان سعی و تالش می ورزند‪.‬‬

‫عدم موجودیت دیپارتمنت مسایل سیاسی وحقوق آب در نهادهای اکادمیک کشور‪،‬‬ ‫‪‬‬

‫کمبود متخصیصین و اشخاص مجرب در حقوق آب‪،‬‬ ‫‪‬‬

‫نظام اجرایی و ساختار قوه مقننه و روش های تدوین قوانین‬ ‫‪‬‬

‫عدم روش تدوین قانون گذاری مناسب در کش ور( اص ول رهنم ایی ق انون گ ذاری ب رای سیاس ت‬ ‫‪‬‬
‫گذاری و تهیه پیش نویس قوانین)‬

‫سفارشات‬

‫با در نظر داشت وضعیت کنونی منطقه یی و جهانی‪ ،‬غرض تأمین استقرار مناسب حکمرانی آب‬ ‫‪.1‬‬
‫الزم دانسته می شود‪ ،‬تا باالی پالیسی ها‪ ،‬استراتیژی ها‪ ،‬و قوانین مورد مطالعه همه جانب ه ق رار‬
‫گیرد‪ ،‬در صورت نیاز اصالحات و تغیرات الزم در آن آورده شود‪.‬‬

‫غرض توسعه و حفاظت من ابع آب و جلوگ یری از فرس ایش زمین ت دابیر عاج ل و هم ه جانب ه و‬ ‫‪.2‬‬
‫پالن های عملی روی دست گرفته شود و هر چی عاجل کارهای عملی آن آغاز گردد‪.‬‬

‫از طریق تأمین حکمرانی م ؤثر آب زمین ه جلب س رمایه گ ذاری(دول تی او خصوص ی س کتور)‬ ‫‪.3‬‬
‫برای تطبیق موفق پروژه های آبی مساعد گردد‪ ،‬بنا ً در پالیسی ها و قوانین و س اختارهای ذیرب ط‬
‫اصالحات و ریفورم های الزم وارد رونما گردد و در رابطه ظرفیت ها ارتقا یابد‪.‬‬

‫در نهاد های اکامیک و تحصیلی دیپارتمنت ها جداگانه در مورد سیاست ها‪ ،‬حق وق و اقتص اد آب‬ ‫‪.4‬‬
‫ایجاد گردد‪.‬‬
‫در مورد منابع آب‪ ،‬یک پوهنتون و یا مرک ز اختصاص ی تحققی اتی ک ه ب ا یکی از ب ا اعتب ارترین‬ ‫‪.5‬‬
‫نهاد اکادمیک علمی بین المللی آب توآمیت داشته باشد‪ ،‬ایجاد گردد‪ ،‬ت ا زمین ه تحقیق ات م وردی و‬
‫کابردی مساعد گردد‪.‬‬

‫از اینکه آب یک دارایی عامه است‪ ،‬بنا ً برای حفاظت و م دیریت مناس ب آن همک اری و پش تبانی‬ ‫‪.6‬‬
‫مردم از طریق تنویر و آگاهی عامه جلب گردد‪ ،‬در رابطه اقدامات الزم صورت گیرد‪.‬‬

‫غرض استفاده مناسب آب و زمین منحیث اجزای با هم پیوسته‪ ،‬پالن های همه جانبه کوتاه م دت‪،‬‬ ‫‪.7‬‬
‫میان مدت و دراز مدت ترتیب گردد و مطابق آن اقدامات صورت گیرد‪.‬‬

‫برای رشد سکتور زراعت در چاچوب سکتور آب پالن های مناسب روی دست گرفت ه ش ود‪ ،‬ت ا‬ ‫‪.8‬‬
‫از فرصت های بلقوه آن برای ایجاد فرصت های کاری استفاده گردد‪.‬‬

‫از اینکه چهار حوزه آبی کشور‪ ،‬مس ایل آبه ای م رزی را ب ا خ ود دارد‪ ،‬بن ا ً جهت ایج اد فض ای‬ ‫‪.9‬‬
‫اعتماد و همک اری ب ا همس ایگان در س طح ملی‪ ،‬منطق ه و بین المللی س یمنارها و کنف رانس ه ای‬
‫علمی دایر گردد‪.‬‬

‫با عرض حرمت و احترام‪.‬‬

‫محمدعارف میرخیل‪ ،‬کارشناس مسایل آب در وزارت احیأ و انکشاف دهات‪.‬‬

‫‪Email add: arif.mirkhel@gmail.com‬‬

‫مأخذ‪:‬‬

‫قوانین اساسی کشور‬ ‫‪.1‬‬

‫قوانین آب و سایر اسناد تقنینی راجع به آب کشور‬ ‫‪.2‬‬

‫چهارچوب پالیسی ستراتیژیک برای سکتور آب‬ ‫‪.3‬‬

‫پالیسی اداره ملی منابع آب ‪۲۰۰۶‬‬ ‫‪.4‬‬

‫حقوق آب – یوناما ‪۲۰۱۶‬‬ ‫‪.5‬‬

‫آب و قانون گذاری – عبدلعلی شرقی‪۱۳۸۴ ،‬‬ ‫‪.6‬‬

‫قانون جامع آب‪ ،‬با ایسته ها و مؤلفه ها ‪۲۰۰۹‬‬ ‫‪.7‬‬

‫حکمرانی خوب و مدیریت آب‪ ،‬حمید عمرانیان‬ ‫‪.8‬‬

 ‫ سلطان محمود محمودی‬،‫مدیریت جامع منابع آب‬ .9

‫ ترجمه حسن اسدی زیدآبادی‬، ‫آب و حقوق بشر‬ .10

Principles of Water law & Administration (National & International), Dante .11
Augusto Capon era (1921-2003)

Water management in Islam, Edited by: Naser I. Faruqui, Asit K. Biswas, and .12
Murad J. Bino. United Nations University Press

.Water governance, UNESCO- IHE, The Netherland .13

.Integrated Water resource management – World Water Council .14