Bu Sayıda:

Cogito'dan
5 • Fem inizm

11 • Zeynep Direk • Sim one de Beauvoir: Abjeksiyon ve Eros Etiği

39 • Iris M arion Young • Yaşanan Bedene Karşı Toplumsal Cinsiyet:
Toplum sal Yapı ve Öznellik Üzerine Düşünceler
57 • Fatm agül Berktay • Fem inist Teorinin Önemli Bir Alanı: Cinsellik
73 • Judith B utler • Toplum sal Cinsiyet Düzenlemeleri
93 • Tina C hanter • Psikanalitik ve Post-Yapısalcı Fem inizm ve Deleuze
Cogito
Üç aylık düşünce dergisi 131 • Katve-Kaisa K ontturi - Milla Tiainen: Elizabeth Grosz ile Bir Söyleşi •
Sayı: 58 Bahar, 2009
ISSN 1300-2880 Yapı Kredi Yayınları: 2887 Fem inizm , Sanat, Deleuze ve Darwincilik
Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık A.Ş.
Genel Yayın Yönetmeni: 146 • G ertrude Postl • Tekrar Etme, Alıntılama, Altüst Etm e
R aş İt Ç avaş
adına sahibi: Irigaray’ın Taklit Kavram ının Politikası
HALİL T aşdelen Halkla İlişkiler: 159 • Luce Irigaray • ...cem aatin ebedi ironisi...
H aluk D ağ
Genel Müdür: Reklam: 173 • Sara Ahmed • Bu Öteki ve Başka Ötekiler
T ülay G üncen S erkan K alkandelen 193 • M onique W ittig • Kadın Doğulmaz
Sorumlu Yazı İşleri Müdürü: Yazışma Adresi: 202 • H ande Öğüt • Kadın Filmleri ve Fem inist Karşı Sinem a
A s l ih a n DİNÇ COGİTO
Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık A.Ş. 219 • H erta Nagl-Docekal • Fem inist Felsefenin Geleceği
Dergi Editörü: İstiklal Caddesi, No: 161 Bevoğlu 34433/lstanbul
Tel.: (0212) 252 47 00 (pbx)' 227 • Rosi B raidotti • Fem inist Post-Postm odernizm in Eleştirel Bir
Ş eyda Ö ztürk
Faks: (0212) 293 07 23 Kartografyası
E-posta: ykykultur@ykykultur.com.tr
Yayın Kurulu: E-posta: seyda.ozturk@ykykultur.com.tr 245 * Yasemin Akis - Ülkü Özakın - Serpil Sancar • Türkiye'de Fem inizm ve
N uri A kbayar, Ş eyla B enhabib , İnternet adresi: http://www.cogitoyky.com
B esim F. D ellaloğlu, Y ücel D em irel , htt p://al isveris.yapi kredi.com.tr Kadın Hareketi
Z eynep D irek . M ünir G öle , F erda Keskin ,
M. S abrJ K oz , K aan H. Ö kten , Yayın Türü:
259 • G ülnur Elçik • İğdiş Edilm iş Güzellik
M ehmet R ifat, Z eynep S ayin, Yerel süreli 269 •'•M ehmet Bozok *\ Fem inizm in Erkekler Cephesindeki Yankısı:
G üven T uran
Katkıda Bulunanlar:
t
Partner of "European Network of Cultural Journals - Eurozine”
Erkekler ve Erkeklik Üzerine Eleştirel İncelem eler
K orkut T ankuter "Avrupa Kültürel Yayınlar Ağı - Eurozine” Üyesi 285 • Hande Birkalan-Gedik • Türkiye'de Fem inizm i ve Antropolojiyi
Grafik Tasarım: www.eurozine.com
F aruk U lay, Akgül Y ildiz Yeniden Düşünm ek: Fem inist Antropoloji Üzerine
Yayın Sekreteri: Cogito'da yayımlanan tüm yazıların Eleştirel Bir Deneme
G ülay Kandem Ir sorumluluğu yazarına aittir.
Dergide yer alan yazılar kaynak gösterilmek 339 • İmge Oranlı • O ndokuzuncu Yüzyıl Avrupası’nda Irkçılık ve
Renk Ayrımı / Baskı: kaydıyla yayımlanabilir. Cinsiyetçilik
PROMAT BASIM YAYIM SAN. VE TİC. A.Ş. Yayın Kurulu, dergiye gönderilen yazıları
Sanayi (Örnek) Mahallesi yayımlayıp yayımlamamakta serbesttir. 350 • Dicle K oğacıoğlu^ Gelenek Söylemleri ve İktidarın Doğallaşması:
1590 Sokak No: 32 Gönderilen yazılar iade edilmez.
Esenyurt-Büyükçekmece-İstanbul Nam us Cinayetleri Örneği
Tel.: (0212) 622 63 63 Sertifika No: 12334
385 • E sra Arsan - Ezgi Ünalan - Seda Türkoğlu • Cinsiyetçilik ve Medya:
"Güzin Abla" Köşesinde Yeniden Üretilen Ataerkil Cins Kimlikleri
403 • Işıl B ayraktar • Türkiye’de Sosyal Güvenlik ve Kadın

G eçen Sayıdakiler
413 • Sayı 57: İroni Feminizm
414 • Y azarlar H akkında

Bu özel dosyaya kısaca "Fem inizm " adını vermeyi uygun gördük, çünkü
ataerkil kültürel ve toplum sal sistem de K adın kategorisinin net bir tan ım ı­
nı yapm a girişim iyle başlayıp, dişil öznelliğin bu sistem dahilinde nasıl dil-
lenebileceğine d air arayışlarla devam eden, rasyonel söylem in sözde doğal­
lığını altüst etm e yolundaki postyapısalcı, psikanalitik, M arksist, fenom e-
nolojik, epistem olojik okum alardan ve bu farklı okum aların birbirlerine yö­
nelttiği eleştiriler ve bu okum alar arasındaki kesişm e noktaları üzerinden
fem inist ku ram ın sürekli evrilişine tanıklık eden m etinlerden oluşan bir
seçki bu. Bu haliyle, Türkiye’de fem inist kuram ın alım lanışına önem li bir
katkıda bulunacağını ve taze soluklu ve üretken tartışm alara m eydan vere­
ceğini um uyoruz.
Sim one de Beauvoir’ın, 1949’da kalem e aldığı İkinci Cinsiyet fem inist ça­
lışm alar açısından hâlâ büyük önem e sahip ve de Beauvoir’m fem inist kura­
mın en temel m etinlerinden birini ele alırken tartışm aya açtığı çok sayıda
fikrin en “ilgi göreni” olan "Kadın doğulm az, kadın olunur” sözü, 1970’lerde
geliştirilecek olan fem inist çalışm aların a n a h ta r kavram ı “toplum sal cinsi-
yet”in ve biyolojik cinsiyet / toplum sal cinsiyet ayrım ının en tem el ifadesi ol­
m uş. Erkeklik tasarım ın ın tarihsel b ir düşünce, kadınlığın da toplum sal,
kültürel ve tarihsel bir durum olduğu tespitinin ifadesi olan "Kadın doğul­
maz, kadın o lunur” sözü, erkeklerle olan ilişkilerinde asla özne haline gele­
meyen bir nesne rolü biçilen kadının çelişkili d u rum unun da bir ifadesi ade­
ta. Bir yandan erkekle ilişkisi üzerinden tanım lanan kadın, bir yandan da
m utlak ötekiliği tem sil eder. Erkek özne kadını radikal bir başkalık alanında

Cogito, sayı: 58, 2009

284 ; Mehmet Bozok

Transforming Masculinities: Men, Cultures, Bodies, Power, Sex and Love, (Londra: Routled-
ge, 2006).
44 Clatterbaugh, 37-40.
45 Whitehead, 65.
46 David Morgan, “Class and Masculinity”, Handhook of Studies on Men and Mascıılinites içinde,
Michael Kimmei, Jeff Heam ve R. W. Connell (der.) (Thousand Oaks: Sage, 2005): 165-177. Türkiye’de Feminizmi ve Antropolojiyi
47 Judith Kegan Gardiner’ın derlediği ve Michael Kimmel’ın önsözünü yazdığı Masculinity
Studies and Feminist Theory: New Directions son dönemde bu iki alan arasında kalan son
buzların eridiğinin göstergesi gibidir (New York: Columbia University Press, 2002).
Yeniden Düşünmek: Feminist Antropoloji
48 Patrick Hopkins, “How Feminism Made a Man Out of Me: The Proper Subject of Feminism
and the Problem of Men”, T. Digby (der.) Men Doing Feminism içinde (Londra: Routledge,
Üzerine Eleştirel Bir Deneme1
1998): 51.
49 Michael S. Kimmei, “Who’s Afraid of Men Doing Feminism?", T. Digby (der.) Men Doing HANDE BİRKALAN-GEDİK
Feminism içinde (Londra: Routledge, 1998):57-68.
50 Bob Lamm, "Learning from Women”, Feminism and Masculinities içinde, Peter F. Murphy
(der.), (Oxford: Oxford University Press, 2004):50-56.

Amargi'ye hemen bakın, bu bakışma bize iyi geliyor!
Bu sayımızda daha önce yazı ve söyleşilerle tartışmaya
başladığımız seks pazarının dosyasını açıyoruz:
Hayatın Kadınları!
Dosyamızda, feminist politikanın en kritik tartışma
konularından olan seks pazarı ile ilgili kavram-yaklaşım
tartışmasına değindiğimiz gibi, öncelikle bu pazarda
çalışan kadınların ve Igbt bireylerin sorunlarına dikkat
çekiyoruz ve örgütlenmeleri hakkında bilgi veriyoruz.
Amacımız bu önemli mücadele alanını, feminist
politikanın gündemine taşımak,
geliştirmek...
Giriş
2002-2003 akadem ik yılı güz dönem inde ders verm ekte olduğum üniver­
sitenin antropoloji bölüm ünde fem inist etnografya konulu bir ders açm ış­
tım. Hem lisans hem de yüksek lisans öğrencilerine açık olan bu ders önce­
sinde birçok öğrenci ders hakkında bilgi alm aya gelmişti. Dersin başlığında
“fem inist” sözcüğünü gören, özellikle erkek öğrenciler, önce dersi m erak et­
tiklerini am a dersin büyük ihtim alle sadece kadın öğrencilere açık olduğunu
düşündüklerini söylediler, beli hooks’dan etkilenm iş biri olarak, “am a fem i­
nizm herkes içindir” dediysem (hooks 2002) ve dersin herkese açık olduğu­
nu anlatm aya çalıştıysam da, pek ikna edici olduğum u sanm ıyorum . Netice­
de, yeterli sayıda öğrenci olm adığından ders açılam adı.
Indiana Ü niversitesinde ziyaretçi profesör olarak bulunduğum 2001 yı­
lında, “O rtadoğu’da Kadın ve Antropoloji” dersim de ise tam 27 kadın, 10 er­
kek öğrencim vardı. O derste de fem inist etnografya bağlam ında O rtado­
ğu’da kadın konusunda yapılan çalışm aları gözden geçirm iştik. Öğrencile­
rim dönem sonunda teşekkür ederek ayrılm ıştı. Yeditepe Ü niversitesi’nde
2004 B ahar dönem inde seçmeli olarak verdiğim “Toplum sal Cinsiyet ve Kül­
tü r” dersine kayıt olan öğrenciler ise 25 civarındaydı. Bu sayı belki birçok
kişi için fazla bir şey ifade etm eyebilir am a küçük bir bölüm içinde 25 öğ­
renciye ders verm ek bana yüksek bir sayı olarak geliyordu. Bu yüzden, top-

Cogito, sayı: 58, 2009

286 İ Hamle Birkalan-Gedik
Türkiye’de Fem inizm i ve Antropolojiyi Yeniden D üşünm ek 287

lum sal cinsiyet ile ilgili bir ders bu kadar öğrenci çekerken, fem inizm ile il­
lam larını açıklayan, am a her şeyden de önem lisi fem inist kuram ı antropolo­
gili bir derse neden yeteri kadar katılım olm am ıştı sorusunun sebebinin de
ji (büyük ölçüde de sosyoloji, bkz. Küm betoğlu 1995; D urakbaşa 1995, 1997)
“f” harfinden (!) kaynaklanabileceğini düşünm üştüm .
içinde tartışan araştırm acıların sayısının azlığı (önem li istisnalar olarak ta ­
F em inist antro p o lo ji kavram ıyla 1990’larda, In d ia n a Ü niversitesi’nde
rih ve sözlü tarih için bkz.: Berktay 1996a, 1997, 2001a, b; Çakır 1995, 1996,
doktora dersleri aldığım dönem de, antropoloji kuram ları dersinde tanışm ış­
2007; Çakır ve Akgökçe 1995; İlyasoğlu 1995, 1996) göze çarpıyordu. Bu çer­
tım. O yıllarda fem inist antropoloji ile ilgili m akaleler, bu bağlam da tasar­
çeve içinde; söz konusu olan sessizlik, acaba başlı başına bir sorunsal olarak
lanm ış kitaplar birbiri ardına yayım lanıyor, fem inist antropoloji, antropolo­
mı, yoksa bir sorunsalın parçası olarak mı ele alınm alıdır? Bir başka deyiş­
ji disiplini içinde bir yer ediniyordu. Ancak ilginç olan, doktora eğitim i aldı­
le, “fem inist” kuram ın etnografik pratiklerle; ya da daha da özele inm ek ge­
ğım üniversitede -ki Indiana Ü niversitesi-B loom ington, özellikle cinsellik
rekirse, antropoloji ile barışık olm ayan bir ilişkisi mi vardır? Sorunsalı biraz
araştırm aları yapan Kinsey E n stitü sü ile ta n ın m ıştır- K adın A raştırm ala-
daha ileriye taşırsak, Türkiye’deki antropolojinin fem inist kuram la yolları
rı'nda (daha sonra adı Toplumsal Cinsiyet A raştırm aları oldu) bu konuyla il­
kesişm iş miydi? Türkiye'de kadınlarla ilgili yapılan araştırm alarda kadın ça­
gili bir ders bulunm uyordu. Antropolojide beni çok heyecanlandıran bu ko­
lışm aları açısından artan bir ivmeden söz edebildiğim iz halde, bu ivme “fe­
nuyu izlemeye kişisel çabalarım la devam ettim . Fakat kafam daki bir soru
m inist etnografya” bağlam ında ele alındığında durum nasıldı? Kadın çalış­
sürekli beni meşgul ediyordu: fem inizm sözcüğü neden bu denli mesafe ya­
m aları akadem ide daha yeni b ir tarihe sahipken, daha eski bir araştırm a
ratıyordu, sosyal bilimlerde? Ders verdiğim dönem lerde de gördüğüm , der­
alanı olan antropoloji, halkbilim ve sosyoloji disiplinlerinin kadın a ra ştır­
sin başlığında “kadın” sözcüğü yerine “fem inist” sözcüğünün bulunm asının
m alarıyla ilgisi nasıldı? Bu ilgi yeterli miydi? Türkiye'de fem inist etnograf­
geniş çapta olum lu etki yarattığıydı. A ntropolojinin en fazla önem verdiği
yanın yeri ve zam anından bahsetm ek hangi koşullar altında m üm kündü?
konulardan biri olan “karşılaştırm alı” perspektifi düşünerek, fem inist a n tro ­
Kadınları araştıran kadın araştırm acılar, kendilerini hiç “fem inist etnograf­
polojiden acaba Türkiye’de bahsetm ek m üm kün m üydü? Bir yandan “aka-
ya” bağlam ı içinde tanım lam ışlar mıydı? Öncü birkaç fem inist çalışm a dı­
dem i”den “p o p ü ler’e kadar birçok kategoride fem inizm Türkiye’de oldukça
şında fem inist kuram ve m etot hakkında bulabildiklerim çok sınırlıydı.2
konuşulan ve tartışılan konulardan biriyken, “fem inist antropoloji” nerede
Ben bu yazıda, kişisel bir girişten sonra, fem inist antropoloji ile ilgili
bulunuyordu? Bu sorular, kafam da uzun zam andan beri var olan diğer so­
sorm uş olduğum so m lara cevap aram ak -ve belki de yeni so ru lar so rm ak -
ruları da tetikledi.
a d ın a öncelikle A nglo-A m erikan ekolünde fem inist an tropoloji/etnografi
Antropoloji ve kadın araştırm aları çerçevesinde, Anglo-Amerikan gelene­
konusundaki kavram sal çerçeveleri irdelem ek istiyorum . Anglo-Amerikan
ğinde, kadınlarla ilgili etnografik çalışm alardan fem inist etnografyaya geçiş
ekolünün altını çizm em de, biri antropolojinin içinden, diğeri de dışından
tartışm aları ve bununla ilgili etnografik pratikler ve m etin üretim i, en ted­
olm ak üzere gruplayabileceğim iki büyük etken var. B irincisi, özellikle
birli tarihselcilik içinde bile 1970’lere kadar götürülebiliyordu. Bu iki önemli
1960’lı yıllardan başlayarak, teorik m odeller, araştırm a konuları ve yakla­
konu olan etnografik fem inist pratik ve m etin yazımı odağında yapılan ça­
şım lar bağlam ında, büyük ölçüde, Am erikan ekolü içinde şekillenen a n tro ­
lışm alara ek olarak, fem inist antropolojiyi kavram sallaştırm a ve fem inist
polojinin yakın zam anlarda, özellikle 1990’ların sonlarından itibaren “ye­
yöntem leri tartışm a am acıyla yazılmış pek çok m akale ve kitap bulunm ak­
rel” antropoloji geleneklerinin, “bölge etnografyaları” ve “dünya antro p o lo ­
taydı (Visweswaran 1988, 1997; Stanley 1990; Bell ve Cahili 1992; Gordon
jileri” başlıkları altında (Abeles 1999; Asad ve arkadaşları 1997; Cole 1997;
1993a, b; Shields ve Dervin 1993; del Valle 1993; Cole ve Phillips 1995; M oo­
Drackle ve arkadaşları 2003; Galt 1985; Gilm ore 1982; Herzfeld 1984, 1985,
re 1988a, b, 1993). Türkiye’de ise kadınlara ilişkin antropolojik çalışm alar
1987; Pina-C abral 1989; R ibiero ve E scobar 2006; Evens ve H andelm an
yapılm asına karşın, birkaç istisna çalışm a dışında fem inist etnografyadan
2006) ele alınm ış olm asıdır. Ancak bunların çok azında fem inist antro p o lo ­
henüz bahsetm ek m üm kün değil gibi görünüyordu. Burada da araştırm ala­
ji referan sları b u lu n m a k ta d ır. T ürkiye’de ise a n tro p o lo jin in olu şu m u n u ,
rında “fem inist” olduğunu söyleyen ya da araştırm alarının “fem inist” bağ­
içinde bulunduğu koşulları, sorunları irdeleyen eserler de son yıllarda daha

Cogito, sayı: 58, 2009

Cogito, savı: 58, 2009
288 : Hande Birkalan-Gedik
fazla g ö rü n ü r olm aya b a şla m ıştır (Türkiye'de a n tro p o lo jin in eleştirileri
için, Atay 1996, 2000a, 2000b, 2000c; Aydın 1996, 1998, 2000, 2001, 2004,
2005; B irkalan 2000, Birkalan-G edik 2000, 2005b, 2006, 2007a; 2010, ya­
yım lanacak; Bolak 1996; K üm betoğlu 1995, 1996; K üm betoğlu ve Birkalan-
Gedik 2005a, b; M aksudyan 2005; Özm en 2000; Ö zbudun ve Şafak 2005).
İkinci etken ise Türkiye’deki fem inist hareketin, bulunduğum uz coğrafya,
tarihsel ve kültürel koşullar içinde zam an zam an O rtadoğu ile paralellikler
kursa da, kendisini daha çok batılı -çoğunlukla da Anglo-Am erikan- femi­
nizm i içinde konum landırm asıdır. Hem antropoloji, hem de fem inizm bağ­
lam ında B atıy a dönük “m odernist” bir yüzü bulunan bu sahalarda “yerel­
lik” sorgulam ası da çok yeni başlam ıştır (îlyasoğlu ve Akgökçe 2001; Bora
ve G ünal 2002; B irk alan -G ed ik 2005b; K ü m b eto ğ lu ve B irkalan-G edik
2005a, b). Bu disipliner ve tarihsel kesişim deki veriler ışığında, hem Batı-
'dan etkilenen am a hem de kendi d u ru m u n u sorgulayan Türkiye’de a n tro ­
polojinin serüveni bağlam ında, yukarıda sorduğum so ru lar benim için ol­
dukça önem li anlam lar taşıyor.
Bunları belirttikten sonra, Anglo-Amerikan ekolündeki fem inist antropo­
loji değerlendirm em in akabinde, Türkiye'deki kadın hareketi, aktivizmi, ka­
dın araştırm aları ve antropoloji içinde “fem inist” çalışm aların bulunduğu
noktayı irdelem ek istiyorum . Acaba bulunduğum uz noktada fem inist an tro ­
poloji bağlam ında neler yapılm ıştır, yapılm aktadır ve yapılm alıdır soruları
ekseninde 2000'li yıllarda Türkiye’de fem inizm in hangi açılım ları kullanıla­
bilmeli sorusuna da cevap(lar) aram aya çalışacağım . Son olarak, açıklam ak­
ta yarar gördüğüm bir nokta daha var: Yazımda “fem inist antropoloji” ve fe­
m inist etnografya terim lerini zam an zam an değişmeli olarak, birbirinin ye­
rine kullanıyorum . Kafa karışıklığı yaratm am ası açısından şunları söyleye­
bilirim: Fem inist antropoloji, özellikle antropolojiyi bir disiplin olarak ele
alarak, antropolojinin içinde gelişen fem inist hareket, kuram ve pratikleri il­
gilendiriyor. Bu noktada özellikle kadın antropolojisiyle fem inist antropolo­
jinin farklılıklarını, geçişkenliklerini ve ilişkileri ele alıyorum . Fem inist e t­
nografı, öte yanda, am pirik olmayı öngören bir “p ratik” sahayı da işaret edi­
yor. Ancak her iki terim de birbirinden bağım sız değil. Çünkü, saha çalışm a­
sı anlam ında kullanılan “etnografi” antropolojiye has b ir pratik olm asa da,
antropolojinin kendisini tan ım lam asın d a en önem li faktörlerden biri “et-
nografik” oluşudur.
Cogito, sayı: 58, 2009
Türkiye'de Feminizmi ve Antropolojiyi Yeniden Düşünmek 289
Anglo-Amerikan Ekolünde Fem inist Etnografya Tartışm aları
Fem inist antropoloji pratikleri bugün birçok antropolog arasında bilin­
mekte, desteklenm ekte ve kullanılm aktadır. Ancak, antropoglarm çoğu fe­
m inist antropolojnin gerek tanım ı, gerekse tarihçesi konusunda aynı fikirde
değildir. Örneğin bazı antropologlar, M aragaret M ead’i ya da Elsie Claws
Parsons’u ilk fem inist antropolog olarak ilan eder (Bell 1993; B ehar 1993,
1995; Lam phere ve ark. 1997, 2006; Visweswaran 1997; Türkçe kaynaklarda
Ö zbudun ve Şafak 2005). Ancak antropolojide fem inist öncülerin belirlen­
m esinde antropolojinin içinden değil, dışından gelen dinam ikler de etkilidir
(Lewin 2006). İlerleyen satırlarda görüleceği gibi, “kadın antropolojisi”, “ka­
dınların yaptığı antropoloji” ve en nihayetinde “fem inist antropoloji” arasın ­
da, geçirgenlikler olm asına karşın, ciddi, paradigm atik farklılıklar bu lu n ­
m aktadır. Am erikan antropolojisinde Mead ve Claws Parsons’un çalıştıkları
ortam lar son derece ataerkil norm larla belirlenm iş olm asına karşın, bu an ­
tropologların “fem inist antropoloji” içindeki yerleri o kadar da kolay “baş­
langıç” evresine oturtulam az. Bu dönem de ancak “kadın” antropologların
yazdıkları hakkında konuşabiliriz. Şirin Tekeli’nin de kendi çalışm ası bağla­
m ında “kadın bakış açısını” değerlendirdiği çalışm asında açık yüreklilikle
belirttiği gibi kadın bakış açısı yeterli değildir; fem inist kuram gereklidir
(Tekeli 1988b).
Ancak bu açıklam ayla beraber, özellikle antropolojide kadın antropolog­
ların "görünürlüğü” açısından bakıldığında “kadın" olarak o zam anın m uha­
fazakâr gelenekleri içinde kendilerine bir yer edinm e çabalarının da azım-
san m am ası gereklidir. A m erikan antro p o lo jisin d e kadın an tro p o lo g ların
“görünürlükleri” konusunda önem sediğim birkaç eserden de bahsetm ek isti­
yorum: Women Anthropologists: A Biographical Dictionary (Ute Gacs ve ark.
1988), özellikle ondokuzuncu yüzyılın başlarından itibaren kadın antropo­
logların yüz yılı aşkın bir zam andan beri geliştirdikleri ve uyguladıkları an ­
tropolojik çalışm alar konusunda öncü bir çalışm adır. Bu çalışm a aracılığıy­
la kadın antropologların “görünürlüğü” konusuna dikkat çekilm iştir. Bir di­
ğer önemli çalışm a ise Hidden Scholars (Parezo: 1993) adlı çalışm adır ve bu
çalışm ada antropolojide doktorası olm ayan kadın araştırm acıların ne denli
büyük katkıları olduğu ele alınm ıştır. Bir praxis olarak fem inist antropoloji
kolaylıkla M argaret M ead’e kadar götürülem ese de, kadın antropologların
fem inist antropolojinin (burada bir praksisten söz ediyorum ) oluşm a süre­
cinde etkileri büyüktür. Bu çerçevede, fem inist antropolojinin tarihinin ya­
Cogito, savı: 58, 2009
290 i Hande Birkalan-Gedik
zılması farklı kollardan ve farklı açılardan ele alınabilir. Bu farklı yaklaşım ­
ları Lam phere fem inist antropolojinin “çeşitlenm esi” olarak tanım lam akta­
dır (Lam phere 2006: xi).3 Kısaca vurgulam ak istediğim nokta, kadın a n tro ­
pologların varlıkları ve alana katkıları antropoloji disiplininin ve alanının
çalışanlar açısından “cinsiyetlendirilm esi”ne ait bir nokta iken, “fem inist an ­
tropoloji” konusu çalışm a biçimi, “çalışılan” kişilerin ve konuların seçimi,
bunların yazımı ve buna ait pek çok teorik açılımı içine alm aktadır.
Fem inist antropolojinin öncülerinin kim ya da kim ler olduğu konusunda,
fem inist antropolojinin geliştiği bağlam lar, disiplinin içinden ve dışından
gelen etkiler, fem inist kuram alanından ve edebiyattan etkilenim ler, fem i­
nist felsefe alanının antropolojiye, daha doğrusu sosyal bilim lere ve bilme
biçim lerine olan etkileri, postm odern söylem ler ve benzeri birçok bağlam ve
m etnin incelenm esine dayalı olarak incelenm elidir. Bugün fem inist a n tro ­
poloji, “kadın a n tro p o lo jisin in çok ötesine geçm iştir. Burada fem inist an­
tropolojinin en önemli kazananlarından biri ise “kendi” (self) kategorisinin
yeniden düşünülm esi olm uştur. Bu açıdan bakıldığında da fem inist an tro ­
polojinin hem özel bir bilgi alanı hem de özel bir yöntem içerdiği gözlem ­
lenm ektedir.
L am phere'in vurgusuna benzer bir şekilde fem inizm ve antropolojinin
kesişim noktalarını ele alan M iranda K. Stockett ve Pam ela L. Geller da fe­
m inizm in antropolojideki “d a lg a la rın d a n söz etm ektedir (2006). Y azarlar
her dalgada gelen fem inist fikirlerin bir önceki fikirlere eleştirel bir bakış
açısı getirdiğinden söz ederler. Örneğin şimdiye değin daha çok kültürel an ­
tropoloji bağlam ında ele alınan -ve en çok da bu alanda kullanıldığından bu
alan içinde tartışıla n - fem inist antropoloji, bir yandan antropolojinin diğer
alt alanlarına, özellikle de arkeolojiye doğru açılım lar yapm ıştır. Ancak bu
noktada da, ele alınm ası gereken önemli bağlam lar arasında “güç”, “pratik­
ler” ve “gündem ler” bulunm aktadır. Ayrıca queer4 teorinin fem inist teoriyle
karşılaşm asından çıkan sonuçların antropolojideki yansım aları da önem li
görünm ektedir. Q ueer kuram antropoloji için bir gelecek vaat etm ektedir.
G ünüm üzde farklı yönleri ve yönelim leri içeren fem inist antropolojinin de
dayandığı tem el yine “farklılık” gözlükleri o lm aktadır (Geller ve Stockett
2006: 17).
Kadın antropolojisi ile fem inist antropoloji arasındaki en belirgin farklı­
lık paradigm atik bir bakış açısı tem elinde ele alınabilir. Bu konuda, "The
Social A nthropology of W om en and Fem inist A nthropology” (K adınların
Cogito, sayı: 58, 2009
Türkiye’de Feminizmi ve Antropolojiyi Yeniden Düşünmek 291
Sosyal Antropolojisi ve Fem inist Antropoloji) isimli m akalesinde Shirley Ar-
dener kadınların antropolojisi ve fem inist etnografya arasındaki ince fakat
önem li bir ayrılığa işaret eder. Kadın antropolojisi analiz ve m etota bakm a-
sızın bir alanı belirtirken, fem inist etnografya m etot ve analiz açısından özel
yöntem ler önerir. Kadın antropolojisi, her alandan kadınları çalışm aya izin
verir. Fem inist antropolojide de herhangi bir konu çalışılabilir am a fem inist
bir duruş önem lidir. Fem inist etnografya hem kadınları, hem erkekleri çalı­
şabilir; k adınlar ve erkekler fem inist etnografya yapabilir. Bu iki kavram
arasın d a ö rtü şm eler olsa da araştırm acı, fem inist etnografya bağlam ında
“fem inizm le ne kastettiğine bağlı...” dem eden kendini fem inist olarak tanıtır
(Ardener 1985).
Bu açıdan fem inist antropolojinin doğduğu bağlam ları incelerken, sade­
ce fem inist teori ya da m etot bağlam ında değil, antropolojinin içinden geç­
m ekte olduğu değişim bağlam ında da fem inist antropoloji konusuna değin­
m ek gerekiyor. Bu açıdan, 1980 sonrasında yoğun tartışm aların olduğu ve
“düşünüm sek' (reflexive) “evde antropoloji” ya da “kişisel antropoloji” gibi
farklı yaklaşım ların ortaya çıktığı bir “kriz" ortam ı ya da “etnografik temsil
zorluğu" (M arcus ve Fischer 1986) bağlam ında da değerlendirilm elidir. An­
cak burada fem inist antropolojiyi bir “tü r” olarak değil, bir yaklaşım olarak
ele alm ak önem lidir. Düşünüm sel araştırm ada araştırm acılar araştırm adaki
pozisyonlarını inkâr etm eden, bulundukları durum u detaylarıyla ve açıklık­
la, olayları ve durum ları problem atize ederek çalışırlar. Bu noktada dönü-
şümsel araştırm a ile fem inist araştırm anın oldukça fazla ortak yanı bulun­
m aktadır. A raştırm acı h er iki toplum sal cinsiyet rolünü bir “farkm dalık"
içinde hem kendi toplum sal cinsiyetinin hem de katılım cıların cinsiyetleri­
nin araştırm aya olan etkilerini ortaya koyar, eleştirir ve problem atize eder
(Birkalan 2000). Fem inist antropoloji ile yolları kesişen dönüşüm sel an tro ­
poloji kavram ını Amerikalı halkbilim ci Elaine Lawless, "hem fem inist hem
de hüm anist olan” ile işbirliği yapm aya yönelik bir etnografi olarak tanım lar
(Lawless 1993). Bu yaklaşım içinde araştırm acı, "araştıran”ı en üste koyan
hiyerarşiyi reddeder. Oldukça zam an alan, geri bildirim leri çok, yazı ve dü ­
zeltme işi çok olan bir teknik olm asına karşın, uygulanm aya değer bir yön­
tem olduğunu belirten Lavvless’in en büyük dayanağı, “araştırılan” kişiyi de
katılımcı haline sokm asıdır (Lawless 1993: 285). Bu şekilde de fem inist an­
tropoloji, ana akım antropoloji yaklaşım larına da "güç” konusunu sorgula­
ması bakım ından katkıda bulunm aktadır.
Cogito, savı: 58, 2009
292 Hande Birkalan-Gedik
A ntropolojik bilgi ü retim i u lu sla ra ra sı m erkezlerde (özellikle A m eri­
ka’da) gelişen yeni tarihsellik bilinci bağlam ında, 1960’lardan başlayarak ge­
lişen kişisel sorgulam alar, yerini antropolojik alan araştırm asının önem li bir
boyutunu oluşturan olan politik ilişkileri bir kenara atarak, 1970'lerde geli­
şen sosyolojik analizlere yönelm iştir. Böylelikle klasik antropolojiyi tanım la­
yan “sah a” ve “ev” pratiklerinin artık eski noktalarda bulunm am ası (ayrıntı­
lar için G upta ve Ferguson 1997) ön plana çıkm ıştır. Aslında 1980’lerde gö­
rülen “evde an tro p o lo ji” kavram ının tartışılm ası M esserschm idt’in (1981)
derlem esinde ön plana çıkm ıştır. Ancak M esserschm idt için “ev” tem el ola­
rak ABD olm uştur. 1990’larda ise “evde antropoloji” kendi m ekânını Ameri-
kan’dan A vrupa’ya da taşım ıştır. “Batı” dışında bu kavram lar ve pratikler
pek tartışm a y a açılm am ıştır. Yeni an tro p o lo jik m ek ân lard ak i a ra ştırm a
alanları ise akrabalar, büyük kentlerdeki yaşlılar, bürokrasi, şirketler gibi
kentsel m ekânlara kaymıştır. B undan önce kullanılan “yerli" kavram ı yerine
şim dilerde kullanılan “içeriden antropoloji” kavram ı da artık daha az "nega­
tif” değer taşıyan bir kavram olarak ele alınm ıştır (ayrıntı için Appadurai
1991; Clifford 1997; Gupta ve Ferguson 1997; Peirano 1998). A ntropolojide­
ki bu sübjektif dönüşüm -1980’lerde bir kriz ortam ı sanısı içinde- “güç”,
otorite ve tem sil konu ların ın sorgulanm asını b eraberinde getirm iş ve bu
bağlam da da fem inist seslerin duyulm asını sağlam ıştır.
Bu sebeple, fem inist antropoloji özel bir alan, bir yaklaşım, bir anlayış
biçim i ise; o zam an fem inist antropolojinin öncülerini ve bunların ortaya
çıktığı bağlam ları ayrı bir şekilde değerlendirm ek gerekiyor. Kadın a raştır­
m alarıyla a n tro p o lo jin in kuram sal olarak ilk kez kesiştiği eserlerden en
önem lileri, M ichelle Rosaldo ve Louise L am phere’in Women, Culture and
Society (Kadın, K ültür ve Toplum, 1974); Rayna R app’ın Toward an Anthro-
pology o f Women (Kadın A ntropolojisine Doğru, 1975); M. Kay M artin ve
B arbara Voorhies'in The Female o f t he Species (Türlerin Dişileri, 1975); Ray­
na Rapp ve Ellen Ross'un hazırladıkları Sex and Society: A Research Note
from Social History and Anthropology (Cinsiyet ve Toplum: Sosyal Tarih ve
Antropolojide Bir A raştırm a Yazısı, 1983)’dir.
Çeşitli yazarların eserlerini bir araya getiren bir derlem e çalışm ası olan
Women, Culture and Society adlı çalışm anın önem i, “kadın” olgusunu sadece
Amerikan antropoloji gelenekleri ve pratikleri bağlam ında değil, kültürlera-
rası bağlam larda ele alm asıdır. Bu eserde batılı olm ayan birçok toplum daki
kadın ve kadınlık konuları ele alınarak, antropolojinin "evrensel” kategorile-
Cogito, sayı: 58, 2009
Türkiye’de Feminizmi ve Antropolojiyi Yeniden Düşünmek 293
ri de sorgulanm aya başlanm ıştır. Toward an Anthropology o f Women da aynı
şekilde kadının d u ru m u n a farklı kültürlerden saptanan etnografik örnekler­
le odaklanm ıştır. The Female o f the Species adlı eserde Rayna Rapp, kitabı­
nın fikirsel köklerinin kadın hareketinde bulunduğunu belirtir. Bu hareket,
antropolojiye, bir disiplin olarak, kadın-erkek eşitsizliğinin nedenlerini sor­
m aktadır ve sorduğu bu so m lar sadece akadem ik değildir (Rapp 1975: 11).
Sex and Society: A Research Note from Social History and Anthropology adlı
çalışm ada ise sadece biyolojik cinsiyet ve toplum sal cinsiyet farklılıkları de­
ğil, to p lu m ların cinsellikleri nasıl şekillendirdikleri de ele alınm ıştır. Bu
eserler b ir bütün olarak değerlendirildiğinde, söz ettiğim iz araştırm acıların
belirttikleri noktaların, antropolojide yer alan ilk dönem araştırm aların kav-
ram sallaştırılm asından radikal olarak farklı olduğu görülür: İlk dönem an ­
tropolojide bütün toplum ların tek toplum sal cinsiyet m odeline sahip oldu­
ğu savunulurken, bu eserlerde ise farklı cinsiyet sistem lerinin varlığı günde­
m e gelm iştir. R osaldo ataerkil egem enliğin evreselliğinin altını çizerken
ataerkilliğe karşıt bir duruş sunar.
1980'lerde ise salt toplum sal cinsiyet kavram ının değil, fem inist kuram
ve epistem oloji çerçevesinde fem inist etnografya konusunun, antropolojik
tartışm a la rın d a h a fazla içine girm eye başladığını görürüz. Ancak, esas
önem li tartışm a, Kültürü Yazmak isimli derlem ede, Jam es Clifford'ın kadın
araştırm acıların yazında dışlandığını, çünkü, onların yazılarının ne fem inist
ne de m etinsel olarak yaratıcı olduklarını belirttiğinde ortaya çıkar (Clifford
ve M arcus 1986). Bu kitapta yer alan yazarlar, antropolojinin bir kriz yaşa­
m akta olduğunu düşünerek işe başlam ışlardır. Krizi yaratan u n su rlar “post-
m odern” koşullar içinde antropolojinin nerede bulunduğunu, ne gibi konu­
larla ilgilendiğini ya da ilgilenmesi gerektiğini, kullanılan m etotların ne öl­
çüde bu büyük değişim e cevap verdiğini, antropolojik bilginin nasıl elde
edildiğini ele alan sorular etrafında şekillenm iştir. Yazarlara göre kadın a n ­
tropologlar, h âlâ “eril ö lç ü tle r” içinde y a z m a k ta d ır (Clifford ve M arcus
1986). Deneyimsel yazanlar yeterince fem inist değillerdir; fem inist olanlarsa
yeterince deneyimsel yazm am aktaydılar. îşte bu tarihlerde batılı kadın an ­
tropologlar, sadece erkeklerden gelen bu eleştiriye değil, aynı anda “renkli”
kadınların, “üçüncü dünya ülkeleri kadınlarının” da eleştirilerine cevap ver­
mek durum unda hissetm işlerdir.
Antropoloji, aslında söm ürge sonrası dönem in “B atı” odaklı görüş açısın­
dan baktığı için eleştirilm işse de, özellikle 1980 sonrasında “sahada kadın
Cogito, sayı: 58, 2009
294 j Hande Birkalan-Gedik
olmak" deneyimi ışığında, bu eleştirilere cevap vermeye çalışm ıştır. Bu eleş­
tirel görüşe bir örnek verm ek gerekirse, Arab Women in the Field: Studying
Your Own Society (Arap K adınlar Sahada: Kendi K ültürünü Çalışmak) adlı
derlem ede araştırm acıların da aslında toplanan verilerin bir parçası olduk­
ları, bu verileri şekillendirdikleri, hatta kendilerinin de veri d urum unda ol­
dukları belirtilm iştir. 1960’larda sayıları giderek artan halfie, çift-kültürlü
(eğitim, yaşam seçim leri, kan bağları vb. nedenlerle çift kültürlülüğü yaşa­
yan) kadın araştırm acılar bu derlem ede sahadaki deneyim lerinin farkında
olan dönüşüm sel bir edayla dile getirm işler ve alternatif bir ses üretm işler­
dir (Altorki ve El-Solh 1988).
“Out of Context: Persuasive Ficitons of Fem inist E thnography” (Bağlam
Dışı: Fem inist A ntropolojinin İkna Edici Öyküleri) adlı m akalede M aryln
S trathern çağdaş fem inist araştırm aların politik bağlılığının tür konusunda­
ki araştırm alardan gerçek hayata ait araştırm alara kaydığını ve gerçek başa­
rının da burada yattığını işaret etm ektedir (S trathern 1987b: 268). Strathern
fem inist araştırm alar ve antropoloji arasındaki ilişkiyi “Garip Bir İlişki" ola­
rak ele aldığı bir başka m akalesinde ise (1987a) antropoloji ve kadın a ra ştır­
m aları arasında garip bir ses bozukluğu olduğunu belirtir. Antropoloji fem i­
nist devrim i kaçırm ıştır ve yaratıcı olm aktan uzaktır. Antropologlar, “dire­
niş” kavram ını nereye koyacaklarını bilm em ektedir. S trathern, fem inist et­
nografyanın “kadınları ekle ve karıştır” m etotu olm adığının, esasen bu “ga­
rip" ilişkide engeller bulunm adığının, ancak antropologların kapıdan içeri
girip girm em ekte tereddüt ettiklerinin altını çizer (S trathern 1987b).
Fem inizm in özgün “yapıştırıcı" sözcüğü “farklılık” altın d a birleşen fe­
m inist an tropologlardan Lila Abu-Lughod ve Ju d ith Stacey, Clifford’a ce­
vaben birkaç yıl arayla aynı başlıkla iki m akale yayım ladılar: “Can there
be a fem inist ethnography?" (Fem inist E tnografya O labilir mi?). Stacey bi­
raz k a ra m sa r olarak, tam olarak fem inist etnografya yapılam ayacağını,
çünkü, etnografyanın birincil karakteristiği olan “hâkim iyet" bağlam ının
fem inizm ile bağdaşm adığını iddia etti (Stacey 1988). Abu-Lughod ise b i­
raz daha ılımlıydı ve Clifford gibi, fem inistlerin etnografik “form " ile tam
olarak deney yapm adığı konusunda onunla hem fikirdi. Bu d u ru m a istisna
olanlar ise, ilginç b ir biçim de, genellikle antropolog eşleriydi (Abu Lughod
1990). Yine 1990’ların başında D ianne Bell, farklı bir dönüş önererek, es­
kiden beri fem inist etnografyanın varlığından söz edilebileceğini öne sü rü ­
yordu (Bell 1993).
Cogito, sayı: 58, 2009
Türkiye’de Feminizmi ve Antropolojiyi Yeniden Düşünmek 295
Sahadaki hiyerarşiyi ve araştırıcının konum unu ele alan bu yazılardan
çok önce, L aura N ader “yukarı doğru çalışm ak ” terim ini kullandığında,
araştırm acının -k ad ın veya erkek- sahadaki ve bilgi üretim indeki d u ru şu ­
nun kaynak kişilere göre daha altta bulunm asının gerekliğinin altını çizm iş­
ti (N ader 1969). Yine bu sorunsalları irdelem ekte öncü bir yazı, antropoloji
dışından, am a fem inist antropolojinin kavram sallaştırılm asını çok etkilem iş
biri olan Sandra H arding’den geliyordu. H arding “Fem inist m etodoloji ola­
bilir m i?” sorusundan yola çıkm ıştı ve fem inist araştırm alarının yöntem ola­
rak sın ırla n d ırılm a y ac a ğ ım ve tek bir fem inist yöntem den söz etm enin çok
zor olduğunu belirtiyordu (H arding 1987). Bu tartışm alar özellikle, 1990’lar-
da hızlanm ıştır. V isw esw aran fem inist etnografiyi “b aşarısız” görüyordu;
am a 2000’lerde fem inist antropoloji konusunda yayım lanan eserleri incele­
diğimizde, fem inist antropoloji pratiğinin sadece "batılı” sınırda kalm adığı­
nı, çeşitlendiğini ve "farklı” kültürlerde ve coğrafyalarda üretildiğini gördü­
ğüm üzde ise (P apua Yeni Gine ko n u su n d a E rrin g to n ve G ew ertz [1994]
1987; Latin Amerika konusunda M ontoya ve arkadaşları 2002; siyah fem i­
nist antropoloji konusunda M cClaurin 2001; M ısır örneği için Rieker ve a r­
kadaşları 2007) Visw esw aran’m “başarısız" olarak nitelendirm esini yeniden
düşünm ek gerekiyor.
G ünüm üzde sınırları veya özellikleri tanım lanm ış bir fem inist etnograf­
ya, antropolojik çalışm alarda hem gerekli hem de arzu edilen bir durum dur.
Fakat bununla birlikte, fem inizm ve antropoloji arasındaki “gariplik” Strat-
hern ’in de belirttiği gibi, antropolojinin sürekli olarak fem inizm i bir kenara
itm esinde yatm aktadır. Ancak yine de antropologlar arayışlarını sürdürm ek­
tedir. Lila Abu Lughod, Bedevi kadınlar arasında yaptığı çalışm ada m uhale­
fet ve direnm e konusuna eğilerek, kadınların güç sahibi olduğu sosyal alan ­
ları incelem ektedir (Abu-Lughod 1985, 1986, 1990b, 1993). Bu açıdan ka­
dınların “direniş" konusu içindeki yerleri açısından önemli fem inist a ra ştır­
ma örnekleri sunm aktadır. B unun ötesinde Abu-Lughod, toplum sal cinsiyet
alanının içindeki erk d u ru m u n u n karm aşıklığını belirtm ektedir. Gündelik
hayat içinde, kadınların yaşlı erkeklerle ilişkilerini, evliliğe karşı direnişleri­
ni, cinsel olarak saygısız (sexually irreverent) söylem kullanabilm elerini veya
bunu kısıtlayabilm elerini ele alarak bu konuların fem inist-kiiltürel bir anali­
zini su n m u ştu r. Böylelikle A bu-Lughod, fem inist saha a ra ş tırm a la rın d a
konvansiyonel güç alanlarından uzaklaşarak, günlük yaşantının altüst edici
(.subversive) söylem ler arasında halk hikâyeleri, şiir gibi sanatsal form larda
Cogito, savı: 58, 2009
296 j Havide Birkalan-Gedik
“güç"lü oldukları alanlara kaymayı önerm ekte ve deneyim selliğin önem ini
vurgulam aktadır (Abu Lughod 1990b).
Şüphesiz, burada anm ış olduğum eserler fem inist etnografya tartışm ası­
nı ne detayıyla anlatabilen ne de son noktayı koyabilmiş eserlerdir. Ancak
burada anılm ış olan örneklerin üstlendiği önem li bir görev, bir sorunsalın
m asaya yatırılarak analiz etm e girişim leridir ve antropologları -kadın veya
erkek- fem inist etnografya konusunda düşünm eye ve bu düşünceleri yazın
aracılığıyla paylaşm aya itm iştir. Fem inist antropolojinin etkisiyle, Anglo-
Am erikan antropolojisi, kendi geçm işini irdeleyerek, kendi içinde var olan
sorunsallara yine içeriden gelen bir bilinçle yaklaşm ış, özellikle Batı an tro ­
polojisinin “söm ürgeci" ve “söm ürge sonrası” söylemi içinde, postm oderniz-
m in de etkisiyle, nesneler ve özneler arasındaki ilişkileri irdeleyerek, bir iç
hesaplaşm aya yönelm iştir.
Fem inist E p istem oloji ve Yöntem
Fem inist antropolojinin bir yönü antropolojik alana gönderm e yaparken
diğer bir yönü de feminist kuram ve m etotu işaret etmektedir. Kadın konulu
antropolojide, ya da daha genel bir tanımla, kadın konusunda yazılan etnog­
rafyada ilk dönemdeki araştırm acılar kadınlan daha iyi, hatta en ivi kadınlann
anlayabileceğini ifade etm işlerse de, bu yaklaşım “fem inist etnografya”mn
önünde ne yazık ki bir yanılsama olarak kalmaktadır. Kadın olarak “k a d ın la r­
la çalışmak ile feminist olarak kadınları çalışmak arasında farklılıklar olduğu­
nu daha önce belirtmiştim. İşte bu yüzden, feminist etnografya olarak düşü­
nülebilecek bir araştırm anın en önemli unsurlarından biri, araştırm acının, sa­
ha çalışmasında, bilgi üretiminde, paylaşımında ve nihayet yazınındaki pozis­
yonuyla yakından ilintilidir ve burada “kadın” olmak norm atif değil, edinilmiş
ya da kazanılmış bir kavram olarak ele alınm alıdır (Mies 1991). Ancak çoğu
yazında “kadın” kavramı ile her ne kadar "toplumsal cinsiyet” olgusuna gön­
derm e yapılmış gibi gözükse de, ele alınan kavramsal çerçeve biyolojik cinsiyet
olarak göze çarpm aktadır. Böyle bir anlaşılm anın farkında olan Liz Stanley ve
Sue Wise “kadın” ve "baskı” kategorilerinin “ontolojik olarak çok parçalı ve
karm aşık olduklarım" belirtirler. Kadınlara yönelik baskıyı da “tek, belirlen­
miş, kadınların neredeyse tüm ünün çaresiz olduğu bir durum olarak gören
analizlerden” endişe duym aktadırlar (Stanley ve Wise 1979, 1983, 1990).
Öyleyse buradaki daha farklı bir yaklaşım olmalıdır. Bu da fem inist bilgi
ve yöntem alanlarından elde edilebilmektedir. Fem inistlerin antropoloji ko­
Cogito, sayı: 58, 2009
Türkiye’de Feminizmi ve Antropolojiyi Yeniden Düşünmek 297
nusundaki epistemolojik çalışmaları, sadece feminizm ile sınırlı değildir. Bi­
lim çalışm alarındaki epistemolojik çalışmalar, feministlerin genel olarak ilgi
alanları içindedir. Ancak fem inist epistemolojileri farklı kılan nokta, neyi na­
sıl bildiğimiz konusunda "farklı" toplumsal cinsiyet perspektiflerinin kullanıl­
ması ve bilginin doğasının bu gözlükler ile analizde ve bilgi kuram ının yeni­
den yapılandırm ada kullanılm asıdır. Bu açıdan yaklaşıldığında fem inist epis­
tem olojinin yaklaşımları, fem inist bilim çalışmaları, natüralist epistem oloji­
ler, bilim kültürel çalışmaları, M arksist gelenek ve bunun sosyal bilim ler için­
deki durum u, epistem ik erdem teorisi ile postm odernizm in açılımları arasın­
da ele alınan hennenötik ve fenomonoloji çalışm alarından gelmektedir.
H arding (1986) fem inist epistemolojiye dair sınıflandırm asında fem inist
epistemolojiyi "am pirik olm a”, "bakış açısı teorisi” ve “postm odernizm ” ola­
rak ayrıştırırken aynı zam anda üç farklı çerçeve de sunm uştur. Ampirik ol­
m a durum u, pozisyonu bulunm ayan, politik olarak n ö tr olan bilgiye gön­
derm e yaparken, bakış açısı teorisi ve postm odernizm "konum landırılm ış
bilgi” konusuna farklı açılardan yaklaşm aktadır. Bakış açısı teorisinde baş­
kaları üzerinde bir bilgi üstünlüğü söz konusudur. Postm odernizm ise bu
bakış açılarının ne kadar farklı olduğu üzerinde durm aktadır. Son yıllarda
fem inist epistem oloji konusundaki gelişm eler fem inist am pirik çalışm alar,
bakış açısı teorisi ve fem inist postm odernizm arasındaki sınırları muğlak-
laştırm ıştır. H arding bu gelişmeleri hem tahm in etm iş hem de ilerletm iştir
(1991, 1993, 2004). Daha da önemlisi, bu yaklaşım ların fem inist epistem olo­
ji ile ilgisi, genel olarak totalize eden teorileri reddetm esi olm uştur.
Fem inist epistem oloji toplum sal cinsiyet konusunda teori üretilm esinden
ve geleneksel olarak bilgi kuram ının cinsiyeti konusundaki eleştirel bakış
açılarından beslenm ektedir. Fem inist epistem olojinin genel olarak bilgi ku­
ram ıyla ilişkili olduğunu, bunun da sadece bir ekole ya da yaklaşım a bağlı
bulunm adığını söylemek yanlış olm az (H arding ve H intikka 1983). Fem inist
epistem olojideki farklı yaklaşım ları epistem oloji çalışm alarındaki farklı yak­
laşım ların bir yansım ası olarak da görm ek m üm kündür. Ancak burada ağır­
lıklı olan, toplum sal cinsiyetin de analitik bir kategori olarak bilgi kuram ına
dahil edilmesi, daha doğrusu toplum sal cinsiyet kavram ının m erkezde ol­
m asıdır (Scott 1988).
Fem inist epistem olojinin, aynı fem inist antropoloji ya da etnografide ol­
duğu gibi, ortak vurguları bulunm aktadır. Bu ortak noktaların tem elinde
toplum sal cinsiyete ait suskunluğun giderilm esi öne çıkar. İçindeki farklılık-
Cogito, sayı: 58, 2009
298 j Hande Birkalan-Gedik
lar ve benzerliklerle fem inist epistem oloji, bu yüzden çok rahatça tarif edile­
bilen bir olgu değildir. Ancak altı çizilm esi gereken nokta, fem inist episte­
m olojinin bilgiyi bilenlerin özel ve som ut kişiler oldukları ve bunların ve
bunlardan gelen bilginin de evrensel ve genel bilgiler olm adığıdır. Bu açısıy­
la fem inist epistem oloji deneyim konusunu özellikle vurgulam akta ve bilm e­
nin tarihsel ve kültürel süreçlerle şekillendiğini ve bu süreçlerin izin verdiği
ölçüde ifade edilebilir bir olgu olduğunun altını çizm ektedir. Bilme d u ru ­
m unu sosyal ilişkiler tem elinde ele alan fem inist epistem oloji, aynı şekilde
kişisel deneyim lere yapm ış olduğu vurgu ile pozitivizm in vurguladığı objek­
tif olm a ve rasyonellik konusunu da eleştirm ektedir.
Liz Stanley (1990) m etot kavram ını, araştırm a pratiklerine dayanan bir
teknik olarak açıklarken, epistem oloji konusunu da m etot ve metodolojiye
tem el o lu ştu ran b ir kavram olarak ele alm aktadır. F em inist epistem oloji
içinde bulanan farklı alan lard an en önem lisi söz araştırm acı-kaynak kişi
arasındaki ilişkidir. Bu ilişkide araştırm acının sürekli “bilen” ve kaynak kişi­
nin de pasif konum unda “bilinen” olm adığı ve sürecin bir diyalog olarak o r­
tak bilgi yaratılm asına doğru gerçekleştiği; duguların da bir araştırm a dene­
yimi olduğu; araştırm acının entelektüel biyografisisnin ve dolayısyla bunun
araştıran-araştırlan ekseninde farklı gerçeklikleri anlam ada ve araştırm acı­
nın yazm a sürecindeki karm aşık güç dengelerini ele alm ada önem li olduğu-
nı işaret etm ektedir (Stanley ve Wise 1990).
F e m in ist e p iste m o lo jin in en ö n em li k avram ı “k o n u m la n d ırılm ış b i­
lenden” gelen “konum landırılm ış bilgi” konusudur. Bilgi, bilen kişinin özel
durum u ile şekillenm iş ve ifade edilm iştir. Fem inist epistem oloji bilm e d u ­
rum unda toplum sal cinsiyetin nasıl bir rol oynadığını ve bu bilginin ifade­
sinde toplum sal cinsiyetin ne denli etkili olduğunu araştırm aktadır. B urada
üç önem li kavram la karşı karşıyayız; fem inist bakış açısı teorisi, fem inist
postm odernizm ve fem inist am pirisizm . Toplum sal cinsiyetin konum landı­
rılm ış cinsiyetin bilginin doğasını nasıl Etkilediği sorusu alandaki en önemli
problem lerle ilişkilidir: Fem inist araştırm a, araştırm anın aynı zam anda sos­
yal ve politik yönleriyle ilgilenm ektedir. Objektiflik ve rasyonellik konularını
a ra ştırm a sıy la da, bilgide o to rite n in so rg u la n m a sı k o n u larıy la ilg ilid ir
(Skeggs 1994, 1995).
“Fem inist epistem oloji” kavram ının felsefede kullanılm asının bir tü r çe­
lişkili anlam a işaret ettiği düşünülm ektedir. Ancak, felsefedeki “cinsiyetsiz"
bilginin sorgulanm asıyla, birçok fem inist felsefeci, “insan” bilgisinin erkek
Cogito, sayı: 58, 2009
■ Türkiye’de Feminizmi ve Antropolojiyi Yeniden Düşünmek 299
b ilg isi o ld u ğ u g ö rü ş ü n d e b irle ş ti. B u ra d a b ir etk i, sosyal b ilim le rd e
-K u h n ’un kullandığı a n lam d a- 1970’lerin sonundan itibaren “paradigm ala­
rın" ve “norm al” bilim in sorgulanm ası olm uştur (Tekeli 1988b). Öte yandan,
Alcoff ve P otter özellikle uygulam alı etik alanından gelen birikim le “fem i­
nist” epistem oloji konusunun, felsefe içinde daha rah at bir halde tartışılır
d urum a geldiğini belirtm iştir (Alcoff ve P otter 1993: 2).
Bu noktada H arding fem inist m etot konusunda üç önem li noktanın altı­
nı çizm ektedir: Kadın deneyim lerini am pirik ve teorik kaynaklar olarak kul­
lanm ak; araştırm a am acını kadınların sosyal kavram ları açıklam ak için bir
araç olarak kullanm ak; araştırm ada araştırm acının rolünün önem i (1987a).
H arding, fem inistlerin ilk başta erkek taraftarlığının giderilm esi için kadın­
ların a ra ştırm a la ra katıldığını belirtir. Ancak bu tavır, “yitik k a d ın la r’hn
ara ştırm a gündem ine gelm esini, fem inist çalışm alardan faydalanm alarını
sağlayam am ıştır; çünkü cinsiyetçiliği ve erkek merkezciliği sosyal bilim ler­
den çıkarm ak yeterli olm am ıştır. A raştırılan ve araştıran kadın deneyim leri­
nin yansıtılm ası gerekm ekteydi. H arding’in fem inist m etotunda, araştırm a­
cının da araştırm a konusu kadar eleştirel bir zem inde bulunm ası şart koşu­
luyordu, (H arding 1987a).
Fem inist m etot ve bunun sınırlandırılm ası konusunda daha sonraki yıl­
larda önem li katkılarda b ulunan ara ştırm a c ıla r ve teorisyenler vardır. An­
tropolog Susan Gal, “Between Speech and Silence: the P roblem atics of Re­
search on Language and G ender” (K onuşm a ve Sessizlik Arasında: Dil ve
T oplum sal C insiyet Ü zerine Y apılan A raştırm an ın P roblem atikleri) adlı
m akalesinde güç ilişkilerinin nasıl konuşm a haklarına ve sessizlik kavra­
m ına bağım lı olduğunun altını çizer. Sessizlik dilbilim e ait b ir fo rm d u r ve
k ü ltü re l b a ğ la m a e k lem len erek , güç k a v ra m ın ı isted iğ i yere çekebilir.
Gal’ın üzerinde d u rduğu nokta, cinsiyet ilişkilerinin ve güç m ücadeleleri­
nin dil aracılığıyla nasıl oynandığıdır. K adın ve erkek söylem lerinin farkı,
v aro lan güç d e n g e le rin in farklı d in a m ik le r için d e k u lla n ılm a sıd ır (Gal
1991). Eğer kadınlar ve erkekler dili farklı kullanıyorlarsa, var olan a ra ş­
tırm a ve analiz yöntem leri de bir asim etri y aratm az mı? İşte bu soru için
de m ülakat tekniğinin eleştirisin d en analiz yöntem lerine değin fem inist
a ratırıcılard an bazı öneriler gelm ektedir (DeVault 1987; 1990). Öte yanda
Lutz da “duygu” ile “duyguların ifade edilm esi”nde k ü ltü rü n belirleyiciliği
konusunda ABD’den örnekler vererek "duygusal ifadeyi” analiz etm ektedir
(Lutz 1990).
Cogito, sayı: 58, 2009
300 i Hande Birkalan-Gedik
K adınlarla m ülakat yapm anın birbirine zıt kavram lar olduğunu belirten
a ra ştırm a c ıla r da kadın gerçeğini ortay a çıkarm ak için farklı yöntem ler
önerm ekte, verileri toplam a konusunda özel stratejiler belirtilm ektedir. Bu
konuda yayım lanm ış olan en önem li eserlerden biri Shulam it R einharz’ın
Feminist Methods in Social Research (Sosyal Bilim lerde Fem inist Yöntemler)
adlı eseridir. Bu kapsam lı kitap dışında daha önceden yayım lanan bazı m a­
kaleler ve sonrasındaki bazı eserler hem yöntem i hem de fem inist yöntem i
eleştirel olarak değerlendirm ektedir (Aptheker 1989; Oakley 1981; Stanley
ve Wise 1990; Skeggs 1994; Shields ve Dervin 1993). A nlam landırm a konu­
sunda H enrietta L. M oore, (1993) “içerideki” ve “d ışarıdaki” farklılıkların
betim lenm esi ko n u su n d a özel yöntem lere işaret etm ektedir. Ann Oakley
m ülakatları “tezat” koşullar olarak değerlendirirken (1981), Lynda M easor
ise “doğal olm ayan” bağlam lar olarak ifade etm iştir (1985). “M ülakatta do­
ğal olan nedir?” sorusu ise başlıbaşına b ir araştırm a sorunsalına işaret et­
m ektedir (Ribbens 1989; M easor 1985).
Görüldüğü gibi gerek antropoloji içinden gerekse antropoloji dışından bi­
limin, araştırm anın, araştırm acının “norm al”liğinin sorgulanm ası fem inist
kuram adına önemli yollar katedilm esini sağlam ıştır. Ama özellikle feminist
antropolojiden bakıldığında, öncelikle fem inist antropolojinin bir “kriz” bağ­
lam ında ortaya çıktığı; am a bundan daha önce de, kadın antropologların gö­
rü n ü r kılınması adına antropoloji içinde fem inist tarihselciliğin katkısının da
bulunduğu görülm ektedir. Bunlar söylendikten sonra, acaba Türkiye'de hem
kadın araştırm aları alanından hem de antropolojiden bakıldığında nasıl bir
görüntü vardır? Türkiye’de fem inist antroplojinin izini nasıl sürebiliriz? Ya­
zımın bundan sonraki bölüm lerinde bu som ları irdelemeye çalışacağım.
Türkiye'de Kadın H areketinden Fem inist Çalışmalara:
Kısa Bir Haritalandırma^
Türkiye’de kadın hareketi ve kadın harektinin farklı dalgaları, farklı so­
runsallarla ilgilenm iştir. Bir yandan kadın aktivist açılım ı, b ir yandan fe­
m inist hareket dalgası ve bir yandan da kadın çalışm alarının oluşum u “ka­
d ın ” alanını çeşitlendirm iştir. Ancak, bu üç alan a rasın d a geçirgenlikler,
etkileşim ler ve süreklilikler bulunsa da, her biri farklı b ir alanı işaret et­
m ektedir. K adın hareketi ve fem inizm içinde fem inist antropoloji fikrin­
den bahsedebilm ek ve bu iki alanın kesişim selliğini düşünm ek adına fem i­
nist düşünce, m etot ve kuram açısından kısaca kadın hareketi, kadın çalış­
Cogito, sayı: 58, 2009
Türkiye'de Feminizmi ve Antropolojiyi Yeniden Düşünmek 301
m aları ve fem inist düşünce ekseninde bazı kırılm a noktalarını özellikle ele
alm ak istiyorum .
Türkiye’deki fem inizm , 1990’lardan bu yana, farklı açıları içermeye baş­
lam ış olsa da, 1980’lere kadar devlet fem inizm i bağlam da algılanan kadın
hareketinin fem inist açıdan yazılm ası bazı m itler aracılığıyla oluşm uştur.
Bu m itlerin çerçevesini de eş zam anlarda gelişen m odernleşm e, batılılaşm a
ve milliyetçilik söylemi oluşturm uştur. Bu bağlam bir tü r etnosantrik, ya da
daha net olarak tanım larsak, “tu rkosantrik” bir bakış açısının oluşum unu
sağlam ıştır. Bu bağlam da ortaya çıkan en önem li fikir, örneğin, kadın hak­
larının Kem alizm ile özdeşleştirilm esidir. 1980’lere kadar Cum huriyet süre­
cinin oluşturduğu kadın kimliğinin, m utlak surette olası en yüksek noktayı
oluşturduğu fikri değer kazanm ıştır. Eğer Türkiye’deki öteki kadın kimlikle­
ri bu noktayı henüz yakalayam adılarsa -aynen antropoloji söylem inde de
karşım ıza çıkan- m odernist/evrim ci görüş içinde, toplum daki “öteki” kadın
kim liklerinin de zam anla bu ideale ulaşabileceği ön görülm üştür.6
Serpil Çakır, 1993 yılında Türkiye'de “kadın hareketinin” Osm anlı'daki
köklerine inen bir çalışm a yayımlar. Kem alizm in fem inist düşüncedeki eleş­
tirisi 1990'lara kadar söz konusu olam am ışken, böyle bir çalışm a öncü bir
söylem in işaretidir. B urada hem farklı söylem lerin dışına çıkm a çabası, dev­
letin fem inizm in tanrısı olduğu, bir tü r “apotheosis” görüşüne son vermesi,
am a her şeyden önce kadınları tarih içinde görünür kılm a çabası dikkate de­
ğerdir. “T anrısallaştırm a” tu tu m u n u eleştiren Fatm agül Berktay (1992: 9,
109) da, Serpil Çakır gibi Kem alist söylem dışında bir fem inist tarih yazm a
çabası içindedir ve Türk milliyetçiliğinin Türk fem inizmiyle beraber yürü­
düğünü belirtir (1994).
C um huriyetin kuruluşu sürecinde yeni bir kadın kimliği oluşturm a süre­
cini ele alan birçok eser (Altınay; 2000, 2004; D urakbaşa ve İlvasoğlu 2001;
D urakbaşa 2000; Özbav 1999; W hite 2003) yeni m odernist projesinin kadın­
lara biçilen rolünü aktarır. Deniz K andiyoti’nin Türkiye’de kadın ile devletin
rolünü betim lem esi ise ilginç noktaları işaret etm ektedir:
“Türk m illiyetçiliğinin erken dönem ‘rom antik dönem ’in Avrupalı tarihçile­
rinin olum suz etnosantrik görüşlerine bir reaksiyondan etkilendiği açıkça
görülm ektedir. Orta Asya toplum lanndaki kadının yükseltilen pozisyonuna
ait öngörüler bu 'rom antik dönem ’den kaynaklanm aktadır ve Türk kadını
hakkındaki cum huriyetçi retoriği etkilem eye devam etm ektedir. Buradaki
Cogito, sayı: 58, 2009
302 j Hande Birkalan-Gedik
ana nokta İslam öncesi kadın statüsü konusunda önem li bir bölüm ayıran
Afet İnan'ın klasik çalışm ası The E m ancipation of Turkish W om an’dir. İs­
lam 'dan çok A rapların ve İran lılan n geleneklerini sorunlu tutsa da, İslam'ın
Türk kadınının statüsüne bir düşüklük getirdiğini iddia eder. Böylece, Cum-
h u riy e t’in ‘yeni k ad ın ı’ eski ve saygı duyulan öncülleri h a tırla tm a k ta y d ı’
(Kandiyoti 1991:40-41).
K andiyoti K u rtu lu ş S av aşı'n d a k ad ın ın ro lü n ü ele alırken, “A nadolu’da
önem li roller oynayan köylü kadınların hem kam usal alandaki abidelerde,
hem de yurtsever reto rik te k u tlanıp yüceltildiği"ni belirtm esi (K andiyoti
1989; K andiyoti 1991), aynı zam anda kadının toplum içinde m illiyetçilik
ideolojisi bağlam ında nasıl yüceltildiğini de gösterm ektedir. Benzer b ir şe­
kilde, Carol Delaney de m em leket ile devlet arasındaki “cinsiyetlendirilm iş"
ilişkiyi ele aldığı m akalesinde, devletin “baba"yı, an av atan ın da “an n e”yi
tem sil ettiğini belirtm ektedir. Bunlar, ulusun üyelerini ve ulusal kimliğin te­
m ellerini yaratır. Ancak bu ilişkide kadın sadece ulusu sem bolize edebilir,
am a onu temsil edem ez (Delaney 1995). Dolayısıyla, devletin kadınlara ait
parti kurulm ası, kadınların parti kurm aları gibi faaliyetlerin de devlet “b a ­
b a” tarafından yapıldığını görmek, Delaney'nin saptam alarım desteklem ek­
tedir. Bu durum a son bir örnek olarak da dilbilimsel bir kategoriden yola çı­
karak örnek verm ek istiyorum : K adınla devlet arasındaki ilişki, Cum huriyet
devrinde ortaya atılan "Anadolu” kelim esinin ilginç halk etimolojisiyle ilgili­
dir. Y unancadan gelen “Anatol”, ya da “Anatoli” için devletin ürettiği etim o­
loji çok ilginçtir: Ana+dolu. Yani analarla dolu bir toprak parçası. Esasen
kelim enin etimolojisi Y unancadır ve “Anadolu” "ana" ve "tello”, yani, bir şeyi
başarm ak anlam ındadır. Y unanca “A n a to l''” (Anatole) ya da “A n a to l >a ”
(Anatolia), bir araya geldiğinde ise güneşin doğduğu yer ya da “doğu” anla­
m ına gelm ektedir. Bu halk etim olojisinin tem elinde anavatan olarak nitelen­
dirilen toprağın analarla dolu bir toprak olduğu belirtilerek, kadınların dev­
let söylem ine kapsayıcı olarak entegre edilmeleri düşü n ü lm ü ştü r (Birkalan-
Gedik 2008).
Genellikle Birinci Dalga kadın hareketi olarak nitelendirilen "devlet fem i­
nizm i” özellikle 1980’lerde gelişen İkinci Dalga Kadın hareketi tarafından
eleştirilm iştir. Bu dönem de ortaya çıkan "yeni” oluşum , “fem inist" olarak
adlandırılm aktadır; çünkü ciddi anlam da “kadın” konusunun ve devlet femi­
nizm inin sorgulandığı bir dönem olan 1980’ler, O sm anlı’daki ve Türkiye'de­
Cogito, sayı: 58, 2009
Türkiye'de Feminizmi ve Antropolojiyi Yeniden Düşünmek 303
ki kadınlarla ilgili reform lardan sonra, kadınların içinden ve arasından ge­
len farklı seslerin duyulduğu ve önceki dönem lerin eleştirilerinin yapıldığı
b ir dönem olarak karşım ıza çıkm aktadır (Arat 1993; Sirm an 1989; Özbay
1990; Tekeli 1985, 1995 [1990]; Berktay 1995 [1990]). B urada “fem inist” ha­
reket ifadesini kullanm anın bir başka önemli tarafı da kadınların politik ta­
leplerinin oluşm ası ve bunların dillendirilm esidir (Sancar 2009; Tekeli 1986;
Timisi ve Ağdur Gevrek 2002). Bu dönem de aktivist kadınların androsantrik
taraflılıkları ve sosyal bilim lerde epistem olojide bulunan dengesiz toplum sal
cinsiyet dinam iklerini giderm ek için faaliyetlere girdikleri görülür (Kandiyo­
ti 1996: 2-3, Abadan-Unat 1995: 15). 1980 askeri darbesi ise bir çeşit vakum
yaratarak İslamcı uyanışa karşı bir duruş sergilem işlerdir (Y. Arat 1995: 80,
Doltaş 1995: 61).
B urada h a tırla n m a sı gereken ve b irb irin e tezat gibi d u ran iki önem li
nokta var. Birincisi bu dönem de Türkiye’deki kadın konusunun kendi öz­
günlükleri tartışılır hale gelirken, bir yandan da hem batılı fem inizm (ler) çe­
viriler, çevirm enler ve araştırm acılar aracılığıyla tanınm ış ve tartışılm ıştır.
Bu tartışm alar içinde en çok yer tutanı ise kadınların politik taleplerinin
seslendirilm esidir. Bu noktadan bakıldığında, 1980’lerdeki fem inist hareke­
tin gündem olarak “BatT’da gelişen hareketlerden ne kadar farklı olduğu da
görülm ektedir. Özellikle antropoloji alanından bakıldığında, Am erikan an­
tropolojisindeki durum u hatırlam ak gerekirse, tem sil ve yazın sorununa pa­
ralel giden bir tartışm a varken, Türkiye’deki fem inistler askeri darbe sonra­
sında gelişen oluşum ları tartışm aktadır. Ancak, sorunların ele alınm asında
ve giderilm esinde esas olarak, fem inist araştırm anın, kuram ın ve m etotun
da önemi burada daha artm aktadır. Ama bu alan, henüz daha tanınm am ış,
bilinm em iş ve kullanılm am ıştır. Bir yanda ataerkil baskıyla başetm eye çalı­
şan kadınlar, bunun uzantısı olan askeri baskıyla da baş etm eye çalışm akta­
dır. Şirin Tekeli, fem inizm in erkek düşm anlığı anlam ına gelmediğini, fem i­
nizm in lezbiyenlik olm adığını, kadınların eşitlik taleplerinin ne anlam a gel­
diğini anlatm aya çalırken, (Tekeli 1983 [1988]) fem inist araştırm a gündem i­
nin oluşturulm ası için biraz daha beklem ek gerektiğini işaret etm ektedir.
Bu dönem de yayım lanm aya başlayan bazı dergiler de bu m isyonu akade­
mi dışına taşım aktaydı. Yukarıda andığım Som ut, Kaktüs, Pazartesi gibi d er­
giler bunu sağlam aya çalışm ıştır (Koçali 2002; kadın dergileri için ayrıntılı
bir çalışma, Kırca Schroeder 2007). Bu dönem de kadın sivil toplum örgütle­
ri ve kadın dergileri aile içi şiddet, kadın hakları ve politik katılım konuları-
Cogito, sayı: 58, 2009
304 \ Hande Birkalan-Gedik
na odaklanm ıştır. S om ut dergisi 1983'te kurulur ve bunu başka dergiler ta­
kip eder. B unlar arasında Feminist ve sosyalist fem inist Kaktüs yer alm akta­
dır. K adın D ayanışm a D erneği 1989’da, K adın E serleri K ü tü p h an esi de
1991’de kurulur. İstanbul'daki Kadın Eserleri K ütüphanesi kadın konusun­
da farklı dillerde birçok kaynak barındıran tek kütüphanedir. B unun dışın­
da, bu dönem in önem li yayınları arasında, Kadın hareketinin içinde aktif
olarak bulunan ve fem inist hareketin de öncülerinden Şirin Tekeli’nin Ka­
dınlar İçin Yazılar (1977-1987) adlı eseri (1988) kadın hareketi, fem inist ak­
tivizm ve fem inist çalışm alar konusunda önem li öngörülere ve saptam alara
işaret etm ektedir.
1980’ler aynı zam anda fem inizm in bir yandan çoğul okunm aya bir yan­
dan da kurum sallaşm aya başladığı dönem dir. Daha bir akadem ik alan ol­
m aya başlam asından çok daha önce, özellikle 1980’ler sonrasında başlayan
“kim lik” ve “farklılaşm a” sürecinde, kadınlar üzerine kadınlar tarafından ya­
pılmış eserlerin sayısında gözle görülür bir artış vardır. Bu süreç içinde ar­
tan popüler tarihçilik de “kadınlar” üzerine yoğunlaşm ayı beraberinde getir­
m iştir. 1980'ler kadın tarihine yönelim in bir başlangıç noktası olarak ortaya
çıkar (İlyasoğlu 2001: 15-18). 1990’larda kadın çalışm alarında bir patlam a­
nın yaşandığı görülürken, Günseli Berik’in de altını çizdiği gibi, 1980 askeri
darbesi sonrasında yapılan ara ştırm a lar büyük güçlüklerle yürütülm üştür
7C (Berik 1996...). Belki de antropolojiyle fem inizm in kesişm ez ilişkisinin ne­
denlerinden biri de devletin kısıtlayıcı ve m üdahale edici politikalarıdır.
1980’ler hâlâ “gidilem ez” yerlerin bulunduğu, “söylenem ez” gerçeklerin var
olduğu, birçok alanda olduğu gibi antropolojinin yüreğine de darbe indir­
miş bir dönem dir.
Akademi dışında gelişen kadın araştırm aları konusunda ise önemli gör­
düğüm bazı k u ru m la r var. K adının S ta tü sü ve Genel M üdürlüğü Devlet
Planlam a Teşkilatı altında 1987 yılında k urulm uştur ve kendisini Türk mo-
dernitesinin bir aynası olarak gösterm ektedir. Bu kurum un varlığı bile dev­
letin “gerekirse biz her şeyi yaparız" fikrine çok uygun düşm ektedir. Özal
dönem inde kurulan Türk K adının S tatüsü’nün Yükseltilmesi Vakfı, bir ölçü­
de kadın sorunlarından sorum lu b ir resm i devlet kuruluşu olarak hareket
etm eye başladı. M uhafazakâr hüküm etin 1990 yılında kurduğu Kadın So­
runları ve Statüsü Genel M üdürlüğü pek çok fem inist tarafından eleştirilmiş
ve Kem alizm in oluşturduğu devlet fem inizm i ile paralellik gösterdiği belir­
tilm iştir. Bu dönem aynı zam anda Kem alist fem inistlerle yeni dalga femi-
Cogito, sayı: 58, 2009
Türkiye'de Feminizmi ve Antropolojiyi Yeniden Düşünmek 305
nistler arasında farklılıkların daha da gözle görünür bir hal aldığı ve tartış­
m aların da başladığı bir dönem dir. Bu konuda Yeşim Arat, 1980 dalgasının
kadının statüsü ile ilgili K em alist reform alara m eydan okuduğunu belirt­
m ektedir (Arat 1992 [1995]).
Bu arada Birlem iş M illletler K adınlara Karşı H er Türlü Ayrımcılığın Ön­
lenm esi S özleşm esine Türkiye’nin de im za atm ış olm ası kadın ayrım cılı­
ğının engellenm esi konusunda kam usal bir görünürlük de sağlam ıştır.
1980’lerin farklılıklar vurgusu içinde çatışan fem inizm lerden biri de İsla-
mi fem inizm dir. Bir yanda İslam kendi fem inist kadınlarını yaratırken, bir
yandan da daha “seküler" olan araştırm acılar için yeni bir alan doğm uştur.
İslam cı kadın hakkında yapılan a ra ştırm a lard a önem li artış v a rd ır (Arat
1995 [1990]; Acar 1995 [1990]). Bu hareket 1990’larda İslamcı kadın dergile­
rinin de olşum una ve daha sonraki yıllarda da bu dergiler üzerine a raştır­
m alar yapılm asına olanak verm iştir.
1990’lardaki kadın hareketinin en önemli açılım larından biri üniversite­
lerde kadın çalışm aları ya da kadın araştırm alarının bölüm ya da m erkez
olarak kurulm ası ve fem inist kuram ve m etota doğru ciddi bir yönelim in
oluşm asıdır. Kadın çakm alarının kapsam ına sosyal bilim lerin dışında; ede­
biyat, tarih, sanat ve daha birçok araştırm a alanı girm ektedir (ayrıca bkz:
Abadan-Unat 1992 [1995]). Esasen, hem disipliner form asyon hem de ku­
ram sal yaklaşım lar bağlam ındaki bu çeşitlilik, “Kadın çalışm aları tek bir di­
siplin mi, yoksa disiplinlerarası bir çalışm a alanı m ıdır?” sorusunu da bera­
berinde getirm ektedir. Yıldız Ecevit (1996) kadın çalışm alarının Türkiye’de
1990’lardaki geldiği noktayı irdelediği m akalesinde öncelikle ABD ve Kıta
Avrupası bağlam ında “kadın çalışm aları" başlığını sorgulam aktadır.7 Ecevit,
kadın çalışm alarını “kadınlar hakkında (kadın bilgisi üretm eye yönelik) ka­
dınlar için (her çalışm a politiktir) ve kadınlarla birlikte yapılan, kuram sal ve
görgül çalışm alar” (Ecevit 1996: 319) olarak nitelendirm ektedir.
1990'larda akadem ik ortam larda kurum sallaşm aya başlayan kadın çalış­
m aları, “kadın araştırm aları” bölüm leri ya da “kadın sorunlarını araştırm a
m erkezleri” olarak karşım ıza çıkm aktadır. Akademik oluşum lara bakıldığın­
da Türkiye’deki kadın konulu araştırm aların yapılm asına önem li bir adım
oluşturan kadın çalışm aları bölüm lerinin 1990’larda açılm ası özellikle T ür­
kiye’de 1970’ler ve 1980’lerde artan kültürel politaların ve değişim in bir so­
nucu olarak algılanm alıdır (Birkalan-Gedik 2005a). Kadın araştırm alarının
akadem ide görülm esi, 1990’larda iki farklı eksen ü zerinden y ürüm üştür:
Cogito, sayı: 58, 2009
306 I Hande Birkalan-Gedik
'
A raştırm a m erkezleri ve bağım sız bölüm ler aracılığıyla. A raştırm a merkez­
lerinde disiplinlerarası araştırm a grupları oluşturulm uş; bölüm lerde ise li­
sans ve yüksek lisans düzeyinde dersler verilmeye başlanm ıştır. Birçok üni­
versitede kadın araştırm aları ya da kadın sorunları isimleriyle bulunan bu
bölüm lere, görebildiğim kadarıyla bir istisna O rtadoğu Teknik Üniversite-
si’dir. O rtadoğu Teknik Ü niversitesi’ndeki oluşum “Toplum sal Cinsiyet ve
Kadın A raştırm aları M erkezi” adı altında faaliyet sürdürm ektedir. Disiplin-
lerarası olan bu program , program ın adında toplum sal cinsiyet sözcüğünü
taşıyan tek bölüm dür. 1990’lı yılların başından itibaren kurulan kadın araş­
tırm aları bölüm leri ya da m erkezlerini, 2000'li yıllardaki oluşum lar takip et­
m iştir. Özel üniversiteler arasın d a da bu çalışm a alanları bulu n m ak tad ır
(detaylı bilgi için, Birkalan-Gedik 2005a: 783-785).
B undan başka toplum sal cinsiyet ile ilgili verilen dersler genel olarak sos­
yal bilim ler bölüm lerinde, sosyoloji, antropoloji, edebiyat gibi bölüm lerde
bulunm aktadır, ancak yeterli değildir. Burada kadın araştırm alarının başlı-
başına bir alan mı, yoksa disiplinlerarası bir alan mı olduğu sorusunun da
önemi büyüktür. Sorunun tem elinde pedagojik ve m etodolojik noktalar bu­
lunm aktadır. Bu bölüm lerden hiçbirinde henüz queer teori, ırk ya da etnisi-
te konularıyla toplum sal cinsiyet konusunun kesişimleri yeterince ele alına­
m am ıştır. Ancak buradaki sorun, sadece üniversitelerin ya da bölüm lerin
yapısından değil, Türkiye’de gelişen fem inizm in daha çok devletçi feminizm
tem elinde oluşm uş olması, hem kadın; hem de ulus ve milliyetçilik bağlam ­
larında farklılıkları tolare etm em esi olarak karşım ıza çıkm aktadır. Öte yan­
da, fem inist antropoloji ile ilgili pratikler konusunda da antropoloji içinde
farklılık kavram ının ele alınm am ası, tam da aksine, benzeştirm e prensibiyle
hareket edilm iş olm ası bugün “farklı” olm a d u ru m u n u n sosyal bilim lerde
hâlâ yeterince değer görm em esine neden olm aktadır. Peki, öncelikle kadın
çalışm alarında ve fem inist araştırm alardaki engeller nelerdir?
Akademik tarihçesi görece yeni olan bu araştırm a sahası içinde, ilk dö­
nem de yayım lanan eserlerde, bu sahanın gerekliliği, “kadınlara ses verilme-
si”ne yönelerek, Türkiye’de kadının ve kadın tarihinin özel bir yeri olduğu
vurgulanm ış, araştırm a alanı haritalandırılm aya çalışılm ıştır. Kadın çalış­
m aları alanındaki eserlerde kadın konusu ilkin politik bağlam larda irdelen­
miş, bunun dışında, eğitim sorunları, çalışm a gibi konularda eserler üretil­
m iştir. Gerek tarihsel perspektif gerekse başlıbaşm a bir akadem ik aktivite
olarak ele alındığında “kadını a ra ştırm a n ın ” ne denli güç koşullar altında
Cogito, sayı: 58, 2009
Türkiye’de Feminizmi ve Antropolojiyi Yeniden Düşünmek 307
yapıldığının -b u ra d a hem devlet politikalarının dayattığı güçlükleri hem de
fem inist olm ak ve durm ak konusundaki güçlükleri belirtm ek istiyorum - da
fark edilmesi zorunlu bir gerçekliktir. Ancak, bu çerçeve içinde, “fem inist”
etnografyanın ne olduğu, nasıl ve kim ler tarafından uygulandığı ya da uygu­
lanabilirliği, kadın araştırm alarının kurum sallaşm asının ve akadem ik bağ­
lam da çalışm aların yapılm aya başladığı dönem lerden beri yeterince ortaya
konm am ış, altı çizilm emiş, tartışılm am ıştır. Bir başka deyişle, “kadın” çalış­
m alarında “fem inist” çalışm alara geçişin ne duru m d a olduğu, tam olarak
böyle bir geçişten söz edilip edilemeyeceği çok az eserde ya da toplantıda
bir tartışm a konusu, bir sorunsal olarak görülm üştür. Elbette ki Türkiye’de
kadın hareketi, “kadın araştırm aları” oluşturulm adan önce de vardı. Ancak
bu hareketin ve bu hareketten yola çıkan eserlerin ara ştırm a yöntem leri,
epistem oloji ve yazın üretim i konusunda “feminist" olarak yorum lanabile­
cek hangi özellikleri bulunm aktaydı?
1990’lı yılların Türkiye’de fem inist aktiviteler konusunda değerlendiril­
mesi, bu dönem in daha çok sivil toplum örgütlerinin oluşum u ve gelişimi ve
bu örgütler bağlam ında gelişen “projecilik” akımı altında geliştiği görülm ek­
tedir. B urada her ne kadar sivil toplum örgütü kavramı, devlet kuruluşu ol­
m aktan bağım sız, kâr gütm eyen ve benzeri tarifleri içerse de özellikle devlet
kuruluşlarının sivil toplum örgütü gibi davrandıkları, ya da kâr gütm em esi
gereken organizasyonların büyük projeler ile kârlı işlere dönüştürüldüğü o r­
taya çıkm aktadır. B urada aslında ilginç olabilecek bir açılım, projelerin et­
nografyasının yapılm ası olabilir. Projecilik ile sosyal bilim (özellikle an tro ­
poloji ve sosyoloji) adına kaybedilenlerin ve kazanılanların ortaya konabil­
mesi adına yapılacak çalışm alar el değm em iş bir alan olarak durm aktadır.
Akademi dışında gelişen fem inist yönelim ler farklı alanlara odaklanm ış­
tır. K adınların politik dünyadaki katılım larının daha adil olm asını am açla­
yan ve 1997 yılında kurulan Ka-Der (Kadın Adayları Eğitm e ve Destekleme
Derneği) önemli bir kuruluş olarak ortaya çıkm ıştır. K adınların politik katı­
lımını özendirm ek için faaliyetlerde bulunm aktadır. Diyarbakır Ka-M er Ka­
dın Merkezi 1995’te aile içi şiddet gören kadınları korum ak için kurulm uş­
tu r ve finansal düzenlem eler nedeniyle vakıf olarak adlandırılm am ıştır (Ak-
koç 2002). Geçici iş gücü için önem li bir m ekanizm adır. Antalya Kadın H a­
reketi 1990’ların başında başlam ıştır (Eroğlu-Ü stün ve ark. 2002: 217) ve
ÖDP (Özgürlük ve Dem okrasi Partisi) içindeki kadın hareketi ile kendisini
özdeşleştirm iştir (Eroğlu-Üstün ve ark. 2002: 225). İslamcı kadın kuruluşları
Cogito, sayı: 58, 2009
308 I Hande Birkalan-Gedik
son yıllarda artm ıştır. AK-Der (Ayrımcılığa Karşı Kadın Hareketi), Özgür-
Der (Ö zgür D üşünce ve E ğitim H akları D erneği) ve M azlum -D er (İnsan
Hakları ve M azlum lar İçin Dayanışm a Derneği gibi kuruluşlar görülm ekte­
dir ve bunlar üzerine etnografyalar da yavaş yavaş ortaya çıkm aktadır (Ka-
dıoğlu 2005).
Tarihsel olarak bakıldığında 1980’lerden bu yana gelişm e projelerinin
arttığı görülm ektedir. B urada ulusal ve uluslararası fon kaynaklarının erişi­
m inin büyük önem i vardır. Bir yandan kendilerini fem inist olarak nitelendi­
ren kişi ve k uruluşlar ya da nitelendirm eyenler, “projecilik” konusuna ol­
dukça sıcak bakarak çeşitli projeler gerçekleştirm işlerdir. Projelerin bir kıs­
mı kadınlara yönelikken bir kısmı da çocuklara yönelik olm aya başlam ıştır
(Küm betoğlu 2002: 159-61). 1980’lerin sonlarına doğru çocuk ve kadın sağ­
lığı konusunda projelere ağırlık verildiği ve aile planlam aları kam panyaları­
nın oluşturulduğu gözlem lenm iştir. Bu "projelecilik” akım ını ele alan Yıldız
Ecevit, olaya sosyal bilim ci duyarlığıyla eleştiriler g etirm ek ted ir (Ecevit
2001). NGO’lar, hüküm et oluşum ları ve yerel hüküm etler arasında bir reka­
bet olsa da, Ecevit (2001) bu oluşum ların arasındaki ilişki gerginliğinden de
söz etm ektedir. NGO’ların en ön em lilerin d en biri olan A nkara m erkezli
Uçan Süpürge kadın faaliyetlerinin duyurulm ası ve organize edilmesi konu­
sunda aktif olarak yer alm akta ve fem inist araştırm anın yaygınlaştırılm asın­
da çalışm aktadır (Ecevit ve K ardam 2002). 1990’da kurulan M or Çatı ise sü­
rekli gündem de olan kadına karşı şiddetin engellenm esi konusunda Türki­
ye’de çalışan ilk organizasyondur.
Deniz Kandiyoti O rtadoğu’da yapılan kadın çalışm alarını dönem lere ayı­
rırken, üç önem li dönem saptam ıştır. Birinci dönem de erkek merkezli taraf­
lılıkların giderilm esi söz konusudur. B urada ele alınan konular sosyal re­
form lar, m odernleşm e, koloni sonrası devletlerde kadın olarak ön plana çık­
m aktadır. Yine bu dönem de sadece ulus-devlet olan toplum lar için m illiyet­
çilik kavram ı kadın üzerinden o k u n m h ştu r (Kandiyoti 1996). B unun bazı
örneklerini ve bu yaklaşım a ait eleştirel bakışları yukarıda kısaca vermeye
çalıştım . Türkiye'deki sosyal bilim lerde kadın konusunu ele aldığı m akale­
sinde Ferhunde Özbay’ın belirttikleri de K andivoti’nin vurguladığı dönem ­
lerle paralellik gösterm ektedir. Ferhunde Özbay’ın Women, Family, and So­
cial Change in Turkey kitabında yer alan çalışm ası, Türkiye’de fem inist an ­
tropolojinin öncüleri konusunda bir çerçeve sunabilir. Özbay, kadın konu­
sunun araştırm alarla konu edilişini beş ayrı dönem içinde ele alm ıştır. Bi­
Cogito, savı: 58, 2009
Türkiye’de Feminizmi ve Antropolojiyi Yeniden Düşünmek 309
rinci dönem olan 1920-1930 arasında Kem alist devrim lerin değerlendirilm e­
si söz konusudur. Bu devirde kadın gelişim im in en büyük aracı K em alist
devrim ler olarak görülüyordu (Özbay 1990a: 2). Bu devrin belirleyici söyle­
mi daha sonra da devam edecektir. “Devlet fem inizm i” olarak nitelendirebi­
leceğimiz bu yaklaşım, kadın haklarının devlet eliyle verildiğini belirtm ekte­
dir. Bu görüş sadece bu dönem le sınırlı kalm am ıştır. Yukarıda değindiğim
gibi "devletçi fem inizm ”e dönüşerek, daha sonraki yıllarda, özellikle 1980’le-
re kadar varlığını sürdürm üştür. H atta bugün de bazı fem inistler arasında
sürdürm ektedir.
K andiyoti’ye göre ikinci dönem , kadın ezilmişliğinin altının çizildiği dö­
nem dir. Özellikle 1950’ler ve 1960’larda kadının ailede ve sosyal değişimdeki
rolünün ele alınm ası; kadın kavram ından toplum sal cins kavram ına geçil­
mesi belirleyici un su rlar olarak göze çarpar. B urada kalkınm acılık okulu ça­
lışm aların doğasını ve am acını belirlem iştir. Özbay'm da belirttiği gibi ikinci
dönem , sosyal bilim lerde 1940’lar ve 1950’lerdeki köy m onografileri olarak
görülm ektedir (Özbay 1990a: 3). Bu dönem de am pirik araştırm alar yapılm ış
olsa da hiçbir m onografinin odağı kadın olm am ıştır. Özellikle İngiliz an tro ­
polojisinin etkisiyle yapılan bütün araştırm alar “doğal” olarak evlilik ve ak­
rabalık konularına odaklanm ışsa da bu kavram lar cem aat içindeki gelişim ­
leri bağlam ında ele alınm ıştır (Birkalan Gedik 2005b). Bu dönem de kadının
ağır işlerde çalışm ası ve ikincil durum ları sosyal bilim ciler tarafından not
edilse de, kullanılan söylem “fedakâr kadın” olarak antropoloji literatürüne
geçiyordu. Ailede “a n n e lik ” rolü ise en önem li rol olarak görülm ekteydi
(Saktanber 1995 [1990]).
K andiyoti’nin dönem selleştirm esinde üçüncü dönem de, fem inizm ler ara­
sı diyaloglar kurulm ası vardır. Bu dönem içinde O rtadoğulu kadınlar Batı
fem inizm lerini eleştirm işlerdir. Yine bu dönem deki sosyal bilim çalışm aları­
na bakıldığında Özbay, 1960’lar ve 1970'lerin başındaki doğurganlık çalış­
m aları 1950’lerdeki “kadın” konusunun açılım larını not etm ektedir. Özbay
1960’lar ve 1970’lerdeki doğurganlık çakm alarının daha çok hızlı değişen
sosyal ve politik hayat çerçevesinde ele alındığını belirtir. Artan nüfus hızı
ile birlikte çalışm aların odağı kadın doğurganlığı olm uştur. Bu devirde, yine
Özbay’m aktardığı gibi “kadın bakış açısından” (ben fem inist bakış açısı ola­
rak okum ak isterim ) kadın doğurganlığının araştırılm ası önem lidir (Özbay
1990a: 4). Ancak burada unutulm am ası gereken en önem li nokta, bu çalış­
m a la rın d a h a çok so sy o lo jik m e to tla rla y a p ılm a sıd ır. Ö te y a n d a n , bu
Cogito, sayı: 58, 2009
310; Hande Birkalan-Gedik
çalışm alar, kadının “sta tü sü n ü ” ölçm ek açısından önem lidir. S tatü konu­
sunda en önemli nokta eğitim konusu olm uştur. B urada da Özbay’ın altını
çizdiği gibi, m odernizasyon teorileri bağlam ında ele alm an çalışm alar Ke­
m alist ideoloji bağlam ında gelişm iştir. Bir ölçüde de Kem alist reform ların
“doğrulam a” kaynakları olarak karşım ıza çıkm ıştır (Özbay 1990a: 5).
D ördüncü dönem , 1970’lerde kadın sorununa farklı yaklaşım ların görül­
düğü bir dönem dir. 1980’lerde ortaya çıkacak olan İslam cı düşüncenin gö­
rü n ü r olm aya başladığı dönem 1970’ler olm uştur. A rtan İslam i harekete
karşılık K em alist fem inizm tekrar revaçtadır. Öte yanda hem Kem alizm i,
hem de artan İslamcılığı eleştiren M arksist yazarlar da vardır. Tabii ki b u ra ­
da 1990’lara kadar neden M arksist fem inizm in görülem ediği sorusu da so­
rulabilir. Ancak 1980’lerin sonuna kadar M arksist yayınları bulundurm ak
suç teşkil etm ekteydi. Bu dönem , M arksist yaklaşım zayıf olsa da bu üç
farklı yaklaşım içinde kadın soru su n a cevaplar arandığı dönem dir. Fem i­
nizm deki sessizlik sorusunun aslında 1970’lerde sorulm ası gereklidir. Çün­
kü 1970'ler solun da bastırıldığı bir dönem dir. Özbay'ın dördüncü dönem
olarak adlandırdığı 1970’lerde ataerkil sistem lerin eleştirisine girildiğini,
am a bu analizlerin daha çok gözlem lere dayandığını ve ataerkil sistem lerin
eleştirisinin bulunm adığı görülm ektedir (Özbay 1990a). Ecevit ise buradaki
eksikliği kuram sal çalışm aların azlığına ve olan çalışm aların da ikincil po­
zisyonuna bağlam aktadır (Ecevit 1996: 321).
Özbay, beşinci dönem olarak karakterize ettiği 1980’leri, fem inist çalış­
m aların yapıldığı bir dönem olarak nitelendirse de, bu dönem in de hâlâ ka­
dın “so ru n u n u n ” araştırıldığı dönem olduğu görülecektir. 1980’lerde yazan
Şirin Tekeli’nin kullandığı “m ahcup fem inizm" terim i aslında güçlü bir fe­
m inist sesin olm am asını çok iyi karakterize ediyor (Tekeli 1988). Benim gö­
rüşüm e göre buradaki problem , Ecevit'in de vurguladığı gibi, teorik katkıla­
rın “gereksiz” olarak görülm esi ve ikincil plana itilm esinden kaynaklanıyor.
Ayrıca, yine kuram bağlam ında klasik kâlıpları yıkabilm iş, kendini "feminist
kuram ” içinde ele alan araştırm acı ya da akadem isyen sayısı da yeterli değil.
T artışm aların eksikliği ya da seyrekliği de bu d urum a katkıda bulunm akta­
dır. Ayrıca sorgulam a eğilim inin de eksikliği ön plana çıkm aktadır. İşte bu
sebeple bu dönem e belki de Tekeli’den ödünç aldığım bir kavram ile an lat­
m ak gerekirse, “m ahcup fem inizm ” dönem i dem ek daha doğru olacaktır.
1990’lar, farklı fem inizm lerin daha g ö rü n ü r kılındığı bir dönem olarak
karşım ıza çıkar. Ancak bu dönem de de 1980'lerden beri Türkiye’de fem inist
Cogito, sayı: 58, 2009
Türkiye’de Feminizmi ve Antropolojiyi Yeniden Düşünmek 311
gündem içinde b u lu n an aile içi şiddet ve kadınların politik katılım ı yine
ağırlıklı olarak ele alınm ış konulardır. Bu dönem de antropolojik katkılar
arasında kürtaj, doğurganlık ve bebek ölüm leri gibi konuların uluslararası
yayınlarda paylaşıldığı görülm ektedir (Gürsoy-Tezcan 1992, Gürsoy 1996).
Ben 1990’larda T ürkiye’de yayım lanm ış oldukça önem li bir derlem eye
dönm ek istiyorum . Serpil Çakır ve Necla Akgökçe tarafından derlenm iş olan
Farklı Feminizmler Açısından Kadın Araştırmalarında Yöntem, fem inist teori
tartışm alarına yön verm iş olan kuram sal m akaleleri dilim ize kazandırm a­
nın ötesinde Türkiye’de saha çalışması yapm ış olan araştırm acıların dene­
yim lerini de içerdiği için önemli bir kaynak kitaptır. B urada kadınların poli­
tik katılım deneyim leri paylaşılm ıştır (Aslan 2001; Kovanlıkaya 2001). K ita­
ba katkıda bulunm uş araştırm acıların fem inist etnografya bağlam ında dü ­
şünülebilecek görüşlerinden başka örnekler verm ek gerekirse, Aynur İlya-
soğlu’nun İslam cı kadınlarla gerçekleştirdiği araştırm ası (İlyasoğlu 1994)
hakkında söylediklerini paylaşm akta yarar görüyorum . İlyasoğlu kendi araş­
tırm acı kimliğini -laik, akadem isyen, kad ın - belirttikten sonra “fiziki uzak­
lık” "toplumsal m esafe” ve "kimlik" konularına eğilerek saha deneyim lerini
paylaşm aktadır. İlyasoğlu bu deneyim leri eleştirel ve kendini sorgulayıcı bir
tavırla paylaşm aktadır ki, kanım ca fem inist etnografyanın en önemli özel­
liklerinden biri de araştırm acının kimliğini, araştırılanlarla ilişkili olarak ir­
delem esidir. B urada gerçekleşen "ötekilik” konusu kendini sınıfsal kimliğin
ötesinde inanca dayalı bir kimlik inşası bağlam ında da etkilem iştir ki, an tro ­
polojinin "ebedi ve ezeli” sorunsalı öteki, bu kez, “kendi” kültürünü çalışan
araştırm acı için b ir sorunsal konum una gelm iştir (İlyasoğlu 1995).
Benzer bir şekilde eleştirel zeminlerini ve konum ları göz önüne getirerek
paylaşan Ayşe Durakbaşa ve Serpil Çakır da tarih konusunda fem inist yön­
tem lerin önem inden söz ederler. Serpil Çakır kâh hayatta olmayan kadınlarla
-onların günlükleri, dergileri, anıları aracılığıyla- kâh hayatta olan kadınlarla
sözlü tarih yazm ak bağlam ında çalışm ıştır. Ben burada özellikle Serpil Ça­
kırın “fark lılık lar ve kadın konusunda söylediklerini hatırlatm ak istiyorum.
Ç akıra göre ırk, toplum sal sınıf, etnik grupdan bağımsız bir araştırm a düşü­
nülem ez ve kadınlar arasındaki faklılığın “farkında olarak” yazm anın tarih
yazmanın kalbini oluşturur. Bunlara odaklanm adan yazılan bir tarih içinde,
kadınlar da kadınları görünm ez kılabileceklerdir (Çakır 1995: 227).
2000'li yılların başında Türkiye’deki farklı fem inist bakış açılarını değer­
lendiren bir seri yayın oldu. Yerli Bir Feminizme Doğru adlı kitap, Türkiyeli
Cogito, sayı: 58, 2009
312 | Hande Birkalan-Gedik
fem inistlerin çalışm alarının sergilendiği ve daha güncel konulara eğilmeye
çalışan bir kitap olarak karşım ıza çıkıyor (2001). Aynur İlyasoğlu, kadın ta­
rihine kadınların bakm asının önem ini ve gereğini vurguluyor. “Öteki” ka­
dınlarla yapılan çalışm alarda fem inist bir başlangıç noktası, yeni bir duruş
olduğu anlaşılıyor. Bu bakış açısıyla bakıldığında daha önceden fark edilm e­
miş noktaların fark edileceği belirtiliyor. 2000'li yılların en önem li katkıları
arasın d a özellikle m ilitarizm ve kadın konusu gelir. M eslektaşlarım Ayşe
Gül Altmay, Nira Yuval Davis çok net bir biçim de bu konulara dikkat çekti­
ler; hem teorik hem de am pirik çalışm aları bu konulara odaklandı (Altmay
2000, 2004; Yuval Davis 1997).
Toplum sal cinsiyete dayalı bir bakış açısının oluşm ası ve bu terim in an a­
litik bir kategori olarak kullanılm aya başlanm ası uluslararası fem inist diya­
logların gelişmesiyle olm uştur. 2000'li yıllarda Türkiye'de araştırm a yapan
“y a b a n c ıla rın , doktoralarını yurt dışında bitirip geri dönen “yerli” araştır­
m acıların sayısının artışı; artık başlıbaşm a bir sektör olan çeviri yayıncılı­
ğının gelişimi, hatta dem oktarikleşm e sürecinde elde edilen görece yayın öz­
gürlüğü ile hem yayınlar artm ış hem de daha önceden “konuşulam az” konu­
lar hakkında eserler yayım lanm aya başlanm ıştır. K adınları “özne” olarak
gördüklerini belirten araştırm alarda şiddet, nam us cinayetleri, kadın emeği,
farklı sınıflardan kadınların siyasete katılım ı gibi konular, daha önceden de
çalışılmış olan -örneğin gecekondu, siyaset, em ek gibi- konuların farklı söy­
lem ler ve bakış açılarıyla irdelenm esine olanak tan ım ıştır (Özyeğin 2005;
Bora 2005a; Wedel 2001). Bu dönem de artan yoksulluk kavram ının da cinsi-
yetlendirilm esi gündem dedir (Ecevit 2003, Bora 2005 b).
Yakın bir dönem e kadar, yapılan araştırm alar “bilen-bilinen” ekseninde
detaylı olarak ele alındığında, Türkiye örneğinde önüm üzde ilginç bir sınır
sorunsalının durm akta olduğunu görüyoruz. İlginç bir şekilde kadın a raştır­
m acıların çoğu burjuva kökenli, araştırılan kadınlar ise, sınıfsal olarak “öte­
ki” kadınlardır. N adir araştırm alar “benzer” statülerdeki kadınları konu al­
m ıştır. B urada karşım ıza çıkan arşatırm acınm sınıfı sorunsalı, özellikle ba­
kış açısı teorisi ve kadın kategorisinin kesişim inde ele alınm alıdır. İkinci
olarak, araştırılan konular sürekli “so ru n ” bazında algılanm ıştır ve kadınlar
da sorunların bir parçasıdır. D oğrudur, Türkiyeli kadınlar hâlâ birçok sorun
içinde hayatlarını sürdürm ektedir. Ancak kadınların güçlü olduğu alanlar
acaba bilinçli olarak mı “es” geçilm iştir? B unun ötesinde sınıfsal ötekinin
yerini alabilecek bir başka paradigm a kurulam am ıştır. Üstelik ekonom ik ve
Cogito, sayı: 58, 2009
Türkiye’de Feminizmi ve Antropolojiyi Yeniden Düşünmek j 313
sosyal sınıf gerçeklikleri farklı bir bilinç açısından da incelenm em iştir. Yıl­
dız Ecevit’in öncelikle sınıfsal bir duruşu koruyarak, kadın emeği, sendika­
lar, kadın işgücü ve bunun m arjinalliği konusunda ifade ettikleri, kendi dö­
nem i içinde ele alındığında, öncü bir fem inist söylemi b arındırm aktadır ve
fem in izm le e tn o g ra fik a ra ş tırm a la rın y o lla rın ı k e siştirm e n in ne k a d a r
önem li olduğunu işaret etm ektedir (1996).
Din ve kadın konularının kesişim inde, 1980 sonrası vakum un yarattığı
“alan” içinde sürekli olarak “İslamcı" kadın kimliği araştırm aların konusu
haline gelm iştir. Ancak İslam ile belirtilen ağırlıklı olarak “örtünm e” ve “ö r­
tülü kim lik” k onulan ile sınırlanm ış, neredeyse İslam ve kadın bu konulara
hapsedilm iştir. Türkiye verilere göre ağırlıklı olarak M üslüm an bir ülke olsa
da 1990’larda antropoloji ve sosyal bilim lerde görünür hale gelmeye başla­
m adan önce Alevilik konusu -aynı Kürtler, ve bizim bağlam ım ızda K ürt ka­
dınları konusunda olduğu gibi- görünm ezden gelinirdi. Bu bağlam da da İs­
lam ve kadın başlığı altında-edebiyat alanınında sürekli okuduklarım ızdan
olan M arkoff ve arkadaşlarının Alevilik tanım lam aları dışına çıkabilen dev­
letçi Alevilik dışında tarih bulunm uyordu. Bunların içinde de Alevi kadınla­
rı, aynı Alevilik konusunun m itleştirilm esi ve Orta Asya vurgusu dışında ele
alınm am ıştı. Ele alınan Aleviler ve tabii ki Alevi kadınları da sürekli olarak
bir "rom antizasyon” süreci içindeydi. B unun ötesinde 1980'lere kadar, kırsal
bir din olarak tanınan Aleviliğin şehirlere taşınm asına kadar, sosyal bilim ­
lerde Alevilik de “görünm ez” idi. Ancak çeşitli araştırm acıların yayınları in­
celendiğinde, hem Aleviler'in hem de Alevi kadınlarınin “tem sil”leri söz ko­
nusu olduğunda, Türk kadını hom ojenitesine otu rtu lm ak istendiği görül­
m ektedir (Gökalp 1980, 1989, 1990; Melikoff 1992, 1993).
Karin Vorhoff Türkiye’de Alevilik hakkındaki çalışm aları değerlendirir­
ken, K öprülü’den bu yana bazı akadem isyenlerin Bektaşiliği ve Aleviliği sen­
kretizm in türleri olarak anlam ak yerine, bu topluluklarda sadece Türk u n ­
surları görm ek istediklerine dikkat çekm iştir (Vorhoff 1998, 1999). Bir yan­
dan S ünni’likten daha progresif olduğu söylenerek kadınlık rolleri abartılır-
ken, diğer yandan da Alevi kadınının liberal imgesi onu “basit” kadın konu­
m una sokm uştur. Özellikle olduğu farz edilen m um söndü geleneğinin kolay
elde edilebilen, toplu seks yapan Alevi kadın imgesine gönderm e yapm ası gi­
bi (Birkalan-Gedik 2008). Alevi kadınlarının “rom antik” bağlam ı dışında al­
gılanışı ise tam am en negatif im geler aracılığıyla olm uştur. B urada Aleviler
hakkında, daha ilk dönem araştırm acıların aldığı bilgilerin kaynak kişilerin
Cogito, sayı: 58, 2009
314 Hande Birkalan-Gedik
Sünniler olduğunun da hatırlanm ası gereklidir. Özellikle m isyonerlerden ge­
len bilgilerin sorgusuz yaygınlaştırılm ası, bir yandan genel olarak Aleviler ve
özelinde de Alevi kadını hakkında negatif im gelerin artm asını sağlamış; bir
yandan da Türkiye'deki araştırm acıların bu konuları göz ardı etmesi sebe­
biyle ek ve m uhalif bilgi ya da sadece “antropolojik bilgi” üretilem em iştir.
Etnisite konusundaki çalışm alar bağlam ında görülen eksikliklerin altını
çizen araştırm acılar, özellikle Alevi hareketi bağlam ında antropolojik ça­
lışm aları sorgulam aktadırlar (Shankland 1998). B enzer eleştiriler özellikle
“etnik” kadınlar konusunda da yapılabilir. 1980’ler, özellikle, hâlâ “gidile­
m ez” yerlerin bulunduğu yıllardır. 1980 sonrasında kadın araştırm aları ala­
nında bir gelişme yaşansa da, Günseli Berik'in belirttiği gibi, askeri darbe­
nin akabindeki y ıllard a a ra ş tırm a yapm ak old u k ça zo rd u r. Lale Yalçın
H eckm an’m H akkâri’de K iirtler arasın d a yaptığı ara ştırm a önem li veriler
sunm aktadır (Yalçın-Heckm ann 1991). Bu çalışm a, K ürtleri çalıştığı için 17
yıl hapis yatm ak zorunda kalan İsm ail Beşikçi’nin çalışm asından sonra Tür­
kiye’de yapılm ış ilk çalışm adır.
Bu eleştiriler antropoloji açısından değerlendirildiğinde, Türkiye’deki an­
tropolojinin “içinden” ve “dışından” gelen farklılıkları görm ek gerekecektir.
H er ne kadar Türkiye batılı anlam da bir "söm ürgeci" geleneğine sahip olm a­
sa da, halkbilim söylem inde de karşım ıza çıkan “ulusçuluk” kendisini antro­
polojide de gösterm iş (Birkalan 1996, 2005b), Türkiye’deki antropolojinin
temeli sadece "benzer” olanlar veya “benzeştirilm ek” istenen konular, nesne­
ler ve kişilerle örülm üştür. Bu bağlam da Türkiye’de antropoloji “evde” an­
tropoloji olarak başlam ıştır.8 Antropoloji kurum sallaşırken, baskın ideoloji­
den kaçam am ış, kendi sahasını ne yazık ki net olarak belirleyem em iş ve fe­
m inist kuram ı birincil önceliği yapm am ış ya da yapam am ıştır. Eklektik çer­
çeveleri -ulusçu, ataerkil ve batılı- barındıran, “k u rtarm a” antropolojisi bağ­
lam ında gerçekleşm iş olan bir antropoloji geleneği o lu şm u ştu r (Birkalan-
Gedik 2005b: 74). / Türkiye’deki akadem ik antropoloji çalışm aları ile fem inist etnografyanın
Burada Türkiye’deki antropolojinin farklılıklar tem elinde değil, "benzeşti­
rilm ek” ya da “aynılaştırm ak" tem elinden yürüm esinin de önem i büyüktür.
Bu anlam da, devlet feminizmi ile devlet antropolojisinin de oldukça geniş bir
tabanda “benzerlikleri” bulunm aktadır. Milliyetçilik tem elinde ele alındığında
ise, milliyetçi söylemlerin hepsinin cinsiyetlendirilmiş söylemler olduğu görü­
lecektir.9 Bu söylemler “kültürel yazıtlar” olarak gündelik hayatın toplumsal
cinsiyet kavramlarını yönetir (Fox 1987). Örneğin Carol Delaney, milliyetçilik
Cogito, sayı: 58, 2009
Türkiye’de Feminizmi ve Antropolojiyi Yeniden Düşünmek 315
olgusunu ele aldığı bir makalesinde, “devlet baba” ve “anavatan” kavramları
arasındaki ilişkiyi ve bu ilişki aracılığıyla ulusal kimliğin nasıl oluşturulduğu­
nu inceler. Bu ilişki içinde kadınlar ulusu sembolize edebilirler ama, ulusu er­
kekler temsil edebilirler. Yine Delaney'nin saptam asına göre, Osm anlı’da da
kullanılan bir söylem olan “devlet baba” söylemi, hem ataerkil hem de atasoy-
luluk kavram larının vurgulanm asıyla olutşturulm uştur. Anavatan kavramı ise
ulusun “fideliği” durum undadır (Delaney 1995:190).
Türkiye’de kadın antropolog yetiştirilm esinin öncülerine bakıldığında ise
“kadın” fikrinin Kem alist ideolojide önem li bir yer tuttuğu 1940'lı yıllarda
hem kad ın ın hem de a n tro p o lo jin in ilerletilm esi a d ın a S eniha T unakan
1935 yılında K aiser W ilhelm Institut für Anthropologie at Berlin Üniversite-
si’ne gönderilm iştir (Kansu 1940). Elbette ki Alman Üniversiteleri’nin bu yıl­
lardaki politik görüşleri içinde folklor, antropoloji ve etnoloji disiplerindeki
egemen duruşun ne olduğunu tahm in etm ek zor olm asa gerek.
A ntropolojinin devletçi söylem ler ve özellikle ulus-inşası sürecince be­
lirlenm esi, kadın konusunda farklı söylem lerin dışına çıkılm asına bir en­
gel teşkil etm iştir. B unun ü stesinden gelm eye çalışan b ir antropoloji ise
son 10-15 yılda m üm kün olm aya başlam ıştır. A ntropolojinin akdem ik o r­
tam larda gelişm esinin ulus-devlet yaratm a sürecinde etkili b ir faaliyet ola­
cağı fikrine dayanan Türkiye’deki antropoloji, “Türk k ü ltü rü ” kavram ının
tekil bir olgu olarak y aratılm asına ve sürd ü rü lm esin e araç olm uştur. Bu
ataerkil, m illiyetçi ve tekil çerçeve içinde kadınlara ayrılan yer ise çok sı­
nırlıydı. Türk olarak nitelendirilen grup “tek” ve "hom ojen” ise, “Türk ka­
dını" da bu bağlam da hom ojen bir olgu olarak hayal ediliyor, a n a h ta r keli­
me “farklılık” değil, “aynılık” olarak karşım ıza çıkıyordu. Y ukarıda an d ı­
ğım perspektifler içinde, k ü ltü rü n korunm ası an lam ın d a k u rtarm a etnog-
rafileri antropolojinin alan araştırm ası karakterini uzun süre belirlem iştir
(Birkalan-G edik 2005b).
kesişimi söz konusu olduğunda, hatırlatm ak istediğim önemli bir nokta var:
Siyaset bilim inde fem inist duruşun ne kadar önemli bir perspektif sağladığı­
nı anlatan Serpil Ç akırın (2001) sözünü ettiği bir bilinç ve duruş, antropolo­
jide son zam anlarda görülm ektedir. Fem inist bilincin antropolojideki eksik­
liğinde en önem li çerçeve Türkiye’de özgün ve özgür bir antropolojinin oluş­
m am ış olm asıdır. Esasen, antropolojinin kendini tanım ladığı ve pratiklerini
oluşturduğu çerçeve, Türkiye’de antropolojinin fem inizmi hangi koşullar al­
Cogito, sayı: 58, 2009
316 i Hande Birkalan-Gedik
tında dışladığı konusunda bize bazı ipuçları sunm aktadır. Daha önce de be­
lirttiğim gibi;
“Özgün antropolojiden anlatm ak istediğim , Türkiye’deki paradigm aların
ve gerçekliğin bilincinde, hem kendi sorunsallarıyla ilgilenebilen, hem de
bu sorunsallan uluslararası bir platform a taşıyarak varlığını gösterebilen
bir araştırm a biçim idir. Özgür b ir antropolojiden anlatm ak istediğim ise,
belirli diretm eler ve dayatm aların dışına çıkarak, "ithal” bilgiyi kes ve ya­
pıştır m etotuyla değil de sorgulayıcı bir bakış açısıyla kullanm aktır” (Bir­
kalan-Gedik 2005b: 74).
T ü rk iy e ’deki a n tro p o lo jik e s e rle rd e en ö n e m li a n a liz g ru b u , özellikle
1940’lar ve 1950’lerde “köy” olarak karşım ıza çıkm ıştır. Behice B oran’m Ma­
nisa yörükleriyle yaptığı çalışm ası (1945), İbrahim Y asanın H asanoğlan ça­
lışm ası (1955), N erm in E rd e n tu ğ ’un Hal ve S ün köylerindeki çalışm ası
(1956, 1959) kırsal antropoloji konusunda önem li çalışm alar arasındadır.
Benzer çalışm alarda görüldüğü gibi, köye odaklı bu çalışm alar, şüphesiz ki,
köy organizasyonunu ele alırken, ev, hane, aile ve akrabalık konularına ve
kaçınılm az olarak da bu kavram ların kesişim indeki kadın konusuna da eğil­
m işlerdir. Ancak bu çalışm alar fem inist antropologların vurguladıkları "top­
lum sal cinsiyet” perspektifinden uzaktadır. İlginç olan ise Türkiye’de ve Tür­
kiye’nin antropoloji(sin)de neredeyse bir "okul" olarak d u ran köy çalışm ala­
rının yükselişi ve düşüşü, antropolojinin “alan” sorununu da tem sil eden bir
öğe olarak k arşım ızd a d u rm a k ta d ır (S irm an 1988, 1990, 1996; Delaney
1998). Köydeki farklılıklar son yıllara kadar ele alınm am ıştır. Bu farklılıklar
dinsel bazda olabildiği gibi, cinsiyet bazında da olm alıdır. David Shank-
land’ın Alevi köyleri ile Sünni köylerini kıyaslayan çalışm ası, farklı dinsel
pratikler içinde Stirling'in öncü çalışm asında vurguladığı “köy” kavram ının
çeşitliliği üzerinde önemli bir çalışm adır (Shankland 1998). Aynı bakış açısı
ile köy konusunun antropolojik olarak çalışılm asında “cinsiyetlendirilm iş”
etnografyalara ihtiyaç duyulm aktadır.
1960-1970 yıllarında yapılan çalışm alar ise sosyal problem lere odaklıdır.
Antropologların alanları, köy m onografyalarından şehre doğru taşınm ıştır.
Mübeccel Kıray’m Ereğli (1964), Yasa’nm Ankara gecekondularındaki çalış­
m alarında (1966) bahsedilse de genel olarak köy m onografyalarında veya şe­
hir çalışm alarında “yeri geldiği” ölçüde kadından bahsedildiği görülm ekte-
Cogito, savı: 58, 2009
Türkiye'de Feminizmi ve Antropolojiyi Yeniden Düşünmek 317
dir. Anılan bu dönem lere fem inist bir eleştiri getirm ek gerekirse, 1940'lar ve
1950’lerde oldukça sık yapılan köy m onografyaları ya da 1960 ve 1970’lerin
doğurganlık çalışm aları her ne kadar içlerinde bir kadın öğesini b arın d ır­
m ışlarsa da, b unun fem inizm in sürekli reddettiği “kadınları ekle ve k arıştır”
yöntem i olduğunun altının çizilmesi gerekir. Daha sonraki dönem lerde, aile,
evlilik ve akrabalık gibi antropolojinin temel konuları üzerine yapılan çalış­
m alarda da kadın yine kültürü oluşturduğu düşünülen eril bir bakış açısı
içinde verilm iştir (Tezcan 1981, 2000). Yine “benzerlik” üzerinden yapılan
çalışm alar, çağdaş fem inizm in tem elinde bulunan "farklılık” önerim iyle ör-
tüşm em iştir. Neticede, antropologların ya da sosyal bilim cilerin kadın olm a­
sı, sonuçta farklı bir durum yaratm am ıştır (Birkalan-Gedik 2005b). Antro­
polojinin son yıllardaki gözle görünür kıpırdanm ası içinde gündem ler de de­
ğişm ektedir. Örneğin 1990’larm ortalarından başlayarak gündem im ize giren
“projecilik” konusunun eleştirisini Yıldız Ecevit yapm ıştır. Bu projeler aynı
zam anda sivil inisiyatifler ve akadem inin de birer buluşm a alanı olmuş, fe­
m inizm , akadem i dışına da taşınabilm iştir (Ecevit 1995), ancak eleştirilere
de kulak vermek gerekm ektedir.
Sosyal bilim lerdeki eleştirel perspektifler, Tekeli’nin de altını net bir şe­
kilde çizdiği gibi yeni başlam ıştır (Tekeli 1988). Bu eleştirel perspektiflerin
ele alınıp sindirilm esi ve harekete geçirilmesi ise vakit alacağa benzem ekte­
dir. Öte yandan kadın araştırm aların d an gelen ivmeye, antropolojinin (ve
büyük ölçüde sosyal bilimler) direnişi de büyük bir engel olarak du rm ak ta­
dır. Ancak fem inist çalışm alar içinde b ulunan zenginlik sosyal bilim lerin
“norm atif” yapısının eleştirisini de sağlam ıştır. K andiyoti’nin belirttiği gibi
“kadınları tarihsel, toplum sal, ekonom ik ve politik aktivitelerde görünür"
kılm ıştır (Kandiyoti 1996: 4).
1990’lard a kadın a ra ş tırm a la rı p e rsp e k tifin d e n y apılan a ra ş tırm a la r
içinde, Türkiye’de ara ştırm a yapan ve araştırm ayı “yabancı” b ir dinleyici
için yazım a ak taran a raştırm acıların sayısının arttığı gözlem lenm ektedir.
Bu a ra ş tırm a c ıla r için k u ru la n “halfie” (A bu-Lughod 1991) için d e bazı
problem atikleri barın d ırm ak tad ır. Ne "içeriden" ne de “d ışa rıd a n ” çalışm a
d u ru m u ne de “halfie”lerin an tropolojik pozisyonları tam olarak T ü rk i­
ye’deki d urum u a k ta ra b ilm iştir.10 Üstelik halfie kategorisi de "öteki” p ro b ­
lem ini çözmeye yetm em ektedir. Özellikle Anglo-Amerikan sistem inde eği­
tim aldıktan sonra Türkiye'ye dönen a raştırm acıların pozisyonları, bu kez
“Kim in için yazıyoruz?" so ru su n u n sorulm asını beraberinde getirirken bu
Cogito, sayı: 58, 2009
318İ Hande Birkalan-Gedik
soruya aran acak cevap tem sil ve otorite k o n u larından geçm ektedir (Birka-
lan 2000a, b).
İşte bu noktada bazı kadın antropologların düşünüm sel b ir ses içinde
yazdıkları görülm ektedir. Örneğin, İncirlioğlu-O naran Türkiye'deki köylü
kadını im gesinin çift yönlü bir anlam taşıdığını ifade etm ektedir: bir yanda
güçlü ve bilge bir kadın varken diğer yanda çok çalışm ış, yorgun, cahil ve
boyun eğen bir kadın görülm ektedir (O naran-İncirlioğlu 2001: 203). Köylü
kadının güçlü imgesi Kem alist fem inizm tarafından yaratılan bir im gedir ve
bu im genin kökeni İslam öncesi Orta Asya’da tasavvur edilen kadın imgesi­
ne kadar uzanm aktadır. O naran- İnciriioğlu'nun vurguladığı bir başka nokta
ise Türk kadınının im gesinin yaratılm asında “düzenli” kalıplar yaratm a uğ­
runa, düzenli olm ayan bulgulardan vazgeçilmiş olm asıdır.11
Bu dönem ve sonrasında önem li olm aya başlayan konular arasında ka-
dın-etnisite konusu ön plana çıkm aktadır. Etnisite konusunda değişen bakış
açıları içinde yaklaşım lar getirilmeye çalışılm ıştır. Ama bu, K ürt etnisitesi-
nin dışında kalan etnik gruplar olm uştur. Gönül E rtem ’in doktora çalışm a­
sına dayalı araştırm ası Çerkez kadınlarının Türkiye’deki fem inist gündem
içinde nasıl ve ne şekilde gündem ler yarattıklarına odaklanm aktadır (Ertem
1999). 2000’li yılların başında ise, Hale Bolak’ın orta sınıf ailelerde aile içi
çalışm ası ise 1980’lerde Yıldız Ecevit’in yaptığı çalışm alarla yöntem sel ola­
rak ve konu seçimi açısından benzerlik gösterm ektedir (Bolak 2002).
Teorik açıdan bakıldığında ise sosyal bilim lere fem inist etkinin açıkça
görüldüğü İnsan, Toplum, Bilim adlı eserde yayım lanan çalışm alar, özelde
antropoloji, genelde sosyal bilim lerin uygulam a alanlarında yeni bakış açıla­
rı sunan yazıları bir araya getirm ektedir. Fem inizm le açık bir ilgi kurm ayan
Tayfun Atay’ın m akalesi (1996) ve buna karşın özellikle fem inist m etotu
öneren Belkıs K üm betoğlu’nun makalesi (1996) antropolojinin problem atik
alanlarına girerek sorunları ele alm aktadır. Atay dönüşüm sel olarak saha
çalışm asındaki rollerinden söz ederkeh, K üm betoğlu’nun toplum sal cinsiye­
ti m erkez alarak 3'azdığı saha çalışm aları ilişkileri önem li soruları sorm akta­
dır. Bu derlem ede Çakır (1995) ve İlyasoğlu’nun (1995) yazıları da kadın
araştırm alarının sosyal bilim lerde neyi sorguladığını ve neyi g ö rü n ü r hale
getirm eye çalıştığını gösterm ektedir.
2000’li yıllar ise; çeviri, özgün eser ve düzenelenen toplantılar bağlam ın­
da, daha verimli bir dönem dir. Tayfun Atay'ın m isafir editörlüğünde yayım­
lanan Folklor/Edebiyat özel sayısı “antropolojinin üzerinden ölü toprağı" at­
Cogito, sayı: 58, 2009
Türkiye'de Feminizmi ve Antropolojiyi Yeniden Düşünmek 319
mayı am açlam ıştır (Atay 2000). Özel sayıya birçok antropolog katkıda bu ­
lunm uştur. Diğer önem li gelişm eler arasında Antropoloji Derneği’nin düzen­
lediği koferanslar yer alm aktadır. İlk ulusal konferans 2000 yılında, ikinci
ulusal konferans ise 2004 yılında düzenlenm iştir. İkinci konferansta su n u ­
lan bildiriler sadece dünya antropoloji gündem ini yakalam akla kalm am ış,
aynı zam anda antropolojide toplum sal cinsiyetin önemli bir analitik katego­
ri olarak ele alm ıştır. Antropoloji Derneği tarafından 2007’de İstanbul'da dü­
zenlenen I. U luslararası Antropoloji Kongresi ulusalarası ve Türkiye’den ka­
tılım cıları bir araya getirirken, özellikle Avrupa Birliği tartışm alarıyla birlik­
te gündem im izde sıklıkla yer tu tan “Avrupalılık” konusunda Avrupa Birliği
dışında bir bağlam da ele alm aya çalışm ıştır. 2009 Nisan ayında toplanacak
olan III. Kongresi ise Türkiye’nin değişim yıllarına odaklanm ıştır ve toplum ­
sal cinsiyet ve fem inizm konusunda birçok panel oluşturulm uştur.
Antropoloji içinde kısm en bir direnişle karşılaşan fem inizm in, fem inist
antropolojinin gelecekte birçok şansı ve fırsatı bulunm aktadır. B unlar din
ve etnisite konusunda “farklılıkların” belirlenip çalışılması (özellikle K ürt ve
Alevi kadınlarının, am a farklı milli aidiyetleri bulunan kadınların hayatları
ve deneyim leri açılacak önem li kapılar olarak karşım ızda duruyor); cinsiyet-
lendirilm iş sınıf analizleri; köyün cinsiyetlendirilm esi; ve queer teori olarak
belirginleşiyor. B unun dışında elbette ki gündem konuları zengin: nam us ci­
nayetleri, hem kırsal hem de şehirsel bağlam larda, hem de etnisite ve ulus­
çuluk çerçevesinde çalışılmayı bekliyor. Ama en önemli nokta, S ancar’ın ya­
kın bir tarihte de belirttiği gibi sosyal bilimci olarak toplum sal cinsiyet pers­
pektifiyle bakabilm ek (Sancar 2006).
Öncelikle Türkiye’de fem inist harita içinde oldukça m arjinalleştirilm iş
olan am a bu pozisyondan da çıkm aya başlayan K ürt ve Alevi kadınlar konu­
sunu kısaca ele alm ak istiyorum . Kürt kadınını “devletsiz” olm ası sebebiyle
fem inist bilginin kenarında gören Shahrzad Mojab, Türkiye’deki fem inist
hareket içinde K ürt kadınlarının m arjinelleştirilm esinden söz etm ektedir.
Bu durum "Kürtlere karşı Türk fem inistleri” şeklinde oluşm uştur. Mojab,
Türk fem inistlerin sadece ataerkillikle değil, milliyetçilikle de problem leri
olduğunu belirtm ektedir (Mojab 2005b).
1990’larda ortaya çıkm aya başlayan Kürt kadın kimliği ve buna bağlı ge­
lişen Kürt fem inist hareketi konusunda bir haritalandırm a çalışm ası yapıla­
m am ıştır. 1980’lerdeki farklılaşm a sürecinde gözden kaçırılan Kürt kadınla­
rın hareketi 1990'larda oluşm aya başlam ıştır. Yalçın-Heckm an ve Pauline
Cogito, sayı: 58, 2009
320 I Hande Birkalan-Gedik
Van Gelder’in “90’larda Türkiye’de Siyasal Söylemin D önüşüm ü Çerçevesin­
de K ürt K adınları İmajı: Bazı Eleştirel D eğerlendirm eler” (2000) ve San-
car'ın (2001) “Türkler/K ürtler, Anneler ve Siyaset” adlı m akaleleri bu alana
ilişkin kim i değinm eler içeren bir çalışm a olarak kabul edilebilir. Ayrıca
Açık’ın (2002) 1990’lı yıllarda yayım lanan Kürt kadın dergilerine ilişkin ana­
lizi, K ürt kadın kim liğinin araştırılm ası açısından önem li görülm ektedir.
Böyle bir haritalandırm a yapılm ası bir yana, “farklılık” üzerine hiçbir tole­
ransı bulunm ayan Türkiye’deki antropolojik pratikler bağlam ında bakıldı­
ğında durum un veham eti daha da fazladır. 1990’larda ve h atta 2000’li yılla­
rın başında “K ürt” sözcüğü yerine “Kürtçe konuşan g ruplar” ya da “Doğulu’
veya “Doğu” gibi m uğlak ve örtük terim leri tercih eden sosyal bilimciler, ka­
dın konusunu da bu terim lerin sınırlılığı çerçevesinde ele alm ışlardır.
Son yıllarda, K ürtleri çalışanların büyük bir çoğunluğu ya tam am en ya
da kısm en Am erikan üniversitelerinde eğitim görm üştür. Bu da onları farklı
a raştırm a gündem lerine yöneltm iştir. M esut Yeğen, 1920’lerin ortasından
1980’lerin sonuna kadar K ürtler'in varlığını inkâr eden Türk devletinin, da­
ha so n ra K iirtler konusunda birşeyler yapm ak zorunda kaldığını belirtir
(Yeğen 1996: 216). Yeğen’e göre Türk devletinin söylemi, batılılaşm a, m er­
kezileşme, milliyetçilik ve laiklik ekseninde olm uştur (Yeğen 1996: 226). Bu
tü r söylemsel bir üretim de Türk akadem isinde K ürtler’in m arjinal d u ru m u ­
nun yaratılm asında etkili olm uştur. Yine benzer bir şekilde Zeynep Gambet-
ti’nin belirttiği gibi, Türkiye’nin dışında bulunm ak da K ürtler hakkında da­
ha serbest konuşabilm e olanağı y aratm ıştır (G am betti 2006).
Yeşim Arat 1989 yılının 8 M art Dünya K adınlar gününde K ürt fem inistle­
rin K ürtçe k o n u şm a k o n u su n d a T ürk fem in istlerd en ayrıldığını b e lirtir
(Arat 2008: 414). Ancak bu durum sadece basit bir dil meselesi olarak görül­
m em elidir. Necla Açık, K ürt fem inistlerin 1996-2000 yılları arasında Rozcı,
Jujin, Jinı Jiyan 1998 adlı dergileri yayınladıklarını belirtir. Yaşamda Özgür
Kadın (1998-2000), Özgür Kadının Sesi dergileri de yayınlanm ış olsa da, Öz­
gür Kadının Sesi devlet tarafından kapatılm ıştır (Açık 2002).
Öte yanda Yeşim Arat, bu dergileri “kızgın” dergiler olarak nitelendirir­
ken, Kürt kadınlarının kızgınlıklarının nedeni ne olabilir? Türk fem inistleri
ve devlet tarafından dışlandıklarını düşünen Kürt kadınlarının oluşturduğu
Kürt fem inizm inin Türkiye’deki gelişimi de Türk devletinin K ürtlere ve Kürt
k ad ın ların a uyguladığı politikaya karşı geliştiği (M ojab 2005a, b; W edel
2005; A hm etbeyzade 2007; Begikhani 20003) belirtilm ektedir. 1990'larda
Cogito, sayı: 58, 2009
Türkiye’de Feminizmi ve Antropolojiyi Yeniden Düşünmek 321
K ürt fem inistler ve K ürt kadınlarının etnik ve toplum sal cinsiyet kim likleri­
nin çatıştığı ve birleştiği no k talar bulunm aktaydı. Peki, fem inist hareket
içinde farklılık politikası neydi? K ürt fem inistler, Türk fem inistlerin “bacı”
söylemi içinde kendilerini küçüm sediklerini belirtirlerken, Türkiye’nin de
emperyal bir güç olarak K ürt kadınlarını K ürt halkı gibi bastırdıklarını ifade
ediyorlardı. Böyle b ir tarihsel süreç içerisinde, T ürkiye’deki fem inizm in
"farklılık'Tan tolare ederek, farklı etnik fem inizm lerle diyalog kurm ası gere­
kecektir. Fem inist antropoloji ise, bütün farklılıkları kabul ederek, cinsiyet,
devlet, m illiyetçilik, kimlik konularının kesişim inde bir yön bulm ak, alan
a raştırm aları yapm ak d u ru m u n d a d ır. B urada yepyeni bir alan olarak da
queer çalışm alar durm aktadır.
Sonuç
Buraya kadar fem inist etnografya konusunda anlatm aya çalıştıklarım ,
konuyu antropolojik-etnografik tem silivet sorunu açısından ele alm ak, “fe­
m in ist” b ir duruş taşım ak ve kültürel olgulara her toplum un kendi so ru n ­
salları içinde bakabilm e yeteneğinin gerekliliği ile ilgili oldu. S av u n d u ­
ğum , hem antropolojide hem de kadın a raştırm aların d a gerekli olduğuna
inandığım fem inist etnografyanın uygulanm asıdır. Bu duruş da özünde üç
ana konuyu ilgilendiriyor: S aha a raştırm asın ın ve epistem olojinin fem inist
teoriyle ilgisi, farklı g rupların antropolojik olarak ele alınm ası ve fem inist
yazın.
Saha çalışm ası ve epistem olojiden söz edildiğinde, en önem li noktalar­
dan birisi, “hiyerarşi” olarak ön plana çıkıyor. B urada sözünü ettiğim hiye­
rarşi kavram ı sadece toplum sal cins bazında değil, bilen ve bilinen, araştı­
ran ve araştırılan gibi erke dayalı konuları da içeriyor ve bu veriler çerçeve­
sinde örülm üş olan dinam ikler arasında nasıl hareket edebiliriz sorusuna da
vurgu yapıyor. Bir tarafta erkek egem enliğine karşı durarak sahada bir d u ­
ruş yaratm anın, deneyim in de bir öğrenm e yöntem i olduğunu hatırlam anın
ve saha dinam iklerini bu koşullar üzerinde oluşturm anın önem i ortaya çıkı­
yor. D urum u biraz daha iyi betim lem ek adına bir örnek verm ek gerekirse,
Günseli Berik hah dokuyan kadınlarla yaptığı araştırm ada (benzer düşünen
araştırm acıları çoğaltabiliriz) araştırm asının “eşitlikçi” bir saha çalışm ası
olduğunu belirtm ektedir (Berik 1996). Bu ilk başta olum lu bir yaklaşım ola­
rak gözükse de, bence batılı anlam daki etnografyanın ve fem inist etnograf­
yanın da bir yanılgısı olduğu açıkça görülecektir. Çünkü etnografyada eşitlik
Cogito, sayı: 58, 2009
322 Hande Birkalan-Gedik
değil, araştırıcının kaynak kişilerine göre “öğrenci” duru m u n d a olm ası ge­
rekm ektedir. Eğer sahada bir hiyerarşi söz konusuysa, bu durum da araştır­
macı daha alt bir konum da olarak işe başlam alıdır. Saha çalışm asında eşit­
likten ziyade “a lt”ta olm ayı kabullenen, “öğrenci” kadın a raştırm acıların
varlığı ve deneyim lerini bir kadın olarak ifade etmek, diğer kadınların duy­
gularını da gösterm ek gerekm ektedir. Bu duruş aynı zam anda sınıfsal bir
duruşun da yansım ası olarak ön plana çıkm aktadır. Sahada kurulan ilişki­
ler, en başında, grubun belirlenm esinden tutun da, yazın aşam asına kadar,
neyi seçip, neyi yazacağız, nasıl anlam ilişkileri kuracağız sorularına kadar,
yine sınıf ile bağlantılı noktalar olarak gözüm üze çarpm aktadır.
Saha çalışm asına bağlı bir başka önem li nokta da uygulanan araştırm a
tekniklerinin sorgulanm asıyla ilgilidir. Çünkü biz araştırm acılar bu teknikler
arasında hareket ederek farklı köprüler kurm aktayız. “Neyi nasıl biliyoruz”,
“bilgiyi nasıl elde ediyoruz” sorunsallarının karşılığında “deneyim lerin” ön
planda olması gerektiğini kavrayarak, kadınların kendi seslerine yer verilm e­
sini sağlayarak, içerik analizlerinde anlam landırm aların kadınlar tarafından
yapılmış ve yansıtılm ış olm asına dikkat ederek, içerideki ve kişiler arasındaki
faklılıkların bilincinde, farklı sosyal sınıfları, algılayışları ve güç farklılıklarını
belirtm ek durum undayız (Skeggs 1994, 1995). İşte bu noktada, Belkıs Küm-
betoğlu’nun dikkat çektiği bir durum u vurgulam ak istiyorum:
“kadın cevaplayıcıların, arkasına gizlendikleri ‘ben bilm em , kocam bilir'
ifadesi b ir yandan k adınların bir yabancıya çekincelerini anlatırken, bir
yandan da kadının herşeyin erkeğin bilgisi dahilinde olması gerektiğine ait
kanısını da özetlem ektedir” (K üm beloğlu 1996: 247).
K üm betoğlu “k ad ın ” deneyim lerinin önem ini olduğu kadar, hem sahada,
hem yazında ihtiyaç duyulan farklı kadın seslerini, başka kadınlar aracılı­
ğıyla ve direkt olarak ortaya çıkarmanızı önem ini de belirtm ektedir. Üstelik
bu sadece kadın kadına diyalogun ötesinde, “öteki" kadınların sübjektivitele­
rini diyalogun daha geniş alanlarına taşım ak d u ru m u n d a olduğum uzu da
hatırlatm aktadır. Bu anlam da fem inist etnografya, araştırılan kadın grupla­
rının kimlikleriyle olduğu kadar, araştıran kadınların kimlik ve duruşlarıyla
da ilgilidir. Sahada elde edilen bilgiler içinde boşlukları, “sessiz konuşm ala­
rı” anlam landırm ak bunları ve diğer deneyim leri yazıya taşırken, farklı ve
yaratıcı yazı form ları geliştirip “eril” form undan uzaklaşm ak, yeni retorik,
Cogito, sayı: 58, 2009
Türkiye'de Feminizmi ve Antropolojiyi Yeniden Düşünmek 323
ton ve stil aram ak gerekliliğini ön plana taşım aktadır. K üm betoğlu’nun altı­
nı çizmiş olduğu nokta, daha önceleri de Anglo-Amerikan antropolojisinde
“kadın” araştırm acıların iç seslerini duyurdukları ve “kültürü yazm ak” kav­
ram ına kadınları hangi koşullar altında ve ne şekilde dahil edeceklerini açık­
lam aya çalışan fem inist antropologların söylediklerini hatırlatm aktadır (Be-
h ar 1993, 1995).
Fem inist etnografyadaki bir diğer önemli konu ise yazındaki "form ” so­
runudur. Akademik çevrelerde üretilen eserlere bakıldığında hâlâ katı for-
m atlar içinde yazılmış, “eril” tezler, akadem ik çalışm alar ve m akaleler b u ­
lunm aktadır. B unlar kadınlar tarafından ya da kadınlar hakkında yazılmış
olsalar dahi ataerkil form alar içinde tasarlanm ış ve oluşturulm uştur. Yazı­
lan eserler bu form atm dışında olduğu zam an ise "yeteri kadar” bilimsel ol­
madığı için eleştirilm ektedir. Bu görüşe göre deneyim ler öznel gerçeklikleri
vurgulam akta ve böylelikle de bilim sellikten uzaklaşm aktadır. C atherine
Lutz’un yazdığı “Teorinin Cinsiyeti” isimli m akale, kadın yazınının daha az
değerli olduğunun düşünülm esinin altının çizilmesiyle ve bunun genel ola­
rak yazm a bir tehdit olduğunun düşünülm esinin belirtilm esiyle başlar (Lutz
1995: 255). Eril form ların dışında yazanlar bir şekilde dışlanm ıştır; çünkü
yazın, aynı sanat gibi, “eril” olarak kodlanm ıştır. Duyguların ifadeleri, fikir­
lerin ifadeleri kadar önem taşım am ak tad ır (Lutz 1990). Form konusunda
vurgulam ak istediğim son nokta, hangi deneyim lerin hangi okuyucu kitlesi
için yazıldığının da önem li b ir belirleyici olduğudur. A raştırm alarını Türki­
ye’de yapan, ancak daha çok Türkçe dışında bir dilde yayın yapan a raştır­
m acılar ile Türkiye'de yaşayıp Türkçe yayın yapan araştırm acılar ele alındı­
ğında, seçilmiş olan gruptan başlayarak saha deneyim lerinin yansıtılm a se­
çeneklerine kadar belirgin fak!ılıklar gözlem lenm ektedir. Bu araştırm acılar
farklı duruşlara sahiptirler.
Bu noktada, fem inist etnografyanın başarılı bir etnografya olabilm esinin
ancak fem inist teoriyle antropolojinin el ele ve bir arada yürüm esine bağlı
olduğunu düşünüyorum . K adın çalışm alarında oluşm uş olan potansiyelin
antropolojiye taşınm ası, antropolojinin de başlam ış olduğu m etota dair sor­
gulam anın kadın a ra ştırm a ların ı etkilem esi kaçınılm azdır. Ataerkil, Batı
odaklı antropoloji yerine özgünleştirilm iş bir antropoloji yaratm a çabaları­
nın arttırılarak, akadem i ile sivil inisiyatiferin kesişen yollarının sağlam laştı­
rılm ası gereklidir. Türkiye’deki sessiz bir fem inist diyalogun "ses”lendirilme-
si, bu konunun tartışılm ası gereği önem kazanm aktadır. Kadın araştırm ala-
Cogito, sayı: 58, 2009

324 I Hande Birkalan-Gedik
rı bölüm lerindeki fem inist teori ve m etot üzerine verilen derslere ek olarak,
“toplum sal cinsiyet ana akım ” bilinciyle bir eğitim verilmesi kadın araştır­
m alarıyla sosyal bilim lerin yolunu kesiştirecek olan yöntem lerden birisi ola­
rak görünm ektedir.
Fem inist etnografiye dayalı çalışm alar üretilm ek isteniyorsa, kadınların
güç alanlarına girilmesi ve “eril örgünlükler” içinde yazılan m etinlerin öte­
sinde fem inist etnografyaların yazılm ası ve artm ası gerekiyor. G ruplar ve
türler arasındaki geçişkenliğin farkında olarak, popüler kültürden ev ziya­
retlerine, kadınların dil kullanım ından kadınların egem en olduğu sanatsal
form lara uzanıp kadın deneyim lerini ve üretim lerini yakalam ak ve gözle­
mek gerekiyor. Buradaki esas problem , Ecevit'in de vurguladığı gibi, teorik
katkıların “gereksiz" görülm esi ve ikincil plana itilm esinden kaynaklanıyor
(Ecevit 1996). Ayrıca, yine kuram bağlam ında klasik kalıpları yıkabilm iş,
kendini “fem inist kuram " içinde ele alan araştırm acı ya da akadem isyen sa­
yısı da yeterli görülm em ektedir. T artışm aların eksikliği ya da seyrekliği de
bu d urum a katkıda bulunm aktadır. Ayrıca sorgulam a eğilim inin de eksikliği
ön plana çıkm aktadır.
Ancak, fem inist antropolojinin icrası konusunda birçok fem inistin ele al­
dığı ve benim de üzerinde durm aya çalıştığım “farklılık” konusu, aynı za­
m anda sorunsal bir alanı da işaret edebiliyor: Fem inistlerin fem inizm konu­
sunda hem fikir olmayışları, kendi aralarında da bir erk m ücadelesi içinde
olabilm e durum ları, farklılıkların ne şekilde, hangi kuram sal çerçevede ele
alınm ası gerektiği sorusunu gündem e getiriyor. S irm an’m da belirttiği gibi,
fem inistler, “tutarlı ve devamlı bir politika y ürütem edi”kleri gibi (Sirm an
1989: 22), kendi aralarında da kopukluklar yaşadılar. Bilgi erişim ini ve pay­
laşım ını sağlayam adılar. Bu no k tad a farklılıkları bizzat kendisi yaşam ış
olan K im berle C renshaw ’m yaklaşık 20 yıl önce ortaya attığı “kesişimsel-
\ik”(intersectionality) yaklaşım ı bir açılım olarak görülebilir. Kesişimsellik
teorisi, yani kabaca sosyal ilişkilerin ve sosyal kim liklerin çoğul boyutları
arasındaki ilişki, özellikJe siyah Am erikan kadın hareketinin önem li bir bile­
şeni olarak eleştirel perspektifleri barındırm aktadır. C renshaw ’m ırk ve top­
lumsal cinsiyet bağlam ında "kavşakları" ele alışından 20 yıl sonra, bu kav­
ram acaba Türkiye’deki fem inist çalışm alar için gelecek vaat eden bir kav­
ram olarak kullanılabilir mi? Sorularla başladığım bu yazıyı, bu soruyu so­
rarak bitirm ek istiyorum .
Cogito, savı: 58, 2009
Türkiye’de Fem inizm i ve Antropolojiyi Yeniden Düşünm ek 325
Kaynaklar
Abadan-Unat, Nennin, 1992 [1995], “Kadın Araştırmalarında Neden, Amaç ve Kapsam”, Türki­
ye’de Kadın Olgusu içinde, (Haz.) Necla Arat, İstanbul, Say, s. 15-50.
Abadan-Unat, Nermin, (Haz.) 1981, Women in Turkish Society, Leiden: E. J. Brill.
Abeies, Marc, 1999, “Hovv the Anthropology of France Has Changed Anthropology in France:
Assessing New Directions in the Field”, Cultural Anthropology, (14/3), s. 404-408.
Abu Lughod, Lila, 1990a, “Can there be a feminist ethnography?”, Women and Performance: A
Journal of Feminist Theory 5/25, s. 7-27.
Abu-Lughod, Lila, 1985, “A Community of Secrets: the Separate World of Bedouin Women”,
Signs (10/4), s. 637-657.
Abu-Lughod, Lila, 1986, Veiled Sentiments: Honor and Poetry in a Bedouin Society, Berkeley:
California University Press.
Abu-Lughod, Lila, 1990b, “The romance of resistance: tracing transformations of power thro-
ugh Bedouin women”, Beyond the Second Sex: New Directions in the Anthropology o f Gender
içinde. (Haz.) Peggy Reeves Sanday and Ruth Gallagher Goodenough Philadelphia: Univer­
sity of Pennysylvania Press, s. 313-337.
Abu-Lughod, Lila, 1991, “Writing against culture”, Recapturing Anthropology: Working in the
Present içinde (ed. Richard G. Fox), New Mexico: School of American Research Press, s.
137-162.
Abu-Lughod, Lila, 1993, Writing Women 's Worlds, Berkeley: California Unversity Press.
Acar, Feride, 1995 [1990]), “Türkiye’de İslamcı Hareket ve Kadın”, 1980’ler Türkiyesi’nde Kadın
Bakış Açısından Kadınlar, İstanbul, İletişim, s. 79-100 .
Açık, Necla, 2002, “Ulusal Mücadele, Kadın Mitosu ve Kadınların Harekete Geçirilmesi: Türki­
ye’deki Çağdaş Kürt Kadın Dergilerinin Bir Analizi”, (Haz.) Aksu Bora ve Asena Günal,
90’larda Tiirkiyede Feminizm içinde, İstanbul, İletişim, s. 279-306.
Ahmctbeyzadc, Cihan, 2007, "Negotiating Silences in the So-called Low-Intensity War: The Ma-
king of Kurdish Diaspora in İstanbul”, Signs (33/1), s. 159-182.
Akal Aslan, Emel, 2001, “Kadın ve Siyaset: Ayrkırı Bir Örnek İKD”, Yerli Bir Feminizme Doğru
içinde, (Haz.) İlyasoğlu, Aynur ve Necla Akgökçe, İstanbul, Sel Yayıncılık, s. 455-492.
Akkent, Meral, (Çev.), 1994, Kadın Hareketinin Kurumsallaşması: Fırsatlar ve Rizikolar, İstan­
bul, Metis.
Akkoç, Nebahat, 2002, “Diyarbakır Ka-Mer’in kuruluş hikâyesi ve yürüttüğü çalışmalar”, 90’lar­
da Türkiye’de Feminizm içinde, (Haz.) Aksu Bora ve Asena Güral, İstanbul, İletişim, s. 205-
216.
Alcoff, Linda Martin ve Elizabeth Potter, (Haz.) 1993, Feminist Epistenıologies, New York: Ro-
utledge.
Altınay, Ayşe Gül, (Haz.) 2000, Vatan, Millet, Kadınlar, İstanbul, İletişim.
Altınav, Ayşe Gül, 2004, The Myth o f the Military-Nation: Militansın, Gender, and Education in
Turkey, New York: Palgrave Macmillan.
Altınay, Ayşe Gül ve Yeşim Arat, 2007, Türkiye’de Kadına Yönelik Şiddet, İstanbul, Punto.
Altorki, Soraya ve Camilla Fawzi El-Solh, (Haz.) 1988, Arah Women in the Field: Studying Your
Own Society, New York: Syracuse University Press.
Anderson, Kathryn, Sue Armitage, Dana Jack ve Judith Wittner, (Haz.) 1990, "Beginning Whe-
re We Are: Feminist Methodology in Oral History”, Feminist Research Methods: Exemplary
Readings in the Social Sciences içinde, (Haz.) Joyce McCarl Nielsen, Boulder: Westview
Press, s. 94-112.
Anthias, Floya ve Nira Yuval Davis, (Haz.) 1989, Women-Nation-State, New York: St. Martins
Press.
Appadurai, Arjun, 1991, "Global Ethnoscapes: Notes and Queries for a Transnational Anthro-
Cogito, sayı: 58, 2009
326 I Hande Birkalan-Gedik
pology”, Recapturing Anthropology: Working in the Preseni içinde, (Haz.) Santa Fe, School
of American Research, s. 191-210.
Aptheker, Bettina, 1989, Tapestries o f Life: Women s Work, Women’s Consciousness and the Mea-
ning o f Daily Experience, Amherst: Massachusetts University Press.
Arat, Necla, 1992 [1995], Türkiye’de Kadın Olgusu, İstanbul, Say Yayınlan.
Arat, Necla, 1994 [1996], Türkiye’de Kadın Olmak, İstanbul, Say Yayınları.
Arat, Yeşim, 1992 [1995], "1980’ler Tiirkiyesi’nde Kadın Hareketi: Liberal Kemalizmin Radikal
Uzantısı”, Türkiye’de Kadın Olgusu içinde, (Haz.) Necla Arat, İstanbul, Say, s. 75-95.
Arat, Yeşim, 1993, "Women’s Studies in Turkey: From Kemalism to Feminism”, New Perspecti­
ves on Turkey (9), s. 119-135.
Arat, Yeşim, 1995 [1990]), "Feminizm ve İslam: Kadın ve Aile Dergisinin Düşündürdükleri",
1980’ler Ti'ırkiyesi’nde Kadın Bakış Açısından Kadınlar, İstanbul, İletişim, s. 101-113.
Arat, Yeşim, 1995, "1980’ler Türkivesi’nde Kadın Hareketi: Liberal Kemalizmin Radikal Uzantı­
sı”, Türkiye’de Kadın Olgusu: Kadın Gerçeğine Yeni Yaklaşımlar içinde, (Haz.) Necla. Arat,
İstanbul, Say, s. 71-92.
Arat, Yeşim. 2008, "Contestation and Collaboration: Women’s Struggles for Empovverment in
Turkey", The Cambridge History of Turkey 4 içinde, (Haz.) Reşat Kasaba, s. 338-418.
Arat, Zehra F. (Haz.) 1998, Deconstructing Images o f the Turkish Woman, New York: St. Mar-
tin's Press.
Ardener, Edwin, 1975, "The Belief and the Problem of Women”, Perceiving Women içinde, Shir-
ley Ardener (Haz.) Londra, Dent, s. 19-27.
Ardener, Shirley, 1985, "The Social Anthropology of Women and Ffeminist Anthropology”, Ant­
hropology Today (1/5), s. 24-26.
Asad, Talal, James W. Fernandez, Michael Herzfeld, Andrew Lass, Susan C. Rogers, Jane
Schneider ve Katherine Verdery, 1997, "Provocations of European Ethnology”, American
Anthropologist (99/4), s. 713-730.
Atay, Tayfun, 1996, "Sosyal Antropoloji’de Yöntem ve Etik Sorunu: Klasik Etnografiden Diyalo-
jik Etnografiye Doğru”, İnsan, Toplum, Bilim-4. Ulusal Sosyal Bilimler Kongresi, Bildiriler
içinde. (Haz.) Kuvvet Lordoğlu, İstanbul, Kavram, s. 221-240.
Atay, Tayfun, 2000a, "Erken Bir Doğumdan Gecikmiş Bir Büyümeye..., Türkiye’de Antropoloji:
Bir Kongrenin çağrıştırdıkları”, Folklor/Edebiyat (21), s. 5-10.
Atay, Tayfun, 2000b, "Önsöz”, Folklor/Edebiyat Sosyal Antropoloji Özel Sayısı (22), s. 6.
Atay, Tayfun, 2000c, (Haz.) Folklor/Edebiyat Sosyal Antropoloji Özel Sayısı (22), s. 6.
Aydın, Suavi, 1996, "Türk Tarih Tezi ve Halkevleri”, Kebikeç (2/3), s. 107-130.
Aydın, Suavi, 2000. "Arkeoloji ve Sosyolojinin Kıskacında Türkiye’de Antropolojinin 'Geri Kal­
mışlığı”', Folklor ve Edebiyat Sosyal Antropoloji Özel Sayısı (22), s. 17-42.
Aydın, Suavi, 2001, “Cumhuriyet’in İdeolojik Şekillenmesinde Antropolojinin Rolü: İrkçı Para-
digmanin Yükselişi ve Düşüşü”, Modern Türkiye'de Siyasi Düşünce (Cilt II: Kemalizm),
(Haz.) Tanıl Bora, M. Gültegingil ve Ahmet İnsel), İstanbul, İletişim Yayınlan, s. 344-369.
Aydın, Suavi, 2004. "Türkiye’de Sosyal Bilimlerin Değeri ve Sınırları: Peter Andrews’un Çalış­
maları ve Yeni Yayınlanan Bir ‘Ansiklopedi’ Üzerinden Bir Değerlendirme”, Toplum ve Bi­
lim (100), 23-38.
Aydın, Suavi. 2005. "Nazan Maksudyan’ın Kitabı ‘Türklüğü Ölçmek’ Üzerine”, Tarih ve Toplum
Yeni Yaklaşımlar (2) 2005), 155-184.
Avdın, Suavi, 1998, "Ekşigil’in Yazısı Vesilesiyle Türkiye’de Antropolojinin Eni Boyu Üzerine”,
Toplum ve Bilim (77), s. 196-201.
Bal, Hüseyin, 1997a, Alevi-Bektaşi Köylerinde Toplumsal Kurumlar: Burdur ve İsparta’nın İki
Alevi Köyünde Yapılmış Köy Araştırması, İstanbul, Ant Yayınları.
Bal, Hüseyin, 1997b, Sosyolojik Açıdan Alevi-Siinni Farklılaşması ve Bütünleşmesi: İsparta'nın
Cogito, sayı: 58, 2009
Türkiye’de Feminizmi ve Antropolojiyi Yeniden Düşünmek 327
Alevi-Siinni Ortak Yaşayan İki Köy Üstüne Yapılmış Karşılaştırmalı Bir Araştırma, İstanbul,
Ant Yayınları.
Begikhani, Nazand, 2003, "Kurdish Women and National Identity”, Sitede yayınlanış Tarihi: 11
Ağustos 2003, KurdishMedia.com, Siteye giriş tarihi 12 Aralık 2008.
Behar, Ruth ve Deborah A. Gordon, (Haz.) 1995a, Women Writing Culture, Berkeley: California
University Press.
Behar, Ruth ve Deborah A. Gordon, (Haz.) Women Writing Culture, Berkeley: California Univer­
sity Press.
Behar, Ruth, 1993, “Women Writing Culture: Another Telling of the Story of American Anthro­
pology”, Critique o f Anthropology, (13/4), s. 307-326.
Behar, Ruth, 1995. "Introduction”, Women Writing Culture içinde. (Haz.) Ruth Behar ve Debo­
rah A. Gordon Berkeley: California University Press, s. 1-32.
Bell, Diane ve Ann Cahili, (Haz.) 1992, Feminism and the Disciplines. Worcester: Centre for In-
terdisciplinary and Special Studies Holy Cross College.
Bell, Diane, 1993, "Yes, Virginia, There is Feminist Ethnography”, içinde, Gendered Fields: Wo­
men, Men, and Ethnography, Diane Bell, Pat Çaplan ve Wazir Jahan Karim (Haz.) Londra:
Routledge, s. 28-43.
Berik, Günseli, 1996, “Understanding the Gender System in Rural Turkey: Fieldwork Dilemmas
of Conformity and Intervention”, Feminist Dilemmas in Fieldwork içinde, Diane L. Wolf
(Haz.) Colorado: Westview Press, s. 56-71.
Berktay, Fatmagül, 1994, "Türkiye’de Kadın Hareketi: Tarihsel Bir Deneyim”, Kadın Hareketi­
nin Kurumsallaşması: Fırsatlar ve Rizikolar içinde, (Çev.) Meral Akkent, İstanbul, Metis,
s. 18-27.
Berktav, Fatmagül, 1994, “Türkiye’de Kadın Hareketi: Tarihsel Bir Deneyim”, Kadın Hareketi­
nin Kurumsallaşması: Fırsatlar ve Rizikolar içinde, (Çev.) Meral Akkent, İstanbul, Metis,
s. 18-27.
Berktay,~F<rtmagüî, 2001a, “Kaum TmihLTaıihin Neresine Düşüyor?”, (Tartışma: Necla Akgök-
çe, Aynur İlvasoğlu, Ayşe Durakbaşa, Serpil Çakır), Cogito, (29), s. 254-268.
Berktay, Fatmagül, 1992, “Türkiye'de Kadın Araştırmaları 1980-1990”, Kadınların Belleği için­
de, (Haz.) Kadın Eserleri Kütüphanesi ve Bilgi Merkezi Vakfı. İstanbul, Metis, s. 131-136.
Berktay, Fatmagül, 1995 [1990], "Türkiye Solunun Kadına Bakışı: Değişen Bir Şev Var mı?”,
1980’ler Türkiyesi’nde Kadın Bakış Açısından Kadınlar içinde, (Haz.) Şirin Tekel. İstanbul,
İletişim Yayınları, s. 313-338.
Berktay, Fatmagül, 1996, "Felsefe ve Kadın: Zor Bir İlişki”, Cogito ( 6-7), s. 448-456.
Berktay, Fatmagül, 1997, Kadın OlmakJYaşamak/Yazmak, İstanbul, Pencere Yayınları.
Berktay, Fatmagül, 2001b, "Kadın Tarihi: Yeni Bir Gelecek İçin Geçmişi Geri Almak”, Cogito
(29), s. 270- 282.
Berktay, Fatmagül, 2003a, “Osmanlı’dan Cumhuriyete Feminizm”, Tarihin Cinsiyeti içinde,
İstanbul, Metis Yayınları, s. 88-111.
Berktay, Fatmagül, 2003b. Tarihin Cinsiyeti, İstanbul, Metis.
Birkalan, Hande, 1996, Pertev Naili Boratav and His Contributions to Turkish Folklore,
Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bloomington: Indiana University.
Birkalan, Hande, 2000a, "Gecekondu, Hayat Hikâyeleri ve Evler: Halkbilim ve Etnografide Sa­
ha Çalışması ve Refleksif Yazın Üzerine Bir Deneme”, Folklor/Edebiyat Antropoloji Özel Sa­
yısı (22), s. 163-172.
Birkalan, Hande, 2000b, “Reflections: Doing and Writing Ethnographie Research", Crossroads
of Histoıy: Experience, Memory, Orality c. 1. İstanbul, International Oral History Association
ve Boğaziçi University Press, s. 396-400.
Birkalan-Gedik, Hande, 2005a, "Women, Gender and Women’s Studies Programs in Muslim
Cogito, sayı: 58, 2009
328 j Hande Birkalan-Gedik
Countries: The Caucasus and Turkey”, Encyclopedia of Women and lslamic Cultures içinde,
(Haz.) Suad Joseph, Ledien: E. J. Brill, c. 2, s. 783-785.
Birkalan-Gedik, Hande, 2005b, “Özgün ve Özgür Bir Antropolojiye Doğru”, Gelenekten Geleceğe
Antropoloji içinde, Belkıs Kümbetoğlu ve Hande Birkalan-Gedik (Haz.) İstanbul, Epsilon,
s. 73-99.
Birkalan-Gedik, Hande, 2006, “Anthropology of Turkey: Scholars, Ethnographies and Repre-
sentations”, 9. EASA Konferansı’nda One hundred years of European anthropology in and on
the Middle East: 1900-2000 adlı panelde sunulan bildiri. Bristol-İngiltere.
Birkalan-Gedik, Hande, 2007a, “Intersecting Anthropologies: Anthropology of Turkey and Ant­
hropology of Europe”, 1. Uluslararası Antropoloji Kongresi’nde sunulan bildiri. İstanbul.
Birkalan-Gedik, Hande, 2007b, “Economics, Education, Mobility and Space. Development:
Community-Based Organizations, Turkey", Encyclopedia o f Women and lslamic Cultures,
(Haz.) Suad Joseph, Leiden: E. J. Brill, c. 4, s. 64-66.
Birkalan-Gedik, Hande, 2007c, “Economics, Education, Mobility and Space. Development:
Non-Governmental Organizations, Turkey”, Encyclopedia o f Women and lslamic Cultures,
(Haz.) Suad Joseph, Leiden: E. J. Brill, c. 4, s. 105-107.
Birkalan-Gedik, Hande, 2008. “Âşıklık Geleneği, Toplumsal Cinsiyet ve Türler: Kimlik Sınırları,
Kadın Âşıkların Hayatları ve Âşıklık Stratejileri", Gap Bölgesinde Alevi-Bektaşi Yerleşmeleri
ve Şanlıurfa Kültür Mozayiğinde Kısas içinde, İstanbul, Cem Vakfı, s. 84-106.
Birkalan-Gedik, Hande, 2010’da yayınlanacak. Changing Paradignıs o f Anthropology in Turkey:
Intersecting European Ethnology and American Anthropology. Kitap yazması.
Bolak, Hale C., 1996, “Studying One’s Own in the Middle East: Negotiating Gender and Self-Ot-
her Dynamics in the Field”, Qualitative Sociology (19), s. 107-130.
Bolak, Hale, 2002, “Family Work in Working Class Households in Turkey”, Autonomy and De-
pendence in the Family: Turkey and Sweden in Critical Perspectives içinde, R. Liljeström ve
Elizabeth Özdalga (Haz.) İstanbul, Swedish Research Institute, s. 239-258.
Bora, Aksu ve Asena Günal, 2002, 90’larda Türkiye’de Feminizm, İstanbul, İletişim.
Bora, Aksu, 2005a, Kadınların Sınıfı, İstanbul, İletişim.
Bora, Aksu, 2005b, “Olmayanın nesini idare edeceksin?: Yoksulluk, Kadınlar ve Hane”, Yoksul­
luk Hallen içinde, (Haz.) Necmi Erdoğan, İstanbul, İletişim.
Boran, Behice, 1945, Toplumsal Yapı Araştırmaları: İki Köy Çeşidinin Mukayeseli Tetkiki, Anka­
ra: DTCF Felsefe Enstitüsü, Sosyoloji Serisi 3.
Clifford, James, 1997, "Spatial Practices: Fieldwork, Travel, and the Disciplining of Anthropo­
logy”, Anthropologieal Locations: Boundaries and Grounds o f a Field Science içinde, (Haz.)
Akhil Gupta ve James Ferguson. Berkeley: University of California Press, s. 185-222.
Clifford, James ve George Marcus, (Haz.) 1986, Writing Culture: the Poelics and Politics of Eth-
nography, Berkeley: University of California Press.
Cole, John W, 1977, “Anthropology Comes Part-way Home: Community Studies in Europe”,
Annual Review o f Anthropology (6), s. 349-378,
Cole, Sally Cooper ve Lyne Phillips, (Der.), 1995, Ethnographie Feminisms: Essays in Anthropo­
logy, Ottawa: Carleton University Press.
Crenshaw, Kimberle, 1989, “Demarginalizing the Intersection of Race and Sex: A Black Femi­
nist Critique of Antidiscrimination, Feminist Theory, and Antiracist Politics”, The Univer­
sity of Chicago Legal Forum, s. 138-167.
Crenshaw, Kimberle, 1991, “Mapping the Margins: Intersectionality, Identity Politics, and Vio-
lence Against Women of Color”, Stanford Law Review (43/6), s. 1241-99.
Çakır, Serpil ve Necla Akgökçe (Haz.) 1995, Farklı Feminizmler Açısından Kadın Araştırmaların­
da Yöntem, İstanbul, Sel Yayıncılık.
Çakır, Serpil, 1995, "Tarih İçinde Görünürlükten, Kadınların Tarihine: Türkiye’de Kadın Tarihi
Cogito, sayı: 58, 2009
Türkiye'de Feminizmi ve Antropolojiyi Yeniden Düşünmek 329
Yazmak”, Farklı Feminizmler Açısından Kadın Araştırmalarında Yöntem içinde, Serpil Çakır
ve Necla Akgökçe (Der.), İstanbul, Sel Yayıncılık, s. 222-229.
Çakır, Serpil, 1996, “Kadın Araştırmaları Bilimde Neleri Sorguluyor, Neleri Değiştirmek İsti­
yor?”, İnsan Toplum, Bilim: 4. Ulusal Sosyal Bilimler Kongresi Bildirileri. (Der.) K. Lordoğlu.
İstanbul, Kavram Yayınları, s. 305-316.
Çakır, Serpil, 2002, “Tarih Yazımında Kadın Deneyimlerine Ulaşma Yolları”, Toplumsal Tarih
(99), s. 28-35.
Çakır, Serpil, 2007, "Feminism and Feminist History-Writing in Turkey: The Discovery of Otto-
man Feminism”, Aspasia (1/1), s. 61-83.
Çakır, Serpil. 1996b [1993], Osmanlı Kadın Hareketi, İstanbul, Metis.
del Valle, Teresa, 1993, Gendered Anthropology, New York: Routledge.
Delaney, Carol ve Sylvia Yanagisako, (Der.), 1995, Naturalizing Power: Essays in Feminist Cul-
tural Analysis, Londra: Routledge.
Delaney, Carol, 1995, "Father State” Naturalizing Power: Essays in Feminist Cultural Analysis
içinde. (Der.) Carol Delaney ve Sylvia Yanagisako, Londra: Routledge, s. 177-199.
Delaney, Carol, 1998, “The Rise and Demişe of Village Life in Turkey”, International Conference
on "History o f the Turkish Republic: A Reassessment”. c. II: Economy - Society - Environ­
ment, Ankara: METU Convention Center, s. 191-198.
DeVault, Marjorie L. 1987, “Women’s talk: feminist strategies for analyzing rescarch intervi-
ews”, Women and Language (10/2), s. 33-36.
DeVault, Marjorie L., 1990, "Talking and listening from women’s standpoint: feminist strategies
for interviewing and analysis”, Social Problems (37/1), s. 101-110.
di Leonardo, Micaela, 1993, “What a Difference Political Economy Makes: Feminist Anthropo­
logy in the Post-Modem Era”, Anthropological Quarterly (66/2), s. 76-133.
di Leonardo, Micaela, 1991, “Introduction: gender, culture, and political economy: feminist
anthropology in historical perspective”, Gender at the crossroads of knowledge: feminist ant­
hropology in the post-modern era içinde, Micaela diLeonardo (Der.) Berkeley: University of
California Press, s. 1-48.
Doltaş, Dilek, 1995. “Batıdaki Feminist Kuramlar ve 1980 Sonrası Türk Feminizmi”, Türkiye'de
Kadın Olgusu: Kadın Gerçeğine Yeni Yaklaşımlar içinde. (Haz.) Necla. Arat, İstanbul, Say,
s. 51-71.
Drackle, Dorle, lain R. Edgar ve Thomas K. Schippers, (Haz.) 2003, Educational Histories of
European Social Anthropology, New York: Berghahn Books.
Durakbaşa, Ayşe ve Aynur İlyasoğlu, 2001, "Formation of Gender Identities in Republican Tur­
key and W omen’s N arratives as T ran sm itters of ‘H erstory’ of M o dernization”,
Journal of Social Histoıy (35/1), s. 195-203.
Durakbaşa, Ayşe, 1995, “Feminist Tarih Yazımı Üzerine Notlar”, Farklı Feminizmler Açısından
Kadın Araştırmalarında Yöntem içinde, (Haz.) Serpil Çakır ve Necla Akgökçe İstanbul, Sel
Yayıncılık, s. 217-221.
Durakbaşa, Ayşe, 1997, "Klasik Teoriler Feminizmle Karşılaşıyor: Comte'un Pozitivizmin İlmi­
hali Kitabı Üzerine Feminist Okuma Denemesi”, Toplum ve Bilim (75), s. 134-144.
Durakbaşa, Ayşe, 2000, Halide Edip: Türk Modernleşmesi ve Feminizm, İstanbul, İletişim.
Ecevit, Yıldız ve Filiz Kardam, 2002, "1990’ların sonunda bir kadın iletişim kuruluşu. Uçan Sü­
pürge", 90'larda Türkiye'de Feminizm içinde, (Haz.) Aksu Bora ve Asena Güral, İstanbul, İle­
tişim, s. 87-108.
Ecevit, Yıldız, 2002, "Yerel Yönetimler ve Kadın Örgütleri İlişkisine Eleştirel Bir Yaklaşım”, A.
Bora ve Asena Güral (Der.), 90’larda Türkiye’de Feminizm. İstanbul, İletişim, s. 227-58.
Ecevit, Yıldız, 1986, Gender and Wage Work: A Case Study of Turkish Women in Manufacturing
Indııstıy, Kent University: Basılmamış Doktora Tezi.
Cogito, sayı: 58, 2009
330 j Hande Birkalan-Gedik
Ecevit, Yıldız. 1996, “Türkiye'de Kadın Çalışmaları: Durum, Sorunlar ve Gelecek", Akademik
Yaşamda Kadın: Türk ve Alman Üniversitelerinde Kadın Kariyerlerinin Karşılaştırılması. Ha­
san Coşkun (Haz.) Ankara, Türk Alman Kültür İşleri Kumlu, s. 319-336.
Erdentuğ, Nermin, 1956, Hal Köyünün Etnolojik Tetkiki, Ankara, AÜDTCF.
Erdentuğ, Nermin, 1959, Sün Köyünün Etnolojik Tetkiki, Ankara, AÜDTCF.
Eroğlu-Üstiin, Nilgün ve ark., 2002, “1990 sonrası Antalya kadın hareketi tarihi", 90'larda Türki­
ye’de feminizm içinde, (Haz.) A. Bora ve A. Güral, İstanbul, İletişim, s. 217-37.
Erol, Sibel, 1992, “Feminism in Turkey", New Perspectives on Turkey (8), s. 109-120.
Errington, Frederick Karl ve Deborah B. Gewertz [1994] 1987, Cultural Alternatives anda Femi­
nist Anthropology: An Analysis o f Culturally Constructed Gender Interests in Papua New Gu­
inea, Cambridge: Cambridge University Press.
Ertem, Gönül, 1999, "Off the Feminist Platform in Turkey: Cherkess Gender Relations”, Femi­
nist Fields: Ethnographie Insights, Rae Bridgman, Sally Cole ve H. Howard Bobiwash (Der.)
Ontario, Broadview Press, s. 173-195.
Evens, T.M.S. ve Don Handelman, (Haz.) 2006, The Manchester School: Practice and Ethnograp­
hie Praxis in Anthropology, New York: Berghahn Books.
Fox, Jennifer, 1987, "The Creator Gods: Romantic Nationalism and the En-Genderment of Wo­
men in Folklore”, Journal o f American Folklore (100/ 398), s. 563-572.
Gacs, Ute Aisha Khan, Jerrie Mclntyre ve Ruth Weinberg (Haz.) 1988, Women Anthropologists:
A Biographical Dictionary, New York: Greenwood Press.
Gal, Susan, 1991, "Between Speech and Silence: the Problematics of Reseach on Language and
Gender”, Gender at the Crossroads o f Knowledge, Micaela di Leonoardo (Der.) Berkeley: Ca­
lifornia University Press, s. 175-203.
Galt, Anthony, 1985, "Does the Mcditerraneanist Dilemma Have Straw Horns?”, American Eth-
nologist (12), s. 369-371.
Gambetti, Zeynep, 2006, "The search for a new ground: Interview with Zeynep Gambetti", Eu­
ropean Journal o f Turkish Studies, Thematic Issue N°5 , No. 5 Power, ideology, knowledge -
deconstructing Kurdish Studies, http://wviJW.ejls.org/document784.html
Geller, Pamela L. ve Miranda K. Stockett, 2006, "Introduction: Feminist Anthropology: Pers­
pectives on Our Past, Present, and Future”, Feminist Anthropology: Past, Present, and Future
içinde, (Haz.) Pamela L. Geller ve Miranda K. Stockett, Philadelphia: University of Penns­
ylvania Press, s. 1-19.
Geller, Pamela L. ve Miranda K. Stockett (Haz.) 2006, Feminist Anthropology: Past, Present, and
Future, Philadelphia: University of Pennsylvania Press.
Gilmore, David, 1982. “Anthropology of the Mediterranean Area”, Annual Review o f Anthropo­
logy (11), s. 175-205.
Gordon, Deborah A., 1993a, “Worlds of consequences: feminist ethnography as social action",
Critique o f Anthropology 13/4, s. 429-443.
Gordon, Deborah, 1993b, "The Unhappy Relationship of Feminism and Postmodemism in Ant­
hropology”, Anthropological Quarterly (66/3), s. 109-117.
Gökalp, Altan, 1980, Tetes rouges et bouches noires. Une confrerie tribale de l'ouest anatolien,
C. 6, Paris: Recherches sur la Haute Asie.
Gökalp, Altan, 1989, “Alevisin nomade. Des communautes de Statut a Tidentite communautaire",
içinde Etlinic Groups in the Republic o f Turkey, cd. Peter A. Andrews. Wiesbaden, Dr. Lud­
wig Reichert Verlag, s. 524-537.
Gökalp, Altan, 1990, “Religion et traditions populaires en Turquie”, içinde, Le monothiisme.
Mythes et traditions, ed. Andre Akoun, Paris: Mythes et croyance du monde entier 2, s. 400-413.
Gupta, Akhil ve James Ferguson, 1997, "Discipline and Practice: 'The Field' as Site, Method,
and Location in Anthropology”, Anthropological Locations: Boundaii.es and Grounds ofa Fi-
Cogito, sayı: 58, 2009
Türkiye’de Feminizmi ve Antropolojiyi Yeniden Düşünmek 331
eld Science içinde, (Haz.) Akhil Gupta ve James Ferguson. Berkeley: University of California
Press, s. 1-46.
Gürsoy Tezcan, Akile, 1992, "Infant Mortality: A Turkish Puzzle”, Health Transition Review
(2:2), s. 131-149.
Gürsoy, Akile, 1980, Ankara Kentinde Bir Grup İşçi Kadının Kentlileşme ve Çalışma Sorunları,
Hacettepe Üniversitesi: Basılmamış Doktora Tezi.
Gürsoy, Akile, 1996, “Abortion in Turkey: A Matter of State, Family, or Individual Decison”, So­
cial Science and Medicine (42: 4), s. 531-542.
Harding, Sandra ve Hinlikka, Merrill (Haz.) 1983, Discovering Reality: Feminist Perspectives in
Epistemology, Metaphysics, Methodology and Philosophy of Science. Dordecht: D. Reidel.
Harding, Sandra, (Haz.) 1987b, Feminism and Methodology, Bloomington: Indiana University
Press.
Harding, Sandra, 1986, The Science Question in Feminism, Ithaca: Comell University Press.
Harding, Sandra, 1987a, “Is there a Feminist Method?” Feminism and Methodology içinde, San­
dra Harding (ed.), Bloomington: Indiana University Press, s. 1-14.
Harding, Sandra, 1991, Whose Science? Whose Knowledge? Ithaca: Comell University Press.
Harding, Sandra, 1993, “Rethinking Standpoint Epistemology: What is Strong Epistemology?”
Feminist Epistemologies içinde, Linda Alcoff ve Elizabeth Potter (ed.), New York: Rouledge,
s. 49-82.
Harding, Sandra, 2004, ed. The Feminist Standpoint Theory Reader: Intellectual and Political
Controversies, New York: Routledge.
Herzfeld, Michael, 1984, “The Horns of the Mediterraneanist’s Dilemma”, American Ethnologist
(11), s. 439-454.
Herzfeld, Michael, 1985, “Of Horns and History: The Mediterraneanist Dilemma Again”, Ameri­
can Ethnologist (12), s. 778-780.
Herzfeld, Michael, 1987, Anthropology through the Looking-Glass: Criıical Ethnography in the
Margins ofEurope, Cambridge: Cambridge University Press.
hooks, beli, 2002, (Çev. Ece Avdın, Berna Kurt, Şirin Özgün, Aysel Yıldırım), Feminizm Herkes
İçindir, İstanbul, Çitlembik.
Hymes, Dell, (Haz.) 2002, Reinventing Anthropology, Ann Arbor: University of Michigan Press.
Işık, S. Nazik, 2002, "1990'larda Kadına Yönelik Aile İçi Şiddetle Mücadele Hareketi İçinde
Oluşmuş Bazı Gözlem ve Düşünceler", 90’larda Türkiye’de Feminizm içinde, (Haz.) Aksu Bo­
ra ve Asena Güral. İstanbul, İletişim, s. 41-72.
İlvasoğlu, Aynur ve Necla Akgökçe (Haz.) 2001, Yerli Bir Feminizme Doğru, İstanbul, Sel Yayın­
cılık.
İlyasoğlu, Aynur, 1994, Örtülü Kimlik, İstanbul, Metis.
İlvasoğlu, Aynur, 1995, “Toplumsal Mesafe, Kadınlar ve Kimlik: İslamcı Kadın Kimliğinin Araş­
tırılmasında Yöntem Sorunları”, Farklı Feminizmler Açısından Kadın Araştırmalarında Yön­
tem içinde (Haz.) Serpil Çakır ve Necla Akgökçe, İstanbul, Sel Yayınlan, s. 213-216.
İlvasoğlu, Aynur, 1996, "Türkiye’de Kadın Tarihinin Araştırılmasında Yöntem Sorunları ve Söz­
lü Tarih Yöntemi”, İnsan, Toplum, Bilim: 4. Ulusal Sosyal Bilimler Kongresi Bildirileri için­
de. (Haz.) Kuvvet Lordoğlu, İstanbul, Kavram, s. 317-331.
İlyasoğlu, Aynur, 2001, “Kadınların Yaşam Tarihi Anlatılarına Kadın Çalışmaları Alanından Bir
Bakış", Yerli Bir Feminizme Doğru içinde, (Haz.) Aynur İlyasoğlu ve Necla Akgökçe İstan­
bul, Sel Yayıncılık, s. 15-37.
İnan, Afet, 1962, The Emancipation o f the Turkish Woman, Paris: UNESCO.
Kadıoğlu, Ayşe, 2005, "Civil Society, Islam and Democracy in Turkey: A Study of Three Islamic
Non-Governmental Organizations”, The Muslim World (95/1), s. 23-41.
Kandiyoti, Deniz, 1989, "Women and the Turkish State: Political Actors or Symbolic Pawns?”
Cogito, savı: 58, 2009
332 ; Hande Birkalan-Gedik
Women-Nation-State içinde. (Der.), Floya Anthias ve Nira Yuval Davis, New York: St. Mar-
tin’s Press, s. 126-150.
Kandiyoti, Deniz, 1991, Women, Islam, and the State, Philadelphia: Temple University Press.
Kandiyoti, Deniz, 1996, "Contemporary Feminist Scholarship and Middle East Studies”, Gende-
ring the Middle East içinde, (Haz.) Deniz Kandiyoti. New York: Syracuse University Press,
s. 1-27.
Kansu, Şevket Aziz, 1940, Türk Antropoloji Enstitüsü Tarihçesi, İstanbul, Maarif Matbaası.
Kıray, Mübeccel, 1964, Ereğli: Ağır Sanayiden Önce Bir Sahil Kasabası, Ankara, DPT.
Kırca Schroeder, Süheyla, 2007, Popüler Feminizm: Türkiye ve Britanya’da Kadın Dergilen.
İstanbul, Bağlam.
Koçali, Filiz, 2002, “Kadınlara Mahsus Gazete: Pazartesi”, 90'larda Türkiye’de Feminizm, İstan­
bul, İletişim, (Haz.) Aksu Bora ve Asena Günal, İstanbul, İletişim, s. 73-85.
Kovanlıkaya, Çağayan, 2001, “Erkek Parlementonun Kadın Siyasetçileri", Yerli Bir Feminizme
Doğru içinde, (Haz.) îlyasoğlu, Aynur ve Necla Akgökçe İstanbul, Sel Yayıncılık, s. 423-453.
Kümbetoğlu, Belkıs ve Hande Birkalan-Gedik (Haz.) 2005a, Gelenekten Geleceğe Antropoloji,
İstanbul, Epsilon.
Kümbetoğlu, Belkıs ve Hande Birkalan-Gedik, 2005b, “Gelenekten Geleceğe Antropoloji: Deği­
şen Konular, Bakış Açıları ve Yaklaşımlar”, (Haz.) Belkıs Kümbetoğlu ve Hande Birkalan-
Gedik), Gelenekten Geleceğe Antropoloji, İstanbul, Epsilon, s. 17-33.
Kümbetoğlu, Belkıs, 1995, “Gizli İşçiler: Kadınlar ve bir Alan Araştırması”, Farklı Feminizmler
Açısından Kadın Araştırmalarında Yöntem içinde, Serpil Çakır ve Necla Akgökçe (Der.),
İstanbul, Sel Yayıncılık, s. 230-238.
Kümbetoğlu, Belkıs, 1996, “Antropolojik Alan Araştırması ve Sorunları”, İnsan, Toplum, Bilim:
4. Ulusal Sosyal Bilimler Kongresi Bildirilen içinde, (Haz.) Kuvvet Lordoğlu, İstanbul, Kav­
ram, s. 41-254.
Kümbetoğlu, Belkıs, 2002, “Kadınlara İlişkin Projeler”, 90’larda Türkiye'de Feminizm içinde,
(Haz.) Aksu Bora ve Asena Güral, İstanbul, İletişim, s. 159-81.
Lamphere, Louise, 2006, "Foreword: Taking Stock-The Transformation of Feminist Theorizing in
Anthropology”, Feminist Anthropology: Past, Present, and Future, içinde, (Haz.) Pamela L. Gel­
ler ve Miranda K. Stockett. Philadelphia: University of Pennsylvania Press, s. xi-xvi.
Lamphere, Louise, Helena Ragone, Patricia Zavella, (Haz.) 1997, Situated Lives: Gender and
Culture in Everyday Life. New York: Routledge.
Lawless, Elaine, 1993, Ho ly Women/Wholly Women: Sharing Minist ries o f Wholeness Through
Life Stories and Reciprocal Ethnograph}’, Philadelphia: University of Pennsylvania Press.
Lewin, Ellen ve William L. Leap, (Haz.) 2002, Out in Theory: the Emergence o f Lesbian and Gay
Anthropology, Urbana: University of Illinois Press, c2002.
Lewin, Ellen, (Haz.) 2006, Feminist Anthropology: A Reader, Oxford: Blackwell.
Lutz, Catherine ve Abu-Lughod, Lila, (Haz.) 1990, Language and the Politics o f Emotion, New
York: Cambridge University Press.
Lutz, Catherine, 1990, “Engendered emotion: gender, power, and rhetoric of emotional control
in American diesourse”, Language and the Politics o f Emotion içinde, (Haz.) Catherine Lutz
ve Lila Abu-Lughod, New York: Cambridge University Press, s. 69-91.
Lutz, Catherine, 1995, "The gender of theory'”, Women Writing Culture, (Haz.) Ruth Behar ve
Deborah A. Gordon, Berkeley: California University Press, s. 249-266.
Macia-Lees, Frances Patricia Sharpe ve Colleen Ballerino Cohen, 1989, “The Post-modernist
Turn in Anthropology: Cautions from a Feminist Perspective”, Signs: Journal of Women in
Culture and Society 15/1, s. 7-37.
Magnarella, Paul ve Orhan Türkdoğan, 1976, “The Development of Turkish Social Anthropo­
logy”, Current Anthropology, (17/2), s. 263-274.
Cogito, sayı: 58, 2009
Türkiye'de Feminizmi ve Antropolojiyi Yeniden Düşünmek 333
Maksudyan, Nazan, 2005, Türklüğü Ölçmek: Bilimkurgusal Antropoloji ve Türk Milliyetçiliğinin
Irkçı Çehresi, İstanbul, İletişim.
Marcus, George ve Michael M. J. Fischer, 1986, "Crisis of Representation in the Human Scien­
ces”, in Anthropology as Cultural Critique içinde, (Haz.) George Marcus ve Michael M. J.
Fischer, Ed. Chicago: University of Chicago Press, s. 7-16.
Martin M. Kay ve Barbara Voorhies, 1975, The Female oj the Species, New York: Columbia Uni­
versity Press.
Mary Roberts ve Deniz Kandiyoti, 1998, "Transsexuals and the Urban Landscape in İstanbul”,
Middle East Report (206), s. 20-25.
Maynard, Mary ve June Purvis, (Haz.) 1994, Researching Women's Lives from a Feminist Pers­
pective, London: Taylor & Francis.
McCarl Nielsen, Joyce, 1990, Feminist Research Melhods: Exemplary Readings in the Social Sci­
ences, Boulder: Westview Press.
McClaurin, Irma, (Haz.) 2001, Black Feminist Anthropology: Theory, Politics, Praxis, and Poetics,
New Brunswick, N.J. : Rutgers University Press.
Measor, Lynda, 1985, "Interviewing: A Strategy in Qualitative Research”, (Haz.) Robert Bur­
gess. Strategies o f Educational Research: Qualitative Methods içinde, Lewes, Sussex: Falmer
Press, s. 5-77.
Melikoff, Irene, 1992, Sur les traces du soufisme turc, Recherches sur L'tslam populaire en Anato-
lie, İstanbul, Analecta Isisiana.
Melikoff, Irene, 1993, Uyur İdik Uyardılar (Çev.), Turan Alptekin, İstanbul, Cem Yayınevi.
Messerschmidt, Donald A. (Haz.) 1981, Anthropologists at Home in North America: Methods and
Issues in the Study oföne's own Society, Cambridge: Cambridge University Press.
Mies, Maria, 1991, “Women’s Research or Feminist Research? The Debate Surrounding Femi­
nist Science and Methodology", Beyond Methodology: Feminist Scholarship as Lived Research
içinde, (Haz.) M.M. Fonow ve J.A. Cook, Bloomington: Indiana University Press, s. 60-84.
Mojab, Shahrzad, 1997, “Crossing the Boundaries of Nationalism, the Struggle for a Kurdish
Women’s Studies Network”, Canadian Woman Studies/ Les Cahier de la Femme (17/2),
s. 68- 72.
Mojab, Shahrzad, 2005a, Devletsiz Ulusun Kadınları: Kürt Kadım Üzerine Araştırmalar (Çev.
Fahriye Adsay, Sema Kılıç, Ekin Uşaklı), İstanbul, Avesta.
Mojab, Shahrzad, 2005b, "Feminist Bilginin Sınırında Kürt Kadınlan”, içinde Devletsiz Ulusun
Kadınları, Ed., Shahrazad Mojab, s. 13-40.
Montoya, Rosario, Lessie Jo Frazier ve Janise Hurtig (Haz.) 2002, Gender's Place: Feminist Ant-
hropologies o f Latin America, New York: Palgrave MacMillan.
Moore, Henrietta, 1988a, Feminism and Anthropology, Minneapolis: University of Minnesota Press.
Moore, Henrietta, 1988b, "Feminism and Anthropology: The Story of a Relationship”, Femi­
nism and Anthropology içinde, Minneapolis: University of Minnesota Press, s. 1-11.
Moore, Henrietta, 1993, "The Differences within and Differences Between”, Gendered Anthropo­
logy içinde, (Haz.) Teresa del Valle, New York: Routledge, s. 193-219.
N. Eroğlu-Üstün ve ark., 2002, “1990 Sonrası Antalya Kadın Hareketi Tarihi”, 90’larda Türki­
ye’de Feminizm içinde, (Haz.) Aksu Bora ve Asena Güral, İstanbul, İletişim, s. 217-237.
Nader, Laura, 2002 [1969], “Up the anthropologist—Perspectives Gained from Studying up”,
Reinventing Anthropology içinde, (Haz.) Dell Hvmes, Ann Arbor, University of Michigan
Press, s. 284-311.
Nevzi, Leyla, 2002, "Remembering to Forget: Sabbateanism, National Identity, and Subjectivity
in Turkey”, Comparative Studies in Society and Histoıy (44), s. 137-158.
Neyzi, Leyla. 2002, “Embodied elders: Space and Subjectivity in the Music of Metin-Kemal
Kahraman”, Middle Eastern Studies (38/1), s. 89-109.
Cogito, savı: 58, 2009
334 j Hande Birkalan-Gedik
Neyzi, Leyla, 2004, "Fragmented in Space: The Oral History Narrative of an Arab-Christian
from Antioch Turkey”, Global Networks (4), s. 285-297.
Oakley, Ann. 1981, "Interviewing Women: a Contradiction in Term, Doing Feminist Research
içinde, (Haz.) Helen Roberts, Londra: Routledge & Kegan Paul, s. 30-61.
Onaran İncirlioğlu, Emine, 1998, "Images of Village Women in Turkey: Models and Anomali-
es”, Deconstructing Images o f the Turkish Woman içinde, (Haz.) Zehra Arat, New York: Pal-
grave, s. 199-223.
Özbay, Ferhunde, (Haz.) 1990b, Women, Family, and Social Change in Turkey, Bangkok: UNES­
CO.
Özbay, Ferhunde, 1990a, “Introduction”, Women, Family, and Social Change in Turkey içinde,
(Haz.) Ferhunde Özbay, Bangkok: UNESCO, s. 1-12.
Özbay, Ferhunde, 1999, “Gendered Space: A New Look at Turkish Modernization”, Gender and
History (11/3), s. 555-568.
Özbudun, Sibel ve Balkı Şafak, 2005, (Haz.) Antropoloji / Kuramlar Kuramcılar Antropoloji Ku­
ramlarına Bakış, Ankara: Dip Not Yayınları.
Özbudun, Sibel, 1994, Türkiye'de Kadın Olmak, İstanbul.
Özmen, Abdurrahim, 2000, "Ötekini Anlamanın Bilimi: Türkiye Antropolojisinin Sorunları”,
Folklor Edebiyat (22), s. 125-134.
Öztürkmen, Arzu, 2005, "Rethinking Regionalism: Memory of Change in a Turkish Black Sea
Town”, East European Quarterly (39/1), s. 47-62.
Özveğin, Gül. 2005, Başkalarının Kiri: Kapıcılar, Gündelikçiler ve Kadınlık Halleri, İstanbul, İletişim.
Parezo, Nancy J. 1993, Hidden Scholars: Women Antlıropologists and the Native American So­
uthwest, Albuquerque: University of New Mexico Press.
Peirano, Mariza G. S. 1998, "When Anthropology is at Home: The Different Contexts of a Sing­
le Discipline”, Annual Review o f Anthropology (27), s. 105-128.
Pina-Cabral, Joäo De, 1989, “The Mediterranean as a Category of Regional Comparison: A Cri-
tical View”, Current Anthropology (30/3), s. 399-406.
Rapp Rayna ve Ellen Ross, 1981, “Sex and Society: A Research Note from Social History and
Anthropology”, Comparative Studies in Society and History (23/1), s. 51-72.
Rapp Rayna, (Haz.) 1975, Toward an Anthopology o f Women, New York: Monthly Review Press.
Reinharz, Shulamit, 1992, Feminist Methods in Social Research. New York: Oxford University
Press.
Ribbens, Jane, 1989, “Interviewing - An ‘Unnatural Situation’?” Women’s Studies International
Forum, (12), s. 579-592.
Ribeiro, Gustavo Lins ve Arturo Escobar, 2006, World Anthropologies: Disciplinary Transforma­
tions within Systems o f Power, Oxford: Berg,
Rieker, Martina, Lila Abu-Lughod ve Judith E. Tucker, 2007, Pioneering Feminist Anthropology
in Egypt: Selected Writings from Cynthia Nelson, Cairo: American University in Cairo Press.
Rosaldo Michelle ve Louise Lamphere, (Haz.) 1^74, Women, Culture and Society, California:
Stanford University Press.
Saktanber, Ayşe, 1995 [1990], “Türkiye’de Medyada Kadın: Serbest, Müsait Kadın veya İyi Eş,
Fedakâr Anne”, 1980’ler Türkiyesi’nde Kadın Bakış Açısından Kadınlar içinde, İstanbul, İleti­
şim, s. 211-232.
Sancar, Serpil, 2001, “Türkler/Kürtler, Anneler ve Siyaset: Savaşta Çocuklarını Kaybetmiş Türk
ve Kürt Anneler Üzerine Bir Yorum”, Toplum ve Bilim (90), s. 22-41.
Sancar, Serpil, 2004. “Otoriter Türk Modernleşmesinin Cinsiyet Rejimi”, Doğu Batı: İdeolojiler
II, s. 29-43.
Sancar, Serpil, 2006, "Sosyal Bilimlere Toplumsal Cinsiyet Farkındalığı ile Bakmak”, İktisat
Dergisi (469), s. 87-88.
Cogito, sayı: 58, 2009
Türkiye’de Feminizmi ve Antropolojiyi Yeniden Düşünmek 335
Sancar, Serpil, 2009, “After Two Decades of Movement: Consiredaritons on Successes and Fa-
ilures of Feminism in Turkey”, İst Euroepan Conference on Politics and Gender, 21-23
Ocak, Belfast - İrlanda’da sunulan bildiri, www.essex.ac.uk/ecpr/standinggroups/docu-
ments/sancar.pdf (Siteye giriş tarihi 10 Şubat 2009).
Scott, Joan, 1988, “Gender as a Useful Category of Historical Analysis”, Gender and the Politics
of History içinde, (Haz.) Joan Scott. Columbia University Press, s. 28-50.
Shankland, David, 1998, "Anthropology and Ethnicity: The Place of Ethnography in the New
Alevi Movement”, içinde Olsson, Tord, Elisabeth Özdalga and Catharina Raudvere, Alevi
Identity, İstanbul, Swedish Research Institute in İstanbul, s. 15-22.
Shields, Vickie Rutledge ve Brenda Dervin, 1993, “Sense-Making in Feminist Social Science Re­
search: A Cali to Enlarge the Methodological Options of Feminist Studies”, Women's Studi­
es International Forum (16), s. 65-81.
Sirman, Nükhet, 1988, "Friend or Foe? Forging Alliances with Other Women in a Village of
Western Turkey”, Women in Modern Turkish Society: A Reader, (Haz.) Şirin Tekeli, New
York: Zed Books.
Sirman, Nükhet, 1989, “Feminism in Turkey: a Short history”, New Perspectives on Turkey (3/1),
s. 1-34.
Sirman, Nükhet, 1990, “State, Village and Gender in Western Turkey”, Turkish State, Turkish
Society içinde, (Haz.) Andrew Finkei ve Nükhet Sirman, Londra: Routldege, s. 21-52.
Sirman, Nükhet, 1996, "From Economic Integration to Cultural strategies of Power: The Study
of Rural Change in Turkey”, New Perspectives on Turkey (14), s. 115-126.
Sirman, Nükhet, 2001, "Sosyal Bilimlerde Gelişmecilik ve Köy Çalışmaları”, Toplum ve Bilim
(88), s. 251-254.
Sirman, Nükhet, 1988, Family famıs and peasants: the place o f households in cotton production
in an Aegean village, University London: Yayınlanmamış Doktora Tezi.
Skeggs, Beverly, (Haz.) 1995b, Feminist Cultural Tlıeoıy, Process, and Production, New York:
Manchester University Press.
Skeggs, Beverly, 1994, "Situating the Production of Feminist Ethnography”, Researching Wo­
men's Lives from a Feminist Perspective içinde, (Haz.) M. Maynard ve J. Purvis. Londra:
Taylor & Francis, s. 72-92.
Skeggs, Beverly, 1995a, “Theorizing, Ethics, and Representation in Feminist Ethnography”, Fe­
minist Cultural Theory, Process, and Production, (Haz.) Beverley Skeggs. New York: Manc­
hester University Press, s. 190-206.
Stacey, Judith, 1988, “Can There be a feminist ethnography? Women's Studies International Fo­
rum (1), s. 21-27.
Stanley, Liz ve Sue Wise, 1990, "Method, methodologv and epistemologv in feminist research
processes, Feminist Praxis: Research, Tlıeoıy and Epistemology in Feminist Sociology içinde,
(Haz.) Liz Stanley, Londra: Routledge, s. 20-60.
Stanley, Liz ve Sue Wise, 1979, “Feminist Research, Feminist Consciousness and Experiences
of Sexism”, Women's Studies International Quarterly (2), s. 359-374.
Stanley, Liz ve Sue Wise, 1983, "Back into the Personal” or: Our Attempt to Construct "Femi­
nist Research”, Theories of Women’s Studies içinde, (Haz.) G. Bowles and R.D. Klein, Bos­
ton: Routledge and Kegan Paul, s. 192-209.
Stanley, Liz, (Haz.) 1990, Feminist Praxis: Research, Theory and Epistemology in Feminist Socio­
logy. Londra: Routledge.
Strathcrn, Marilyn, 1987a, "An Awkward Relationship: the Case of Feminism and Anthropo­
logy”, Signs (12/2), s. 276-292.
Strathern, Marilyn, 1987b, “Out of Context: the Persuasive Fictions of Feminist Anthropology,
Current Anthropology (28/3), s. 251-281.
Cogito, sayı: 58, 2009
336 i Hande Birkalan-Gedik
Tekeli, Şirin, (Haz.) 1995 [1990], 1980’ler Türkiyesi’nde Kadın Bakış Açısından Kadınlar, İstan­
bul, İletişim.
Tekeli, Şirin, 1983 [1988], ‘"Yeni Feminizme Yakıştırılan ‘Erkek Düşmanlığı' Üzerine”, Kadınlar
İçin: Yazılar (1977-1987), İstanbul, Alan Yayıncılık, s. 115-120.
Tekeli, Şirin, 1985 [1988], "Türkiye’de Feminist İdeolojinin Anlamı ve Sınırları Üzerine”, Kadın­
lar İçin: Yazılar (1977-1987), İstanbul, Alan Yayıncılık, s. 307-325.
Tekeli, Şirin, 1986, “Emergence of the New Feminist Movements in Turkey”, The New Women’s
Movements içinde, (Haz.) Drude Dahlerup. Beverly Hills: Sage, s. 179-199.
Tekeli, Şirin, 1988a, Kadınlar İçin: Yazılar (1977-1987), İstanbul, Alan Yayıncılık.
Tekeli, Şirin, 1988b, "Kadınlar ve Sosyal Bilimler", Kadınlar İçin: Yazılar (1977-1987), İstanbul,
Alan Yayıncılık, s. 387-398.
Tezcan, Mahmut, 1998, Kültürel Antropoloji Açısından Başlık Parası Geleneği, Ankara: Kültür
Bakanlığı.
Tezcan, Mahmut, 2000, Türk Ailesi Antropolojisi, Ankara: İmge Yayınları.
Timisi, Nilüfer ve Meltem Ağdur Gevrek, 2002, 90’larda Türkiye’de Feminizm içinde, (Haz.) Ak­
su Bora ve Asena Günal, İstanbul, İletişim, s. 13-39.
Visweswaran, Kamala, 1988, “Defining Feminist Ethnography", Inscriptions: Feministti and the
Critique o f Colonial Discoıırse (3/4), s. 26-44.
Visweswaran, Kamala, 1997, “Histories of Feminist Ethnography", Annual Review o f Anthropo-
logy(26), s. 591-621.
Vorhoff, Karin, 1998, “Lct’s Reclaim Our History and Culture!”: Imagining Alevi Community in
Contemporary Turkey”, Die Welt des Islams New Seines (38/2), s. 220-252.
Vorhoff, Karin, 1999, “Türkiye’de Alevilik ve Bektaşîlikle İlgili Akademik ve Gazetecilik Nitelikli
Yayınlar”, Alevi Kimliği içinde, ed. T. Olsson et. al., tr. Bilge Kurt Torun and Hayati Torun,
İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, s. 32-66.
Wedel, Heidi, 2001, Siyaset ve Cinsiyet: İstanbul Gecekondularında Kadınların Siyasal Katılımı,
İstanbul, Metis.
Wedel, Heidi, 2005, “İstanbul’a Göç Eden Kürt Kadınlar: Cemaat ve Majinalleştirilmiş Bir Sos­
yal Grubun Yerel Siyasete Katılımının İmkanları”, içinde Shahrazad Mojab, Devletsiz Ulu­
sun Kadınları, s. 155-182.
White, Jenny, 2003, “State Feminism, Modernization, and the Turkish Republican Woman”,
NWSA Journal {15/3), s. 145-159.
Yalçın-Heckman ve Pauline Van Gelder, 2000, “90’larda Türkiye’de Siyasal Söylemin Dönüşü­
mü Çerçevesinde Kürt Kadınları İmajı: Bazı Eleştirel Değerlendirmeler”, Vatan, Millet, Ka­
dınlar içinde, (Haz.) Ayşe Gül Altınay, İstanbul, İletişim, s. 325-355.
Yalçın-Heckmann, Lale, 1990, “Kurdish Tribal Organization and Local Political Processes” Tur­
kish State, Turkish Society içinde, (Haz.) Nükhet Sirman ve Andrew Finkel, s. 289-310.
Yalçın-Heckmann, Lale, 1991, Tribe and Kinship Among the Kurds (Frankfurt: Peter Lang Pub-
lishers.
Yasa, İbrahim, 1966, Ankara'da Gecekondu Aileleri, Ankara, Akın Matbaacılık.
Yasa, İbrahim, 1955, Hasanoğlan Köyünün İçtimai-İktisadi Yapısı, Ankara: Türkiye ve Ortadoğu
Amme İdaresi Enstitüsü.
Yeğen, Mesut, 1999, Devlet Söyleminde Kürt Sorunu, İstanbul, İletişim.
Yuval Davis, Nira, 1997, Gender and Nation, Londra: Sage.
Cogito, sayı: 58, 2009
Türkiye’de Feminizmi ve Antropolojiyi Yeniden Düşünmek 337
N otlar
1 Burada yayımlanan makale çeşitli toplantılarda ve konferanslarda sunulan farklı metinlerin
birarava getirilmesiyle oluştu. İlk kez, Van’da Kültürel Çalışmalar Konferansı’nda, organize
ettiğim ve yönettiğim panelde 2003 yılında “Türkiye’de Feminist Antropoloji Yeri ve Zama­
nı” başlığıyla sunuldu. Bizler panel başlığını feminist diyalogların ve köprülerin eksikliğini
vurgulamak adına, “1990’lar Sonrasında Türkiye Kültürel Çalışmalarında Feminist Mono-
Divaloglar” olarak önermiştik, ama düzenleyiciler bizlere danışmadan "Kültürel Çalışma­
lar, Sosyoloji ve Antropolojide Kesişen Yeni Yöntem ve Sorunsal Arayışları” olarak değiştir­
diler. Bu panelde farklı disipliner çıkış noktalarından haraketle genelde 1980 sonrasında,
ama özellikle 1990’lı yıllarda ivme kazanan feminist açılımları ortak bir şemsiye altında in­
celemeyi hedefliyorduk. Panelde sunumlarıyla oturumu zenginleştiren Nazan Haydari, Mü­
ge İplikçi ve Ümran Kartal’a teşekkür ederim. Ayrıca, panelimize gelerek her zamanki seve­
cenliği ve nezaketi ile büyük katkılar sunan Prof. Dr. Yıldız Ecevit’e teşekkür ederim. 2004
yılında Yeditepe Üniversitesinde "Türkiye’de Kadın Çalışmaları: Teori, Yöntem ve Uygula­
ma” başlığıyla düzenlediğimiz paneli Prof. Dr. Yıldız Ecevit yönetti. Panele Prof. Dr. Yıldız
Ecevit, Doç. Dr. (şimdi, Prof. Dr.) Belkıs Kümbetoğlu, Prof. Dr. Ayşe Durakbaşa, Yrd. Doç.
(şimdi Doç. Dr.) Serpil Çakır ve Yard. Doç. (şimdi Doç. Dr.) Hande Birkalan (Gedik) katıldı.
Böyle bir toplantıyı düzenleme fikri, panelistlerle daha önceden kurulmuş olan diyaloglar
aracılığıyla Türkiye’de yapılmakta olan kadın çalışmalarını ve akademi içindeki ve dışında­
ki feminizmleri irdelediğimizde oluşan ortak kaygılar, düşünceler, öneriler çerçevesinde şe­
killenmişti. Bu makalenin bir başka şekli de, ODTÜ Toplumsal Cinsiyet seminerinde 2005
yılında "Feminist Antropoloji” başlığvla sunuldu. Prof. Dr. Mehmet Ecevit ve Prof. Dr. Yıl­
dız Ecevit'e davetleri için teşekkür etmek isterim. Feminist antropoloji ve kadın kültürü ça­
lışmalarını odak alan bir bildirim de Ege Üniversitesi Kadın Araştırmaları Bölümü'nün
2006 yılında düzenlediği Women and/in Culture adlı konferansta "Feminist Anthropologv”
başlığıyla İngilizce olarak sunuldu. Konferansı organize eden Prof. Dr. Günseli İşçi ve Doç.
Dr. Dilek Direnç’e teşekkür ederim. Buraya alınan hali ile metin, üzerinde çalışmakta oldu­
ğum kitap metninden oluşturulmuştur; eksiklikler ve hatalar ise tamamen bana aittir.
2 Burada beni özellikle heyecanlandıran sosyal bilimci iki feminist bilim kadının feminist ku­
ram gerekliliği konusunda yazdıklarına dikkat çekmek isterim: Şirin Tekeli, 1988b. "Kadın­
lar ve Sosyal Bilimler,” Kadınlar İçin: Yazılar (1977-1987). İstanbul: Alan Yayıncılık, s.: 387-
398. Yıldız Ecevit, 1996. "Türkiye’de Kadın Çalışmaları: Durum, Sorunlar ve Gelecek,” Aka­
demik Yaşamda Kadın: Türk ve Alman Üniversitelerinde Kadın Kariyerlerinin Karşılaştırılma­
sı. Hasan Coşkun (Haz.). Ankara: Türk Alman Kültür İşleri Kurulu, s: 319-336.
3 Burada "çeşitlenme” sözcüğünü önemli buluyorum. Nasıl ki tek bir antropolojik kuram ya
da pratikten bahsedemiyorsak, tek bir “feminist antropolojiden de bahsedemeyiz. Çeşitlen­
melerin antropoloji içindeki uygulama alanlarına örnek olarak ise en başta "çok siteli et­
nografya, tarihe yapılan vurgunun artması ve kültürlerin biricikliğinin (kültürel görecelik
durumu değil) tanınmasıdır.
4 Queer sözcüğünün disipliner kullanımı açısından Türkçede tam oturmuş bir karşılığı yok.
Îngilizce-Tüıkçe sözlüklerde, daha çok “acayip”, "garip”, “homoseksüel”, "sahte”, "tuhaf”,
“yadırganan” gibi farklı anlamlar karşılığında kullanılıyor. Türkçe metinlerde ise “queer”
olarak bırakılıyor. “Normallik” kavramına tezat olarak ortaya çıkan “queer teori” normatif­
lik durumunu, heteroseksüellik durumunu; sosyalleşme ve cinsel kimliğin etkilerini sorgu­
luyor. Argoda ise queer karşılığı olarak “o biçim”, “ibne” ve “puşt” gibi terimler de üretil­
miştir. Türkçede henüz tam bir karşılığı oluşturulamayan bu terimi şimdilik “farklı olan”
ya da "normatif olmayan” anlamında ve İngilizcede yazıldığı şekliyle kullanıyorum.
5 Bu bölümde, kadın hareketi, kadın aktivist hareket, kadın yayıncılık, kadın çalışmalarının
oluşumu vs. bağlamlarında ele aldığım bölümün tamamını yer sıkıntısı nedeniyle buraya
Cogito, sayı: 58, 2009
338 I Hande Birkalan-Gedik

alamıyorum. Ancak, ilk etapta kaynakçadaki şu makaleler önerilebilir: Nükhet Sirman,

1989, “Feminism in Turkey: a Short History,” New Perspectives on Turkey (3/1): 1-34; Fat-
magül Berktay, (Haz.) 1992, "Türkiye’de Kadın Araştırmaları 1980-1990,’’ Kadınların Belleği
içinde. Kadın Eserleri Kütüphanesi ve Bilgi Merkezi Vakfı. İstanbul: Metis, s: 131-136; Fat-
magül Berktay, 1994. 18-27. Fatmagül Berktay, 1994. "Türkiye’de Kadın Hareketi: Tarihsel
bir Deneyim,” Kadın Hareketinin Kurumsallaşması: Fırsatlar ve Rizikolar içinde. (Çev.) Me­
ral Akkent. İstanbul: Metis, s: 18-27; Fatmagül Berktay, 2003. “Osmanlı’dan Cumhuriyete Ondokuzuncu Yüzyıl Avrupası’nda
Feminizm,” Tarihin Cinsiyeti içinde. İstanbul: Metis Yayınları, s: 88-111; Sibel Erol, 1992.
"Feminism in Turkey,” New Perspectives on Turkey (8): 109-120; Yeşim Arat, 1992 [1995], Irkçılık ve Cinsiyetçilik*
“1980’ler Türkivesinde Kadın Hareketi: Liberal Kemalizmin Radikal Uzantısı,” Türkiye’de
Kadın Olgusu içinde. (Haz.). Necla Arat. İstanbul: Sav, s: 75-95; Deniz Kandiyoti, 1996.
“Contemporary Feminist Scholarship and Middle East Studies,” Gendering the Middle East
İMGE ORANLI
içinde. (Haz.) Deniz Kandiyoti. New York: Syracuse University Press, s: 1-27; Sancar, Ser­
pil, 2009. "After Two Decades of Movement: Consiredaritons on Successes and Failures of
Feminism in Turkey,” Ist Euroepan Conference on Politics and Gender’da sunulan bildiri.
21-23 Ocak, Belfast - İrlanda, www.essex.ac.uk/ecpr/standinggroups/documents/sancar.pdf
(Siteye giriş tarihi 10 Şubat 2009).
6 Burada "kadın” kavramının o dönemin söylemi içindeki yetersizliği açıktır. Bir yandan tekil
olarak kurgulanan kadın kavramı, başka durumlarda çoğula dönüşmüş gibi gözükse de, tek
bir "Türk kadını” kimliğinden bahsedilmektedir. Irkçılığın ve cinsiyetçiliğin birbirlerini kurdukları noktada bedene d air
7 Ecevit burada "kadın araştırmaları”, “kadın çalışmaları” ve "kadın incelemeleri” arasındaki
farklılıklara gönderme yapmaktadır. Ecevit bu terimlerin hepsinin araştırma pratiği ve ku­ ürettikleri söylemleri analiz etm ek onyıllardır fem inist kuram ın önem li so­
ramsal olarak feminist kuramı kullanmadığı için "kadın çalışmaları” terimini kullanmanın runsallarından birini oluşturm akta. Bu m akalede, günüm üzde çokça tartışı­
daha doğru olduğunu belirtmektedir.
lan bu konuya Avrupa'nın söm ürgeci dönem inden örneklerle tarihsel bir ar-
8 Burada "evde antropoloji” kavramını antropolojik bir değer yargısı ya da bunun eksikliğini
belirtmek için kullanmıyorum. Burada dikkat çekmek islediğim nokta, uzağı ve egzotiği kaplan sunacak, ırkçılığın ve cinsiyetçiliğin b iraradalığının ondokuzuncu
araştıran İngiliz ve Kuzey Amerika antropoloji geleneklerinin aksine, Türkiye’de antropolo­ yüzyıl A vrupası'nda hangi figürler üzerinden işlediğini ve nasıl tem sil edildi­
ji, klasik antropoloji söylemlerindeki "ben” ve "öteki” paradigmasının aksine Türkosantrik
bir bakış açısı ile "kendi” olanı araştırmakla başlatılmıştır. ğini gösterm eye çalışacağım . Bu tü r bir tarihsel-kuram sal çerçeve kurm ak­
9 Halta bu söylemlerin misöjinist olduğunu belirtilmiştir. Bkz. Kaynakçada Fox makalesi. taki am acım , bu cinsiyetçi-ırkçı dinam iğin sınıfsal, etnik ya da dinsel farklı­
10 Globalleşme sürecinde, kuramlarla ve pratiklerle tanışmak daha farklı bir hal almıştır. Son lığın ayrım cılığa dönüştüğü her noktada ortaya çıktığını vurgulayarak b u ­
yıllarda yurt dışında eğitim alan araştırmacıların sayısında artış vardır. Üniversitelerde de-
artısıyla, eksisiyle-batı odaklı disipliner formasyon verilmekte; sosyal bilimler kuramları ile nun bir iktidar kurm a m ekanizm ası olarak söm ürge Avrupası'nm coğrafi ve
Amerika’da yolları kesişmeyenler, çeviriler ya da özgün eserler ile Türkiye’de tanışmaktadır­ tarihsel sınırlarını aştığını vurgulam aktır. Çünkü böylesi bir yaklaşım Türki­
lar. Bu durumda "halfie kim” sorusunun sorulması daha da önem kazanmaktadır.
ye’de fem inist hareketin özellikle 90'larda K ürt kadın hareketinin eleştirile­
11 Onaran-İncirlioğlu argümanlarını bir tür “takipçi (precursory) etnografya” bağlamında şe­
killendirmektedir. Onaran İncirlioğlu araştımasını 1986 yılında, İngiliz antropolog Paul riyle birlikte tartışm aya başladığı cinsiyetçi ve ırkçı pratiklerin iç içeliğine
Stirling'in 1950’lerde ve 1960’larda araştırma yaptığı Kayseri yakınlarındaki Sakaltutan ve dair örnekleri analiz edebilm em izi kolaylaştıracaktır.
Elbaşı'da gerçekleştirmiştir.

Viktoryen dönem de cin sellik ve anti-sem itizm :

K ann d eşen Jack ve Fahişe
Foucault Cinselliğin Tarihi’nin ilk cildinde Viktoryen dönem in cinsellik
söylem ini tarihselliği içinde irdeler. Cinselliğin bastırılm asın ı örgütleyen
söylem ler Viktoryen dönem in en belirgin u n surlarından biri olarak onyedin-

* Bu makalenin ana fikri Sander Gilman’ın adı geçen iki farklı makalesinin feminist bir oku­
ması sonucu geliştirilmiştir.

Cogito, sayı: 58, 2009 Cogito, savı: 58, 2009