Güzel Sanatlar - II

2. Hafta – Hat Sanatı

Öğr. Gör. Ramazan ARSLAN

Rektörlük
Güzel Sanatlar Ortak Dersler Programı

Açık ve Uzaktan Eğitim Merkezi

auzem.istanbulc.edu.tr iucauzem@istanbul.edu.tr
 Neler
Öğreneceğiz?
Hat Sanatının Tarihsel Gelişimi
Hat Sanatı Çeşitleri

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
 Hat Sanatı

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
 Giriş

• Hat sanatı, Arap harfleri çevresinde oluşmuş güzel yazı yazma

(hüsn-i hat) sanatıdır. Önce Araplar tarafından kullanılan Arap
yazısıyla anılan hat, hicretten birkaç asır sonra İslam ümmetinin
ortak değeri haline gelmiş ve İslam hattı vasfını kazanmıştır.
İslamiyet’ten önceki asırlara ait Arapça kitabeler üzerinde yapılan
araştırmalar, Arap yazı sisteminin aslen Fenike yazısına bağlanan
bitişik Nebat yazısının devamı olduğunu ortaya koymuştur.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
 Hat Sanatı
• Mekke ve Medine’ye
yayılmadan önce ve sonra
çeşitli isimler alan Arap yazısı
ilk önce cezm adıyla anılmaya
başladı. Medine’de Medeni
ismini alan yazı zamanla iki
üsluba ayrıldı. Dikey harfleri
uzun ve sağdan sola meyilli
olana Mail, yatay harfleri
fazlaca uzatılana Meşk adı
verildi..

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
Hat Sanatı
Hz Ali’nin Kufe’yi merkez yapmasından sonra
burada büyük gelişme gösterdi ve Kufi adını
kazandı. Bu tarihten sonra Kufi sözü, genel bir
anlam kazanarak İslamiyet’in doğuşundan
Abbasiler devrine kadar Mekki, Medeni gibi
isimli yazıların yerine de kullanıldı. Kufi’nin
kullanılması Abbasiler zamanında 150 yıl
sürdü.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
 Hat Sanatı

• Abbasilerin Bağdatlı meşhur veziri ve hattatı

olan İbn Mukle sahip olduğu geometri bilgisi
sayesinde yazının ana ölçülerini tespit eden
bir sistem ortaya koymaya muvaffak oldu.
Harflerin güzelliği için nokta, elif ve daireyi
standart bir ölçü olarak kabul etti.
• Bu ölçüler dahilinde muhakkak, reyhani,
sülüs, nesih, tevki ve rika adında altı çeşit
yazının usul ve kaidelerini ortaya koydu.
Bunların tamamına da aklam-ı sitte denildi.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
Hat Sanatı

• Bu altı çeşit yazı, bir asır sonra yine Bağdat’ta yetişen Arap asıllı
Hattat Ali B. Hilan (ö.1032)’in eliyle inkişaf etti. Gelişme yolunda her
geçen gün biraz daha ilerleyen yazı, 200 sene sonra Abbasi Halifesi
Yakut El-Musta`sımi’nin gayretiyle daha belirgin kaidelerle güzelleşti.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
 Hat Sanatı

• Abbasilerin, 1258 yılında tarih sahnesinden silinmesinden sonra yazıda

üstünlük Türk ve İranlı hattatların eline geçti. İranlı hattatlar aklam-ı
sitteyi kendi anlayışlarına göre yazdılarsa da Yakut’un üslubundan
ayrılmadılar.

• Osmanlı Türkleri ise hat sanatında erişilmesi mümkün olmayan üstün bir
ekol kurdular. 16. yüzyılda Osmanlı-Türk hattatlarının babası sayılan
Şeyh Hamdullah aklam-ı sitte’ye o zamana değin ulaşılamayan bir
güzellik ve olgunluk getirdi. Şeyh Hamdullah (ö.1520) devrinde aklam-ı
sitteden sülüs ve nesih Türk zevkine uygun geldiği için süratle yayıldı ve
Mushaf yazımında sadece nesih hattı kullanılmaya başlandı.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
 Hat Sanatı

• Şeyh Hamdullah’tan sonra

yetişenler onun gibi yazma
gayretiyle hareket
ettiklerinden hattatların
başarısı ‘Şeyh gibi yazdı’
veya ‘Şeyh-i sani’ sözüyle
anılır oldu. Bu durum 150
yılı aşkın bir süre devam
etti.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
 Hat Sanatı
• 17. yüzyılın ikinci yarısında
Hafız Osman, Şeyh
Hamdullah’ın üslubunu bir
elemeye tabi tutarak kendine
has bir hat üslubu ortaya koydu.
• Hafız Osman’ın hat sanatına
açtığı çığır bütün haşmetiyle
sürüp giderken bir asır sonra
İsmail Zühdü ve kardeşi
Mustafa Rakım, onun
yazılarından ilham alarak kendi
şivelerini oluşturdular.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
 Hat Sanatı

• Mustafa Rakım, sülüs ve nesih yazılarında olduğu gibi celi sülüste de özellikle
istif mükemmeliyetiyle bütün hat üsluplarının zirvesine çıktı ve Hafız Osman
üslubunu sülüsten celiye aktarmasını başardı. Mustafa Rakım’dan sonra gelen
celi üstadı Sami Efendi, İsmail Zühdü’nün sülüs harflerini celiye tatbik ederek
Mustafa Rakım Efendi’nin yoluna yeni bir yön vermiştir.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
Hat Sanatı
Hat sanatıyla uğraşan kişiye “hattat” adı verilir. Hattatlar yüzyıllar boyu
usta-çırak ilişkisi içinde yetişmişlerdir. Hat sanatını öğrenmeye
heveslenen kişi bir hattattan ders almalıdır. Başlangıçta harflerin tek tek
yazılışları, sonra iki harfin birleşme biçimleri ve bunun kuralları öğrenilir.

Ardından ikiden fazla harfin birleştirilmesine yani satır çalışmasına

geçilir. Bunun için genellikle önce uzunca bir kaside, sonra bazı ayet ve
hadisler, dualar özlü sözler yazılır.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
Hat Sanatı
Ortalama üç beş yıl kadar süren bu eğitimin
sonunda hattat adayı iki ya da üç hattatın
önünde yazı yazarak bir çeşit sınav verir.
Hattatlar bu yazıyı beğenirlerse altına imzalarını
koyarlar. Buna, “icazetname” adı verilir.
İcazetname almamış kişi hattat sayılmaz,
dolayısıyla yazdığı bir yazının altına adını
koyamaz.

Osmanlılar döneminde, hattatlar arasında en

kıdemli ve usta olana, hattatların reisi
(reisü'l-hattatin) adı verilirdi. Onun ölümünde
yerine bir başkası geçerdi.
Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
Hat Sanatı Çeşitleri

• Kufi yazı
• Sülüs
• Nesih
• Muhakkak
• Rika
• Tevki
• Ta’lik

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
 Kufi Yazı

• Arap harflerinin sert, köşeli, dik, yatay ve düzenli çizgiler ile yazılan hat
sanatı çeşididir. İslam coğrafyasında ilk yaygınlık kazanmış yazı
biçimidir. İslam hat sanatının bilinen en eski yazı biçimi olan kufi yazısı,
ismini bugün Irak’ta olan kufe şehrinden almıştır.

• Hz. Ali‘nin Kufe’yi merkez olarak seçmesinden sonra burada büyük bir
gelişme göstererek kufi adını alan bu yazı çeşidinde göze çarpan
özellik, harflerin dikey ve yatay olmasıdır

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
Kufi Yazı

Kufinin yazısının kullanılması

Abbasiler döneminde de 150 yıl
kadar sürmüştür. Abbasilerin
meşhur veziri ve ayrıca Hattat’ta
olan Bağdatlı İbn Mukie sahip
olduğu geometri bilgisinin
katkısıyla da kufi yazısının ana
ölçüleri ve tarzını belirleyen bir
sistem ortaya koymayı başarmıştır

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
 Kufi Yazı Çeşitleri

• Kufi yazı iki gruba ayrılır:

• Yazma Kufi: Mensup hat olarak kullanılan yazının Hz.Ali’nin ıslahı sonunda
yazının el ve kalem ile yazılanı olup hat sanatında asl olan Kufi türü budur.
Yazının bünyesi dışında süsleme unsurları olmayıp kalem kalınlaştıkça Kalın
Kufi inceldikçe İnce Kufi adını alır.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
Kufi Yazı Çeşitleri

Yapma Kufi: Kufi’nin mimari tezyinata uygulanmasından doğan bu tarzda el

ve kale mile yazma değil çizmek veya resmetmekten söz edilebilir. Celi Kufi
olarak da bilinen bu Kufi türü cetvel gönye pergel aletleri yardımı ile çizim
yapılarak hat oluşturulduğu için yapma adını alır.

Harflerin yani yazının bünyesinin büyümesi ile arada kalan çıplaklıklar

süsleme de kullanılan çeşitli motiflerle doldurulabilmektedir. Hakiki Kufi
olarak değil mecazi Kufi olarak bir başka ifade ile hattat yazısı değil mühendis
yazısı olarak görüldükleri için estetikleri hat estetiği değil resim estetiğidir.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
Kufi Yazı

15. yüzyıl örneklerinde üstübeçle yazılmış Kufi Allah cc. lafzı – (kufi – Allah)
olan tezyinî kufi besmele
(İslam üniversitesi Kütüphanesi, AY, nr.
1423) – kufi besmele.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
Sülüs Yazı
Sözlükte “üçte bir” anlamına gelen sülüs, hat
sanatında genellikle ağzı 3–4 mm genişlikte
kamış kalemle yazılır. Sülüs harflerinin gözleri,
ağızları, başları, daha mürekkep şekiller almıştır;
harflerin şahsiyetleri iyice belirlenmiş, hat daha
açık bir hale gelmiştir.
Düz ve eğri çizgiler sülüs bünyesinin ana
unsurlarıdır. Muhakkaka oranla boy ve genişlik
olarak biraz daha küçük, yuvarlak harflerinin
derinliği biraz fazla (çanakları daha oval) boyları
ise kısadır. Muhakkak yazının olgunluğa
erdirilmiş şekli gibidir

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
 Sülüs Yazı

• Küt kıvrımların yerini daha yumuşak ve tabii

kavisler almıştır. Kûfî gibi sülüs yazı da İslâm
yazılarının kaynağı (ümmü’l-hat) olarak kabul
edilmiş, hat öğrenimine sülüs yazı ile başlamak
gelenek haline gelmiştir.

• Emeviler ve Abbasiler genişleyen ve gelişen idari

teşkilatın ihtiyaçlarına bağlı olarak günlük işlerde,
resmi dairelerde, Kur’an ve kitap yazımında
kullanılmıştır.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
 Nesih

• Nesih, bir şeyi ortadan kaldırmak anlamına gelmektedir. İslam coğrafyasında

genişçe kullanılmış bu yazı türü Sülüse çok benzer. Sülüs yazının küçük
boyutlarda yazılmışıdır. Nesih'in kıvrak ve latif tarzı sebebiyle Kur'an
yazımında Kufî yazı terk edilmiş ve Nesih tercih edilir olmuş.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
 Nesih
• Nesih hattı, kalemin ince olarak dikine ve kalın olarak ufkî istikamette
kullanılışı sırasında münhanî hareketlerle sola hafif meyilli yazılır; bunun
nisbeti yazıldığı kaleme göre bir nokta boyudur.

• Uzun metinlerde harflerin kaidelere uygun ve düzgün bir şekilde satıra

oturtulması için mıstar denilen satır aletinin kullanılması şarttır. Mıstar, satır
çizgilerinin başlama ve bitirme sınırlarıyla beraber bir mukavva üzerinde
ibrişimle gerilerek kabartı halinde tespit edilmesiyle hazırlanır.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
Nesih

Nesih hattı istifli olarak yazılmaz, daima satır

halindedir. Harflerin kelime teşkili için yan
yana sıralanmasına bir hareketlilik getirmek
üzere kâf-ı mebsûta’nın (boru kefi) satırlara
serpiştirilmesi veya çanaklı harflerin
kendisinden sonraki birkaç harfi içine alır
şekilde uzatılması hattatların sanat
kudretlerini gösterdiği bir sahadır.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
 Muhakkak

• Muntazam anlamına gelen bu yazının harfleri sülüse göre daha büyüktür. Dikey
alanlarda “sin, fe, kaf ve nun” gibi çanaklı tabir edilen harflerin sola uzanan
tarafları daha uzundur. Dönüş noktaları köşelidir ve derin değildir. Satır halinde
yazılır. Harfleri ve kelimeleri açıktır. Düzlüğü ve yuvarlaklığı değişik, çoğu harfleri
bitişiktir.
Hat ve Hattattan da bir buçuk hissesi
düz, geri kalanı müdevverdir (Eğri)
deniyor. XVI. yüzyıla kadar çok
kullanılmış, sonra yerini Sülüse
bırakmıştır.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
 RİKA’

• Rika küçük sayfa veya mektup anlamına gelmektedir. Rika, nesih hat
yazısının yuvarlak, den dansız ve kıvrak bir türüne verilen isimdir. Kur’an-ı
Kerim’in sonunda dua sayfasında; yani hattatın kendi adını andığı ve eseri
yazdığı yeri, tarihi ve Allah’a duasını bildiren bir veya iki sayfalık yerinde
çoklukla kullanılmıştır.
• 15. yüzyılda Dulkadiroğulları beyliğinde ortaya çıkmıştır. Daha sonra
Osmanlı devleti tarafından geliştirilip zenginleştirilerek 1928 harf devrimine
kadar kullanılmıştır. Rika hattının mucidi Ebu’l-Fazl b.Hazm’dır. 19. yüzyılın
başlarında gelişmeye başlayan Rika 20. yüzyıla gelindiğinde ‘Bab-ı Ali
Rikası’ ve ‘İzzet Efendi Rikası’ diye ayrılıp iki ayrı Rika kullanılmıştır.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
 RİKA’

• Rika yazısı özellikle haberleşmede kullanılmıştır. Osmanlı zamanında küçük resmi

kurumlarda ve özel yazışmalarda Rika kullanılmış olup ve son dönemde
yayınlanan bazı basılı eserlerde de Rika yazısı kullanılmıştır. Divani harflerinin
küçültülüp sadeleştirilmesi ile geliştirilmiştir. Yuvarlağı ve düzlüğü değişik çoğu
harfleri bitişik olduğu bilinmektedir.
• Kalem kalınlığı belli bir ölçüsü olmadığı gibi değişebilmektedir. Hızlıca yazıldığı
için harfler bitişik durumdadır. Harflerin düz ve kısa olmasından dolayı çabuk
yazılmaya ve birbirine bitiştirmeye elverişlidir. Osmanlı zamanında ortaya çıkmış
olan Rika yazısından farklıdır. Rika, Tevki’in 1,5 milimetreden küçük kalemle
yazılan şekli gibidir. Yani Sülüs’e göre Nesih ne ise, Tevki’e göre Rika’da o
demektir.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
RİKA’

Meclis-i Tıbbiye-i
Mülkiye ve Sıhhiye-i
Umûmiye Reisi
Besim Ali Bey’in yazmış
olduğu Rika örneği

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
 Tevki
• Sözlükte “alâmet, nişan, tuğra, padişah
tuğrasını taşıyan ferman” anlamına
gelen tevki hat sanatında sultanlara ait
belgelerde kullanılan yazı çeşidinin adıdır.
Tevki yazı türünün en önemli özelliği
birleşmeyen harflerinde birbirine
bağlanabilmesidir.

• Sülüsün kurallarına bağlı olup onun biraz

küçük boyda olanıdır. Halife ve vezirlerin
mektubunda kullanılan yazı türü, vakıf
işlerinde de kullanılmıştır. Tevki, Osmanlı
Divani yazısının esasını teşkil etmiş ve
fermanlarda kullanılmıştır.
Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
 Tevki
• Sülüs yazıya göre boyları, çanakları ve küpleri daha küçüktür. Sülüs elifinin
boyu kaleminin noktasıyla yedi noktaya yaklaşırken tevkin elifi beş noktadır.
Bitişmeyen harfleri de birbirine yaklaşarak, ilişerek bitişir. Tevki yazıda
harflerin kaide ve biçimleri sülüs kalemine uymakla beraber aralarında bazı
farklar vardır.

• Sülüse nispet ile tevki de harfler daha yuvarlaktır. Yazı satır çizgisinde yazı
bitimine doğru yükselir. Ortada yazılan ayın, fâ, kāf ve mîm harflerinin
düğümü genelde açık olup bazen silinir.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
 TA’LİK

• Asılmak, askıya alınmak anlamına gelen ta’lik

İran’da tevki ve rika yazılarından geliştirilmiştir.
Erken dönemden başlayarak İslâm devlet
teşkilâtında, divanlarda kalem ağzı 2-3 mm. olan
tevki hattıyla kısa, kalem ağzı 1 mm. olan rika ile
uzun metinler yazılırdı.
• Bu yazıların İran’da ve İran’ın doğusundaki
ülkelerde geçirdiği değişiklik sonucu ortaya çıkan
yeni üslûba ta‘lik adı verilmiştir

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
 TA’LİK
• Resmî divanlarda kullanılmaya başlanmıştır. Talik yazanlar hükümdarların ve
dinî merkezlerin emrindeki kâtiplerdir. Bu kâtipler yazılarını edebî ve sanatlı
ifadeyle kaleme almakta tecrübeli talik-nüvislerdir. Kendilerine münşi,
yazdıkları metinlere de inşa adı verilir. Talikin süratle yazılması, bilinen şekil ve
ölçülerin dışına çıkılması sebebiyle harflerin iç içe oturduğu, birleşmeyen
harflerin de birbirine bağlandığı, nokta ve harekelerin yer yer konmadığı
görülür.
• Böylece süratle yazılması yanında resmî evrakta silinti ve kazıntının da önüne
geçilmiştir. Bu özellikleri sebebiyle talikin yazılması ve okunması uzun
alıştırma ve tecrübelere bağlıdır. Talik yazıda satır sonları bükülerek yukarıya
doğru yükselir ve harfleri uzun kıvrıntılarla nihayetlenir.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
Neler Öğrendik ?

Hat Sanatının Tarihsel Gelişimi

Hat Sanatı Çeşitleri

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
 Temel Sanat Kuramları

• Dinlediğiniz için Teşekkürler . . .

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi