Tussentoets Geschiedenis van het Midden-Oosten I (600-1500)

Verschaft door P.M. Sijpesteijn (20.10.2021)

Dislaimer 1: Dit overzicht dient als een korte handleiding van wat je moet weten voor de

tussentoets. Het is niet een volledig overzicht van de dingen die je weten moet. Gebruik het om je

eigen notities te ordenen. Voeg er je eigen aantekeningen op grond van de literatuur en ppts aan

toe.

Uiteindelijk moet je alle voorgeschreven en besproken stof kennen (literatuur, colleges). De toets is

gebaseerd op al het materiaal dat tijdens het college aan de orde is gekomen en wat je ter

voorbereiding van de colleges hebt gelezen.

Disclaimer 2: je kunt je niet beroepen op door fouten die in dit document voorkomen agv

typefouten of slordigheden. CHECK NAMEN, DATA ETC.

I Literatuur die je gelezen moet hebben – volgens de syllabus:

Egger, pp. 1-106; 157-178; 237-242; 251-262

Extra achtergrondartikelen (Crone, van Berkel etc.)

Primaire bronnen (geschreven teksten en voorwerpen)

II Steden, rivieren en regio’s die je moet weten te identificeren op een kaart:

Rivieren: Nijl, Tigris, Euphraat, Syr Darya, Amu Darya/Oxus

Regio’s: Hijaz, Levant, Daylam, Fars, Khurasan, Transoxiana, Maghrib, Egypte, Iran, Irak, Arabië,

Byzantijnse en Sassaniedische rijk, Anatolië; Iberisch Schiereiland

1
Steden: Constantinopel/Istanboel, Mekka, Medina, Kufa, Basra, Fustat/Cairo, Qayrawan, Merv,

Alexandrië, Jeruzalem, Aleppo, Damascus, Bagdad, Samarra, Karbala, Bukhara, Samarkand, Mahdiya

III Onderwerpen (met belangrijkste begrippen, steden/regio’s/rivieren, namen) volgens de colleges

1. Arabië tussen Byzantium en Sassaniedische rijk:

Sassaniedische rijk: zoroastrianisme, Lakhmieden, ruwweg: huidig Iran, Irak + Khurasan,

Transoxiana soms wel soms niet

Byzantijnse rijk: Constantinopel (hoofdstad); miaphysieten vs chalcedoniërs/melkieten,

Ghassanieden, ruwweg: Anatolië, Levant, Egypte, Balkan

Arabië: Hijaz = gebied waar Islam ontstaat is geïntegreerd in wereld van Late Oudheid;

monotheïsme; geletterdheid hoog en administratieve, juridische etc. tradities invloed en

verbonden met wereld rondom, invloed van Nabateëers

Waarom kun je zeggen dat het Islamitische rijk bestaat uit Byzantijnse, Sassaniedische en

Arabische invloeden?

Waren de Arabische veroveraars onervaren in het veroveren en besturen van wereldrijken?

Welke ervaring hadden ze (niet)?

Waar hadden ze hun ervaring vandaan?

Klopt het dat het Arabisch schiereiland geïsoleerd was en aan de periferie van de beschaafde

wereld lag in ca. 600?

Over de primaire bronnen van deze week: Welke informatie geven pre-Islamitische

inscripties van Arabie en daaromheen over de context/omgeving waarin de Islam ontstond

(antwoorden: monotheïsme; geletterdheid; contacten en verspreiding Arabische stammen;

Arabische identiteit)?

2
 Waarom zijn inscripties nuttige historische bronnen? Waarom niet?

2. Geboorte politiek-religieuze beweging

Muhammad wordt geboren in Mekka (Quraysh voornaamste stam; Mekkaanse Quraysh

blijft tegen Muhammad weerstand bieden; is ook de stam van Muhammad, is een van vele

heiligdommen en pelgrimage plaatsen in Arabië) en Medina de stad waar Muhammad en

zijn volgelingen heengaan met hijra liggen in Hijaz

In Hijaz en rest Arabie wonen joden, christenen en andere monotheïsten, weinig ‘echte’

heidenen (= veel goden aanbidders)

Muhammad gebruikt economische politiek, diplomatie, oorlog, maar is ook een

charismatisch leider.

Sterke nadruk in Islam op geloof in één God, laatste oordeel (Muhammad profeet God) =

gelovigen (hoe verhoudt zich dat tot moslims?)

Muhammad slaagt goed als staatsman: leg uit

Waarom ontstond Islam toen, waarom daar?

Waarom is het bijzonder wat Muhammad voor elkaar kreeg? Waarom is het logisch wat

Muhammad voor elkaar kreeg? (Denk sociaal en politiek historisch)

Wanneer kun je spreken van een islamitisch rijk?

Over de primaire bronnen van deze week: Welke bronnen hebben we om het leven van

Muhammad te reconstrueren; wat zijn de plus, wat de minpunten van deze bronnen

(antwoorden: inscripties; koran; Arabische kronieken; niet-Arabische teksten)?

Evalueer de historische waarde van de biografie van Muhammad door Ibn Hisham/Ibn Ishaq.

3
 Wat vertelt het verdrag van Medina ons over (1) de bevolking van Medina/Yathrib; (2) de

gemeenschap van Muhammad’s gelovigen en (3) de samenleving onder Muhammad’s

leiding in Medina?

3. Arabische veroveringen:

Muhammad en vier kaliefen (Abu Bakr, ‘Umar, ‘Uthman, ‘Ali) na hem regeren vanuit

Medina (‘Ali heeft veel steun in/regeert vanuit Kufa) – veel discussie over wie leider Moslims

zou moeten zijn

Umayyadendynastie (661-750 CE) gesticht met hoofdstad Damascus in 661 door Mu‘awiya

na conflict met ‘Ali bij Siffin ter beoordeling van twee scheidsrechters; Twee partijen

tegenover elkaar: Shi‘at ‘Ali en Shi‘at Mu‘awiya

Kharijieten zijn het niet eens met besluit om conflict ‘Ali en Mu‘awiya door scheidsrechters

te laten bepalen; blijven opstanden veroorzaken

Mu‘awiya benoemt zijn zoon Yazid tot zijn opvolger waarmee hij een dynastie sticht

Veel moslims zijn het hier niet mee eens, ook Husein, zoon van ‘Ali, kleinzoon van

Muhammad niet; hij wordt echter met volgelingen op weg naar Kufa om steun te krijgen

voor verzet vermoord bij Karbala

Veroveraars gaan eerst naar Levant waar al veel Arabieren wonen in steden als Aleppo,

Damascus. Jeruzalem wordt bezocht door kalief ‘Umar omdat het zo’n belangrijke stad is in

de regio voor alle monotheïsten en ook voor moslims.

In andere regio’s stichten ze garnizoensteden. In Egypte: Fustat; in Irak Kufa en Basra; in

Tunesië Qayrawan; later in Khurasan Merv. Ook vestigen ze zich in sommige bestaande

steden zoals Alexandrië, bij Jeruzalem die van strategisch belang zijn.

4
 In Khurasan vestigen Arabische troepen ook snel zich op het platteland waar ze met lokale

bevolking vermengen: gevolg: veel bekeringen

Hoe verklaar je het succes van de Arabische veroveringen (positie Sassanieden en

Byzantijnen en Arabische veroveraars; wat motiveerde Arabische veroveraars? rol

Lakhmieden & Ghassanieden/Arabieren in Byzantijnse en Sassaniedische rijk)?

Was dit een Islamitische of een Arabische staat (beetje van allebei)?

Waarom vestigden Arabische troepen zich in garnizoensteden?

Wat was het effect (lange en korte termijn) van de vestiging op het platteland in Khurasan?

Hoe slaagden de Arabieren erin om na de veroveringen een succesvol en stabiel wereldrijk

te vestigen?

Over primaire bronnen: Welk veranderingsproces illustreren de munten van het

Umayyadenrijk?

Hoe laten munten, architectuur, maar ook administratieve structuren en praktijken in

Islamitische rijk zien dat het Byzantijnse, Sassaniedische en Arabische omsmeed tot een

eigen, nieuwe tradities en gebruiken? In hoeverre is dit Islamitisch?

Wat kun je afleiden over de administratieve etc. kennis die de Arabische veroveraars met

zich meenamen uit de Arabisch-Griekse papyrus die we in de klas bespraken? Waarom is die

papyrus in het Grieks en Arabisch geschreven?

Wat zijn de voor- en nadelen van dit soort documentaire bronnen (munten, documenten)?

4. Abbasieden (750-1258 CE)

Abbasieden komen aan de macht met Abbasiedische revolutie in 750.

5
Abbasieden zijn Qurayshi, Arabische familie gerelateerd aan Muhammad via zijn oom. Hun

programma spreekt ‘Alieden, niet-Arabische moslims, en anti Umayyaden aan (waarom?

Waarmee?).

Ze gebruiken allerlei onvrede in samenleving, maar willigen niet alle beloften uiteindelijk in

(welke wel, welke niet?).

Abbasieden plannen machtsovername lang in het geheim, strekt zich uit over Syrië, Mekka,

Khurasan: leg uit waarom die plekken en waarom zo uitgestrekt?

Na periode van geheime planning in cellen, leidt Abu Muslim uiteindelijk Abbasiedische

legers vanuit Khurasan naar kernlanden Umayyaden. Umayyadenfamilie uitgemoord in

Damascus, een overlevende vlucht naar Iberisch schiereiland, blijft daar als

Umayyadendynastie heersen.

Abbasieden verplaatsen hoofdstad naar Iraq, stichten Bagdad. Hiermee neemt ook de

invloed van het Sassaniedische rijk toe bijv. in hofceremonie, paleis/hofcultuur, ideeën over

de heerser.

Abbasiedische dynastie kent grote culturele en economische hoogtepunt/bloei, met name

ttv kalief Haroen al-Rashied, maar ook grote problemen die uiteindelijk voor uiteenvallen

van kalifaat zorgen.

Problemen:

GELD: kosten (voor leger, met name slaafsoldaten, hofcultuur, grote cultuurprojecten, zoals

paleizen bouwen, corruptie en competitie administratie, leger en paleis) stijgen, inkomsten

dalen (provinciale dynastieën betalen niet meer; problemen in agricultuur Irak, opstanden –

6
Zanj, ‘Alieden/Isma‘ilieten/Shi‘ieten, Kharijieten, land weggegeven aan legerleiders ipv

salaris)

LEGITIMITEIT: ‘Alieden/Shi‘ieten/Isma‘ilieten nog steeds niet tevreden; grote afstand paleis

– onderdanen; rijk-arm; kalief niet meer religieus en politiek leider na conflict met

Mu‘tazilieten, maar vooral politiek leider, soena partij wint en legt religieuze macht bij

schriftgeleerden (‘ulama’/fuqaha’)

POLITIEK: burgeroorlog zonen Haroen (Amin en Ma’moen) 809/11-813 CE; opstanden

Qaramita, Kharijieten, Shi‘ieten, Zanj ; aanvallen Byzantijnen

LOGISTIEK: hoe bestuur je een zeer uitgestrekt rijk met zoveel verschillende talen,

etniciteiten, religies?

Hoogtepunten:

CULTUUR EN WETENSCHAP: grote bloei wetenschap, literatuur, materiële cultuur:

geïmiteerd door hele rijk, ook door ‘afgescheiden’ onafhankelijke dynastieën.

POLITIEK: tot Haroen enorm uitgestrekt rijk onder heerschappij kalifaat; ook daarna willen

‘onafhankelijke’ heersers nog steeds bij het kalifaat horen; delegaties uit Byzantium en

andere rijken komen Bagdad bezoeken

RECHT, ECONOMIE, RELIGIE, TAAL: Arabisch en Perzisch dominante culturele talen door hele

rijk heen; één juridisch en financieel systeem

Poging van de kalief om controle terug te krijgen door nieuwe stad Samarra te stichten:

waar/wat was Samarra? wat moest dit oplossen? Loste het de problemen op?

Op welke terreinen zie je invloed van het Sassaniedische rijk onder Abbasiedendynastie?

Het Abbasiedenkalifaat wordt ook de gouden islamitische eeuw genoemd: leg uit en

bekritiseer.

7
 Hoe kon onder het Abbasiedenkalifaat aan de ene kant zo’n grote culturele en

wetenschappelijke bloei plaatsvinden en aan de andere kant het rijk politiek steeds verder

afbrokkelen?

Over de primaire bronnen van deze week: Over welke strijd/competitie tussen welke twee

groepen spreekt het gedicht Pen en Zwaard? En welk conflict tussen de kalief en welke

andere groep belicht de beschrijving van de dood van al-Mutawakkil? Wie leefden er

allemaal aan het hof en in de paleizencomplexen van de kalief? Hoe kun je literaire

fragmenten gebruiken om geschiedenis te schrijven?

Hoe zie je in de materiële cultuur en de architectuur van Samarra de invloed van het

Sassaniedische erfgoed?

5. Politiek en religie

Alle Isma‘ilieten en Shi‘ieten zijn ‘Alieden, maar omgekeerd is dat niet zo. ‘Alieden waren er

voor er Shi‘ieten en Isma‘ilieten waren.

De ‘Alieden zijn een politieke beweging. Zij willen een afstammeling van ‘Ali op de troon.

Opstanden in naam van deze afstammelingen en door de afstammelingen zelf vinden

voortdurend plaats.

De Shi‘at ‘Ali (= Alieden) begon als een politieke beweging van de volgelingen van ‘Ali, die

hem als kalief steunden, voor en tijdens zijn kalifaat. De naam komt specifiek op tijdens het

conflict tussen ‘Ali en Mu‘awiya. Later is het woord Shi‘a tot de naam van een bepaalde

groep van ‘Alieden geworden, namelijk die vanaf de 9e eeuw de theorie van het imamschap

ontwikkelden.

Veel ideeën die later (nu?) uitsluitend tot gedachtengoed van Shi‘ieten gerekend worden

werden breed gedeeld onder de bevolking (bijv. afschuw over Karbala; respect voor

8
familie/afstammelingen van Muhammad en van ‘Ali; idee dat afstammeling van ‘Ali kalief

moest zijn; respect/erkenning voor vroomheid ‘Ali en zijn bijzondere relatie met

Muhammad; idee van imamschap = bijzondere kennis wordt doorgegeven van imam naar

imam die imam enige geschikte leider van geloofsgemeenschap maakt)

Hoewel nu alleen Zaydi/5er, Isma‘ili/7er en imami/12er Shi‘ieten bekend zijn waren er

ontelbaar veel verschillende groepjes die een verschillende imam volgden (al dan niet in

verborgenheid levend); bij de dood van elke imam ontstonden er verschillende afsplitsingen

op grond van onenigheid over de vraag aan wie de gestorven imam zijn imamschap

doorgegeven had. Ook omdat er geregeld iemand opstaat die claimt de imam te zijn

(volgelingen vs afgescheiden volgelingen die dit niet accepteren).

Zaydi succesvol, want leider moet politiek actief zijn en afstammen van Husein/Hasan, maar

verder geen voorwaarden (géén theorie van imamschap!)

Imami succesvol, want hebben lange tijd imam op aarde, daarna agenten met contact,

daarna agenten zonder contact; en ontwikkelen idee dat je onder niet legitieme imam kunt

leven als goede moslim. Veel imams verbleven aan hof van Abbasieden. Waarom?

Kalief Ma’moen benoemt imam ‘Ali Rida als zijn opvolger: Waarom?

Isma‘ili succesvol want stichten Fatimiedenkalifaat. Ook afscheidingen, zoals Qaramita die

grote tegenstanders worden.

Veel van de festiviteiten en rituelen zoals ‘Ashura’ en Ghadir Khumm die we nu onmiddellijk

associëren met Shi‘a zijn een product van de Buyieden overheersing in Bagdad (945-1055

CE). Daarvoor had Shi‘a nergens genoeg politieke macht om openlijk zulke dingen te

introduceren. Lokale bevolking werd niet gedwongen om zich tot Shi‘a te bekeren wat deel

van blijvende succes van deze rituelen verklaart.

9
 Waarom weten we zo weinig over de beginfase van deze bewegingen? Leven in

geheim/vervolgd; veel onduidelijk/veel verschillende versies en bewegingen; vijandige

bronnen schrijven niet neutraal.

Waarom waren deze groepen vaak populair (kregen veel aanhang), maar politiek toch niet

succesvol?

Waarom waren Fatimieden en Qaramita en Zaydis op bepaalde momenten/in bepaalde

omstandigheden wel succesvol in het stichten van een politieke staat? (denk aan de plaatsen

waar dat gebeurde – ver van politieke centrum – wanneer dat gebeurde – toen Abbasieden

niet sterk waren – op grond van welke argumenten – anti Abbasieden – dat gebeurde)

Wat zijn de drie verschillende betekenissen van imam? (voorganger, i.e. in gebed, als vroom

geleerde of als politiek leider; leider van gemeenschap die op aarde gemeenschap leidt op

grond van speciale eigenschappen doorgegeven van ene imam op volgende, bezit daarmee

bijzondere kennis; leider van gemeenschap die vanuit verborgen positie gemeenschap leidt

of geen contact heeft met gemeenschap, maar op wiens terugkomst naar de aarde de

gemeenschap wacht)

Bij primaire bronnen: Hoe gebruik je vijandige teksten als historische bron? Wat vertelt Ibn

Kathier’s fragment je over de situatie in Bagdad mbt verhoudingen Shi‘ieten en Ahl al-

soena? Hoe betrouwbaar is zijn verslag? (denk aan periode waarin hij schreef, zijn blik op de

wereld en de plek waarop hij schreef)

6. Een Islamitisch Gemenebest

Een kalief die steeds minder geld heeft en steeds minder legitimiteit (afstand tussen volk en

heerser; claim ‘Alieden/Shi‘ieten; competitie met andere groepen, o.a. schriftgeleerden,

‘ulama’/fuqaha’) heeft steeds minder macht: Abbasiedenrijk brokkelt verder af

10
Dit werkt als een zichzelf versterkend proces (zonder autoriteit en gehoorzaam leger geen

inkomsten uit belastingen van verafgelegen provincies; zonder inkomsten geen autoriteit en

gehoorzaam leger en dus geen macht etc.).

Abbasiedenkaliefen proberen dit proces op verschillende manieren te doorbreken, die geen

van allen werken: inhuren Turkse slaafsoldaten; verhuizing naar Samarra; soldaten betalen

met land ipv soldij; religieuze autoriteit pakken in Mu‘tazilieten debat; heroveren van

provincies onder Ma’moen; macht geven aan Turkse legerleiders in Bagdad; macht geven

aan Buyieden die kalief kunnen beschermen (of gebruiken om eigen macht te legitimeren)

In de 9e en 10e eeuw ontstaan verschillende onafhankelijke staten in het Islamitische rijk.

Hoe onafhankelijk zijn die? (denk aan belasting sturen, erkennen kalief in vrijdagsgebed, op

munten, maar ook aan de dominante culturele positie van Bagdad). Naar wie ‘kijken’ deze

onafhankelijke staten; tot wie verhouden ze zich; met wie concurreren ze?

Denk ook aan ideeën over Arabisch vs Perzisch en Turkse identiteit van heersers en

dominante cultuur die veranderen in deze periode. Shu‘ubiyya; ontstaan nieuw-Perzisch

In hoeverre zijn deze groepen/regimes buiten directe controle van de kalief? In hoeverre zijn

ze verbonden met het kalifaat? Zie kaart 4.1 Egger p. 103

740 CE Kharijieten opstand Maghrib

750 CE Umayyadenkalifaat in Iberisch Schiereiland

868-905 CE Tulunieden in Egypte

867-902 CE Saffarieden in Khurasan

819-1005 CE Samanieden in Khurasan en Transoxiana; hoofdstad Bukhara.

11
909-1171 CE Fatimieden van Salamiya in Syrie naar Qayrawan, naar Mahdiya, naar Cairo in

969: KALIFAAT!

900-1077 CE Qaramita Bahrein eigen staat (al actief vanaf 890 in Syrie, Irak, Perzische Golf):

sterk egalitarisme

905-1004 CE Hamdanieden Shi‘a; Bedoeienen leger dat staat wordt; Aleppo & Mosul

945-1055 CE Buyieden vanuit Daylam naar Fars en Bagdad (waarom in deze gebieden?

Daylam: ver weg, goed voor Zaydi en Imami Shi‘a; Fars, hartland Sassanieden): imami Shi‘a

en Sassaniedisch cultuurgoed: noemen zich Shahanshah!

961 – CE Ghaznavieden etnisch Turks ondersteunen Perzisch; Ferdowsi schrijft Shahnama in

opdracht van heerser Mahmoed al-Ghazni in 1010 CE (pre-Islamitisch Perzische

geschiedenis: modern Perzische taal geschreven!); Khurasan; invallen in India; Afghanistan

en oost Iran: agressief; succesvol; rijk; culturele bloei in Ghazna hoofdstad met veel

gebouwen; strikt sunni anti Shi‘a en anti-heidenen in India

Andere ‘afscheidingsbewegingen’

869-883 CE Zanj slaven opstanden rondom Bagdad

Voortdurend: Kharijieten opstanden, Shi‘ietische opstanden in naam van een afstammeling

van ‘Ali

Hoe onafhankelijk van het kalifaat zijn deze onafhankelijke staten?

Hoe kunnen er op een gegeven moment drie kalifaten bestaan (Fatimieden in Cairo,

Umayyaden in Cordoba, Abbasieden in Bagdad)? Waarom roepen juist (alleen) de

Fatimieden en Umayyaden een kalifaat uit, maar blijven andere leiders zich sultan, amir etc.

noemen?

Hoe dragen de onafhankelijke staten bij aan de opkomst van andere taal-en cultuurgebieden

(met name Perzisch en Turks)?

12
Bij de primaire bronnen van deze week:

Welk verhaal vertelt de Shahnama? Denk aan verhaal in tijd van het verhaal zelf en de tijd

waarin Ferdowsi het schreef.

Waarom wordt dit belangrijke Perzische werk juist door een Turkse heerser gesponsord?

Wat voor een partijdigheid vind je in teksten die in opdracht van een heerser geschreven

worden?

Welke eigenschappen moet een goede heerser hebben volgens al-Mawardi?

Waarom zou al-Mawardi juist op deze eigenschappen hameren in de tijd waarin hij schreef?

13