İŞG108U-AFET, ACİL DURUM VE ENDÜSTRİYEL KAZALARDA
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ
Ünite 3: Afet ve Acil Müdahâle Çalışanlarının Karşılaşabileceği İş Sağlığı ve Güvenliği Riskleri
Giriş
Afet ve acil durum müdahâle ekiplerin yaptığı işler;
doğası gereği, çoğunlukla kaçınılmaz olan tehlike ve
risklerin çoğuyla mücadele eden mesleklerin başında
gelmektedir. Afet ve acil durum müdahâle ekipleri; bir
kaza yerinde, dar ya da kısıtlı görüşe sahip alanlarda veya
hareket eden bir ambulans gibi kontrolsüz ve zor şartlarda,
sağlık yardımı gerektiren durumlarda hastane öncesi
sağlık yardımı sağlamak durumunda kalabilirler.
Kaynakların İyi Kullanılmamasıyla Oluşan Riskler
Ölçeğine bağlı olarak bütün acil durum olaylarında, yerel,
ulusal ya da uluslararası seviyede kurumsal işbirliği
gereklidir. Bir felaket bölgesindeki gerçek durum
hakkındaki anlık bilgi eksikliği ve olayların
öngörülemezliği afet ve acil durum müdahâle işinin doğal
parçalarıdır. Bununla birlikte, zayıf iş birliği ya da
otoriteler ile görev yapan diğer çalışan gruplar arasındaki
iş birliği eksikliği, afet ve acil durum müdahâle ekiplerinin
sağlık ve güvenlik riskinin seviyesini artıracaktır.
Kötü yönetim;
• Hazırlık planı,
• Belirli bir olayda görev yapan acil müdahâle
ekiplerinin koordinasyonun, görev tanımlarının,
kullanacakları farklı iletişim sisteminin ya da
anlayabilecekleri lisanın,
• Olayın öncesinde, esnasında ve sonrasında bilgi
ve haberleşme,
• Kişisel koruyucu ekipman ve kıyafetlerin,
• Eğitimin,
• Olay sonrası desteğin,
eksikliğine, yetersizliğine ya da uygunsuzluğuna neden
olur.
Kötü yönetim ve bölgedeki profesyoneller arası ortak bir
iletişim sisteminin eksikliği, ciddi karmaşıklık
oluşturabilir ve afet ve acil durum müdahâle ekipleri
arasında büyük emniyet sorunlarına yol açabilir. Ortak bir
dil eksikliği ve uyumsuz bilgi kanalları özellikle
uluslararası işbirliğini olumsuz etkileyebilir.
Fiziksel Aşırı Zorlanmalar
Afet ve acil durum müdahâle ekibinin işi; genellikle uzun
vardiyalarla fiziksel güç gerektiren, fazla mesai ve yetersiz
dinlenme araları olan bir iştir. Ekip çalışanları, aşırı
fiziksel ve psikolojik güç gerektiren iş görevlerinden
kaynaklanan kas-iskelet sistemi hastalıkları olan bir
meslek gurubudur.
Afet ve acil durum müdahâle ekiplerinin
karşılaşılabileceği kas-iskelet sistemi yaralanma ve
rahatsızlıklarına yol açabilecek risk faktörleri aşağıdaki
gibi tanımlanabilir:
• Hastaların, ölülerin ve nesnelerin (özel kurtarma
ekipmanları, sedye, hasta kurtarma) sıklıkla
kaldırılması ve taşınmasına bağlı olarak kas-
iskelet sisteminin aşırı zorlanması ve hatalı duruş
pozisyonunda uzun süreli kalma,
• Ağır koruyucu ekipmanın aşınması,
• Aşırı zaman baskısı altında çalışma,
• Felaketlere maruz kalmaktan (travma sonrası
stres) ve organizasyon faktörlerinden (vardiya
çalışması, düzensiz ve öngörülemeyen çalışma
saatleri, uzamış müdahâleler) kaynaklanan
yüksek psikolojik stres,
• Kasisli yollardaki sürüşten kaynaklanan tüm
vücut sarsılmasına maruz kalma,
• Ambülans gibi araçlarda uzun süreli hareketsiz
eylemdir.
Duygusal Aşırı Gerginlik
Afet ve acil durum müdahâle ekipleri, yapabilecekleri bir
yanlış ya da hata sonucu birisinin ölümüne yol
açabilecekleri düşüncesiyle ve başa çıkması zor olan
suçluluk duygusuyla, diğer hayatlara karşı taşıdıkları
sorumluluğun yüküyle ve devasa psikolojik talepler ile
karşılaşırlar.
Teşhis ve İstatiksel Akıl Rahatsızlıkları El Kitabı’nda bir
olayın Travma Sonrası Stres Bozukluğuna yol açan
travmatik olay olarak nitelendirilebilmesi için gereken
ölçütler detaylı olarak verilmiştir. Buna göre:
• Hayati tehdit, ciddi yaralanma ya da fiziksel
bütünlüğüne zarar verebilecek bir durumu kişisel
olarak deneyimleme,
• Ölüme, yaralanmaya ya da başka birisinin
fiziksel bütünlüğüne tehdide şahit olma durumu,
• Bir aile üyesinin ya da yakının beklenmeyen
ölüm ya da ciddi yaralanma haberini alma
durumu,
• Olayı takiben kişinin tepkisinde yoğun korkunun,
çaresizliğin ya da şokun olduğu bir durum
travmatik olay olabilir.
Amerikan psikiyatri derneğine göre, travma sonrası stres
bozukluğu, bazı teşhis kriterlerinin bir ay boyunca devam
etmesi sonunda teşhis edilebilir. Akıl sağlığı
rahatsızlıklarına eşlik edebilen depresyon; günün çoğunda
kötü hissetmeye ve günlük aktivelerin çoğunda ilgi ve
mutsuzluğa yol açabilir, aynı zamanda kilo kaybı,
uyurgezerlik ya da aşırı uykuculuk, psikomotor sıkıntı,
yorgunluk, değersizlik hissi, konsantrasyon sorunları,
tekrarlayan ölüm ve intihar düşünceleri gibi diğer
belirtilere eşlik edebilir.
Tükeniş (tükenme) iş stresine uzun süreli tepki olarak tarif
edilir ve üç ana faktör tarafından karakterize edilir:
1. Duygusal tükenmişlik: duygusal yorgunluk,
diğerleriyle temas yüzünden boş hissetme
2. Azalmış kişisel başarı: birinin yeteneklerinin
azaldığı fikrine sahip olması
3. Benlik yitimi: çevreye karşı olan ilgi ve tutku
kaybı
1
 İŞG108U-AFET, ACİL DURUM VE ENDÜSTRİYEL KAZALARDA
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ
Ünite 3: Afet ve Acil Müdahâle Çalışanlarının Karşılaşabileceği İş Sağlığı ve Güvenliği Riskleri
Tükenme sorunu yaşayan kişi; artan gerginlikten, azalan
verimlilikten ve motivasyon (ilgi kaybı, moral bozukluğu)
ile birlikte tükenmişlikten şikâyetçi olabilir. Bu da iş
performansının azalmasına ve tekrarlayan kısa süreli iş
kayıplarına yol açabilir.
Doğal Afetlere Özgü İş Sağlığı ve Güvenliği
Riskleri
Doğal afetlerde, afet ve acil durum müdahâle ekiplerinin
ana görevleri arasında; sağ kalanların kurtarılması, tıbbî
yardımın sağlanması, etkilenen bölgeden insanların
tahliyesi, ölülerin çıkarılması, ileri zararların önlenmesi,
temizleme işi, su ve yiyeceğin sağlanması, salgınların
yayılmasını önlemek için iyi bir hijyen seviyesinin
korunması ve halkın aşılanmasının desteklenmesi
sayılabilir. Acil müdahâle ekiplerine özgü riskler;
bölgenin önemli ölçüde yıkılması, binaların ve diğer
yapıların çökmesi, elektrik hatlarının yıkılması, altyapı ve
iletişim hatlarının çökmesi ile ilgili olabilir. Doğal afetler;
su baskınlarını ve boğulma, su ve vektör aracılı
hastalıkların yayılması gibi riskleri içerebilir.
• Etkilenen halkın ya da afet ve acil durum
müdahâle ekiplerinin; bakteri, virüs ve diğer
mikroorganizmaların yüksek oranda bulunduğu
kirlenmiş su ile doğrudan temas etmesi ile su
aracılı hastalıklar yayılırlar. Bu duruma da,
kanalizasyonun içme suyu kaynaklarına girmesi
veya acil müdahâle ekiplerinin kirlenmiş yüzey
suları ile çalışmak zorunda kalmaları neden
olabilir.
• Vektör aracılı hastalıkların, su baskınlarından
sonra ya da afetzedelerin bakımı için arazi
kamplarının hazırlanmasını gerektiren ve sağlam
atık sisteminin bozulduğu afetleri takiben
oluşması muhtemeldir. Su birikintileri
sivrisinekler için üreme sahası olarak hizmet
ederken, atıktaki besinler de kemirgenleri çeker.
Tipik olarak sivrisinekler tarafından taşınan
hastalıklar malarya, dengue, St Louis ansefaliti
ve batı Nil ateşidir.
• Afetzedelerle temas hâlindeki afet ve acil durum
müdahâle ekiplerini etkileyebilecek bulaşıcı
hastalıklar; yara iltihapları, tüberküloz gibi
damlacık enfeksiyonu ile taşınan hastalıklar,
bulaşma enfeksiyonu ile taşınan bağırsak
hastalıkları, HIV, Hepatit B ve C gibi kan aracılı
hastalıklardır. Cesetlerle temas ile ilişkili en
yüksek ihtimalli enfeksiyonlar; kan aracılı
hastalıklar, bağırsak hastalıkları ve tüberkülozdur.
• Felaket bölgesine gönderilen itfaiyeciler ile diğer
arama kurtarma ve tahliye ekipleri, özellikle
solunum ve astım sorunları riski altında
olabilirler.
• Hastane öncesi tıbbî müdahâlede ve mağdurlara
yardım sağlanması sırasında afet ve acil durum
müdahâle ekiplerinin; kan, vücut sıvıları ve iğne
batması yaralanmalarına maruz kalma riski
oldukça yüksektir. Bu durumda, üç ana hastalığın
bulaşma ihtimali vardır. Bunlar;
1. İnsan Bağışıklık Yetmezlik Virüsü (Human
Immunodeficiency Virus, HIV),
2. Hepatit B,
3. Hepatit C’dir.
İnsan Kaynaklı Afetlere Özgü İş Sağlığı ve
Güvenlik Riskleri
Yangınlar
Yangınlar ve patlamalar yüksek seviyede termal
radyasyon ve basınç üretir. Bir patlamanın şok dalgası
yakındaki insanların yaralanmasına ya da ölmesine ve
yapılarda önemli ölçüde hasar oluşmasına yol açabilir. şok
dalgası insan vücudunda ilk olarak havanın çoğunu içeren
organları etkiler ve kulak zarı yırtılmasından akciğerlerin
kanamasına kadar farklı yaralanmalara yol açar. Yangınlar
da; deri yanıklarına, oksijen boşalmasına ve yanma
sürecinin ürettiği toksik dumana maruz kalmaya yol
açabilir. Domino etkisinin oluşmasından kaynaklı ikincil
patlamalar ise acil müdahâle ekiplerini belirli bir tehlike
altına sokabilir.
Kimyasal Tehlikeler
Kimyasalların vücuda ana giriş yolları deri, solunum
sistemi ve sindirim sistemidir.
Zarar verebilecek yeterli toksiteye, ya kısa ama büyük
ölçüde (akut) ya da birikme etkisine yol açan uzun süreli
maruz kalma (kronik) sonucunda ulaşılabilir. Olumsuz
sağlık sonuçları ya lokal (temas noktasında deri kabarması
ya da yanması) ya da sistemik (vücudun ilk temas
noktasından uzakta) olabilir. Etkileri derhâl (gözlerde ya
da solunum sisteminde tahrişler şeklinde) ya da gecikmeli
(kanser gibi) olabilir.
Endüstriyel bölgelerde afet ve acil durum müdahâle ekipleri;
karbonmonoksit, amonyak, siyanür, izosiyanür, florik asit,
asitaldehit, formaldehit, metan, kükürt dioksit, asbest, serbest
radikaller ve parçacık maddeleri gibi çeşitli kimyasallara
maruz kalabilirler. Kimyasal maddelere maruz kalma, büyük
kazalarla sınırlı olmayıp felaketlerle mücadele etmek için
kullanılan maddeler sebebiyle de olabilir.
Toksik maddelere anlık maruz kalmanın kısa ve uzun
süreli olumsuz etkileri oluşabilir. Toksik maruz kalmanın
sonuçları ani ölüm, latent ölüm (kanser oluşması) ve diğer
pek çok tip rahatsızlıklar şeklinde görülebilir.
Radyasyona Maruz Kalma
Radyoaktivite, radyoaktif malzemeden yayılan
iyonlaştırıcı radyasyondur ve insan sağlığı üzerinde ciddi
olumsuz etkilere sahip olabilir. Bu etkiler, hücre hasarına
hatta hücre ölümüne yol açan DNA değişimi ve protein
değişimi şeklinde oluşabilir. Hasarın şiddeti radyon tipine,
yoğunluğuna, kaynaktan olan mesafeye ve maruz kalma
süresine bağlıdır.
Afet ve acil durum müdahâle ekiplerinde radyoaktiviteye
maruz kalma ve radyoaktif kirlenme (radyoaktif malzeme
2
 İŞG108U-AFET, ACİL DURUM VE ENDÜSTRİYEL KAZALARDA
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ
Ünite 3: Afet ve Acil Müdahâle Çalışanlarının Karşılaşabileceği İş Sağlığı ve Güvenliği Riskleri
istenmeyen bir yerde olduğunda); nükleer kazalara • Kamuoyunda paniğe ve sosyal karmaşaya neden
müdahâle etmesi sırasında, endüstriyel radyoaktif olabilir.
kaynaklara kazaen maruz kalması veya yardıma ihtiyaç • Halk sağlığı hazırlığı için özel eylem gerektirir.
duyan etkilenmiş insanlarla temas etmesi gibi çeşitli
durumlardan kaynaklanmış olabilir. Nükleer kazaların B ve C kategorileri ise insanları daha az tehdit eden
ilişkili insanların sağlığı üzerindeki olumsuz etkileri; biyolojik maddeleri içerir.
bulantı ve cilt sorunları ile yanıklar, tedavisi mümkün
olmayan hastalıklar (kanserin farklı türleri) ve ölüm gibi
ciddi sonuçlar arasında değişkenlik gösterir.
Kısa sürede yüksek dozda radyasyona maruz kalmanın
sebep olduğu radyasyon hastalığı Akut Radyasyon
Sendromu (ARS) olarak bilinir. ARS ile ilişkili belirtiler;
iştah kaybı, yorgunluk, ateş, bulantı, kusma, ishal, cilt
hasarı, saç kaybı, felç ve koma olabilir.
Terörist ve Adlî Vâkâ Saldırıları
Bir terörist ya da adlî vâkâ saldırılarının sebep olduğu acil
durum; genellikle, kitlesel yaralanma olayı, tehlikeli
maddeye maruz kalma sahası ve suç yerinin bir
kombinasyonudur. Müdahâle ekiplerinin riskini artıran
faktörler olarak ateşli silahlar, yanıcı malzemeler ve
patlayıcılar sayılabilir. Bu tür saldırılarda, yüksek sayıda
toplu ölümler ve rehine alma riskleri de mevcuttur. Ayrıca,
terör olaylarında kurtarma personeli olarak müdahâle eden
afet ve acil durum müdahâle ekipleri, teröristler tarafından
ya doğrudan ya da dolaylı olarak hedef alınmış kurbanlar
olarak iki şekilde de yer alabilirler. Terörist ve adlî vâkâ
saldırıları fiziksel, kimyasal, biyolojik ve radyolojik
felaketler içerebilir. Patlamalar ya da yapıların çökmesi gibi
farklı ikincil sonuçlar, acil müdahâle ekipleri müdahâle
sahasına vardıktan sonra oluşabilir. Bu tür saldırılar
sonucunda binanın kısmen ya da tamamen çökmesi; elektrik
ekipmanların, gürültü, düşen objeler, kapalı alanlar, yapısal
duraysızlık ve düzensiz ve düzgün olmayan çalışma
yüzeylerini içeren bir felaketler dizisine neden olur. Ayrıca,
bu tür durumlar; yangınlar, toksik gazlar ve yapı malzeme ve
içeriklerinin tozlaşmasıyla kimyasal felaketler de oluşturur.
Biyoterörizmde Kullanılması Muhtemel Biyolojik
Maddeler
Doğrudan temas, biyolojik bir maddeyle bilerek kirletilmiş
bir sahaya girildiği zaman; dolaylı temas ise biyoterörizm
ile başlatılmış bir hastalıkla enfekte olmuş bir şahsa sağlık
yardımı yapılırken oluşabilir.
Hastalık kontrol ve önleme merkezi sivillere yönelik en
büyük tehdidi ortaya koyan biyolojik maddelerin bir
listesini yayınlamıştır.
A kategorisi (en tehlikeli maddeler); variola major (çiçek
hastalığı), bacillus anthracis (şarbon), yersinia pestis
(veba), clostridium botulinum toxin (botülizm), francisella
tularensis (tularemi) ve filovirüsleri ve arenavirüslerini
(viral hemorajenik ateşler) içerir. Bunlar listenin başında
gelirler. Çünkü;
• Kolayca insandan insana yayılır ya da taşınır.
• Yaygın etki potansiyeliyle çok sayıda ölüme
sebep olur.