Professional Documents
Culture Documents
kZ2hUBvz6qZMAXMjRbMmuvv7D6lzZuduvcKSu8bfHIVtHNGJykqvACGvFVAbOjI GXjhLcd9XNX CYVvlde9T17S4ZVLXwcxTuDPPYCqJU8R
kZ2hUBvz6qZMAXMjRbMmuvv7D6lzZuduvcKSu8bfHIVtHNGJykqvACGvFVAbOjI GXjhLcd9XNX CYVvlde9T17S4ZVLXwcxTuDPPYCqJU8R
حكـــومه
تاخواندنابلندوڤهكولينێنزانســتى
وه
زاره
روهردابنيــات
لــيژاپه
زانــكويادهــوك/كو
پــــــــــشـكــــــاجــــــــــوگــــــــرافيــــــــــــــا
كهلهـێ
گـونـــدێ
كولينهكدبياڤێجوگرافياگوندىدا
ڤه
ئامادهكرنژاليێقوتابيان
كولينهاتيه
ڤه
نورمحسنسعدونشيماءعليحسين
ههژينحسيناحمد
كپشكهكژپێٍدڤيێن
ردابنياتوه كوليژاپه
روه بوپشكاجوگرافيا/
رنامابهكالوريوسێدبوارێجوگرافىدا
باوه
بسهرپهرشتيا
د.صالحعبدالسالمحسين
2721كوردى1442كۆچى2021زايينى
ي وَأَيَّامًا آ ِمنِنيَ)
سِريُوا فِيهَا لَيَالِ َ
ديــاري بــو
-أ-
سوثاسي و ريَزطرتن
سوثاسيةكا بيَ سنور ثيَشكيَش ماموستاييَن خو ييَن هيَذا وبها طران دكةن وهةر
ماموستايةكيَ ئةم فيَري ثيتةكا خواندنيَ كرين ,سوثاسيةكا تايبةت بوَ ثشكا
جوطرافيا ب هةمي ماموستا و دكتوريَن خوظة .
****
****
سوثاس بوَ هةمي طونديان كوَ هاريكاريا مةكري دظيَ ظةطوليينَ دا تايبةت ب َو
وان كةسا ريَك داية مة ب َو ضاظثيَكةفتنا كةسايةتي دطةل ئةجنام بدةن .
****
سوثاس بوَماموستا (ليلى حمسن سعدون) كوَهاريكار بوَ دطةل مة وزةمحةت بري
ين .
ب نظيسينا ظ َي ظةكولي َ
-ب-
ناڤهروك
رپهر
به بابهت
أ ديارى
ب سوپاسى
پ ناڤهروك
بهرپهر
بابهت
ژماره
2-1 پێشهكى
-1
3 بة شيَ ئيَك َي :ثيَزانينيَن طرنط ل سةر طونديَ كةهل َي -2
4 يةكةم :ناظ َي طونديَ كةهليَ -3
5 دووةم :ميَذوويا ئاظاكرنا طونديَ كةهليَ -4
6 سيَيةم :رووبةريَ طونديَ كةهليَ -5
10-7 ضوارةم :جه َي طونديَ كةهليَ-: -6
11 بةشيَ دوويَ :تايبةمتةندييَن جوطرافيا ل دةظةرا ظةكوليينَ -7
12 يةكةم :ثيَكهاتنا جيولوجي -8
13 دووةم :بةرزي ونزمي 9
14 -10سيَيةم :كةش و هةوا
15 -11ضوارةم :ئاخ
16 -12ثيَنجةم :رووةك َي سروشيت
17 13شةشةم :با
18 -14بةش َي سييَ :تايبةت مةندييَن مروظي ل طونديَ كةهليَ
23-19 -15يةكةم :دانيشتوان
26-24 -16دووةم :خزمةت طوزاري
29-27 -17سييَةم :بار َي ئابووري وكومةاليةتي ل طوند َ
ي كةهليَ
30 -18ئةجنام
32-31 ليستا ذيَدةران -19
-پ-
ثيَشةكي
ظةكولينامة ل دور طونديَ كةهليَ ية ,سةر ب عةشريةتا مريان ظة ية سةر ب ناحيا رةبيعا
ظةية ,سةر ب قةزا تةلةعفةر ظةية ,ثاريَزطةها مووسل ظة.
ذطرنطرتين هوكاريَن كو بوينة ئةطةر ذبو هةلبذارتنا ظي بابةتي :ذبةر كو طونديَ كةهل َي
ئيَكة ذ طونديَن سنوري ييَن سرتاتيذي كو دكةظيتة سةر سنوريَ سوريا ,وهةروةسا ئيَكة ذ
طونديَن ناظدار ييَ كوردا ل دةظةرا زممار ,ئةظي طوندي دطةلةك اليةناندا طرنطيا خوهةية
وةك جهيَ جوطرايف ييَ سرتاتيذي وسةربازي و ئابووري و كومةاليةتي......هتد
ئارماجنا ظةكوليينَ :ناساندنا طونديَ كةهليَ ذالييَ رووبةري وجهيَ جوطرايف و ضةنديا
ئةوان خزمةت طوزاريا ئةويَن ل طوندي هةين ,هةروةسا ناساندنا باري ئابووري و
كومةاليةتي و ئاسيتَ زانسيت و رةوشةنبيَري ييَن ئاكنجييَن طوندي زيَدةباري ئةو كاودانيَن
ل سةر طوندي دا هاتني ب دريَذيا ميَذوويا طوندي .
دةربارةي ظةكوليينَ :لدور طونديَ كةهل َي ثيَك دهيَت ذ ثيَشةكيةكيَ و سيَ بةشان .
بةشيَ ئيَكيَ :طريَداية ثيَزانينيَن طرنط لسةر طونديَ كةهليَ دابةش دبيت لسةر ضار
اليةنان ,
ئةوذي اليةنيَ ئيَكيَ ناظيَ طونديَ كةهليَ ,يادوويَ ميَذوويا ئاظاكرنا طونديَ كةهليَ ,يا سييَ
رووبةريَ طونديَ كةهليَ ,يا ضاريَ جهيَ طونديَ كةهليَ .
بةشيَ سييَ :طريَداية ب اليةنيَ باريَ ئابووري وكومةاليةتي ل طونديَ كةهليَ ذ سيَ اليةنان
ثيَكدهيَت ,يا ئيَكيَ دانيشتوان ,يادوويَ خزمةت طوزاري ,يا سييَ باريَ ئابووري
وكومةاليةتي ل طونديَ كةهليَ .و ل دوماهييَ ئةجناميَن ظةكوليينَ هاتينة دياركرن.
1
بيَطومان ئةظ ظةكولينة بيَ ئاستةنط نةبويية هةتا طةهشيت ية ئةجنام َي دوماهييَ ئةوذي
ذبةر كيَم بونا ذيَدةران لسةر طوندي هةروسا نة ئامادةبونا هندةك ذ كةسايةتييَن ظي
طوندي كومة نةشيا مفا ذ وان ثيَزانينيَن وان وةربطرن .
دوماهيكيَ دانثيَدان دهيَتة كرن كو ئة ظ ظة كولينة يا بيَ كيَماسي نينة .ب تينَ خودايَ
مةزن ييَ دروست وبيَ كيَماسي ية ,هيَظية مفا ذيَ بهيَتة وةرطرتن و سةركةفنت بة هةر
اليةكيَ .
2
بةشيَ ئيَكيَ
ي كةهليَ
ثيَزانينيَن طرنط لسةر طوند َ
ي كةهليَ
ضوارةم :جه َي طوند َ
3
ي كةهليَ
ثيَزانينيَن طرنط لسةر طوند َ
لدويظ وان ثيَزانينيَن وجهيَن شينواري دياردبيت كو طونديَ كةهليَ ميَذوويةكا كةظن و
ديَرين هةية,ضةند بوضونةك هةنة دةربارةي ناظيَ طوند َي كةهليَ ذوان ذي
بوَضونةك هةية كوَ زوربةيا خةلكيَ طوندي بومةدا دياركرن كو هةر ذ دةسثيَكا ئاظاكرناويَ
ناظيَ طوندي ذ(قلعة موسارةشا)ئانكو ذ كةهلا موسارةشا هاتية ذبةر كو كةهلةك ل طوندي
هةبو هةر ذ كةظندا دطوتينَ (قلعة موسارةشي) وبوضونةكا دي هةية كو هندةك ذ خةلكيَ
طوندي دبيَذن دكةظندا هوزا موسارةشا ل ظي طوندي ئاكنجي بوون )1(.هةروةسا ئيَكةم
طونديَ هوزا مريا بوو ل عرياقيَ هةروةسا دبيَذنيَ ثايتةختا هوزا مريا)2(.ويينَ ذمارة()1ويَينَ
طونديَ كةهليَ .
( )1جاظثيَكةفنت دطةل حممد امحد يوسف ,نةخويَندةوار ,دايك بووي ,1946ريَكةفيت. 2020/12/20/
()2صالح عفدو علي ,زمار دراسة جغرافية وتاريخية وسياسية ,ط ,االولى ,م ,هاوار ,دهوك ,
,2017ص.75
4
ي كةهليَ-:
دووةم -ميَذوويا ئاظاكرنا طوند َ
طونديَ كةهليَ ل ساال 1934ل سةر دةسيتَ شيخ (صاحل التاج الدين) هاتية ئاظاكرن,
هةرضةندة ل وي دةمي خاني نةبوون خةلك ل ضادران دا دذيان ل ساال 1974خةلكيَ طوندي
ذالييَ رذيَما بةعس ظة هاتنة تةرحيل كرن هندةك ذوان بةرةظ سوريا ئانكو روذئاظاييَ
كوردستانيَ ضوون وهندةكيَن دي بةرةظ باشوريظة ضوون ئانكو(مووسل) )1(.بوماويَ29ساالن
ل وان دةظةران مان بةليَ ثشيت 2003ئانكو ثشيت كةفتنا (صدام احلسني) سةروك َي عرياقيَ
()2
جارةكادي خةلكيَ ظي طوندي زظرين سةرئاخا خو ئانكو طونديَ كةهليَ.
( )1جاظثيَكةفنت دطةل امحد علي قاسم ,نةخويَندةوار ,دايك بووي ,1957ريَكةفيت .2020/12/22
( )2جاظثيَكةفنت دطةل حممد سعدون حامد ,نةخويَندةوار ,دايك بووي ,1951ريَكةفيت .2020/12/24
5
ي طونديَ كةهليَ-:
سيَيةم -رووبةر َ
ئيَك :روربةريَ طونديَ كةهليَ ي ب طشيت دطةهيتة ( )18هزار دونةمان وروبةريَ طوند ل
سةر هاتية ئاظاكرن دطةهيتة ()1كم ضارطوشة روبةريَ ئةرديَ ضاندنيَ ل طوندي
دطةهيتة()16هزار دونةمان وئةرديَ ضاندنيَ ب ئاظيَ ل طوندي نينة ئانكو هةمي ئةرديَ
ضاندنيَ ل طوندي ديَميية روبةريَ طوندي ئةوي ب كيَر ضاندنيَ نةهيَت ئانكو هشكاتي
()1
دطةهيتى()200دونةمان.
نيَزيكرتين قةزا بو طوندي قةزا زاخوية دويراتيا 50كم ونيَزيكرتين ناحية بو طوندي ناحيا
رةبيعاية ب دويراتيا()25كم ونيَزيكرتين ثاريَزطةه بو طوندي ثاريَزطةها دهوكيَ ية ب
()2
دويراتيا()72كم ونيَزيكرتين طوند بو طوند َي كةهليَ طونديَ ماسةكاية ب دويراتيا()1كم.
( )1جاظثيَكةفنت دطةل فواز عبداحلميد صاحل ,خانةنشني ,دايك بووي , 1952 ,ريَكةفيت . 2020/12/28
( )2جاظثيَكةفنت دطةل فتحي حسني سليمان ,ريَظةبةريَ قوتاخبانا كةهليَ يا ئامادةيي ,دايك بووي ,1976ريَكةفيت
. 2020/12/30
6
ضوارةم -جه َي طونديَ كةهليَ-:
جهيَ فةلةكي ئةوذي رامانا جهي ددةت ب ريَذا هيَليَن دريَذي وبازنيَن ثاني كوئةوذي
هيَليَن مفايَ وان بتينَ بوَ دياركرنا جهيَ ية ذالييَ ئةسرتونومي ظة طونديَ كةهليَ دكةظيتة
دناظبةرا هيَالدريَذي 42و 10روذهةالت و 42و 20روذهةالت وةكي ديار دنةخشيَ ذمارة( ) 1دا
()1
سةبارةت بازنيَن ثاني طوند َي كةهليَ دكةظيتة سةر هيَال ثاني 36ثلة و 20ثلة.
ذاليَ جوطرايف ظة طونديَ كةهليَ ل سةر ثاريَزطةها نةينةوا ظةية ئانكو (مووسل)
وذدةظةريَ ن كوهاتينة ظةقةتاندن ذ كوردستانيَ ودكةظيتة ل طوشا باكوريَ روذئاظا يا
ثاريَزطةهيَ ئانكو (مووسل),سةر ب ناحيا رةبيعاظةية ب دويراتيا ()25كم ذاليَ باكوريَ ظيَ
ناحييَ ونيَزيكي سنوريَ ناحيا زوممارة ذالييَ باكوريَ روذئاظا .ديسان ل سةر نيظ
دةولةتية ييَن كوردستانا روذئاظا(وةالتيَ سوريا)ذاليَ روذئاظاييَ طوندي ,جهيَ جوطرافيا
طوندي ب طويَرةيي باكوري طونديَ (ماسةطاية) وطونديَن باشوري (وةليد ,عةليوطا ,
()2
ئيسطا)وطونديَ روذهةالت (عةلي عةبار)ة.
( )1جاظثيَكةفنت ,دطةل ابراهيم خشمان هسام ,خةلكيَ طونديَ (وةليدة) ,نوكة ئاكنجييَ دهوكييةَ ,دايك بووي 1968
ثروفيسوريَ هاريكارة ل بةشيَ جوطرافيا ,ل زانكوَيا دهوكيَ ,ريَكةفيت .2021/2/3
( )2جاظثيَكةفنت دطةل وليد حممد علي ,ريَظةبةريَ قوتاخبانا كةهليَ يا بنةرةت ,دايك بووي , 1973,ريَكةفيت .2021/2/6
7
نةخشيَ ذمارة ( )1جه َي فةلةكي طونديَ
نةخشة ذ خاندنا مةيداني
8
ي كةهليَ-:
سيَ -طرنطيا جهيَ جوطرافيا طوند َ
-1طونديَ كةهليَ ل دةظةرةكا سنوري ل طةل كوردستانا روذئاظا ذاليَ جوطرافيا سياسي ظة
ثارضةبوونا هوز يان ئاكنجييَن طوندي دناظبةرا وةالتيَ عرياق وسوريا دبيتة دةظةرةكا
لةرةلةرة ذالييَ سياسي ظة ئةظ ضةندة رذيَما حكومةتا بةعس ثالدانا ئاكنجييَن ئةظي
طوندي ظةطوهيَزن ول جهيَ وان ئاكنجييَن عةرةب ئاكنجي بن.
-2دةربازبونا ريَكا سةرةكي يا ثاريَزطةها دهوكيَ طريَددةت دوةالتيَ سوريا ذاليةكيَ ظة
وذاليةكيَ ديظة دطةل قةزا شنطال يا سرتاتيذي كو ثارضةكة ذ كيَشا كوردي ل عرياقيَ كو
()1
ئةظ ريَكة دطوندي را دةربازدبيت.
-3ذالييَ ئابووري ظة طونديَ كةهليَ طوندةكيَ ضاندنيَ ية ب ثال ئيَكيَ بتايبةت ضاندنا طةمن
وجةه دطةل هةبوونا خودانكرنا تةرش وتةوال,ديسان طونديَ كةهليَ نيَزيكي دةظةرةكا
طرنطة ذاليَ ئابوري ظة كو ل دةوروبةريَن ويَ برييَن بةرهةم كرنا ثرتوليَ هةنة.
-4طونديَ كةهليَ خالةكا طةهاندن ية ض ذاليَ سروشيت ظة دناظبةرا دةظةرا دةشيتَ ذاليَ
باشور هةتا بطةهيتة دةسثيَكا ضياييَ (بيَخيَر)ذالييَ باكووري ظة,بةليَ طونديَ كةهليَ
()2
ثشكةكة ذ دةشتا جةزيرة يا ثشكا باكوور.
9
نةخشي ذمارة ( )2جهيَ طونديَ كةهليَ سةبارةت ناحيا زمار و قةزا تلةعفةر و ثاريَزطةها
ميسليَ
10
بةش َي دوويَ
ضوارةم :ئاخ
شةشةم :با
11
بةش َي دوويَ
تايبةمتةندييَن جوطرافيا ل دةظةرا ظةكوليينَ
يةكةم -ثيَكهاتنا جيولوجي -:ذاليَ رةقياتيَ ظة خوثاريَزي بةرامبةري فاكتةريَن
(جتوية)ورامالني(تعرية)ل سةر دةظةرا ظةكوليينَ جوراوجورن كوتةمةنيَن ثرتيا ثيَكهاتيَن
جيولوجي ييَن طوندي دزظرن بو ضةرخيَن (طريتاسي)هةتا (هوليوسي)وطرنطرتين ثيَكهات
ئةظيَن ل خاريَ نة:
-1ثيَكهاتا ضةركةسي -:ئةظ ثيَكهاتة دضينيَن نزم ل دةظةرا ظةكوليينَ ثةيدادبن ضونكي
ئةو ذي ثيَكدهيَت ذئاخا سور دطةل هةبونا بةريَن رامالي وهندةك طونطلو مريات دضينيَن
نزم وكويردا دطةل هةبوونا هندةك ضينيَن (جبس)ب تايبةتي ل طونديَن دةوروبةريَن
نيَزيك وةكي (شيَبانا)دبيت ئةظ ضينيَن هةنيَ ييَن طونديَ شيَبانا بن وبةريَخودانا وان
دئةرديَ دا بطةهيتة دةظةرا ظةكوليينَ ئانكو طونديَ كةهليَ كو ئةم نةشيَن ستويراتيا ئةظ َي
ثيَكهاتي دياربكةن دبيت ئةظ ثيَكهاتة ب رةقرتين ثيَكهات بيت,ثيَكهاتا جيولوجي ل
دةظةريَ.
-2ثيَكهاتا خورمالة -:ئةظ ثيَكهاتة ب ثشت راسيت دياردبيت ل دةظةرا ظةكوليينَ طروظة ل
ي (دولوماين)ورةنطيَ ويَ زةرةكيَ
سةر ويَ ضةنديَ هةبوونا ثرتوليَ بةريَن ويَ ذجور َ
ظةكرية.ديسان كةظريَن كلسي رةملي نة ل دةظةريَن كوير.
-4ثيَكهاتا ئينجانة :ئةظ ثيَكهاتة دزظريت بودةميَ(ئيوسني)ييَ ناظةند بةريَ ويَ ذ تةقنا
سورة ئةو ذي ثيَكهاتةكا سستة هاريكارة بو بزافا ئاظا ذيَر ئةرديَ ئةظة طرنكرتين ثيَكهاتن
ئةظ جوريَن ثيَكهاتييَن جيولوجي ل سةر دةظةريَ نةهاتنة كرن,بةليَ ئةوذي هاتنة دةست
نيشانكرن بةراورد دطةل دةظةريَن بةرامبةر يان بويَريَن داهاتيَن سروشيت ييَ دناظ دةظةرا
ظةكوليينَ.
12
دووةم -بةرزي ونزمي -:سروشيتَ سةرةكي ييَ دةظةرا ظةكوليينَ ذالييَ بةرزي ونزمي ظة
ثرتا ويَ دةظةركا دةشتة دطةل هةبوونا هندةك بلنداهيان ب شيَويَ طران ناطةهنة ئةوي
ئاسيت كو بهيَنة هذمارتن ب بان يان ضيا,كو ئةم دشيَن تايبةتييَن بةرزي ونزمي ييَن
سنوريَ طوندي ب ئة ظان خاالن دياربكةن:
خاال ئيَكيَ :ثرتيا سروشيتَ طونديَ كةهليَ دةشتة ب تايبةتي ل ثشكا باكوريَ روذهةالت هة
تا دطةهيتة سنوريَ طونديَ ماسةطا وعةلي عةبار ,ديسان ذالييَ روذئاظاذي ل طةل سنوريَ
نةهاال كةهليَ تا سنوريَ وةالتيَ سوريا(كوردستانا روذئاظا).
خاال دوويَ :هةبوونا هندةك زجنرييَن طران يا طريَن تاكي ل دةظةريَ بةربةالظ ل سةر
ئاسيتَ نةخشةكا دةستور ييَ ئةرديَ ضاندنيَ ييَن طريَداي ب جوتياريَن طونديَ كةهليَ.
كوزجنريةكا طران دياردبيت ذاليَ باشور ئةوذي ب شيَويَ بانيةكيَ ية ذسنوريَ وةالتيَ سوريا
تا دطةهيتة سنورييَن طوندي ل طةل طونديَن (وةليد ,عةليوطا ,ئيسطا)كوبلنداهيا ئةظيَ
يت دةريايي .
زجنرية َي دطةهيتة دناظبةرا (350-300م) بلندة ل سةر ئاس َ
خاال سييَ :هةبوونا هندةك نةهاليَن وةرزي ييَن ئاظريَذا ئاظا بارانيَ ل سنوريَن طوندي
كةهليَ دا طرنكرتين ذ وان نةهاالن نةهاال سةرةكي كو دبيَذنيَ (طول)كو ئةوذي نةهالةكا
وةرزي ية ل دةميَ باران باريينَ ئاظ ريَذا دةظةريَن بلنداهيا ئةويَن ل خاال دوويَ مة بةحس
كرين ,ول كوردستانا روذئاظا ذ طونديَ كةهليَ دهيَت ب دريَذاهيا نيَزيكي (4كم)دسنوريَ
()1
طوندي را دةربازدبيت .
13
سيَيةم -كةش وهةوا -:كةش وهةوا ئيَك ذ طرنكرتين فاكتةريَن سروشيت نة ييَن كاريطةر
-1ثليَن طةرمي :ض ويستطةهيَن ثيظةركرنا ثليَن طةرمي ل دةظةرا ظةكوليينَ يان ل روذئاظايَ
دجيلة ل ناحيا زوممار نينة بةليَ ثليَن طةرمييَ ئةم دشيَن بةراورد بكةن ئةويَن دهيَنة
توماركرن ل دةظةرا سيَميَليَ ل كوليذا ضاندنيَ ل هةمان بازنا ثاني كوبلندترين ثليَن
طةرمي ييَن دهيَنة توماركرن ل هةيظا تةمموزيَ ية كو تيَكراي هةيظانة دطةهيتة (45ثليَن
سةديَ)بو ثال بلند ونيَزيكي 25ثلة بو ثال نزم ,بةليَ ل نزمرتين ثليَن طةرمييَ دهيَنة
توماركرن ل هةيظا كانوونا دوويَ كو سارترين هةيظيَن ساليَ ية ض ل دةظةرا ظةكوليينَ يان
ل سةر ئاسيتَ ثاريَزطةهيَن(دهوك و مووسل)كو بلندترين تيَكرايَ طةرمييَ يا ثال بلند ل
ظيَ هةيظيَ دا دطةهيتة()11ثليَن سةديَ وتيَكرايَ نزمرتين ثلة دطةهيتة()3ثالسةديَ ضونكي
ئةظ هةيظة سارترين هةيظة.
14
ضوارةم -ئاخ -:مةبةست ذ ئاخيَ ئةو ضينا سةرظة يا ثرت ثرت ذ رووي زةظي كو رووةك
تيَدا طةشة دكةت ورةطيَ وان ئاظيَ ذيَ وةردطرن.ديسان ئاخ ئيَك ذفاكتةريَن سروشيت ييَن
كاريطةر ل سةر ضاالكييَن مروظي ذ ضاندنيَ وكيَالنيَ.......هتد وضاالكييَن سروشيت وةكي
ئاظةريَذا سةرظة ولدةظةرا ظةكوليينَ جوريَ سةرةكي ييَن ئاخيَ جوريَ ئاخا(ترياروزا) كو
ئةوذي ئاخا سور يادةريايا ناظةراستة يا زةنطينة ب(ئةكاسيدي ئاسين) بةليَ كاريطةريا
فاكتةريَ شويشتينَ ل سةر طةلةكان كيَمة ضونكي دةظةر هندةك ساالن باران ليَ نة
مسوطةرن.
ي نة:
طرنكرتين جوريَن ظيَ ئاخ َي ئةظيَن ل خار َ
-2ئاخا تيَكةل :ئةوذي ئةوجوريَ ئاخيَ ية ييَ نيَزيكي ()%50تةقنة ذ كيَشاويَ ل طةل
هةبوونا هندةك جوريَن ديرتب تايبةتي (خيز) ئةظ جورةذي دياردبيت ل سةر رةخ
وروويَن نةهاال طوندي ب تايبةتي ل ثشكا باكوريَ نةهاليَ تا نيَزيكي (طريَ زيارةتا) طوندي
ي ويَ كو ئةو ذي ئاخةكا ظة طوهاستية ونيشتة نية.
ل باشور َ
15
ثيَنجةم -رووةكيَ سروشيت -:رووةكيَ سروشيت ئةو جورةنة ييَن طةشة دكةن
بشيَوةيةكي سروشيت بكاريطةريا هةبوونا فاكتةريَن سروشيت ييَن هاريكار
ذشةهيَ(رطب)(وثليَن طةرميَ) طةلةك جوريَن روةكيَ سروشيت ل دةظةرا ظةكوليينَ
دياردبن بةليَ ب شيَوةيةكي طشيت ذ جوريَن وةرزي نة وب تةمةندارن وةكي (كةنطر ,
تولك ,كاري ,سريط .......,هتد.
16
شةشةم :با -:ئاراسيتَ باي ل طوندي جياوازة دجياوازيا وةرزيَ ساليَدا بةليَ ثرتيا وان
لةزاتيا وان يا كيَمة كو كيَمرتة ذ(1ملم) ضركة كوث تريَن جوريَ باي ل باكوريَ روذئاظاي .
()1
ديسان باييَن باشور وباشورىَ روذهةالت ل هندةك دةميَن ساليَدا ضاالك دبن.
( )1جاظثيَكةفنت دطةل نادية خشمان هسام ,ماموستا جوطرافيا ل قوتاخبانا كةهليَ يا بنةرةت ,ذدايك بوويا , 1987
ريَكةفيت .2021/2/8
17
بةشيَ سييَ
ي كةهليَ
تايبةت مةندييَن مروظي ل طوند َ
يةكةم :دانيشتوان
ي كةهليَ
ي ئابووري وكومةاليةتي ل طوند َ
سيَيةم :بار َ
18
بةش َي سي َي
ي كةهليَ
تايبةت مةندييَن مروظي ل طوند َ
يةكةم :دانيشتوان
ئيَك :بنيات َي ئاكنجيان-:
كةهليَ ئيَك ذ طونديَ كةظنارةية دكةظيتة سةر ب ناحيا رةبيعة ظة ,طونديَ كةهليَ ئيَك ذ
طونديَن سةر ب هوزا (مريا) ظةية ئةظ هوزا مريا رةسةنيَن وان ذ(جزيرا بوتان) ل باكوريَ
كوردستانيَ ذويَريَ هاتينة وئاكنجي بوينة ل (قةرةضوخ) ل سوريا ,ومةزنيَ وان (مستةفا
ثاشا) بوو ثشيت هنطيَ زظرين عرياقيَ )1(.ئةظ هوزة كوضةرات بوون هاتن و ضوون كرن بو
عرياقيَ ذ بو خودانكرنا تةرش و تةواليَ طيانةوةران ,ل وةرزيَ هاظيينَ دضوون توركيا ل
زوزانا ل زظستانيَ دهاتن دةشيتَ دةظةريَن عرياقيَ ,ثشيت ئةظ هوزة ئاكنجيبوون ل
دةظةريَن دةشيت روذئاظاييَ روباريَ دجيلة دعرياقيَ دا هاتة نياسني ب (كةهلا مريا) بظيَ
()2
ضةنديَ هوزا مريا ل باشور َي عرياقيَ هاتنة ئاكنجيكرن.
19
دوو -بنةمال-:
طونديَ كةهليَ ب شيَوةيةكي طشيت موسلمانن ,و ذ بنةمالةكي ثيَكدهيَت ئةظ بنةمالة ذي
ذي هاتية ناظكرن ب (بةركةالي) و دهيَتة دابةشكرن ب سةر ضةند بنةماالن ئةظ بنةمالة
دزظريت بو سةروكايةتيا ئاغا (صاحل التاج الدين)( ,)1ذوان بنةماالن ذي ئةظيَن ل خاريَنة-:
( )1جاظثَكةفنت دطةل علي عمر امحد ,نةخويندوار ,ذدايك بووي , 1946ريَكةفيت . 2021/2/12
( )2عيسى ابراهيم سعيد قاسم ,الميران في امارة بوطان دراسة تاريخية واجتماعية و اقتصادية وثقافية ,ط,
االولى ,2007 ,دمشق ,ص.19-18
( )3ضاظثيَكةفنت دطةل خليل عبداحلميد صاحل ,نةخويندةوار ,ذدايك بووي , 1953ريَكةفيت . 2021/2/17
20
سيَ-سةرذميَرياريا طونديَ كةهليَ -:خشيتَ ذمارا ( )1سةرذميَريا ئاكنجييَن طونديَ
كةهل َي ل ساال ()2021-2020
21
ضار -كوضكرن و تاالنكرنا طونديَ كةهليَ-:
سةبارةت كوضكرنا طونديَ كةهليَ سيَ جاران هاتية كوضكرن ودةربةدةركرن:
كوضا ئيَكيَ :ساال 1974ل هةيظا 9رذيَما بةعس رادبيت ب تةرحيلكرنا خةلكيَ( )24طونديَن
كوردان ل دةظةرا زمار لسةر جه و واريَن باب و باثريان رادكةن وعةرةبيَن جحيَش و جبور
و شةمةر ل جهيَ وان ئاكنجيكرن هةروةسا دةميَ خةلكيَ طونديَ كةهليَ هاتني ظةطوهاسنت
هذمارا ماليَن طوندي نيَزيكي ( )80-70ماالن بوون ثشيت روخاندنا حكومةتا ديكتاتووري ل
ساال 2003ب بورينا ( )29ساال خةلكيَ طونديَ كةهليَ جارةكا دي زظرين سةر طونديَ خو
()1
وطوندي خوَدووبارة ئاظاكرن .
كوضا دوويَ :ثشيت هاتنا داعشي بو سةر دةظةريَن كوردي و طرتنا بةشةكيَ مةزن ذ ئةرديَ
سوريا عرياقيَ وريكالمكرن ب ناظي َ دةولةتا ئيسالمي ل ريَكةفيت 2014/8/2دةظةرا زمار
هاتة طرتن ذالييَ ريَكخستنا داعشيَ ظة ثشيت داعش ب سةر ناحيا زمار داطرتن بوَ ئةطةريَ
كوضكرنا هةرضار هوزيَن كوردان بوون دةظةريَ قةزا زاخو و سيَميَليَ و ثاريَزطةها دهوكيَ
و دةوروبةران ئةظ ضةند ذي بةردةوامبوو هةتا رزطاركرنا دةظةرا زمار ذالييَ هيَزيَن
ثيَشمةرطة ظة 2014/10/25جارةكاد ي خةلك زظرين ب سةر مال وملكيَن خوَ و ديسان
()2
بةردةوامي ب ذيانا خو دان .
22
ثيَنج-هيَلكاريا طونديَ كةهليَ-:
طونديَ كةهليَ شيَوةيةكيَ ريَكخستيية شيَويَ ويَ وةكي شيَويَ سيَطوشةية وةكي دنةخش َي
ذمارة( , )3شيَويَ ذيانا وان برايةتية هةر ئيَك ذياناخو يا روذانة ظة مذيلة و ئاظاهييَ وان
ب شيَوةيةكيَ طشيت ذ قاتةكيَ ثيَك دهيَت وخاني و كوالنيَ ويَ ب شيَوةيةكي ريَك وثيَك
هاتينة دابةشكرن ,نيَزيكي ( )155خانيان ل طوندي هةنة ( )50ذوان خانيان ب شيَوةيةكيَ
ريَك وثيَك و ب ريَز هاتينة ئاظاكرن هةروةسا ( )105ذوان نة ب ريَك وثيَكي هاتينة
ئاظاكرن وةكي دنةخشةي دا ديار
دوو -ريَك:
هةبوونا ريَكا قريكري كوَ ثاريَزطةها ميسل و قةزا شنطال َي و ناحيا رةبيعا ب ثاريَزطةها
دهوكيَ ظة طريَددةت .
سيَ -ئاظ:
ئاظا كةهليَ ذ طونديَ شليطي دهيَت ل ساال 1980هاتية دروست كرن و ل ساال 2007هاتية
نويذةن كرن ذالييَ ثاريَزطةها دهوكيَ ظة
ضار -مزطةفت :دوو مزطةفت ل طونديَ كةهليَ هةنة يا ئيَكيَ ل ساال( )2004ذاليَ خةلك َي
طوندي ظة هاتية ئاظاكرن ,ئاظاهييَ ويَ ذ ئيَك ذوور ثيَك دهيَت ,بةليَ يادوويَ ل
()2
. ساال( )2010هاتية ئاظاكرن ذاليَ خيَرخوازةكيَظة
( )1جاظثيَكةفنت دطةل عباس خالد يوسف ,كادرة ل ريَكخراوا ثارتي ل طونديَ كةهليَ ,ذدايك بووي , 1969ريَكةفيت
. 2021/2/20
( )2جاظثيكةفنت دطةل زيدان حممد علي ,كادرة ل ريَكخراوا ثارتي يا طونديَ كةهليَ ,ذدايك بووي , 1977ريَكةفيت
. 2021/2/20
24
ثيَنج -قوتاخبانة-:قوتاخبانا كةهليَ يا بنةرةت ئةظ قوتاخبانة ل طونديَ كةهليَ ل ساال(- 2003
)2004ذالييَ حكومةتا ()1عرياقيَ ظة هاتية دامةزراندن ,ئةظ قوتاخبان يابنةرةتي ية و ذ
ثوال ئيَكيَ بنةرةتي تا ثوال نةهيَ بنةرةتي ثيَكدهيَت و دنوكةدا ذ 305قوتابيان و15
ماموستايان ذهةردوو رةطةزان ثيَكدهيَت ,ذ الييَ حكومةتا عرياقيَ ظة هاتية دامةزراندن .
25
يت ذمارة ( )2ناظيَ قوتاخبانيَن طونديَ كةهليَ و ذمارا ماموستايان و قوتابيان ل ساال
خش َ
()2021-2020
-1
ذمارا ماموستايان ذمارا قوتابيان ناظيَ قوتاخبانان
ميَ نيَر سةرجةم ميَ نيَر قوتاخبانا كةهليَ يا بنةرةت سةرجةم
-2
ذمارا ماموستايان ذمارا قوتابيان
ميَ نيَر سةرجةم ميَ نيَر قوتاخبانا ئامادةيا كةهليَ يا سةرجةم
تيَكةل
7 11 18 73 94 167
%4,19 %6,5 %10,7 %43,7 %56,2 %100
26
ي كةهليَ-:
ي ئابوري و كومةاليةتي ل طوند َ
سيَيةم -بار َ
ئيَك :ئاسيتَ زانسيت -:ثيَكهاتا فيَركرن و رةوشةنبيَريا ئاكنجييَن طوند َ
ي كةهل َي
مةبةستامة ذ ظيَ ثيَكهاتيَ دياركرنا ئاسيتَ فيَركرنيَ دناظ طونديَ كةهليَ كادض ئاسيتَ
رةوشةنبيَري دانة ,ضونكي خاندن يان فيَركرن رامانا ئاسيتَ رةوشةنبيَري ل هةر جهةك َي
ددةت ,لةورا ثيَدظيية ئةم ئاسيتَ خاندنيَ دناظ ئاكنجييَن طوندي دا دياربكةن ضونكي
كاريطةريةكا مةزنة سةربلندبوونا ئاسيتَ ذيارا كةسايةتي وباش بوونا تةندروسيت
وئابووري ل هةر جهةكيَ ب طشيت ,ول دةظةرا ظةكوليينَ ب تايبةتي طونديَ كةهليَ ل دور
راثرسينامة دطةل طةريانا مةيداني ذ خشيتَ ذمارة( )3ئاسيتَ فيَركرنيَ دياردبيت ئةوذي ب
ظي رةنطي
27
دوو :داهات َي جوتياران ذبةرهةم َي ضاندن َي ساال (-:)2021-2020
6مليون هةتا 10مليون 4مليونهةتا5مليون 2مليون هةتا 3مليون ضاندنيَ دكةن هةذمارا فورما كوذمة
28
_ ئةوكاريَن دي ييَن ذبلي ضاندنيَ دهيَتة كرن :
خشيتَ ذمارة ( )6ئةو كاريَن دي ييَن ذبلي كاريَن ضاندنيَ ل طوندي دهيَنة كرن ساال (-2020
)2021
بازرطان كاريَن ئازاد فةرمانبةر ذبلي ضاندنيَ هذمارا فورما كار
29
ئةجنام
30
ليستا ذيَدةران
ئيَك -ثةرتوك-:
.1خليل سنجارى ,مذكرات مسار مناضل (,خمسون عاما من النضال
)1968,2018الطبعة األولى ,أربيل .2018 ,
.4جاظثيَكةفنت دطةل فواز عبداحلميد صاحل ,خانةنشني ,دايك بووي ,1952 ,
ريَكةفيت . 2020/12/28
31
.6جاظثيَكةفنت ,دطةل ابراهيم خشمان هسام ,خةلكيَ طونديَ (وةليدة) ,نوكة
ئاكنجييَ دهوكييَ ية ,ثروفيسوريَ هاريكارة ل بةشيَ جوطرافيا ,ل زانكوَيا دهوكيَ
,ريَكةفيت . 2021/2/3
.7جاظثيَكةفنت دطةل وليد حممد علي ,ريَظةبةريَ قوتاخبانا كةهليَ يا بنةرةت ,
دايك بووي ,1976 ,ريَكةفيت .2021/2/6
.8جاظثيَكةفنت دطةل نادية خشمان هسام ,ماموستا جوطرافيا ل قوتاخبانا كةهليَ يا
بنةرةت ,ذدايك بوويا ,1985ريَكةفيت .2021/2/8
.9جاظثيَكةفنت دطةل عباس خالد يوسف ,كادرة ل ريَكخراوا ثارتي ل طونديَ كةهليَ ,
ذدايك بووي , 1969ريَكةفيت . 2021/2/20
.10جاظثيكةفنت دطةل زيدان حممد علي ,كادرة ل ريَكخراوا ثارتي يا طونديَ كةهليَ ,
ذدايك بووي , 1977ريَكةفيت . 2021/2/20
32