Barajlar

Dolgu Barajlar

Yasin PAŞA
Dr. Öğr. Üyesi
DOLGU BARAJLAR

Gerek dünyada, gerekse Türkiye’de dolgu baraj, en çok uygulanan baraj

türüdür. Türkiye’de yapılmış olan barajların % 95’i dolgu türünde
projelendirilmiş ve gerçekleştirilmiştir.
 Barajlarda Kullanılan Toprak ve Kaya Dolgu Malzemeler
Dolgu baraj, yapı yerinin yakınından alınan veya kazılarak sağlanan tabii malzeme ile
yapılan baraj türüdür. Bu türde, malzemeler yerine yerleştirildikten sonra yüksek
kapasiteli makinelerle sıkıştırılır
 DOLGU BARAJLAR

Toprak Dolgu Barajlar Kaya (Taş)Dolgu Barajlar

 Toprak dolgu Barajlar

Dolgu malzemesinin % 50’den fazlası

toprak olan bir baraja toprak dolgu
baraj denir. Bunlar toprağın üniform
ve ince tabakalar halinde serilip,
toprağın su muhtevasını istenen
seviyeye indirecek şekilde makinelerle
sıkıştırılması ile oluşturulan yapılardır.
Toprak dolgu Barajlar
Homojen toprak dolgu baraj en basit ve en eski baraj türüdür. Düşük
geçirimliliği olan topraklarla homojen en kesitli yapılan bu türde ne iç
drenaj ne de saplama (katof) vardır. Bu tür barajlarda kontrol altına
alınmayan sızma ile ilgili büyük problemler yaşanmıştır. Ancak 19.
Yüzyıldan sonra dolgu barajlarda iki temel eleman önem kazanmıştır.
Bunlar:
(a) Geçirimsiz olan ve su tutan eleman veya pek az geçirimli çekirdek
(b) Yapının stabilitesini sağlamak üzere daha iri malzemeden oluşan yan
destek dolgulardır.
Toprak dolgu baraj türleri ve bunların şev
eğimi değerleri
Kaya dolgu Barajlar
Kaya dolgu barajlarda, dolgunun %50 den fazlası kaya türü malzemedir.
Bunlarda geçirimsizliği sağlamak için sıkıştırılmış kil, beton veya asfalt
türü malzeme de kullanılır.
Kays dolgu baraj türleri ve bunların şev eğimi
değerleri
 Kaya dolgu Barajlar
- Sıkışabilen çekirdek ile onun yanlarındaki sert kaya dolgu arasında yük aktarılma
sonucu ortaya çıkacak çekirdek bozulmasına karşı bu türün tehlikesi az olduğundan
öteki türlere göre bunların üstünlüğü vardır.
- Merkez çekirdekli yapmak için uygun toprak yoksa ekonomik değilse, günümüzde
yaygın kullanılan 0,15-0,30 m kalınlığında ince asfalt kaplamalı en kesit seçilebilir.
Bir asfalt kaplama, yıkılmaksızın büyük miktarlardaki deformasyonlara dayanabilir.
Kalınlığı 0,6 - 1,0 m olan kalın asfalt kaplamalar, merkez çekirdekli baraj olarak
daha seyrek rastlanan bir tür olarak kullanılmaktadır.
- Belli bir baraj yeri için en uygun dolgu en kesit türünün seçimi, esas olarak yeterli
miktarda farklı dok malzemelerinin özelliklerine ve sağlanabilmelerine bağlıdır.
Sıkıştırılmış kaya dolgular kullanılarak oluşturulan en kesitlerde, daha dik şev
eğimleri almak mümkündür. Bunun için dolgu için gerekli malzeme, % (30-50)
azalır.
 Dolgu Barajların Üstünlükleri
• Bunlar dar vadilerden geniş vadilere kadar her vadi şekli için uygundur.
• Bunlar kayalardan yumuşak toprağa, sıkışabilenden sıkışmayana, geçirimliden geçirimsize
kadar her türlü temel şartlarında uygulanabilirler.
• Bunlarda tabiattaki malzemeler kullanıldığından dışarıdan getirilecek veya taşınacak
işlenmiş malzeme veya çimento miktarları en aza inmektedir.
• Gerek toprak ve gerekse kaya dolgu olarak çeşitli dolgu malzemeleri için uygulanabilen
tasarım kriterleri çok esnektir.
• İnşaat işlemlerinin önemli bir kısmı makinelerle yürütülmekte ve bu makineler gün
geçtikçe gelişmektedir.
• Makineleşmenin artması ve makinelerin gelişmesi sonucu olarak, barajlardaki toprak
dolgu veya kaya dolgunun birim maliyeti, kütle betonunkine göre daha yavaş artmaktadır.
 Dolgu Barajların Dezavantajları
Bunların en önemlilerinden biri üzerlerinden su aşarsa, hasarlanma ve
yıkılma tehlikeleri daha büyüktür. Bunun için taşkınlar dikkatli tahmin
edilip ayrı bir dolu savak planlanmalıdır. İkinci sakıncaları ise, bunların
baraj gövdesinde ve temelinde sızma ve iç erozyon (aşınma) tehlikesinin
diğer beton türlerinden daha fazla olmasıdır.
 TASARIM ESASLARI
Bir dolgu baraja etki eden kuvvetler
bir ağırlık baraja etki edenlerden
prensip olarak farklı değildir. Bununla
beraber, memba kaplamalı tür hariç
bütün dolgu türlerinde, etkiyen su
yükünde bazı farklılıklar vardır. Gerek
dolgu gerekse temeller için yapının
kendi ağırlığı şev stabilizesi ve iç
gerilmeler açısından önemlidir. Bu
farklılıklardan dolayı, dolgu baraj
analizleri beton barajınkilere göre
daha az şekilcidir ve gayet farklı
yapılırlar.
 Yıkılma Şekilleri ve Proje Kriterleri

Dolgu barajlarla ilgili başlıca zayıflama mekanizmaları ve yıkılma

durumları
1. Baraj üzerinden su aşması
2. Sızma sonucu iç aşınma ve borulanma
3. Dolgu ve temelde oturmalar
4. Mansap şev kayması
5. Memba şev kayması
6. Aşırı yüklemeden dolayı mansap temelin çökmesi şeklinde
Tasarımda dikkate alınması gereken hususlar
1. Üstten su aşması ve hava payı: Dolu savak ve dip savak kapasiteleri gövde üzerinden su
aşmayacak şekilde projelendirilmelidir. Gövde üstünden su aşarsa ciddi aşınmalara ve dolgunun
su ile yıkanıp gitmesine sebep olabilir. Maksimum hazne su seviyesi ile barajın en düşük tepe
seviyesi arasındaki fark olan hava payı, dalgalarla suyun gövde üstünden aşmaması için
yeterince büyük olmalıdır. Bu hava payı, dolguda beklenen oturmaları ve temeldeki sıkışmaları
da karşılayacak şekilde düşünülmelidir.
2. Stabilite: Gerek inşaat sırasında, gerekse işletme şartlan altında, temel dahil dolgu, stabil
(dengede) olmalıdır. Bunun için şev eğimleri, iç ve dış taban gerilmelerinin kabul edilebilir
sınırlar içinde kalması için yeterince yatı yapılmalıdır.
3. Sızma kontrolü: Dolgunun içinden veya alından oluşacak sızma borulanmayı ve ince
malzemelerin taşınmasını önlemek için kontrol altına alınmalıdır. Baraj içinde ve altındaki
hidrolik eğimler, sızma basınçları ve hızları, malzemeler açısından kabul edilebilir seviyelerde
tutulmalıdır.
4. Memba yüzü koruması: Memba yüzü, dalga hareketlen ve buz Çarpmaları gibi etkilerle
aşınmaya karşı korunmalıdır.
5. Çıkış ve yardımcı yapılar: Barajda herhangi yardımcı tesisler, suyun bu yapılardan geçişi
dikkatlice planlanmalıdır
Yıkılma Sebepleri ve Koruyucu Tedbirler
Yıkılma Sebepleri ve Koruyucu Tedbirler
 Dolu Savak Yeri
Jeoteknik ve hidrolik tasarım açısından
taşkınlar esnasında barajın hasar
tehlikesini en aza indirmek için gerek
dolu savak gerekse onun çıkış kanalı yan
dolgulardan uzak bir yere yerleştirilir.
Bunun için genellikle dolu savaklar, çıkış
kanalları ile birlikte, barajın yanından
geçecek şekilde tabii zemin üzerinde
yapılır ve suyu mansap dolgu
topuğundan uzağa boşaltırlar. Böyle
yapmak yerine, bazen baraj gölü içine
yerleştirilen şaft savak seçilebilir ve
böylece bir tünel veya menfezle su
mansaba aktarılır. Bu durumda,
yamaçlarda uygun yer varsa tünel tercih
edilir. Bu iki savak türü dolu savaklar
bölümünde ayrıntılı incelenecektir.
 Hava Payı
Uzun vadeli oturmalarda barajın emniyetini sağlamak için gerekli minimum hava
payı, baraj yüksekliği ve herhangi bir kesitteki temel sıkışabilme miktarı esas alınarak
belirlenir. Bu bakımdan her kesitte farklı oturmalar beklendiği için baraj tepesinin
boyuna (bombeli) eğri biçimli yapılması bir gelenektir.
Bazen tasarım hava payının bir kısmı olarak, baraj tepesinin memba kenarı boyunca
uzanan beton bir dalga duvarı yapılır. Bu metot, eski barajların hava payını yeniden
değerlendirirken de uygulanır. Savak üst ucundan baraj tepesine kadar toplam
minimum hava payı, en küçük dolgu barajlarda en az 2 m olmalıdır. Daha büyük baraj
ve hazneler için bu değer daha büyük planlanmalıdır.
Temelde Sızma Kontrolü
Temel içindeki sızmalar ve onların basınçları saplamalarla veya
drenajlarla kontrol altına alınır. Saplama duvarları dolgu çekirdeğinden
temele doğru uzanan geçirimsiz engellerdir. Genellikle çekirdek altına
konurlar. Fakat bazen biraz memba tarafa doğru çekilebilirler ve
çekirdekle bağlantıları yan dolguların altına konan geçirimsiz örtülerle
sağlanır.
Bu saplama duvarları geçirimsiz tabakaya kadar inerse bunlara Tam
saplama denir. Eğer geçirimli zemin kalınlığı çok fazla ise, bu saplamalar
sızma boyunun kontrolü için gerekli olan derinliğe kadar inilir. Bunlara
Kısmi saplama duvarı denir.
 Açık Hendek Saplaması

Nispeten geniş ve sığ hendek

saplamaları, sıkıştırılmış kille
doldurulur ve yukarısındaki
çekirdeğe bir temel
oluştururlar. Bunlar özellikle
enjeksiyonla desteklenir ise
çok verimli olurlar. Ancak kazı
maliyetlerinden dolayı bu
hendeklerin derinlikleri en
fazla 20 m alınabilmektedir.
Enjeksiyonlu Saplama
Enjeksiyon bölümlü saplama türü, enjeksiyon teknolojisinde ortaya
çıkan gelişmelerden dolayı, bugün temellerde çok yaygın
kullanılmaktadır. Merkezleri arasında 2 - 3 m mesafe bulunan şaşırtmak
enjeksiyon delikleri ile birbirine paralel çizgiler oluşturacak şekilde
enjeksiyon gerçekleştirilir. Çoğunlukla çimento esaslı enjeksiyonlar
kullanılır. Fakat özellikle zor şartlarda pahalı kimyasal enjeksiyonlar
uygulanabilir. Enjeksiyonlu saplamalar, çatlaklı kayalarda ve iri taneli
zeminlerde, geçirimliliği 1 - 3 kat azalttıkları için çok etkilidirler. Bu tür
saplamalar 100 m derinliğe kadar yapılabilirler. Bu enjeksiyonun
geçirimsiz yatay tabakaları delmesi gerekli değildir. Bunlar, başlangıçta
yapılabilir veya daha sonra baraj delinerek gerçekleştirilebilirlerse de
genellikle öteki türlere göre daha pahalıdırlar.
İnce Perdeli Saplama
• Bu tür saplama, gevşek yapılı bir hendek açılıp sonra içinin kil-kum ve
bentonit karışımı ile doldurularak oluşturulur. Geçirimsiz bir eleman elde
etmek için nispeten zayıf ve şekil değiştirebilen plastik bir beton dolgu bir
alternatif olarak kullanılabilir. İnce perdeli saplama, alüvyonlarda ve ince
taneli zeminlerde çok verimlidir ve 30 m derinliğe kadar ekonomik olarak
uygulanabilir.
• Geçirimsiz perde duvarları (palplanş), alçak düşülü yapıların altında 20-25
m derinlikte bir saplama oluşturmak için çakılabilirler. Bu tür saplamalar
orta maliyetlidir. Ancak bunlar biraz bentonit gibi bir memba enjeksiyonu
ile desteklenmezlerse verimleri düşük olur.
• Saplamadan mansaba suyun sızması, mansap dolgusu altında zemin
seviyesinde yatay bir dren örtüsü öngörülerek daha iyi denetim altına alınır.
Bundan başka topuk tarafında bir yardımcı kuyu konarak sızma denetimi
desteklenmelidir.
Memba Örtüsü

Haznenin tabanı üzerine geçirimsiz yatay bir örtü serilip çekirdekle

birleştirilmesi ile kontrol altına alınabilir. Bu örtü ile sızma boyu, memba
yüzeyinden belli bir mesafeye kadar uzatılmış olur. Böylece sızan debi
miktarı istenen seviyeye düşürülür.
Çıkış Yapıları
Çıkış yapıları, baraj yamacında tabii zemin altında açılan bir tünel
şeklinde yapılabilirler. Bunun zor veya pahalı olduğu durumlarda, kaya
üzerine yerleştirilen bir menfez gerçekleştirmek akılcı bir alternatif
olabilir. Bunun için menfez en kesiti at nalı şeklinde olmalı ve 10 - 15 m
aralıklarla enine derzlerle donatılmalıdır. Beton menfezlerin dış
taraflarında yapılacak su tutucu yakalar vasıtası ile menfez boyunca
oluşması beklenen sızmalar önlenir. Bunun yerine perdeler kullanılabilir.
Böylece menfez ile dolgu yüzeyi arasında ortaya çıkabilecek aşınmalar
da önlenmiş olur. Menfezin etrafında özel bir dolgu maddesi konarak
menfeze göre ortaya çıkabilecek farklı oturmalar dengelenir.
Mansap Yüzünün Korunması
• Bir toprak dolgu barajın mansap şevi de korunmalıdır. Kaya dolguda buna
gerek yoktur. Mansap şevi için çim kullanılır. Şev uzunluğu arttıkça her 15 m
kot farkında 1- 2 m genişliğinde banketler yapılır. Bunlar hem oyulmayı
önler hem de servis yolu hizmeti görür. Mansapta ayrıca yüzeysel drenaj
planlanır. Çakıl ve iri taneli filtreler üzerine oturtulan açık derzli beton
bloklar, bugün için en çok tercih edilen türdür. Sağlam taşın bol olduğu
yerlerde, keskin köşeli taş kaplama ve dökme kaya pereler verimli bir
koruma sağlarlar. Dalga hareketine karşı dayanıklı bir yüzey elde etmek için
kaplama taş iriliği
• M=1O3HS3
• bağıntısı ile yaklaşık olarak bulunabilir. Burada M taşın kg cinsinden ağırlığı,
Hs ise m olarak hâkim dalga yüksekliğidir.