Professional Documents
Culture Documents
Temper El Kitabı
Temper El Kitabı
ÖNSÖZ
Şener Ungan
Cam Doktoru / Cam Merkezi San.Tic.A.Ş.
Mart / 2015
1
İÇİNDEKİLER
Önsöz....................................................................................... 1
Camın Genel Dayanım Özellikleri............................................... 3
Temperli Camın Mukavemeti....................................................... 3
Temper İşleminde Ham Camın kalitesinin önemi.......................... 5
Lowe Kaplamalı camlar...............................................................6
Cam Kesimi............................................................................... 7
Kenar İşleme.............................................................................. 8
Cam Temperleme İşlemi............................................................. 9
Eğitimli Operatörün Önemi.........................................................9
Camı Isıtmak............................................................................. 9
Cam nasıl soğutulmalı................................................................ 11
Isıtmada yaşanan problemler...................................................... 12
Kalın Camları temperlerken yaşanan problemler.......................... 13
Camı soğutmada yaşanan problemler......................................... 14
Camda gerilim oluşturmak......................................................... 15
Temperli Camın kırılması............................................................ 16
Isıl temper ile Kimyasal temper karşılaştırması............................. 17
Yarı temper nedir? (Heat Strengthening)...................................... 18
Temperlenmiş camda kusurlar ( Batıklar, Puslu lekelenme)............ 19
Sülfür Dioksit Gazı..................................................................... 20
Nikel sülfit parçacıkları............................................................... 20
Isıl Banyo Testi (Heat Soak Test)................................................... 21
Temperli camda distorsiyon (kamburluk, merdane dalgası, uç kenar kıvrılması)............ 21
Camda Kamburluk (Genel kamburluk)........................................ 24
“S” şeklinde kamburluk.............................................................. 25
Düzensiz Kamburluk................................................................... 26
Kaliteli Temperli Cam İçin........................................................... 26
Delikler...................................................................................... 27
Sonuç........................................................................................ 28
2
CAMIN GENEL DAYANIM ÖZELLİKLERİ:
Ham düz cam baskı altında çok dayanıklıdır. Sahip olduğu sıkıştırma
mukavemeti 1000MPa üzerindedir – yani camı sıkıştırarak kırmak neredeyse
imkansızdır.
Teorik olarak pürüzsüz bir yüzeye sahip olan camın (mikro çatlaklar
bulundurmayan) çekme mukavemeti de 1000MPa üzerindedir. Ama cam
pratikte çekme gerilimine dayanamaz 25-25MPa arasında bir değerde
kırılır. Bunun nedeni cam yüzeyinde bulunan mikro çatlakların merkeze
doğru ilerlemesi ve kırılmaya neden olmasıdır.
3
Bükülmeye Dayanım
1-Tempersiz cam
Sıkıştırma Çekme
Sıkıştırma Çekme
1-Temperli cam
Sıkıştırma Çekme
Sıkıştırma Çekme
4
TEMPER İŞLEMİNDE HAM CAMIN KALİTESİNİN ÖNEMİ
Float hattında camın üretimi sırasında oluşabilecek birkaç problem aşağıda
listelenmiştir.
5
LOW-E KAPLAMALI CAMLAR
Sıradan düz camın emisivitesi 0,84’tür ve bu oran camın yüzeyine ince bir
katman metal oksit kaplanarak düşürülebilir. Böylece üzerine gelen enerjiyi
daha iyi yansıtır. Bu bir çiftcamda bulunan kaplamalı camın kızıl ötesi ışınları
yansıtmasını ve soğuk iklimlerde evin için daha sıcak kalmasını sağlar. Sıcak
iklimlerde ise solar ısıtma etkisini azaltarak evin daha serin olmasını sağlar.
Ama aynı zamanda camın temper fırını içinde daha zor ısıtılmasına neden
olur.
6
CAM KESİMİ
Camın çekme dayanımının çok zayıf olmasını kesim sırasında görebiliriz.
Camın yüzeyinde ince bir çizik oluşturmak (genellikle bir elmas ile) ve
ardından camı bükmek, kolayca kırmak için yeterli olmaktadır. Çünkü
elmasın oluşturduğu mikro çatlaklar bükme sırasında camın merkezine
doğru ilerleyip kırılmayı gerçekleştirirler.
Aşağıda iyi bir kesim örneği gösterilmiştir.
Eğer gereğinden fazla elmas basıncı uygulanır veya camın kalınlığına göre
yanlış açıda elmas kullanılırsa, kötü bir koparma gerçekleşecektir ve ilave
çatlak oluşumlarına sebep olacaktır. Daha sonra kenar işleme sırasında
kesimde oluşan küçük çatlakların tamamı giderilemeyebilir ve temper
prosesinde soğutma esnasında cam kırılmalarına neden olabilir. Kötü bir
kesim örneği aşağıda verilmiştir.
7
KENAR İŞLEME
Camın kenarlarını zımparalama veya rodaj yapmanın sebebi temper
sırasında sıkıntı yaratacak çatlakların, çapakların, keskin köşelerin
tamamının temizlenmesidir.
Aşağıda resmi gösterilen 12mm Düz parlak rodajlı cam temperde soğutma
sırasında kırılmıştır.
Bu hataların önüne geçmenin yolları rodaj hızını düşürmek ve taşın baskısını
düşürmektir.
8
CAM TEMPERLEME İŞLEMİ
Temper Prosesi çok basit bir prosestir.
•Camı geçiş sıcaklığı (şekil alma sıcaklığı) üzerinde iyice ısıt,
•Camı ısınırken düz olarak muhafaza et veya isteniyorsa şekil ver (bombe
işlemi),
•Camın üst ve alt yüzey sıcaklıklarını eşit olacak şekilde hızlıca soğut,
•Ardından ortam sıcaklığına düşene kadar soğutmaya devam et.
Bu sıraladıklarım iyi bir temper işleminin esaslarıdır. Kaliteli bir temper işlemi
için aşağıdakilerin de sağlanması gereklidir:
•Cam fırını terk edip Quench (soğutma) bölümüne girerken her yeri eşit
oranda ısınmış olmalı
•Camın sıcaklığı şekil alma sıcaklığından yüksek olmalı (567 °C)
•Camın sıcaklığı yumuşama noktasından düşük olmalı (710 °C)
•Fırın içinde cam düz hareket etmeli
•Camın Quench’e transferi sırasında fazla ısı kaybı yaşamamalı
•Quench’te kontrollü bir hızla soğutulmalı
•Toplama sıcaklığına kadar soğutmaya devam edilmeli
CAMI ISITMAK
Sıcak Temper Fırınına soğuk cam konulduğunda camın ısınma hızı fırın
sıcaklığı ile cam sıcaklığı arasındaki fark ile doğru orantılıdır. Yani,
başlangıçta cam soğukken ısı transferi hızlıdır, cam ısınmaya başladıkça ısı
farkı azaldığından ısı transferi hızı da azalır. Camın Fırın içinde Isınma hızı
eğrisi aşağıda verilmiştir.
9
Şekil 7. Isıtma Eğrisi
Bir örnek verelim:
700 °C’ye ısıtılmış bir fırında herhangi bir kalınlıktaki camımızın 625 °C
olması için sabitimiz 2,2 dir.
Eğer 4mm düz cam temperliyor isek (düz cam için standart radyan fırın
sabitimiz de 17,6 dir)
Isıtma süresi = 2,22 x 4 x 17,6 = 156 sn
10mm için ısıtma süresi = 2,22 x 10 x 17,6 = 390 sn.
Düz camlar için bu formülü şöyle basitleştirebiliriz.
Yukarıda standart fırın sabiti olarak 17,6 almıştık. Eğer Fırınımız FUL
KONVEKSİYON Fırın ise bu sabit 12,5 oluyor ve formüle yerleştirirsek;
4mm için ısıtma süresi = 2,22 x 4 12,5 = 111 sn.
Bir FCH (Ful Konveksiyon Fırın) fırında normalde daha düşük sıcaklıkta
çalıştırarak (680 °C) 4mm düz cam için 120 sn sıtma süresi verilebilir.
Bu grafik bize bir bilgi daha veriyor. Cam fırın içinde daha uzun kalırsa ısı
transferi daha yavaş olur, ve camın düzgün ısınması ihtimali artar. Yani
zaman sabitini 2,2 yerine 5 alırsak ve fırını 630 °C’ye ısıtırsak camımızın
sıcaklığı 625 °C’ye 350 saniyede ulaşır.
T= 5 x 4 x 17,6 = 352 sn.
Demek ki fırının sıcaklığına göre süreyi hesaplamak elimizdedir.
10
CAM ISINIRKEN NE OLUYOR ?
Cam Temper Fırınına girdikten sonra 3 farklı şekilde ısı enerjisini absorbe
eder.
1- Camın yüzeyinden aldığı ve biraz camın içine doğru yayılan kızılötesi
ışınım.
2- Camın alt yüzünün seramik merdanelere temasından dolayı aldığı enerji
iletimi
3- Fırının içinde dolaşan hava kütlesinin camın her iki yüzeyine zorla teması
ile aldığı enerji iletimi. Bu iki şekilde olabilir:
a) Standart bir fırında basınçlı hava aspiratörleri ile ısıtmayı destekleyerek
b) Konveksiyon fırında hava sirkülasyon fanlarının hava kütlesini hareket
ettirmesi ile.
Camın uygun şekilde ısıtılmasından sonra temper özelliğini kazanması için
uygun hızla soğutulması da gereklidir.
Eğer temperlenmiş camı tekrar temperler isek, bu sefer cam fırına girerken
üzerinde gerilim barındırdığı için fırına girdikten sonra yüzeyler geçiş
sıcaklığına ulaştığında plastik deformasyon başlarken camın merkezinde
hala çekme gerilimi olduğu için camı sıkıştırmaya çalışır ve boyunda ufalma
olur. 1000mm olarak fırına verdiğimiz cam 1mm kadar küçük çıkabilir.
12
Cam ısınırken yüzeyler önce merkez sonra ısınır. Ama şekilde görüldüğü gibi
camın alt yüzeyi ilave olarak seramik merdanelerin teması ile de ısındığı için
üst yüzeye göre daha hızlı ısınacak ve çekme gerilimi üst yüzeye göre daha
fazla olacağı için cam alttaki şekilde görüldüğü gibi bombe yaparak
düzgünlüğünü yitirecektir.
Bunun önüne geçmek için camın üst yüzeyine etki eden ısıyı artırmak
gerekecektir. Bunu başarmak için basınçlı hava aspiratörleri kullanılır. Ama
hava ısındıkça hafiflediği için (25 °C de hava 1.2 kg/m³ iken 700°C’de
0,3kg/m³ ‘tür) aspiratörlerle hareket ettirilen ve cam yüzeyine üflenen hava
hemen ısı kaybedecek ve yeniden sıcak fırın havası ile tazelenmesi
gerekecektir. Full Force Convection bir fırında ise cam yüzeyine çarpan hava
camın ağırlığından 8 kat ağırdır ve bu basıncı sağlayacak fanlar aracılığıyla
üflenmektedir
Camın neden fırın içinde hareket ederken dümdüz olmasını istiyoruz? Eğer
figürde görüldüğü gibi bombe yaparsa, merdaneler üzerindeki hareketi
sırasında noktasal temas etmeye başlar ve camın ağırlığı ile oluşturduğu
baskı camın alt yüzeyinde deforomasyona ve kalıcı izlere sebep olur. Bu
problem genellikle fırın içinde ısınmaya direnç gösteren kaplamalı yüzeylere
sahip (reflekteler, low-e camlar gibi) camlarda sonradan giderilemeyen ve
fire oranını artıran hatalara neden olur.
İnce camları temperlemek çok daha zordur. Bunun nedeni camın merkezi ile
yüzeyleri arasında az mesafe olduğu için kalın camlara göre merkez çok
daha çabuk ısı kaybeder. Bu yüzden kalın camlara göre ince camları
soğuturken çok daha hızlı soğuk hava üflemek gerekir.
Geçiş sıcaklığı üzerinde ısınmış bir cam quench’e girdiğinde ani ve yüksek
basınçta hava ile soğutulunca yüzeylerde sıkıştırma, sonra soğuyan
merkezde ise çekme gerilimi oluşur.
Katman kalınlığı
Sıkıştırma
Çekme
Sıkıştırma
Sıkıştırma katmanı
Nötr bölge
Maksimum çekme
Nötr bölge
Sıkıştırma katmanı
15
TEMPERLİ CAMIN KIRILMASI
TS EN 12150-1 “Termal olarak temperlenmiş soda kireç silikat emniyet
camı” standardına göre camın kırılma testi aşağıdaki şekilde yapılır ve
değerlendirilir.
Şekil 15. Kırma testi için vurma noktası (uzun kenarın ortasından 13mm içeri)
potasyum
iyonları
sodyum
iyonları
Kimyasal temper
Yarı temperli cam daha düşük çekme gerilim olan cam demektir. Bu ise
normal temperli cama göre daha düşük quench üfleme basıncı ile sağlanır.
Genellikle normal üfleme basıncının %20’si kadar bir üfleme basıncı ile yarı
temper sağlanabilir.
Aşağıdaki grafikte normal tempere göre yarı temper ve süper temper için
gerekli üfleme basıncı oranları verilmiştir.
Madem ısınınca camı kırıyor, neden temper sırasında bir şey olmuyor?
NiS’in 2 hali var. Sıcak Alfa Fazı ve 380°C altında Soğuk Beta Fazı. Cam
üretilirken Sıcak Alfa Fazında oluşan NiS, tavlama fırınında yavaş ve
kontrollü soğuma yüzünden Beta fazına kolayca dönüşüyor.
Tempere girdiğinde ise ısınınca Alfa fazına tekrar geçen NiS, Quench’te ani
soğutma sırasında henüz Beta Fazına dönüşemeden Alfa Fazında
hapsoluyor. Ama bu malzeme uzun süre Alfa Fazında kalamıyor ve tekrar
soğuk Beta Fazına dönmek istiyor. Bu dönüşüm sırasında boyutları %2-4
arası büyüyor ve bu genleşme sırasında temperli camın içinde mikro
çatlaklara yol açıp camın kırılmasına neden oluyor.
Bu nedenle kırılma her an olabilir, saatler, günler, aylar hatta yıllar içinde
olabilir ama mutlaka olur.
20
Şekil 23. Nikel sülfit yüzünden kırılan cam. (8 şeklinde kırık başlangıcı)
21
TEMPERLİ CAMDA DİSTORSİYON (KAMBURLUK, MERDANE DALGASI,
UÇ KENAR KIVRILMASI)
Sistem mekanik olarak doğru ayarlandı ise, bütün ısıtma elemanları ve
aspiraörler, fanlar doğru çalışıyorsa cam yüzeyinde görülecek her türlü
distorsiyon camın ısıtma veya soğutmasında harici zorlamalara maruz
kaldığı içindir. Çünkü iyi ısıtılmış ve soğutulmuş bir cam normal olarak
dümdüz çıkar. Tek istisna merdane dalgası ve uç kenar kıvrılmasıdır.
Merdane dalgası
(maximum 0,08mm olmalı)
22
Şekil 26. Merdane dalgasının neden olduğu görsel bozukluk
Her iki hata için de cam ne kadar sıcak ise hata olma riski o kadar fazladır.
Çünkü cam o kadar yumuşaktır ve kolayca şekil bozukluna uğrar.
Genel Kamburluk
Eşit olmayan ısıtmanın etkileri (üstten alta)
Yani kamburlukta çukur olan yüzeye daha fazla hava üflemeli, veya o
yüzeye nozulları daha fazla yaklaştırmalıdır.
Genel Kamburluk için standartlara göre izin verilen oran %0,3 ‘tür. Yani
1000mm camda olabilecek maksimum kamburluk 3mm’dir.
Üfleme bölgesi
25
DÜZENSİZ KAMBURLUK
Sadece büyük ölçüdeki camlarda görülür. Cam inceldikçe (3-4 mm) ve şekli
kareye yaklaştıkça (en boy oranı 1’e yaklaştıkça) bu problem daha da
kötüleşir. Cam uzun ve ince ise böyle bir problem görülmez.
Camın her yerinin eşit ısıtılamaması nedeniyle oluşur. Aşağıdaki şekilde iki
farklı kamburluk için örnek verilmiştir.
Kamburluk (Düzensiz)
Eşit olmayan ısıtmanın etkileri ( Sadece çok büyük ölçüde camlarda görülür)
26
DELİKLER
Camın üzerinde delik olması ısıtma sırasında sorun yaratabilir.Deliklerin iç
kenarları ısıyı soğuracağı için çevresini saran cam kütlesinden daha fazla
genleşir. Bunun zararı nedir? Eğer kenara yakın bir delik varsa aralarında
bir çekme gerilimi oluşacak, ve delik kenarında küçük çatlaklar varsa camın
kırılmasına ya da çatlamasına yol açacaktır. Bu yüzden delik kenarlarının
çapaksız olması, eğer mümkünse havşalı olması soğutmada muhtemel
kırılmalı azaltacaktır.
Şekil 33
Şekil 34
27
SONUÇ
28
...
Ansızca Köyü Hıdırcıbağlar Mevkii No:366 Kemalpaşa – İzmir
Tel:0 232 878 21 21 • Fax : 0 232 878 98 48
www.cammerkezi.com