2vwo h3 Water Antwoorden Aardrijkskunde

HOOFDSTUK 3 WATER: SOMS TE VEEL, VAAK TE WEINIG
Introductie Geen water: dorst maar ook honger 70

Vaardigheden 72
Wereld
3.1 Water in beweging 74
3.2 Water in balans 76
3.3 Soms te veel 78
3.4 Vaak te weinig 80
Herhaling Wereld 82
Verdieping Wereld 84
Bangladesh en de Verenigde Staten

Steeds natter en steeds droger 86
Ruimte voor de rivieren en slimmer en zuiniger 88
Nederland
3.5 De zee klopt op de voordeur 90
3.6 De rivieren kloppen op de achterdeur 92
3.7 Watervervuiling? 94
Herhaling Nederland 96
Verdieping Nederland 98
Mijn omgeving/Mijn wereld 100

Samenvatting en begrippen 102
Introductie: Geen water: dorst maar ook honger

1 2
Bekijk de openingsfoto en lees het introtekstje. a Waarom leven volgens jou veel mensen in gebieden die
a Waar gaat dit hoofdstuk over? regelmatig onder water lopen?
Water: soms te veel, vaak te weinig. Eigen antwoord, bijvoorbeeld: Het zijn vaak
b Is op de openingsfoto vooral sprake van het eerste deel van vruchtbare gebieden, arme mensen hebben vaak
de titel van dit hoofdstuk of juist van het tweede deel van de geen andere mogelijkheden.
titel? Licht je antwoord kort toe.
Vooral van het tweede deel Je ziet mensen water
b Wat zou jij doen als je meerderjarig wordt en in zo’n gebied
halen uit een drooggevallen rivierbedding. opgegroeid bent?
c Bekijk de tabel. Maak de juiste combinaties van letters en
Eigen antwoord.
cijfers.
A cirkel in openingsfoto 1 dorpen onder water

B cirkeldiagram 2 bereikbaarheid
c Is de kans op zo’n overstroming groot in het gebied waar je
C foto waterput 3 hoe langer de droogte,
nu woont? Licht je antwoord toe.
des te dieper het water
D foto rampgebied 4 overstromingen of Eigen antwoord, bijvoorbeeld: Nee, want ik woon
droogte in Hoog-Nederland. Ja, want de zee komt steeds
A-4, B-2, C-3, D-1. hoger voor de kust te staan.
© Noordhoff Uitgevers bv
HOOFDSTUK 3 WATER: SOMS TE VEEL, VAAK TE WEINIG 65 71
3 b In paragraaf 3.5 tot en met 3.7 gaat het over water in

Nederland. Past bij Nederland vooral een ‘teveel’ aan water
Een teveel of een tekort aan water kan tot problemen leiden. of vooral een ‘tekort’ aan water? Licht je antwoord toe.
a Wat weet jij zonder de andere paragrafen te bekijken nu al
van die problemen? Hieronder zie je een woordweb dat voor
Vooral een ‘teveel’ aan water’, want we moeten ons
een deel is ingevuld. Maak het woordweb af. beschermen tegen overstromingen van de zee en
de grote rivieren.
Woordweb water FIGUUR 1
5
Eigen antwoord.
Eigen antwoord.
Eigen antwoord.
In dit hoofdstuk wordt een aantal begrippen besproken. Mis-
schien ken je er nu al een aantal. Bekijk de tabel hieronder.
soms te veel! Eigen antwoord.
Maak de juiste combinaties van letters en cijfers.
A polder 1 verhoogde afvoer van de rivier

Water Eigen antwoord.
B gletsjer 2 een gebied waarbinnen mensen
Eigen antwoord. de hoogte van de grondwaterstand
regelen
Eigen antwoord.
C fossiel water 3 waterhoudende laag in de diepe
Eigen antwoord. ondergrond
vaak te weinig! D bodemdaling 4 groot traag bewegend ijspakket
Eigen antwoord. Eigen antwoord. in de bergen dat ontstaat door
opeenhoping van sneeuw
b Welk deel van de ondertitel ‘soms te veel, vaak te weinig’ E aquifer 5 water in de grond dat stamt uit
lijkt jou het meest interessant en waarom? eerdere tijden
F piekafvoer 6 daling van het grondoppervlak
Eigen antwoord.
A-2, B-4, C-5, D-6, E-3, F-1.
Bekijk de tabel die bij deze opdracht hoort. In dit hoofdstuk zie
je foto’s, tekeningen en kaarten van waterproblemen overal in 6
de wereld. Hieronder staan zes beschrijvingen. a Noteer de letters van de juiste uitspraken aan de hand van
c Maak de juiste combinaties van letters en cijfers. Ieder item de tekst en de bronnen van de introductieparagraaf.
mag maar één keer gebruikt worden. A Bron 4 is een beeld van een vluchtelingenkamp in
Somaliland.
A bron 5 1 een foto die een teveel aan water B De misoogsten in de Hoorn van Afrika zijn het gevolg van
toont
aanhoudende droogte.
B bron 6 2 een land uit de landenvergelijking C In bron 3 zie je het winkeltje van Ahmed in Nederland.
dat vaak overstroomt D In bron 2 wachten de mensen op de voedseldistributie
C bron 12 3 een tekening van de verschillende door een Duitse hulporganisatie.
vormen van irrigatie E Je kunt beter naar andere gebieden trekken dan op hulp
D Bangladesh 4 een tekening van de kringlopen van wachten.
het water
E bron 15 5 een kaart van de chemische
B, E.
kwaliteit van het water b Wat hoort in de onderstaande rijtjes niet thuis? Kies het
F bron 34 6 een foto die een tekort aan water juiste antwoord.
toont
1 naar de provincie Mudug – weg uit de provincie Mudug –
93 600 klimaatvluchtelingen
A-4, B-6, C-1, D-2, E-3, F-5.
2 het kappen van bomen – het planten van bomen –
4 regenwater vasthouden
a Noteer de namen van de twee landen die vergeleken 3 grootste voedselschaarste in Laag-Shabelle – binnenland –
worden in dit hoofdstuk. Zet erachter of daar een 'teveel' of aan de kust
een 'tekort' aan water is. 4 familie van Awil – Jemen – nomaden
1 Bangladesh: teveel.
2 Het zuidwesten van de Verenigde Staten: tekort.
72 VAARDIGHEDEN
Werken met EduGIS

KAARTVAARDIGHEDEN 3
In hoofdstuk 1 heb je het al even gebruikt, maar je gaat nu Je hebt bij opdracht 1 en 2 op een eenvoudige manier ken-
echt kennismaken met EduGIS. Dat is een computersysteem nisgemaakt met een aantal mogelijkheden van geografische
waarmee je digitale kaarten kunt bekijken, maken en combi- informatiesystemen. Voor de volgende opdrachten over water
neren. De eerste drie letters van EduGIS staan voor educatie, en overstromingsrisico’s heb je die vaardigheden nodig.
dit is een ander woord voor onderwijs. De laatste drie letters a Ga wederom naar www.edugis.nl/project/kennismaking-met-
(GIS) staan voor Geografische Informatie Systemen. Een edugis/ en klik eventueel alle kaarten in de legenda van de
voorbeeld van zo’n systeem is de routeplanner in de auto of vorige opdrachten weg. Controleer of bij de achtergrondlagen
op je mobiel. Een programma als TomTom wordt ook wel een de kaartlaag ‘OpenStreetMap’ aangevinkt is.
navigatieprogramma genoemd. Maar met GIS kun je veel meer Vul nu opnieuw je adres of postcode in het zoekvenstertje in
dan alleen navigeren. Met EduGIS leer je hoe geografische en klik op ‘Zoek’ of ‘Enter’.
informatiesystemen werken en wat je ermee kunt doen. Het
gebruik van GIS neemt op allerlei terreinen en in veel beroe- Ga naar de categorie ‘Landschap, grond en bodem’ en
pen stormenderhand toe. Het is belangrijk dat je als moderne klik door naar de kaartlaag ‘Hoogte (AHN)’. Het Actueel
burger hiermee enigszins vertrouwd raakt. Hoogtebestand Nederland (AHN) is een bestand met voor heel
De website van EduGIS biedt de mogelijkheid om verschil- Nederland gedetailleerde en precieze hoogtegegevens. Een
lende kaarten van Nederland over elkaar heen te leggen en digitale hoogtekaart, als het ware. Voor heel Nederland is van
deze zo met elkaar te vergelijken. Het is ook mogelijk om op elke vierkante meter bekend wat de hoogte is.
die kaarten in of uit te zoomen waardoor je gemakkelijker een Schuif op de balk ‘ondoorzichtigheid’ totdat de markering
gebied kunt onderzoeken dan met gewone kaarten. van jouw huis / postcode weer zichtbaar wordt. Ga nu op
de markering van jouw huis / postcode staan en klik met je
1 rechtermuisknop.
Ga naar de website van www.edugis.nl. Klik door naar b Wat is de hoogte van jouw huis / postcode?
‘Lesmateriaal – Alle modules’. Selecteer nu de lesmodule Eigen antwoord.
‘Kennismaking EduGIS’ (figuur 2).
a Ga naar:
• ‘Lesmateriaal (pdf)’ als je op een iPad werkt.
4
Ga nu naar de categorie ‘Water (hydrografie)’ en zet de kaart-
• ‘Lesmateriaal naast de kaart’ als je op een computer of
laag ‘Overstromingsrisico bij de huidige zeespiegel’ aan. Zoom
een laptop werkt.
een paar keer in en uit om te kijken of delen van Nederland
Doorloop nu deze module en geef antwoord op onderstaande
overstromen.
vragen.
Stel dat alle zee- en rivierdijken in Nederland het zouden
b Wat is volgens de meetlat van EduGIS de afstand per fiets
begeven.
van jouw woning naar jouw school?
a Loopt jouw woning / postcode dan gevaar om onder water
Eigen antwoord. te lopen?
c In welke periode is jullie woning gebouwd? Eigen antwoord.
Eigen antwoord. b Indien jouw antwoord op vraag a ’ja’ is, ga dan door met
d In welk jaar is jullie woning gebouwd? vraag c.
Hoeveel kilometer ligt jouw woning / postcode verwijderd
Eigen antwoord. van het dichtstbijzijnde gebied dat onder die omstan-
digheden wel onder water loopt? Tip: gebruik de meetlat
2 van EduGIS en zoom eventueel in en uit.
a Wat is het gemiddeld inkomen van jouw buurt?
Eigen antwoord.
Eigen antwoord. c Hoeveel kilometer ligt jouw woning / postcode
b Test je ogen. Op hoeveel procent moet jij de knop verwijderd van het dichtstbijzijnde gebied dat onder die
‘ondoorzichtigheid’ instellen voordat jij weer dingen op de omstandigheden niet onder water loopt? Tip: gebruik de
onderliggende topografische kaart kunt aflezen? meetlat van EduGIS en zoom eventueel in en uit.
Eigen antwoord. Eigen antwoord.
c Hoe is het gemiddeld inkomen van jouw buurt vergeleken d Is het overstromingsrisico in vraag b of c vooral te wijten
met dat van de omliggende buurten? aan de zee of vooral aan één van de grote rivieren?
Eigen antwoord. Eigen antwoord.
HOOFDSTUK 3 WATER: SOMS TE VEEL, VAAK TE WEINIG 73
5
c Beredeneer nu zelf welke kaartlaag je het beste kunt in- of
uitschakelen voor de volgende vragen.
Bij de rubriek ‘Kaartlagen’ zie je kaartlagen van verschillende Wat is bij een overstroming van deze provincie de geschatte
zeespiegelstijgingen staan. schade per dijkring (BG) in 2040 bij de huidige zeespiegel?
Zet nu in de categorie ‘Overstromingsrisico’ de kaartlaag ‘80
cm zeespiegelstijging (BG)’ aan. De term BG betekent ‘bij
Meer dan 50.000 miljoen euro.
dezelfde (dijk)bescherming als nu’. d Waarom heeft het centrum van Nunspeet (Spoorlaan) op
a Verandert de situatie in jouw postcodegebied nu sterk deze overstromingskaart geen legendakleur gekregen?
ten opzichte van je eerdere antwoorden bij opdracht 4? Bewijs je antwoord aan de hand van een gegeven op een
Licht je antwoord toe. Tip: speel met de schuif op de balk kaartlaag die je al een keer gebruikt hebt.
‘ondoorzichtigheid’.
Het centrum van Nunspeet ligt op ruim 14
Eigen antwoord. Voorbeeld van een mogelijk meter hoogte (kaartlaag ‘Hoogte (AHN)’). Dit is
antwoord: Ja, eerst stond mijn woning nog te hoog om te overstromen, dus is er ook geen
twintig kilometer van het overstroomde gebied af, overstromingsschade.
nu nog maar twee kilometer.
b Welke provincie verdwijnt bij deze zeespiegelstijging bijna

volledig onder minstens drie meter water?
Flevoland.
Kennismaking met EduGIS FIGUUR 2
74 WERELD Verkorte leerroute 1 - 2 - 4 - 6
3.1 Water in beweging

c Beoordeel de stellingen en noteer het juiste antwoord.
Lees de paragraaf en maak daarna de opdrachten.
I Het meeste onbereikbare water in of op de aarde zit in de
aardmantel.
1 II Het meeste onbereikbare zoete water zit vast in ijs.
Bekijk bron 5. Eén procent van het water op aarde is voortdu- A I is juist, II is onjuist.
rend onderweg. Daar zorgt de waterkringloop voor. B I is onjuist, II is juist.
a Noteer de nummers voor de volgende begrippen en C Beide zijn juist.
omschrijvingen in de juiste volgorde. Zoek de begrippen D Beide zijn onjuist.
eventueel in je leerstof via het register op.
C
1 korte kringloop
3
2 verdamping
3 neerslag
4 condensatie Lees de onderstaande omschrijvingen. Noteer vervolgens de
5 aanlandige wind letters van de juiste omschrijvingen.
6 stijgende lucht A De hoeveelheid water in de kringloop blijft altijd gelijk.
7 afvoer door rivier B Door het smelten van het ijs op de Noordpool zal de
zeespiegel niet veel stijgen.
2 – 6 – 4 – 1 – 5 – 3 – 7. C Door het smelten van het ijs op de Noordpool zal het
In figuur 3 is een deel van de korte kringloop niet afgebeeld. zeewater zouter worden.
Er ontbreekt namelijk een pijl die een grote hoeveelheid water D Het ongezuiverd lozen van afvalwater is een gevaar voor de
vertegenwoordigt. volksgezondheid.
b Welke pijl is dat? E Op de Noordpool ligt meer landijs dan op de Zuidpool.
De pijl die de neerslag in zee en oceanen aangeeft. F Wereldwijd wordt inmiddels 80 procent van het door de
mens gebruikte water gezuiverd.
A, B, D.
2 4
Bekijk bron 7 en figuur 4. In figuur 4 zie je twee cirkeldiagram-
men over de verdeling van het water op aarde. De foto van bron 6 is genomen in Maharashtra in 2016.
a Welke titels horen bij de letters A en B? Noteer deze onder a In welk land en in welk kaartvak ligt Maharashtra?
de cirkeldiagrammen. India, kaartvak J6.
b Welke omschrijvingen horen bij de legendavakjes 1 tot en
Bekijk in de atlas de kaart De aarde – Jaarlijkse neerslag.
met 4? Noteer ze achter de cijfers.
b Hoeveel neerslag valt er volgens deze kaart gemiddeld per
jaar in Maharashtra?
500-1000 mm per jaar.
Waterkringloop bergmeer FIGUUR 3
c Past de foto van bron 6 uit 2016 bij deze neerslag? Licht je
antwoord toe.
6 Leerdoelen
a Leg het verschil uit tussen de korte en de lange kringloop
Nee, op de foto kun je zien dat het erg droog is, de van het water.
waterput is bijna leeg. Bij de korte kringloop valt de neerslag niet op het
land, het valt meteen terug in zee.
5 b Geef twee voorbeelden die duidelijk maken dat veel water
Wat is in de tekst en in de bronnen van paragraaf 3.1 het
ongeschikt of onbereikbaar is voor de mens.
tegenovergestelde van:
A begroeid 1 De mens is aangewezen op zoet water, dat is
B gletsjerrivier maar 2,5 procent van al het water op aarde.
C groeiseizoen
2 Veel zoet water zit vast in landijs of valt in
D grondwater
E nat gebied onbewoonde gebieden.
F zoet water
c Leg uit dat een gebied toch een tekort aan water kan
A braak, B regenrivier, C winterslaap, D oppervlakte- hebben terwijl er jaarlijks veel meer neerslag valt dan in
een gebied dat geen last heeft van droogte.
water, E droog gebied, F zout water.
Als bijna alle neerslag in het eerste gebied in de winter
Noteer de ontbrekende delen.
valt, kun je ’s zomers toch last hebben van droogte.
d Welke bron van zoet water wordt door de mens wereldwijd
1 In Nederland is de benaming ‘water voor huishoudelijk
nog onvoldoende benut?
gebruik’ een betere benaming dan‘drinkwater’, omdat …
Afvalwater wordt onvoldoende gezuiverd en
we drinkwater meer gebruiken om te douchen of
hergebruikt.
het toilet te spoelen dan om te drinken.
e Zou jij het water dat de mensen in bron 7 verzamelen,
opdrinken als het jou aangeboden werd? Licht je antwoord toe.
2 Het water in de rivieren in Nederland staat ‘s winters hoger Bijvoorbeeld: Ja, als ik helemaal uitgedroogd ben
dan in de zomer, omdat …
en er is geen ander drinkwater. Nee, want een
het in de winter koud is, dus er verdampt minder
Nederlander wordt er gegarandeerd doodziek van.
water.
3 Bovendien liggen veel akkers braak, zodat … › Meer oefenen? Ga naar bladzijde 82.
› Extra uitdaging? Ga naar bladzijde 84.
veel water ‘ongebruikt’ in de rivier komt.
De verdeling van het water op aarde FIGUUR 4

De verdeling van het water op aarde
31%
69%
97,5%
A verdeling van al het aanwezige B verdeling van het zoete water

water op aarde op aarde
1 zoet water 3 water aanwezig in de vorm van ijs
2 zout water 4 water aanwezig in vloeibare vorm
3.2 Water in balans

Lees de paragraaf en maak daarna de opdrachten. 3
a Hieronder zie je rijtjes met woorden. Kies het woord of
1 zinsdeel dat niet in het rijtje thuishoort.
Uit de hogere delen van Europa worden zowel bovengronds 1 geringe nuttige neerslag – hoge verdampingsgraad –
(via rivieren en beken) als ondergronds (via het grondwater) dichte bebossing
grote hoeveelheden water afgevoerd. 2 halfwoestijn – Zweden – lage verdampingsgraad
Bekijk bron 8 en 9. Neem de volgende zinnen over en maak ze 3 verdamping – verbruik van water – aanvoer rivieren
aardrijkskundig kloppend. 4 riolering – infiltratie – ontbossing
A Een waterbalans is een overzicht waarop … 5 fossiel water – rivieren – aquifer
6 virtueel water – fossiel water – water dat infiltreert
je kunt zien hoeveel water een gebied binnenkomt
Bekijk in bron 10 de aquifer.
en hoeveel eruit gaat. b Onder welke twee voorwaarden kan zich een dergelijke
B Een gebied kan op drie manieren aan water komen, ondergrondse watervoorraad vormen? Noteer de letters.
namelijk via … A ondoorlatende laag in de ondergrond met eronder een
1 nuttige neerslag. poreuze laag
B voldoende neerslag
2 water vanuit andere gebieden. C poreuze laag in de ondergrond met eronder een tweede
3 aanvoer van water uit andere tijdvakken. poreuze laag
D poreuze laag in de ondergrond met eronder een ondoor-
C Er stroomt zoveel grondwater naar Nederland, omdat …
latende laag
Nederland aan de rand van het continent ligt en er E voldoende nuttige neerslag
daardoor veel grondwater toestroomt vanuit de F ondoorlatende laag in de ondergrond met eronder een
tweede ondoorlatende laag
hogere delen van Europa. G aanvoer van virtueel water
D Er zit in Nederland een verschil in de aanvoer van
D en E.
rivierwater en de afvoer van rivierwater, omdat …
Bekijk figuur 5.
een deel van de neerslag die in Nederland valt via de c Voorspel waar de waterputten het eerst droog zullen
rivieren wordt afgevoerd. vallen: in het binnenland van Sumatra (Indonesië) of in het
binnenland van Zuidwest-Australië. Licht je keuze toe.
2 Waarschijnlijk het eerst in Zuidwest-Australië,
Bekijk bron 9 en 10.
want daar wordt het aan de grond onttrokken
a In de leerstof kun je lezen dat in de Libische woestijn grote
voorraden fossiel water aanwezig zijn. Hoe heet zo’n laag in water het minst aangevuld.
de aardkorst die water bevat uit een ander tijdvak? Vergelijk in figuur 5 Bangladesh met Spanje.
Een aquifer. d Welk land doet er goed aan om virtueel water in te voeren?
Licht je antwoord toe.
b Beoordeel onderstaande stellingen en noteer het juiste
antwoord. Spanje heeft (te) weinig water en daarom is het
I De landbouw in de omgeving van de Salton Sea beschikt slim om goederen te importeren waarvoor bij de
over voldoende nuttige neerslag.
II Als je alleen je vernieuwbare voorraad water gebruikt,
productie veel water nodig is. Spanje kan zelf beter
doe je aan duurzaam waterbeheer. ‘waterarme’ goederen produceren.
A I is juist, II is onjuist.
B I is onjuist, II is juist.
C Beide zijn juist.
4
Bekijk figuur 6. Onderstaande toelichting op deze figuur klopt
D Beide zijn onjuist. niet. Zet de nummers van de zinnen (of delen van zinnen) in de
B. juiste volgorde van tijd en dus van oorzaak en gevolg.
1 In het dorp is het gebruik van drinkwater en de aanvoer van
c In de bergen ten oosten van de Salton Sea slingert een
grondwater …
groen lint. Verklaar dit groene lint.
2 Het grondwater onder de stad is vervuild en onbruikbaar
Het zijn de begroeide oevers van een rivier die hier geworden.
door de bergen stroomt. 3 in evenwicht
4 In de tweede tekening is het dorp uitgegroeid tot een stad. b Waarom kiest men bij dit project voor pijpleidingen en niet
5 De stad moet daarom zijn drinkwater uit de wijde omgeving voor irrigatiekanalen?
aanvoeren.
Bij een woestijnklimaat verdampt anders teveel
6 Daarom wordt drinkwater steeds duurder.
water uit de irrigatiekanalen.
1 – 3 – 4 – 2 – 5 – 6.
FIGUUR 5
6 Leerdoelen
a Leg uit waarom bron 8 een tekening is van de waterbalans
van Nederland. Ga daarbij in op het begrip waterbalans.
Het is een waterbalans, omdat het een overzicht

is van wat er aan water Nederland binnenkomt en
waar dat water blijft/naartoe gaat.
Grondwater en water in aquifers, mate waarin
b Is in bron 8 het begrip nuttige neerslag ‘apart’ ingetekend?

onttrokken water weer wordt aangevuld
hoog gemiddeld laag
5 Nee, niet apart. De nuttige neerslag is het water

Bekijk in de atlas de kaarten van Midden-Oosten – Irrigatie. wat overblijft na verdamping van een deel van de
a Geef de oorzaak voor het verschil in oppervlakte geïrrigeerd
cultuurgebied tussen Libië en Egypte.
neerslag.
Libië heeft geen aanvoer van rivierwater uit andere
c Leg uit wat figuur 6 probeert duidelijk te maken.
gebieden. Egypte heeft de Nijl.
Lees nu onderstaande tekstbron.
Figuur 6 is een schematische weergave van hoe de
waterproblematiek toeneemt naarmate een dorp
In 1953 werden in de Libische woestijn bij het zoeken naar uitgroeit tot een stad.
aardolie grote hoeveelheden fossiel zoet water gevonden in
ondergrondse gesteentelagen. Er werd een plan gemaakt
om dit water te winnen. Dit plan heet het Great Man-Made
› Meer oefenen? Ga naar bladzijde 82.
River Project. De uitvoering van het project ging van start
in 1984. Het water wordt nu vooral gebruikt als drinkwater
voor de bevolking in de noordelijke kuststrook. Het is de
bedoeling dat een ander deel zal worden gebruikt als ir-
rigatiewater voor de landbouw.
Dorp groeit uit tot stad. FIGUUR 6
bodemwater grondwater drinkwater beweging grondwater vervuild grondwater
78 WERELD Verkorte leerroute 1 - 4 - 7
3.3 Soms te veel

Lees de paragraaf en maak daarna de opdrachten. 3
Bekijk bron 12 en GB 143/GB 149.
1 a In welk kaartvak ligt Sukkur?
Bekijk bron 11. Het overstromingsrisico is niet in elk gebied Kaartvak H4 / H4.
even groot.
b Beoordeel onderstaande stellingen aan de hand van GB 143/
a Noteer de juiste combinaties van letters en cijfers.
GB 149 en de kaart Zuid-Azië – Klimaat. Noteer de juiste
A delta’s 1 geen sponswerking natuur antwoorden.
A Aan de zuidkant van de Himalaya valt het smelten van de
B gebieden met bodem 2 dreiging voor een
daling overstroming, soms door de sneeuw samen met hevige regenval.
zee, soms door een rivier B De oorzaak van de overstroming is de verstening van
Sukkur.
C gebieden aan de voet van 3 al het water verdwijnt in
C Het water van de Indus komt vooral uit de Himalaya.
een gebergte met een het riool en stroomt direct
ondoordringbare bodem naar de rivier D Het water van de overstroming in bron 12 is zeewater.
E Sukkur ligt in een gebied waar jaarlijks maar weinig
D gebieden op de route van 4 oppompen grondwater
neerslag valt.
tropische orkanen
F Sukkur ligt in een riviervlakte.
E gebieden die door 5 te kleine beddingen om een
stedelijke bebouwing piekafvoer op te vangen A, C, E, F.
verstenen
Pakistan wordt jaarlijks getroffen door overstromingen.
F gebieden met ontbossing 6 water waait tegen de kust c Waarom neemt Pakistan te weinig maatregelen op lange
stroomopwaarts omhoog en hevige regenval termijn tegen dit soort overstromingen?
A-2, B-4, C-5, D-6, E-3, F-1. Het land heeft te weinig geld om alle maatregelen
b Welk risicogebied voor overstromingen is in de tabel bij te treffen die nodig zijn om overstromingen te
opdracht a niet aan bod gekomen? voorkomen.
Gebieden waar het afsmelten van de sneeuw d Welk bewijs levert de foto van bron 12 voor de bewering dat
samenvalt met hevige regenval in de zomer. de piekafvoer vergroot is door ontbossing stroomopwaarts?
De kleur van het water verraadt dat het modderig
2 is van het weggespoelde bodemmateriaal.
Het klimaatbureau van de VN gaat ervan uit dat de opwarming
van de aarde allerlei gevolgen zal hebben. Noteer de juiste
4
gevolgen.
A bredere stranden
B een toename van zware stormen Je kunt je tegen overstromingen beschermen met maatrege-
C groei van ijskappen en gletsjers len op ‘korte termijn’ en met maatregelen op ‘lange termijn’.
D meer aflandige wind Geef in de tabel hiernaast aan of een maatregel behoort tot
E minder neerslag in de vorm van motregen maatregelen op de ‘korte termijn’ of op de ‘lange termijn’.
F minder verdamping
B, E.
Wateroverlast in juni 2013 FIGUUR 7
Maatregel Kort Lang

Overstromingen van de Elbe FIGUUR 8
bouwverboden in risicogebieden x
de opwarming van de aarde beperken x
het bouwen van dijken x Hamburg
Elb
het oefenen van een evacuatie x e
DUITSLAND
Elbe
het verwijderen van dijken dicht bij de
x
Ha
lengte: 1165 km Berlijn Evacuatie van alle
ve l
bedding 16 000 inwoners uit
aantal zijrivieren: ca. 50 industriestad Bitterfeld
voorraden drinkwater, voedsel en Magdeburg
medicijnen aanleggen
x bron:
Reuzengebergte,
aan de rivier de Mulde
re
Sp
Dessau
Noord-Tsjechië e
Bitterfeld
Torgau
hoogteverschil
Mu
5 tussen bron en e
lde
Saal
monding:
1384 m Dresden
Bekijk figuur 7. In Duitsland viel in 2013 veel neerslag. Voor
stroomgebied: Terezín
Duitsland was dat uitzonderlijk, voor een land als Cuba een 148 268 km2
Melník
be
Eger unka El
regelmatig terugkerende situatie. scheepvaart:
ero Praag
vanaf Melník (Tsjechië) B
a Noem de belangrijkste oorzaak waarom Cuba jaarlijks – bevaarbaar voor TSJECHIË
vanaf begin juni tot half november – kans loopt om getroffen rivierschepen M
oldau
te worden door overstromingen. Tip: bekijk het kaartblad 0 100 km
over ‘natuurrampen’.
Cuba ligt op de route van tropische orkanen. Stad Waterstanden Elbe om 16.00 uur (cm)
10-8 (za) 11-8 (zo) 13-8 (di) 16-8 (vr)
Hieronder staan vijf zinnen uit krantenartikelen over die over-
Dresden 448 558 665 870
stromingen in Cuba en Duitsland.
Torgau 326 517 637 850
b Welke twee hebben op Duitsland betrekking?
Dessau 193 305 438 640
A ‘Als gevolg van de hevige neerslag stond het verkeer op
Magdeburg 145 185 321 425
de autosnelwegen stil.’
D ‘Voor het eerst in jaren kon op veel plaatsen de riolering
de waterhoeveelheden niet aan, waardoor vuil en afval
zich mengden met wegstromend regenwater.’
7 Leerdoelen
In deze paragraaf hebben we zeven soorten gebieden bespro-
C ‘Veel mensen zijn gedood door rondvliegend materiaal.’ ken met een groot overstromingsrisico.
D ‘Het beschikbaar komen van schoon drinkwater heeft nu a Welke drie soorten gebieden lopen een overstromingsrisico
hoge prioriteit.’ dat vooral te wijten is aan de mens?
A en B. Gebieden met stroomopwaarts ontbossing,
gebieden die verstenen en gebieden met
6 bodemdaling door het oppompen van grondwater.
Bekijk figuur 8 en gebruik zo nodig de atlas.
a In welk land en in welk gebergte ontspringt de Elbe? b Waarom neemt het aantal overstromingen wereldwijd toe?
In Tsjechië, in het Reuzengebergte. Door de opwarming van de aarde.
b Welke uitspraken over figuur 8 zijn juist? Noteer de letters. c Kies het juiste antwoord. In arme / rijke landen sterven
A De Elbe is stroomopwaarts van Melnik onbevaarbaar. bij overstromingen vaak meer mensen aan de indirecte
B De Elbe telt in Duitsland circa 50 zijrivieren. gevolgen ervan dan door verdrinking.
C In Dresden staat op dinsdag de 13e het water 665 cm Stel dat je in het kabinet van een land zit en dat er door een
boven de zeespiegel. economische crisis drastisch bezuinigd moet worden.
D In het stroomgebied van de Elbe is al een noodmaatregel d Welke maatregel op korte termijn om overstromingsrisico’s
getroffen. te verkleinen zou jij als eerste schrappen en waarom?
E In Magdeburg staat minder water in de Elbe dan in Dresden.
Eigen antwoord.
A, D.
c Uit welke richting komen in deze periode de stuwingsregens
in het Ertsgebergte?
Het noordwesten.
3.4 Vaak te weinig

LEES DE pARAGRAAF EN MAAK DAARNA DE OpDRAcHTEN. Rivieren in West-Afrika FIGUUR 9
0 200 km
1 MAURITANIË
Welke begrippen passen het beste bij de situaties 1 tot en met 9?
Sé
né
1 Alles wat zich binnen onze grenzen bevindt, is van ons.
ga
l
Territoriale soevereiniteit. Dakar
SENEGAL
2 De nuttige neerslag stelt hier niets voor. MALI
Fysiek watertekort. Banjul GAMBIA

Kita
3 De vraag naar water zal alleen maar toenemen door de G a mbia
fin g
groeiende wereldbevolking. GUINEE- Makana
Bissau BISSAU
Ba
Waterstress.
grens
4 Er zijn gewoon te weinig waterleidingen en pompen. GUINEE
Atlantische rivier
Economisch watertekort. Oceaan stuwdam
5 Je moet met je handen van grensoverschrijdende

ecosystemen afblijven.
3
Territoriale integriteit. Twee derde van de wereldbevolking leeft in gebieden die min-
6 Naarmate Turkije meer irrigatiewater gebruikt, loopt de stens een maand met een tekort aan water kampen. Ruim 500
spanning met Irak en Syrië op. Er dreigt een ... miljoen mensen wonen in gebieden waar de waterconsumptie
de vernieuwbare wateraanvoer overtreft.
Wateroorlog. Bekijk bron 13.
7 Op dit moment woont 40 procent van de huishoudens ten Wat hoort volgens bron 13 niet in het rijtje thuis?
zuiden van de Sahara op ruim een half uur lopen van het 1 Economisch watertekort / Suriname / fysiek watertekort
dichtstbijzijnde water. 2 Mexico / Groenland / Sahara
3 Egypte / vooral een economisch watertekort /
Economisch watertekort.
vooral een fysiek watertekort
8 Tomatenplanten haken af als de bodem te zout wordt. 4 Europa / weinig waterschaarste / Midden-Afrika
Verzilting. 5 Irak / Noordoost-Brazilië / kustgebied Zuidoost-Australië
9 Veel water in stuwmeren kan niet gebruikt worden

waarvoor het bedoeld was.
4
Bekijk bron 15.
Verdamping. Beoordeel onderstaande stellingen over gebieden met een
fysiek watertekort. Noteer het juiste antwoord.
2 I Bij slimmer irrigeren stijgt de grondwaterspiegel niet zo

snel als bij ouderwets ‘dommer’ irrigeren.
Bekijk figuur 9. Hieronder staat een aantal nadelen van de
II Er is een verband tussen de hoogte van de grondwater-
aanleg van de dam in de Bafingrivier in Mali. Noteer de letters
spiegel en de mate van verzilting.
van de nadelen die stroomopwaarts van de dam optreden.
A Er is minder water beschikbaar voor drinkwater en irrigatie.
B Er treedt een verslechtering op van de waterkwaliteit
C Beide zijn juist.
(minder verdunning).
D Beide zijn onjuist.
C Er verdwijnt landbouwgrond door het stuwmeer.
D Door overstromingen wordt minder vruchtbaar slib afgezet. C.
E Het stilstaande water is een broedplaats voor
ziekteverwekkers (malaria).
F Het stuwmeer zal op den duur dichtslibben.
5
De kaart van figuur 10 geeft een beeld van het aantal mensen
G Mensen moeten verhuizen door het ontstaan van het
in een land zonder veilig drinkwater.
stuwmeer.
a Welke uitspraak of uitspraken zijn juist? Noteer de juiste
H Vermindering van de beschikbaarheid van water kan leiden
letter(s).
tot conflicten.
A Het zijn allemaal droge landen waar veel inwoners geen
C, E, F, G. veilig drinkwater hebben.
B Het zijn vooral de arme landen waar veel mensen geen c Een voorspellende vraag zou kunnen zijn: …..
veilig drinkwater hebben.
Wordt de situatie nog erger in de toekomst / wat
C In Europa hebben alle inwoners toegang tot veilig drink-
water. betekent dit voor de bevolking stroomafwaarts?
D In Nigeria hebben naar verhouding minder inwoners dan d Welke antwoorden zullen de wetenschappers waarschijnlijk
in de regio Noord-Afrika / Midden-Oosten toegang tot op jouw vragen geven?
veilig drinkwater.
Eigen antwoord, bijvoorbeeld:
B.
Beschrijvend: door het afsmelten van het ijs is er in
Zo’n één miljard mensen op de wereld heeft op dit moment
geen toegang tot veilig drinkwater.
de gletsjer een gat ontstaan.
b Waardoor is het drinkwater voor deze mensen vaak niet Verklarend: door het broeikaseffect stijgt de
veilig? Noteer de juiste letter. temperatuur op aarde.
A Drinkwater wordt vaak uit vervuilde rivieren gehaald.
B Drinkwaterleidingen zijn in vervuilde gebieden aangelegd. Voorspellend: we denken van wel. Voorlopig blijft
C Omdat ze het drinkwater moeten opvangen in aardewerk- de temperatuur op aarde stijgen / de mensen
potten.
stroomafwaarts beschikken in de toekomst over
D Ze moeten er ver voor lopen, vaak over drukke wegen.
minder water.
A.
7 Leerdoelen
Onveilig drinkwater FIGUUR 10 Maak onderstaande zinnen aardrijkskundig kloppend.
De oppervlakte van een land is bepaald
RUSLAND A Er zijn twee soorten watertekorten, namelijk …
ROEMENIË
door het aantal mensen dat niet over
TURKIJE 1 een fysiek watertekort.
veilig drinkwater beschikt.
Noord-Afrika 2 een economisch watertekort.
38 miljoen
(12%)
B Het streven van ‘slimmer irrigeren’ is om verzilting tegen te
ETHIOPIË gaan door …
56 miljoen
(78%)
NIGERIA
DEM.
REP. KENIA
uit elke druppel water zo veel mogelijk plantengroei
49 miljoen
Latijns- BRAZILIË CONGO
Amerika
20 miljoen
(11%)
(40%)
TANZANIA te halen.
59 miljoen overig Afrika
(11%) 295 miljoen C Smalle diepe irrigatiekanalen zijn beter dan brede ondiepe
(42%) kanalen, omdat …
er minder waterverlies is door het kleinere

6 verdampingsoppervlak.
Meer dan 20 procent van de wereldbevolking leeft in de buurt
D De kostprijs van water is van invloed op het waterverbruik,
van rivieren waar het smeltwater doorheen stroomt en ge-
omdat …
bruikt het smeltwater als drinken irrigatiewater. Buiten het
regenseizoen is dit water van groot belang. mensen zuiniger met water omgaan als het duurder
Je klimt als journalist(e) mee met een wetenschappelijke expe-
is.
ditie naar de Baltoro-gletsjer in de Pakistaanse Karakoram. Met
een lengte van 62 km is het een van de langste gletsjers buiten E In plaats van met stuwdammen kun je het water beter
de poolgebieden. Op de plek van bron 14 stel je de geografen en vasthouden in …
klimatologen drie vragen over de situatie in de kaartvakken J6 kleinschalige projecten in de eigen omgeving.
en J7 op de overzichtskaart van Azië.
F De kans op een wateroorlog in een droog gebied neemt toe
Welke drie geografische vragen ga je hen stellen? Let op: het
als een buurland stroomopwaarts het principe hanteert van …
moet een beschrijvende, een verklarende en een voorspel-
lende vraag zijn. territoriale soevereiniteit.
a Een beschrijvende vraag zou kunnen zijn: …
Wat zie je op de foto van bron 14?

b Een verklarende vraag zou kunnen zijn: ….. › Extra uitdaging? Ga naar bladzijde 85.
Waarom smelt de gletsjer af?
82 WERELD
Herhaling Wereld
D Er dreigt een tekort aan zoet water te ontstaan in de
HERHALING 3.1 WATER IN BEWEGING
omgeving van Beijing.
a Wat is het belangrijkste verschil tussen de korte en de E Gezien de lage bevolkingsdichtheid moet het noordwest-
lange kringloop van het water? en van China droog zijn.
Bij de korte kringloop vindt de condensatie niet F In de figuur kun je zien waar in China de meeste nuttige
neerslag valt.
plaats boven land, maar boven zee.
A, B, D, E.
b Kies het juiste antwoord. De langste kringloop van het
d Kies de juiste woorden.
water krijg je als de neerslag valt:
De conclusie van figuur 11 is dat China in veel dunbevolkte /
A in hartje Antarctica
dichtbevolkte gebieden snel moet inzetten op fossiel
B in oppervlaktewater
water / duurzaam waterbeheer en moet overschakelen op
C op een gletsjer in Zwitserland
watergebruik / waterverbruik in plaats van watergebruik /
D op een ijsberg
waterverbruik.
A.
c Het meeste water in/op de aarde zit in …
Vraag naar beschikbaar zoet water FIGUUR 11
de aardmantel.
d Kies wat in elk rijtje niet thuishoort.
A landijs – gletsjer – water
B overschot aan neerslag – braakliggende akkers – zomer
C stijgende lucht – verdamping – condensatie
D tekort aan water – grote steden – oerwouden Beijing
E zoet water – oppervlakte water – zout water
He
ng
Hua
HERHALING 3.2 WATER IN BALANS
iang
gJ
h an
C
a Noteer de begrippen die het best bij de zinnen passen.

0 500 km
Xi Jiang
1 Water met een lange geschiedenis. Fossiel water.
2 Graniet is een keiharde ondergrond waar maar weinig
water intrekt. Infiltratie. Vraag naar water als percentage van het jaarlijks beschikbare zoet water
laag (<10%) hoog (40–80%)
3 Nederland kent een aanvoer van 107 km3 en een afvoer
laag tot gemiddeld (10–20%) extreem hoog (>80%)
van 107 km3 water. Waterbalans. gemiddeld tot hoog (20–40%) droog gebied en/of weinig
watergebruik
4 Je maakt het water niet echt op. Bron: NRC/Reuters.
Duurzaam waterbeheer.
HERHALING 3.3 SOMS TE VEEL
5 Restant dat overblijft na verdamping. Nuttige neerslag.
6 Water in producten dat niet langer als water zichtbaar is. Meer dan 70 procent van de wereldbevolking woont langs
rivieren of in laagvlaktes bij de kust.
Virtueel water. a Noem daar vier redenen voor.
b Voor de teelt van één kilo katoen heb je in Oezbekistan ruim
13 000 liter minder water nodig dan in India, omdat …. 1 Gemakkelijk in te richten.
in India de nuttige neerslag kleiner is. 2 Gemakkelijk te bebouwen.
Bekijk figuur 11 en de kaart Oost-Azië – Bevolkingsdichtheid. 3 Goed bereikbaar.

c Welke uitspraken zijn juist? Noteer de juiste letters. 4 Vaak vruchtbare grond.
A Als een gebied laag scoort in figuur 11 dan wonen er
b Welke twee effecten van de opwarming van de aarde komen
weinig mensen of er is genoeg water beschikbaar.
in rivierdelta’s samen?
B De waterbalans van het zuidwesten van China profiteert
van het smeltwater uit het Himalayagebergte. Extreme stormen met hevige regenval,
C Door de bouw van steden en herbebossing is de infiltratie zeespiegelstijging.
afgenomen.
c Beoordeel onderstaande stellingen en noteer het juiste A I is juist, II is onjuist.

antwoord. B I is onjuist, II is juist.
I In de Ardennen treden regelmatig overstromingen op C Beide zijn juist.
door een piek in de infiltratie. D Beide zijn onjuist.
II Tropische orkanen stuwen het water vooral op als de
A.
kustlijn kaarsrecht is.
A I is juist, II is onjuist. c Waarom kunnen Turkije en China het steeds schaarser
B I is onjuist, II is juist. wordende rivierwater gebruiken als chantagemiddel of zelfs
C Beide zijn juist. als oorlogswapen tegen hun buurlanden?
D Beide zijn onjuist. Veel mensen stroomafwaarts zijn voor hun
D. drinkwater, irrigatiewater en energie afhankelijk van
Veel mensen weten niet dat bij een overstroming in een arm deze rivieren. Als China en Turkije het rivierwater
land meestal meer mensen sterven aan de indirecte gevolgen
ervan dan door directe verdrinking. Hieronder zie je een aantal
tegenhouden ontstaat in de buurlanden waterstress.
van die indirecte gevolgen.
d Noteer de juiste ontbrekende woorden. d Beoordeel onderstaande stellingen en noteer de letter van
1 Door kapotte bruggen en wegen kunnen geen het juiste antwoord.
voedsel en medicijnen van elders aangevoerd worden. I In een wateroorlog gaat China uit van het principe van
territoriale integriteit.
2 Er is geen veilig drinkwater. Daardoor krijgen veel
II In een wateroorlog gaat Irak uit van het principe van ter-
kinderen diarree en andere ziekten. ritoriale soevereiniteit.
3 Je kunt een hele tijd de akkers niet bebouwen. Dit leidt A I is juist, II is onjuist.
tot hongersnood .
C Beide zijn juist.
4 Ook giftige slangen vluchten naar de daken. Hierdoor D Beide zijn onjuist.
worden veel mensen gebeten . D.
5 Overal blijven poelen staan met stilstaand water. Hierdoor In Noord-India wordt de Brahmaputra aanvankelijk nog de
Siangrivier genoemd. Bekijk figuur 12 en gebruik de atlas.
neemt het aantal gevaarlijke muggen enorm toe.
e Welke uitspraken over figuur 12 zijn juist? Noteer de letters.
A De dorpelingen halen water uit een dichtgeslibd stuwmeer.
HERHALING 3.4 VAAK TE WEINIG B De dorpelingen verzamelen en hergebruiken afvalwater.
C De dorpelingen zijn voor het principe van territoriale
a Noteer de letter(s) van de juiste uitspra(a)k(en).
integriteit.
A Het begrip ‘waterstress’ staat voor alle problemen die
D De Siangrivier ontspringt stroomafwaarts van deze plek.
zich voordoen bij een tekort aan water.
E Er is hier vooral sprake van een economisch watertekort.
B Stuwmeren hebben maar een beperkte levensduur.
F Er waait ten tijde van de foto een aflandige wind.
C In arme landen is een economisch watertekort een
kleiner probleem dan in rijke landen. C, F.
D Verzilting van de bodem kan ook optreden door een gat in
een zeedijk.
Dorpelingen verzamelen water in een droge FIGUUR 12
E Zonder een beter hergebruik van afvalwater neemt de bedding van de Siangrivier in Assam.
kans op een wateroorlog toe.
F Bij een economisch watertekort is er ook sprake van een
fysiek watertekort in dat gebied.
A, B, D, E.
Bekijk bron 15.
b Beoordeel onderstaande stellingen en noteer het juiste
antwoord.
I Met druppelirrigatie kun je met dezelfde hoeveelheid
water meer planten voldoende water geven dan met
geulirrigatie.
II Door geulirrigatie stijgt het maaiveld.
84 WERELD
Verdieping Wereld
d Verklaar het verband tussen de hoogte van de sneeuwgrens
VERDIEPING 3.1 WATER IN BEWEGING
en een temperatuurstijging groter dan gemiddeld.
Sneeuw weerkaatst zonlicht maar door de

afname van sneeuw neemt de kale grond meer
Lees de tekstbron.
zonnestraling op en stijgt de temperatuur extra.
‘Death Valley’ is een bekende plek in de Verenigde Staten VERDIEPING 3.2 WATER IN BALANS
die door veel toeristen bezocht wordt. De vallei bevindt
Verken de site https://remap.oneworld.nl/.
zich voor een belangrijk deel beneden zeeniveau en wordt
a Noteer de ontbrekende getallen in de tabel onderaan de
omringd door hoge bergtoppen die vaak met sneeuw zijn
pagina.
bedekt. Het is er heet en erg droog waardoor regelmatig
b Waarom kan Egypte meer dan 40 keer zoveel water
slecht voorbereide bezoekers er van dorst omkomen.
verbruiken dan het zelf bezit? Tip: denk aan de waterbalans
a Verklaar waarom ‘Death Valley’ een woestijn is. van een land.
Tip: denk aan het verschijnsel stuwingsregen dat vorig jaar In Egypte valt weinig nuttige neerslag maar de Nijl
is besproken. Gebruik eventueel een atlas.
brengt veel water uit andere landen naar Egypte.
De vallei ligt vanuit alle richtingen aan de lijzijde van
Gebruik de I-knop op https://remap.oneworld.nl.
gebergten. De regens zijn aan de loefzijde c Beoordeel onderstaande stellingen en noteer het juiste
gevallen. ‘Death Valley’ kent dan vooral daallucht antwoord.
I De hoeveelheid zoet water waarover een land kan bes-
waarbij geen condensatie optreedt. chikken volgens de waterbalans is gelijk aan de hoeveel-
b Is de verklaring van vraag a ook ingetekend in bron 5? Licht heid zoet water in de tabel.
je antwoord toe. II Ethiopië en Syrië verbruiken meer zoet water dan ze zelf
bezitten door de invoer van virtueel water.
Nee, alleen de loefzijde van een gebergte is daar
zichtbaar. B I is onjuist, II is juist.
De foto van bron 6 is genomen in Maharashtra in 2016. C Beide zijn juist.
c Valt normaal gesproken de meeste neerslag in Maharashtra D Beide zijn onjuist.
in de zomer of de winter? D.
Licht je antwoord toe aan de hand van een kaart in de atlas.
Katoen heeft veel water nodig om goed te groeien.
In de zomer, want Maharashtra ligt in India en dit d Is het verstandig voor een land als Egypte om op grote
land kent in de zomer aanlandige wind die veel regen schaal katoen te verbouwen en te exporteren?
brengt. Dit kun je zien op de klimaatkaart van Zuid- Nee, Egypte beschikt maar over weinig
Azië. vernieuwbaar water en kan beter dit soort
Een wereldwijde temperatuurstijging van 1,5 graad betekent producten als virtueel water invoeren.
een stijging in het hooggebergte van ruim twee graden. Een Sudan is vergeleken met Nederland een arm land.
van de mogelijke oorzaken is dat door de temperatuurstijging e Hoe zie je dit terug in de toegang tot water voor huis-, tuin-
de sneeuwgrens hoger komt te liggen. Tip: op de skipistes en keukengebruik? Licht je antwoord toe aan cijfers die je
dragen veel mensen een zonnebril om niet verblind te worden ontleent aan https://remap.oneworld.nl/ en geef daarbij aan of
door de witte sneeuw. dit het duidelijkst zichtbaar is op het platteland of in de stad.
Egypte Sudan Ethiopië Turkije Syrië Nederland

hoeveel zoet water bezit een land in miljarden
m3 per jaar: totaal
20,1 104 1286 2996 360 654
hoeveel zoet water bezit een inwoner in m3

per jaar:
1,8 4 122 227 7,1 11
verbruik zoet water in miljarden m3 per jaar:

78 30 11 42 17 10,7
totaal
percentage jaarlijks verbruik 4333 673 8,7 18,5 235 97,5
Op het Soedanese platteland zie je dit het e Noem een andere menselijke oorzaak dan verstening die
tot een vergelijkbaar effect in figuur 13 leidt.
duidelijkst. Hier heeft maar de helft van de
mensen toegang tot water voor huis-, tuinen Ontbossing.
keukengebruik, in Nederland iedereen.
FIGUUR 13
f Waarom zet Nederland geen fossiel water in?
Dat is nog niet nodig, er komt voldoende water uit A B C
de rest van Europa ons land binnen.
afvoer
afvoer
VERDIEPING 3.3 SOMS TE VEEL
tijd tijd
In mei 2008 werd Myanmar getroffen door de tropische orkaan VERDIEPING 3.4 VAAK TE WEINIG
‘Nargis’ die vanuit het zuidwesten het land binnenviel. Ruim
10 000 mensen verdronken hierbij, maar in de periode erna
vielen er nog veel meer slachtoffers te betreuren. Buitenlandse
a Kies de juiste opties.
hulpverleners waren de eerste drie weken niet welkom.
Omdat de industrie in China een enorme behoefte heeft aan
a Noem drie mogelijke oorzaken waardoor later nog eens
irrigatiewater / elektriciteit bouwde het land de afgelopen
meer dan 130 000 mensen overleden zijn.
jaren honderden grote dammen in de bovenloop van de
1 Gebrek aan voedsel. Brahmaputra / Tigris. In totaal meer dan 87 000 dammen,
2 Gebrek aan veilig drinkwater. meer dan de Verenigde Staten, Canada en Brazilië samen.
De aanleg van deze stuwmeren heeft een grote invloed op
3 Uitbreken van besmettelijke ziekten.
de watertoevoer naar India / Irak.
b Bekijk in de atlas op de kaart Zuidoost-Azië de ligging van China weigert watergegevens door te geven aan haar
Myanmar (Birma). De meeste slachtoffers van ‘Nargis’ buurlanden waardoor in 2017 enorm veel rivierwater
vielen te betreuren in: onverwacht de Indiase staat Assam binnenvloeide en een
A de kustzone ten noorden van de Golf van Martaban spoor van doden en vernielingen achterliet.
B het deltagebied bij Bogale b In welk seizoen vond deze ramp plaats, in de zomer of in de
C het kustgebied van Dawei winter? Licht je antwoord toe.
D het gebied rondom Pyè
Zomer, natte moesson.
B. In 2017 is in Ethiopië de bouw van de enorme ‘Renaissance
c Leg uit dat een tropische orkaan een overstroming van een dam’ in de Blauwe Nijl voltooid.
rivier kan veroorzaken honderden kilometers landinwaarts. c Welke uitspraken vergroten de kans op een wateroorlog
Zie in je uitleg af van hevige regenval. tussen Egypte en Ethiopië? Noteer de juiste letters.
De tropische orkaan waait zeewater tegen de kust A Egypte verspilt minder water door betere irrigatietech-
nieken.
omhoog waardoor de rivier niet meer kan afwateren B Egypte besluit ter overbrugging van het vollopen van het
in zee waardoor opstuwing van rivierwater Ethiopische stuwmeer het water van het Aswan stuw-
meer te gebruiken.
plaatsvindt met overstromingen als gevolg.
C Ethiopië besluit het stuwmeer in etappes vol te laten
stromen en niet alles in één keer.
Bekijk figuur 13. D Ethiopië besluit het water in het stuwmeer uitsluitend te
d Welke situatie, A of B, toont de waterafvoer na de gebruiken voor het opwekken van elektriciteit.
verstedelijking van het stroomgebied? Licht je keuze toe E Ethiopië handelt uitsluitend vanuit het principe van ter-
aan de hand van twee uit de figuur af te leiden redenen. ritoriale soevereiniteit.
F Veel water in het nieuwe stuwmeer gaat verloren door
B, de piekafvoer komt veel hoger en duurt veel verdamping en lekken in de bodem.
korter omdat het water veel sneller wordt E, F.
afgevoerd.
86 BANGLADESH & DE VERENIGDE STATEN
Steeds natter en steeds droger

Bekijk eerst de Geotour van Bangladesh en het zuidwesten b Beoordeel onderstaande stellingen en noteer het juiste
van de Verenigde Staten voor je aan de landenvergelijking antwoord.
begint. I Bron 18 laat zien dat de inwoners weten dat een gebied
snel kan overstromen.
1 II Riolering beschermt de steden in Bangladesh tegen
a In welk enorm gebergte ontspringen de grote rivieren die in overstromingen.
Bangladesh in zee stromen? A I is juist, II is onjuist.
Het Himalayagebergte.
C Beide zijn juist.
b Noteer de juiste topografische uitspraken. D Beide zijn onjuist.
A Baja California behoort tot Mexico.
B Buthan grenst niet aan Bangladesh.
A.
C California grenst aan vier andere deelstaten van de VS. c Noem twee oorzaken waarom door ontbossing de kans op
D De Brahmaputra stroomt in Noord-India in de overstromingen toeneemt.
tegengestelde richting van de Ganges.
1 Water wordt niet langer vastgehouden door de
E Het Meghalayagebergte ligt voor meer dan de helft in
Bangladesh. begroeiing (waardoor een verhoogde piekafvoer in
F Het zuidwesten van de Verenigde Staten ligt gemiddeld de rivier ontstaat).
lager dan Bangladesh.
A, B, D.
2 Door ontbossing spoelt er meer slib van de helling
2 naar de rivier (waardoor de rivier minder water

a Bekijk de bronnen over Bangladesh. Maak onderstaand kan bevatten).
tekstje kloppend. Je gebruikt niet alle woorden.
Kies uit: piekafvoer – moessonregens in de zomer – tijd –
lijzijde - bergachtig – stijgingsregens – Rocky Mountains –
loefzijde – laagland – regiem – Himalaya – Golf van Bengalen –
3
Bekijk de bronnen over Bangladesh.
stuwingsregens. Kies het woord of zinsdeel dat niet past.
Bangladesh staat regelmatig onder water. Logisch, want 1 lage dijkjes / poelen waarin ziekten ontstaan / bamboe
vluchtstellage / verwoestijning
Bangladesh is 1 laagland. Het land wordt doorkruist door
2 dalende grondwaterspiegels / aquifers / zeespiegelstijging /
een groot aantal rivieren met een onregelmatig druppelirrigatie
2 regiem . De rivieren worden in de bovenloop gevoed door 3 januari / vluchten / tropische orkanen / overstromingsalarm
4 Bangladesh / honderd dorpen overstroomd / 600 000 evacués /
de smeltende sneeuw in de 3 Himalaya en stroomafwaarts
500 000 mensen in problemen
door 4 moessonregens in de zomer . Vooral de hevige
neerslag aan de 5 loefzijde van de Meghalayaheuvels

4
Bekijk de bronnen over Bangladesh. Noteer de cijfers van
ten noorden van Bangladesh zorgt voor een enorm onderstaande gebeurtenissen in de juiste volgorde.
wateraanbod. De zeer vochtige en warme moessonlucht uit 1 De extreme regenval zorgt er dan voor dat wel 70 procent
van ons land blank komt te staan.
de 6 Golf van Bengalen moet hier voor het eerst fors
2 De Ganges, de Brahmaputra en hun zijrivieren voeren elk
stijgen en dat leidt tot enorme 7 stuwingsregens. De jaar net zo veel water af als alle Europese rivieren samen.
dunne bergbodem kan maar weinig water vasthouden, 3 Dit terwijl Bangladesh net zo groot is als Griekenland!
4 Echte problemen ontstaan in jaren met tropische orkanen.
het gevolg is een enorme 8 piekafvoer die voor 5 Geen wonder dat een groot deel van de 250 rivieren ’s
hoogwatergolven zorgt. Je hebt dan maar weinig zomers buiten haar oevers treedt.
9 tijd om te vluchten. 2 – 3 – 5 – 4 – 1.
5 D De grafiek in bron 20 laat zien dat men niet-vernieuwbaar

water oppompt.
Maak de juiste keuzes.
E De situatie van bron 21 past vooral bij duurzaam
De achtergrondfoto van de Verenigde Staten past vooral bij
waterbeheer.
een situatie in de maand juli / januari. In de bedding van deze
F Voor duurzaam beheer moet de lijn in bron 20 terug naar 0
rivier staat normaal gesproken niet-vernieuwbaar / oppervlakte
op de verticale as.
water.
Het zuidwesten van de Verenigde Staten kampt vooral met een A, C, D, F.
fysiek / economisch watertekort want de nuttige neerslag / het
fossiel water kan niet aan de vraag van de bevolking voldoen. 7
In het zuidwesten infiltreert minder / meer water dan in de Bekijk bron 19.
rest van de Verenigde Staten. De waterbalans is in California Waarom is het aan de zuidwestkust van de VS zo droog terwijl
gunstiger / ongunstiger dan in Arizona. dit in het midden van de VS en aan de oostkust niet het geval
6
is?
De wind komt vooral vanuit het oosten dus de
Welke uitspraken zijn juist? Noteer daarvan de letters.
A De achtergrondfoto past bij het jaar 2008 in bron 20. neerslag moet komen van de Atlantische Oceaan. De
B Bron 19 past het best bij de jaren met een donkerblauwe wolken regenen leeg aan de oostzijde van de bergen,
achtergrond in bron 20.
C De grafiek van bron 20 voorspelt een toekomstige
California ligt dan aan de lijzijde.
bodemdaling in Central Valley.
FIGUUR 14
Bangladesh Verenigde Staten (als geheel)
3,5× Nederland oppervlakte 232× Nederland
164 miljoen (2018) inwoners 326 miljoen (2018)
1265 inwoners per km2 bevolkingsdichtheid 35 inwoners per km2
Het klimaat is tropisch met koele, droge

winters en hete, vochtige zomers. Het zuidwesten van de VS kent vooral
Ook is er een moesson (juni tot oktober) weer en klimaat een mediterraan klimaat. Het is er een
met geregeld overstromingen stuk droger dan in de rest van de VS.
en cyclonen.
Er valt gemiddeld 1400 mm (bijna Het zuidoostelijke deel van Californië

2× Nederland), maar er zijn grote neerslag bestaat uit woestijngebieden en bergen
verschillen per gebied. en is erg droog.
€ 3790 (2016) koopkracht/hoofd € 56.084 (2016)
0,58 (139e) VN-welzijnsindex 0,92 (10e)
65% (2018) percentage bevolking op platteland 17% (2018)
88 BANGLADESH & DE VERENIGDE STATEN
Ruimte voor de rivieren en slimmer en zuiniger

1 3
Bekijk bron 22. Deze bron geeft de situatie weer op 10 sep- Bekijk de bronnen.
tember 2017. Hieronder zie je een aantal maatregelen die in Bangladesh
a Welke uitspraken over deze overstroming zijn juist? Noteer worden genomen om overstromingsgevaar te verkleinen.
de juiste letters. a Welke maatregelen of delen van maatregelen vind je terug
A Aan de kust zijn geen oogsten vernield. in de bronnen van landenvergelijking?
B De Ganges zorgt voor meer problemen dan de Brahma- A Geboortebeperking en emigratie naar het westen, Saudi-
putra. Arabië en de Verenigde Arabische Emiraten.
C In India zijn geen overstromingen. B Het bouwen van lage rivierdijken die hoog genoeg zijn in
D In de bovenloop zijn meer mensen in de problemen dan het groeiseizoen maar overstromen in het natte seizoen
in de benedenloop. (of water inlaten).
E Het linker gedeelte van de legenda is een indirect gevolg C Het bouwen van op palen gebouwde opvangcentra
van de overstroming. (shelters), stevige hoge klimrekken en het opwerpen van
F Het rechter gedeelte van de legenda geeft aan dat er nog vluchtheuvels.
indirecte gevolgen van de overstroming te verwachten D Het gebruik van oesterriffen en mangrovebossen als
zijn. natuurlijke zeeweringen.
A, D, F. E Het zo veel mogelijk drijvend maken van bijvoorbeeld
tuinen en scholen.
b Naast de hoogte van het water is de bevolkingsdichtheid
F Voorlichting via muurschilderingen, volksliedjes, video’s
van invloed op de legendakleur van een gebied bij een
en posters (bijvoorbeeld over het gevaar van achterblij
overstroming. Verklaar dit.
vende poelen).
In een dunbevolkt gebied raken minder mensen C, E.
in problemen bij een overstroming dan in een b Noem twee voordelen van maatregel D.
dichtbevolkt gebied. 1 De kracht van de golven bij een tropische orkaan
wordt gebroken.
2 Het bevordert de sedimentatie/de ophoging van
c Het patroon van bron 22 kan er over een week heel anders
de kust.
uitzien. Verklaar dit.
c Waarom rukt als gevolg van de afnemende afvoer het zout
De hoogwatergolf in het noorden heeft zich dan op?
verplaatst naar de laaggelegen benedenloop. Hier Als er minder zoet water wordt afgevoerd, kan het
vinden dan op grote schaal overstromingen plaats, zoute water uit de zee via de monding van de rivier
terwijl het water in het noorden misschien alweer verder landinwaarts doordringen.
aan het zakken is.
4
2 Buurland India tapt steeds meer water af van de Gorai, een
Bekijk de bronnen. aftakking van de Ganges. Als gevolg van dat aftappen slibt de
Beoordeel onderstaande stellingen en noteer het juiste ant- Gorai steeds verder dicht.
woord. a Waarom doet India dit?
I Veel arme boeren in Bangladesh staan niet te dringen om
Voor irrigatiewater.
rivieren in te dijken.
II Door het indijken van een rivier neemt het b Wat is de belangrijkste verklaring hiervoor?
overstromingsgevaar op wat langere termijn af. A De rivier gaat nu sterker meanderen.
A I is juist, II is onjuist. B De rivier voert nu meer slib aan.
B I is onjuist, II is juist. C De stroomsnelheid neemt af waardoor het transport
C Beide zijn juist. vermogen daalt.
D Beide zijn onjuist. D Zeewater dringt nu verder de rivier binnen.
A. C.
c Gebeurt dit dichtslibben vooral in de wintermaanden of in b Wat is het verband tussen Kevin Perry en het bord op de
de zomermaanden? Licht je antwoord toe. achtergrondfoto?
In de wintermaanden, want dan smelt er geen Des te meer water verspild wordt, des te
sneeuw in de Himalaya en is het droog. groter het tekort aan irrigatiewater en aan
b Waarom past deze opdracht minder bij de andere arbeidsplaatsen.
opdrachten over Bangladesh in deze landenvergelijking?
De andere opdrachten hebben allemaal te maken 7
Bekijk de bronnen. Je zit in een quiz.
met een teveel aan water in Bangladesh. Deze Welke aanwijzing/hint past het best bij welke bron van de
opdracht gaat over een tekort aan water. landenvergelijking (1 en 2)?
A verband verstening en 1 bron 22

uitdroging
5 B door overstromingen 2 bron 21
Bekijk de bronnen. verdreven plattelanders
a Zet de cijfers van onderstaande gebeurtenissen in de juiste C verloren oogsten 3 bron 27
volgorde, begin met 3. D waterstress 4 bron 16
1 California steeds minder nuttige neerslag.
E duurzamer waterbeheer 5 bron 26
2 Daarom wordt er veel niet-vernieuwbaar water opgepompt.
F aanpassen aan 6 bron 25
3 Door de opwarming van de aarde ontvangt
gebiedskenmerken
4 Ontslagen arbeiders trekken naar de stad in de hoop
G opsomming oorzaken 7 achtergrondfoto
daar werk te vinden.
overstroming Bangladesh Bangladesh 2
5 Op den duur raken aquifers leeg, er ontstaat waterstress.
H verband water en werk 8 bron 23
6 Tuinbouwbedrijven zonder waterrechten gaan failliet.
I controle op waterverspilling 9 bron 24
3 – 1 – 2 – 5 – 6 – 4.
J veranderend rivierlandschap 10 achtergrondfoto VS 2
b Leg uit dat het voorkomen van bosbranden in het zuidwesten
van de VS van invloed is op de waterbalans van dat gebied.
A-5, B-8, C-1, D-2, E-3, F-7, G-4, H-10, I-6, J-9.
Door bosbranden neemt de vegetatie af en
8
daardoor neemt de infiltratie van neerslag af Gebruik de bronnen. Geef aan waar elk kenmerk thuishoort:
waardoor meer water verdampt en sneller het Bangladesh of het zuidwesten van de Verenigde Staten.
gebied uitstroomt. Bangl. ZW VS

c Leg uit dat het aanleggen van stroken plantengroei op kale vooral rivieren kustvlakten x
hellingen van invloed is op de waterbalans van dat gebied.
veel kustgebieden zijn al verstedelijkt, dus
x
De begroeiing remt afstromend water af waardoor versteend
de infiltratie toeneemt en het gebied meer water het afsmelten van de sneeuw valt samen
met hevige regenval
x
vasthoudt. tropische orkanen blazen het zeewater
tegen de kust omhoog
x
veel stuwmeren x
6 veel klimaatvluchtelingen x
Bekijk de bronnen. veel last van zeespiegelstijging door
a Waarom ziet Kevin Perry zichzelf meer als een onderwijzer versterkt broeikaseffect x
dan als een agent? vooral gelegen aan lijzijde gebergten x
Hij moet mensen uitleggen/overtuigen waarom ze veel regio’s met fysiek watertekort x
moeten overgaan op ‘duurzaam waterbeheer’. Veel grote inzet van fossiel water x
mensen verspillen water uit onwetendheid.
90 NEDERLAND Verkorte leerroute 1 - 3 - 6
3.5 De zee klopt op de voordeur

b Welke vorm van kustbeheer past Rijkswaterstaat vooral toe
tussen Scheveningen en Katwijk? Licht je antwoord toe met
een belangrijk argument dat je aan de kaart ontleent.
1 Hier zijn de duinen sterk en dus veilig genoeg om
Welke uitspraak of uitspraken zijn juist? Noteer de juiste
letter(s). tot dynamisch kustbeheer over te gaan.
A Als de dijkring doorbreekt, loopt de helft van Nederland c Beredeneer of de onderkant van de foto van bron 28 de
onder water. noordzijde of de zuidzijde van de zandmotor is. Tip: denk
B Door de Deltawerken is de totale lengte van onze zeedijken aan de werking van de zandmotor en de zeestroom.
afgenomen.
C Het sprookje van de ‘droge voeten’ is ontstaan in Hoog-
De noordzijde, want de zeestroom stroomt van
Nederland. zuid naar noord en verspreidt zo het zand over de
D Veel jonge Nederlanders in Laag-Nederland beseffen dat ze kust.
in een omgeving wonen die kan overstromen.
E Veel jonge Nederlanders in Laag-Nederland vinden dat op
de dijken vaak sprake is van gevaarlijke verkeerssituaties. d Waarom liggen op de Waddeneilanden de zeedijken aan de
F De Oosterscheldekering gaat alleen dicht bij Waddenzee en niet aan de Noordzee?
een stormvloed en hoort daardoor tot de ‘zachte
De kust aan de Noordzee wordt beschermd door
kustverdediging’.
een sterke, hoge duinenrij.
B, E.
4
2 Beoordeel onderstaande stellingen en noteer het juiste ant-
a Welke twee soorten polders waren voor de inpoldering woord.
oppervlaktewater? I De opwarming van de aarde kan met een goed beleid nog
1 Droogmakerijen. gekeerd worden.
II Arme landen hebben hun landschap minder ingericht en
2 IJsselmeerpolders. daarom is voor hen klimaatadaptatie niet zo’n probleem.
b Waarom liggen de zeepolders dichter bij zee vaak hoger A I is juist, II is onjuist.
dan de zeepolders verder landinwaarts? Geef hiervoor twee B I is onjuist, II is juist.
redenen. C Beide zijn juist.
1 De zeepolders dichter bij zee zijn jonger. en
daardoor minder ver ingeklonken. D.
2 De zeepolders zijn opgeslibd bij een hogere 5

zeespiegel. In de zinnen hieronder wordt de bodemdaling in het West-
Nederlandse veengebied vanaf de 11e eeuw beschreven.
3 Helaas staan de zinnen niet in de goede volgorde. Vergelijk

deze beschrijvingen met bron 29.
Bekijk bron 30 en in de atlas de kaart Midden-Nederland.
a Zet de letters van de zinnen in de goede tijdsvolgorde.
a Welke vorm van kustbeheer past Rijkswaterstaat vooral
A Aan die tijd danken we ons typisch Hollandse landschap.
toe tussen Hoek van Holland en Scheveningen? Licht je
Soms staan er wel vijf molens achter elkaar.
antwoord toe met een belangrijk argument dat je aan de
B Dat is dubbelop!
kaart ontleent.
C De eerste veenpolders ontstaan.
In het stuk Hoek van Holland-Scheveningen zal D De ontginning is wel heel eenvoudig. We graven gewoon
greppels.
vooral zandsuppletie worden toegepast omdat de
E Met zo’n sterk werkpaard wil dat water wel zakken. De
duinen hier gevaarlijk smal zijn. Zeereep en duinen bodem trouwens ook!
moeten uit veiligheidsoverwegingen versterkt F Pompen of verzuipen. Gelukkig helpt de wind een handje.
G Vanaf nu is de inklinking zo sterk dat we ons serieus
worden. moeten beschermen tegen het water.
D – G – C – F – A – E – B.
b Noteer achter elke letter van de zinnen uit vraag a het cijfer e Waarom kan in figuur 15 polder C rechtstreeks op zee
van het icoontje uit bron 29 (1 tot en met 5) dat er het beste lozen en moet er bij polder A een gemaal (pomp) aan te pas
bij past. Let op: twee icoontjes kun je twee keer gebruiken! komen?
A-3, B-5, C-2, D-1, E-4, F-3, G-2. Polder C ligt boven NAP en grenst aan zee. Bij eb
kan het overtollige water worden geloosd. Polder A
6 Leerdoelen ligt veel lager.
Het NAP staat voor het Normaal Amsterdams Peil. Dit was het
gemiddelde hoogwaterniveau in het IJ toen het nog in verbin-
ding stond met de zee.
Bekijk figuur 15.
f Waarom moeten we in Nederland in de toekomst harder
a Noteer de juiste combinaties van letters en cijfers. Ieder
pompen om onze polders droog te houden? Noem de twee
item mag maar één keer gebruikt worden.
belangrijkste redenen.
Hoogteligging Soort polder in figuur 14 1 Door de opwarming van de aarde stijgt de

A -4,5 meter onder het 1 veenpolder zeespiegel.
NAP
2 Door inklinking daalt Laag-Nederland.
B van -1 tot -2 meter 2 zeepolder
onder het NAP
C 0 tot 1 meter boven 3 droogmakerij g Welk begrip wordt gebruikt om aan te geven dat je met
het NAP bovenstaande ontwikkeling rekening houdt?
A-3, B-1, C-2. Klimaatadaptatie.

b Kies welk begrip / zinsnede niet in het rijtje thuishoort.
1 versterkt broeikaseffect / minder stormvloeden / stijging Schetsmatige polders van bovenaf FIGUUR 15
zeespiegel
2 aantasting zeereep / Hollandse duinkust / Waddenzee
4
3 kustafslag / dynamisch kustbeheer / zandsuppletie 5
4 zandsuppletie / bron 28 / dynamisch kustbeheer
5 stijgende zeespiegel / schuiven Oosterscheldekering vaker
dicht / zwaardere buien +0,50 C
6 harde kustverdediging / dynamisch kustbeheer /
zandsuppletie –1,10 B
c Neemt door inklinking de kans op ‘zoute kwel’ toe, af of
blijft die gelijk? Licht je antwoord toe.
3
–4,50
Die kans neemt toe, want door bodemdaling stijgt 2
1
1 A
de zeespiegel ten opzichte van het land en perst
dan meer water onder de dijken en duinen door.
–1,25
Kijk goed naar de legenda van de kaart Nederland – Reliëf in de

atlas.
d Waarom komen er in de Achterhoek geen terpen of wierden › Meer oefenen? Ga naar bladzijde 96.
voor? › Extra uitdaging? Ga naar bladzijde 98.
Dit gebied ligt zo hoog dat je geen woonheuvels
nodig hebt om je te beschermen tegen
overstromingen.
92 NEDERLAND Verkorte leerroute 1 - 3 - 4 - 6
3.6 De rivieren kloppen op de achterdeur

C Beide zijn juist.
LEES DE pARAGRAAF EN MAAK DAARNA DE OpDRAcHTEN.
1 D.
a Welke zin of welk zinsdeel in de introtekst geeft aan dat b Welke uitspraken zijn juist? Noteer de juiste letter(s).
nog niet iedereen op de hoogte is van het bestaan van A De genomen maatregelen in figuur 16 hebben meer met
‘waterpleinen’? rampenbestrijding te maken dan met preventie.
B Door de maatregelen in figuur 16 is in het kader van
’Maar hij wist niet dat dat ook de bedoeling was.’ de drietrapsstrategie vooral ‘het vasthouden van water’
verbeterd.
C Er is een verband tussen de noodzaak van meervoudig
b Waarom zijn op sommige plaatsen aan de rivier
ruimtegebruik en de bevolkingsdichtheid in een gebied.
flessenhalzen ontstaan?
D In bron 33 hebben de genomen maatregelen van figuur
De stedelijke bebouwing is tot vlak bij het water 16 de legendanummers 5 en 10.
opgerukt. E In de nevengeul is bij hoogwater het waterpeil net zo
hoog als in de hoofdbedding van de rivier.
c Wat hebben die flessenhalzen te maken met de aanleg van
F Op Veur-Lent is nu een watersportcentrum gevestigd en
waterpleinen?
er worden festivals (‘oeverspelen’) georganiseerd. Dit
De rivier kan door de ﬂessenhalzen een grote noem je klimaatadaptatie.
piekafvoer niet meer verwerken. Waterpleinen C, D, E.
moeten tijdelijk het water vasthouden, zodat de
piekafvoer verkleind wordt. 3
Bekijk bron 33. In figuur 17 zie je acht maatregelen om wa-
terproblemen langs de grote rivieren op te lossen. Noteer de
letter waarachter de juiste omschrijvingen van de getekende
2 maatregelen zijn weergegeven.
a Beoordeel onderstaande stellingen en noteer het juiste
A 1: rivierbedding 2: dijk landinwaarts 5: uiterwaarden
antwoord. verdiepen verleggen uitdiepen
I De rivierbedding hoort bij het binnendijks land. B 1: uiterwaarden 4: dijk landinwaarts 5: rivierbedding
II Het integraal waterbeheer van de Rijn is de samenwerk- uitdiepen verleggen verruimen
ing van gemeenten en provincies om het water in deze C 3: rivierbedding 4: uiterwaarden 7: dijk landinwaarts
verdiepen uitdiepen verleggen
rivier veilig en schoon te beheren.
D 1: uiterwaarden 6: rivierbedding 8: dijk landinwaarts
A I is juist, II is onjuist. uitdiepen verdiepen verleggen
B.
‘Ruimte voor de Rivier’ bij Nijmegen FIGUUR 16
Nijmegen Veur-Lent
Nijmegen
(eiland)
Lent Lent
nevengeul
Waal Waal
oude situatie nieuwe situatie
c Welk geografisch begrip kun je gebruiken om de functie van

FIGUUR 17
een dergelijk grindgat aan te geven?
1 5
Retentiegebied.
6 Leerdoelen
Na de voltooiing van de Deltawerken dacht men in Nederland
2 6 dat er geen gevaar meer bestond voor overstromingen. De
Nederlanders waren veilig voor het water.
a Wat was de aanleiding voor Nederland om zich toch beter te
gaan beschermen tegen mogelijke overstromingen?
De bijna-overstroming van 1995.
3 7
b Wat was naast het versterken van de kust de belangrijkste

gedachte in de plannen om overstromingen van de rivieren
te voorkomen?
De rivieren hun afgenomen ruimte terug te geven.

4 8
Bekijk figuur 17.

c Welke twee maatregelen hiervan zie je terug in figuur 16?
4 1 Dijkverplaatsing (teruglegging).
Kies steeds welk begrip niet in het rijtje thuishoort.

1 bron 31 / dijkverhoging / groene daken 2 De aanleg van een nevengeul.
2 drijvende stad / retentiegebied / figuur 16
3 klimaatadaptatie / inpolderen / meervoudig ruimtegebruik
4 meervoudig ruimtegebruik / klimaatadaptatie / d Heeft klimaatadaptatie vooral te maken met
integraal waterbeheer rampenbestrijding of meer met preventie? Licht je keuze toe.
5 preventie / evacuatie / bron 33
Meer met preventie want je probeert een ramp te
5 voorkomen.
Al eeuwen proberen de bewoners van het laagland zich te
beschermen tegen de dreiging van de rivier. Hieronder zie je
e Welk verband bestaat er tussen de noodzaak van
diverse gebeurtenissen die hiermee te maken hebben.
meervoudig ruimtegebruik en de bevolkingsdichtheid in een
a Zet de letters in de juiste volgorde in de tijd. Begin bij B.
gebied?
A minder ruimte voor rivieren
B wonen op hogere delen langs de rivier Naarmate een gebied dichter bevolkt is, is er een
C toenemende kans op gevaarlijke overstromingen groter tekort aan ruimte en is het verstandig de
D steeds grotere piekafvoeren
E bouwen van dijken en afsnijden rivierbochten ruimte voor meerdere doeleinden in te richten.
F nieuw beleid: meer ruimte voor de rivieren
G verstening, ontbossing en versterkt broeikaseffect
B – E – A – G – D – C – F.
Bij het plaatsje Meers in Zuid-Limburg wordt langs de Maas
riviergrind afgegraven voor gebruik in de bouw. › Meer oefenen? Ga naar bladzijde 96.
b Wordt hierdoor de kans op overstromingen van de Maas in › Extra uitdaging? Ga naar bladzijde 98.
Midden- en Noord-Limburg groter of kleiner? Noem een
reden voor je keuze.
De kans op overstromingen wordt kleiner omdat er
meer ruimte is voor het overtollige water.
94 NEDERLAND Verkorte leerroute 1 - 3 - 7
3.7 Watervervuiling?
C Beide zijn juist.
1 D Beide zijn onjuist.
Wat hoort bij elkaar?
B.
Noteer de juiste combinaties van letters en cijfers.
A water besparen 1 bacteriën en zuurstof 4

B zelfreinigend 2 stoffen die niet in Bekijk bron 34.
vermogen kringlopen thuishoren a Wat is de titel van dit kaartje (2015)?
C thermische vervuiling 3 restanten van levende Chemische kwaliteit.

wezens
D vaten die doorroesten 4 doucheplassen
b Voldoet het meeste oppervlaktewater in Nederland al aan
E chemische vervuiling 5 kunstmest en
de doelstellingen van de ‘KRW’ voor het jaar 2015?
bestrijdingsmiddelen
F organische vervuiling 6 infiltreren grondwater Nee, te veel oppervlaktewater voldoet nog niet.
G uitspoeling landbouw 7 zuurstof armer
A-4, B-1, C-7, D-6, E-2, F-3, G-5. c Wat is het verband tussen ‘recycling van afvalstoffen’ en de
‘chemische kwaliteit van het oppervlaktewater’?
2 Als je afvalstoffen hergebruikt, loos je die niet meer
Zet de letters van onderstaande gebeurtenissen in de juiste
tijdsvolgorde. Begin met D.
op het oppervlaktewater en daarom heb je dan geen
A Afkoeling machines. chemische watervervuiling meer.
B Koud koelwater wordt binnengehaald.
C Machines worden warm.
D Mensen starten machines op.
5
a Wat past het minst bij elkaar? Noteer de juiste combinaties
E Minder zelfreinigend vermogen water.
van letters en cijfers.
F Warm koelwater wordt geloosd.
D – C – B – A – F – E. A afkoelen 1 riolering
B open sloten 2 wethouder Wassink
3 C dood water 3 19e-eeuwse grachten
a Waarom ging in de 19e eeuw het zelfreinigend vermogen D verlegen 4 organische vervuiling
van rivieren verloren? E parfum 5 thermische vervuiling
Het zelfreinigend vermogen van rivieren werkt alleen F lozen op het 6 zelfreinigend vermogen
oppervlaktewater
bij organische vervuiling, in de 19e eeuw kwam
G kunstmest 7 Kaderrichtlijn Water
er ook chemische- en thermische vervuiling in de
A-5, B-1, C-6, D-2, E-3, F-7, G-4.
rivieren terecht.
Bekijk bron 36.
b Waarom daalde in Nederland het sterftecijfer spectaculair b Noteer de juiste uitspraken over deze bron.
door de aanleg van riolering? A Bij gelijke neerslag is de infiltratie per m2 in het weiland
Door de afvoer van afvalwater via riolen braken er groter dan in stad A.
B De afvoer van zuiveringsslib veroorzaakt thermische
veel minder besmettelijke ziekten uit. verontreiniging.
c Beoordeel onderstaande stellingen en noteer het juiste C De industrie loost pesticiden en nitraten.
antwoord. D De landbouw zorgt voor chemische vervuiling.
I De bedoeling van de Europese Kaderrichtlijn Water E De rivier is nog niet zo vervuild dat er geen leven meer in
is de watercyclus open te breken zodat er een betere voorkomt.
doorspoeling kan plaatsvinden. F In stad A is de afvoer van het regenwater losgekoppeld
II Vanaf de jaren 80 van de vorige eeuw kreeg het milieu- van de riolering.
beleid voor schoner water steeds meer het karakter van
A, D, E, F.
‘voorkomen is beter dan genezen’.
6 De vervuiling van het water was niet alleen een gevaar voor de
volksgezondheid maar zorgde in de 19e eeuw ook voor andere
Bekijk figuur 18.
problemen in de stad.
a Met hoeveel graden is de gemiddelde watertemperatuur
c Waarom woonden vroeger rijke mensen vaak buiten de
van de Maas en de Rijn de afgelopen honderd jaar in
stad?
Nederland toegenomen?
De grachten in de stad waren zo smerig dat het er
Twee à drie graden.
enorm stonk.
b Wat zijn de twee belangrijkste oorzaken van deze
temperatuurstijging? d Welke verschuiving in de aanpak van de milieuvervuiling
deed zich sinds de jaren 80 van de vorige eeuw voor?
1 Lozing van koelwater.
Van maatregelen achteraf naar preventie.
2 Stijging van de luchttemperatuur door het

versterkte broeikaseffect. Gemiddelde watertemperatuur van de Rijn FIGUUR 18
c Deze ontwikkeling zorgt vooral voor een toename van: en de Maas
A chemische vervuiling
B het zelfreinigend vermogen van water
˚C Rijn bij Lobith
C thermische vervuiling
18
D organische vervuiling
C. 16
Bekijk bron 35. 14

d Waarom zullen de beleidsmakers het toejuichen
12
dat schoolklassen op excursie gaan naar een
rioolzuiveringsinstallatie? Gebruik in je antwoord het begrip 10
integraal waterbeheer.
0
Als leerlingen door zo’n bezoek zien welke 1910 1930 1950 1970 1990 2010
problemen er zijn met het gezond houden van ˚C Maas bij Eijsden en Borgharen
18
de waterkringloop zullen ze eerder een beleid /
maatregelen van integraal waterbeheer steunen. 16
14
12
10
7 Leerdoelen 0
1910 1930 1950 1970 1990 2010
a Welke drie soorten vervuiling van zoet water worden in deze
jaargemiddelde
paragraaf besproken? geschatte trend
1 Organische vervuiling. onzekerheid trend
Bron: Waterbase: Aqualarm, 2011
2 Chemische vervuiling.
3 Thermische vervuiling.
b Waarom neemt de vervuiling van zoet water nog steeds

wereldwijd toe? Noteer de twee belangrijkste oorzaken.
1 Er komen steeds meer mensen. › Extra uitdaging? Ga naar bladzijde 99.
2 De welvaart neemt toe.
96 NEDERLAND
Herhaling Nederland
HERHALING 3.5 DE ZEE KLOPT OP DE VOORDEUR
C Beide zijn juist.
a Plaats de vetgedrukte begrippen van paragraaf 3.5 in de
juiste kolom.
D.
Bekijk de kaart Nederland – Reliëf.
Watersprookjes Polders in soorten en e Maar de volgende zinnen af.
maten 1 De hoogtelijn van + 1 m boven NAP vormt de grens
dijkring polder tussen Hoog- en Laag-Nederland.

zeepolders 2 Voor deze hoogtelijn is gekozen omdat bij normale
veenpolders vloed het water deze hoogte bereikt.
droogmakerijen 3 Mijn gemeente ligt in Eigen antwoord: Hoog- of
IJsselmeerpolders Laag-Nederland?
Dreiging aan de kust Wat kun je er aan doen? 4 Je kunt overtollig water uit het IJsselmeer bij eb
kwel klimaatadaptatie zonder gemaal blijven lozen op de Waddenzee zolang …
zeereep bij eb de waterstand in de Waddenzee lager is
harde kustverdediging dan het peil in het IJsselmeer.
kustafslag
zandsuppletie HERHALING 3.6 DE RIVIEREN KLOPPEN OP DE
ACHTERDEUR
zachte kustverdediging
dynamisch kustbeheer
getijdenlandschap a Het juiste waterbeheer in een stroomgebied is van de
monding naar de bron:
A vasthouden – bergen – afvoeren
b Maak de juiste combinaties van gebieden en soort
B vasthouden – afvoeren – bergen
kustbeheer. Kies uit:
C afvoeren – bergen – vasthouden
D bergen – afvoeren – vasthouden
A kust tussen Scheveningen 1 geen kustbeheer
en Katwijk C.
B Waddenzee 2 klimaatadaptatie Bekijk bron 33. De overheid wil het water meer ruimte geven.
C kust tussen Hoek van 3 harde kustverdediging b Hieronder staan zeven maatregelen. Bij welke stappen van
Holland en Scheveningen waterbeheer horen die?
D Zuidwest-Nederland 4 dynamisch kustbeheer Kies uit: 1 = bergen, 2 = vasthouden, 3 = lozen.
A Bij Kampen heeft men een extra geul gegraven langs de
E onze toekomstige 5 zandsuppletie
woonomgeving IJssel.
B In de Ardennen worden steile hellingen opnieuw bebost.
A-4, B-1, C-5, D-3, E-2. C In de Waal ten westen van Nijmegen is de bedding van de
c Wat is klimaatadaptatie? rivier uitgediept.
D In Duitsland worden rioleringen aangepast, waardoor
Het landschap aanpassen aan een ander klimaat. water minder snel in de rivieren terechtkomt.
E Langs de Rijn en de Maas zijn verschillende retentiege-
d Beoordeel onderstaande stellingen en noteer het juiste bieden gepland.
antwoord. F Tussen Maastricht en Maasbracht wordt het buitendijks
I Door het versterkte broeikaseffect neemt in Nederland gebied verlaagd.
de zoute kwel af. A-3, B-2, C-3, D-2, E-1, F-1.
II Het veen klinkt minder snel in als je overschakelt op
moderne landbouwtechnieken.
In figuur 19 zie je dat door oprukkende stadsuitbreiding de A toenemende 1 het afbreken van vervuiling
rivieren steeds minder ruimte krijgen. vraag naar water door de natuur zelf
c Waarom zijn er nu veel meer flessenhalzen in de rivieren
B organische 2 bevolkingsgroei en
dan vroeger? vervuiling welvaartsgroei
De stedelijke bebouwing is opgerukt tot aan het C uitspoeling 3 verontreiniging van het water
landbouw door opwarming
water. Rivieren zijn nu veel meer opgesloten, de
D zelfreinigend 4 verontreiniging van bodem of
afstand tussen de winterdijken is veel kleiner vermogen water door stoffen die er van
geworden. nature niet in thuis horen
E thermische 5 verontreiniging van bodem
d Wat zijn de gevolgen voor de stedelingen als je bij
vervuiling of water door restanten van
‘flessenhalzen’ besluit de afstanden tussen de
levende wezens
winterdijken te vergroten?
F chemische 6 kunstmest en
Je moet mensen en woningen verplaatsen. vervuiling bestrijdingsmiddelen
e Waar zullen bij hoogwater de meeste problemen ontstaan?
Tip: raadpleeg de overzichtskaart van Midden-Nederland.
A-2, B-5, C-6, D-1, E-3, F-4.
Kies uit: b Noteer steeds wat het oudste is of wat het eerste komt.
A tussen Huissen en Westervoort 1 kerncentrales / grachten
B tussen Driel en Oosterbeek 2 organische vervuiling / chemische vervuiling
C ten zuidoosten van Velp 3 overleg Rijnstaten / vies Rijn-slib
D tussen Arnhem en Huissen 4 lekkende vaten / roestende vaten
5 opgewarmd koelwater / thermische vervuiling
D.
6 daling sterftecijfer / riolering
f Op welke twee manieren probeert men daar het dreigende 7 uitspoeling bestrijdingsmiddelen / inspoeling grondwater
gevaar te bezweren? Tip: raadpleeg de kaart Ruimte voor de 8 preventie / maatregelen achteraf
rivier. c Welke soort vervuiling neemt door het versterkte
1 Door dijkverbetering. broeikaseffect zonder maatregelen alleen maar toe? Licht
je antwoord toe.
2 Uiterwaard-vergraving.
Thermische vervuiling. Door de opwarming van
HERHALING 3.7 WATERVERVUILING? de aarde stijgt ook de temperatuur van het
a Wat hoort bij elkaar?
oppervlaktewater waardoor het zuurstofarmer
Noteer de juiste combinaties van letters en cijfers. wordt en het zelfreinigend vermogen afneemt.
Vroeger en nu FIGUUR 19
1830 heden
0 5 km 0 5 km
98 NEDERLAND
Verdieping Nederland
c Hoe kun je verklaren dat de Betuwe een soort ‘badkuip’ is
VERDIEpING 3.5 DE ZEE KLOpT Op DE VOORDEUR
geworden?
Door de dijken kan de rivier zijn slib alleen nog kwijt

a Welk begrip of zinsdeel hoort niet in het rijtje thuis? in de eigen bedding of de uiterwaarden, en
A aantasting zeereep / Hollandse duinkust / Waddenzee
daardoor komt de rivier steeds hoger te liggen ten
B kustafslag / dynamisch kustbeheer / zandsuppletie
C stijgende zeespiegel / schuiven Oosterscheldekering vaker opzichte van het binnendijkse land.
naar boven / zwaardere buien d Maken de maatregelen in het kader van ‘Ruimte voor de
D zoute kwel / grondwaterstromen van Ardennen naar Rivier’ die badkuip kleiner of groter in oppervlak? Licht je
Nederland / via de ondergrond binnendringend zeewater antwoord toe.
E harde kustverdediging / dijken en dammen / zandsuppletie
b Hoe zijn de plassen ontstaan in het veengebied in West-
Kleiner, want het oppervlak buitendijks
Nederland die later zijn drooggemalen? gebied neemt toe (verplaatsing winterdijken,
Men heeft veen gestoken om dit gedroogd (turf) retentiegebieden, extra stroomgeulen).
als brandstof te gebruiken. Hierdoor zijn gaten e Neemt door de (bergings)maatregelen in het kader van
‘Ruimte voor de Rivier’ het hoogteverschil tussen de
ontstaan die volliepen met water.
uiterwaarden en het maaiveld in het dijkringgebied toe, af
c Waarom neemt door inklinking – zonder maatregelen – de of blijft dat gelijk? Licht je antwoord toe.
zoute kwel toe?
Dat neemt af, want door het vergraven van de
Door inklinking komt het water ten opzichte van
uiterwaarden om meer water te bergen, neemt
de polder hoger te staan waardoor er meer water
het hoogteverschil met het maaiveld in het
onder de dijk door geperst wordt.
dijkringgebied af.
In bron 28 zie je de zandsuppletie voor de kust van Ter Heyde.
d Waarom heeft men hier aan zandsuppletie gedaan? Ontleen
FIGUUR 20
je verklaring aan de foto van bron 28.
1 2
Je ziet dat de duinenrij hier gevaarlijk smal is.
rivier 4
Men noemt deze zandsuppletie ook wel een zandmotor omdat
het zand zich vanzelf verspreidt langs de kust. 3
e Leg uit hoe die zandmotor dan werkt. 5
dijk
De zeestroom neemt een groot deel van het zand
mee en zet het verspreid langs de kust af. De Bekijk in de atlas het kaartje Nederland – Verzilting.
aanlandige wind waait het zand daarna op de kust. f Beoordeel onderstaande stellingen over dit kaartje en
noteer het juiste antwoord.
I Aan de hand van het patroon van de zoute kwel kun je de
VERDIEpING 3.6 DE RIVIEREN KLOppEN Op DE grens tussen Laag- en Hoog-Nederland beredeneren.
AcHTERDEUR II Door het versterkte broeikaseffect zal het patroon van de
zoute kwel verschuiven.
a Bekijk figuur 20. Noteer de juiste benaming achter de B I is onjuist, II is juist.
cijfers 1 tot en met 5. Kies uit: hoge grond – dijkringgebied – C Beide zijn juist.
overstromingsdiepte – overstromingsgebied – buitendijks gebied. D Beide zijn onjuist.
1 buitendijks gebied, 2 dijkringgebied, 3 hoge grond, C.

4 overstromingsgebied, 5 overstromingsdiepte. g Hoe kun je aan de hand van dit kaartje beredeneren waar
op Texel de duinen liggen?
b Bij het beschrijven van het overstromingsgevaar in het
Nederlandse rivierengebied valt wel eens het woord Duinen liggen hoog en kennen dus geen zoute kwel.
‘badkuip’. Welk begrip uit vraag a past het best bij het idee De plek met het laagste zoutgehalte op Texel is
van die ‘badkuip’?
dus ook de plek waar de duinen liggen.
Overstromingsdiepte.
e Neemt hierdoor het zelfreinigend vermogen van de Amer

VERDIEPING 3.7 WATERVERVUILING?
toe, af of blijft die gelijk?
Bekijk figuur 21.

Als de thermische watervervuiling afneemt, neemt
a Waarom liggen in de Randstad meer het zuurstofgehalte en daardoor het zelfreinigend
waterzuiveringsinstallaties dan op de Veluwe?
vermogen van de Amer toe.
In de Randstad wonen veel meer mensen die dus Zie je dit ook terug in figuur 21? Licht je antwoord toe met
voor veel meer afvalwater zorgen dan op de Veluwe. een argument dat je ontleent aan figuur 21.
b Verklaar het kleurenverloop in de Westerschelde. Ja, zowel de Amer als de Bergse Maas hebben
Als de Schelde Antwerpen instroomt wordt het een legendakleur die aangeeft dat het water er
zuurstofarmer omdat in deze grote stad veel zuurstofrijk is.
inwoners en bedrijven voor veel afvalwater zorgen. In Zeeland en West-Brabant worden veel suikerbieten ver-
bouwd. In Stampersgat staat een grote suikerfabriek. Dit
Als de rivier uitmondt in de zee treedt verdunning
bedrijf heeft een vergunning voor het lozen van gezuiverd
op en wordt het water weer zuurstofrijker. afvalwater en koelwater.
g Licht aan de hand van figuur 21 toe dat de Suikerunie hier
gezuiverd afvalwater loost.
c Welke uitspraken over figuur 21 zijn juist?
A Alleen het zuurstofgehalte van zoet water is aangegeven. Op het kaartje van figuur 21 staat een
B De zuiveringsinstallaties liggen vooral in de buurt van zuiveringsinstallatie van afvalwater aangegeven.
rivieren en beken.
h Licht aan de hand van figuur 21 toe dat de Suikerunie hier
C Het kanaal van Gent naar Terneuzen kent een grote rijk-
koelwater loost.
dom aan soorten planten en dieren.
D In het patroon van zuiveringsinstallaties kun je de ligging Je kunt in figuur 21 zien dat vanaf de Suikerfabriek
van de grote steden herkennen.
het riviertje de Dintel zuurstofarm is.
E Ten zuiden van Antwerpen is de Schelde zuurstofrijker
dan meteen na de grens met Nederland.
F Wat zuurstof betreft voldoet België beter aan de Kader- Waterkwaliteit oppervlaktewater in Nederland FIGUUR 21
richtlijn Water dan Duitsland. Waterkwaliteit
B, D. zuurstofrijk water
d Beoordeel onderstaande stellingen en noteer het juiste

antwoord. zuurstofarm water
I Het zelfreinigend vermogen van water is een natuurlijk waterzuiverings-
installatie
proces.
II Het zelfreinigend vermogen van water breekt chemische
verontreiniging af.
0 50 km
C Beide zijn juist.
A.
Lees onderstaande tekstbron.
Tegelijk met de aanleg van de op gas en olie gestookte

Amercentrale 7 werd de enorme koeltoren gebouwd om het
koelwater uit de Amer af te koelen voordat dit weer in de
rivier terugkwam. De koeltoren hoeft thans minder of niet Het zuurstofgehalte is een indicator (maatstaf)
voor de kwaliteit (zuiverheid) van het water.
meer te koelen, want de restwarmte van de centrales gaat Een hoog zuurstofgehalte is goed voor planten
en dieren in het water. De organische
naar de stadsverwarming van Tilburg en Breda en naar de
vervuiling, die het zuurstofgehalte aantast,
glastuinbouw in Made. is de laatste jaren sterk verminderd.
100 MIJN OMGEVING
Is mijn drinkwater veilig en lekker?

Je gaat (alleen of in een team) uitzoeken waar jouw drinkwa- Je kunt de deelvragen die je zelf gemaakt hebt ook googelen.
ter vandaan komt, waar het na gebruik naartoe gaat en of je Probeer maar eens! Vaak krijg je dan als hit / zoekresultaat
in de toekomst ook voldoende drinkwater hebt. Bij dit onder- een uitlegfilmpje van www.schooltv.nl. Bijvoorbeeld: https://
zoek maak je gebruik van het stappenplan. Je presenteert je www.schooltv.nl/video/rioolwater-en-regenwater-waar-komt-
resultaten digitaal. ons-water-vandaan-en-waar-gaat-het-naartoe/
Ten slotte kun je op GB 46-47/GB 44-45 nog veel bruikbare
STAP 1: HOOFDVRAAG EN DEELVRAGEN informatie vinden.
Hoofdvraag
STAP 4: INFORMATIE VERWERKEN
Komt er in de toekomst voldoende drinkwater uit mijn kraan?
De informatie die je nu hebt is meestal nog een rommeltje.
Deelvragen Alle gegevens ga je ordenen aan de hand van de deelvragen.
Bij dit onderzoek moet je vier deelvragen gebruiken. Om je te Welke informatie hoort bij welke deelvraag? Ga eerst je tek-
helpen staan hieronder vier deelvragen. Hieruit kies je er drie. sten ‘indikken’. Noteer de informatie met hele korte zinnen in
Daarna moet je zelf nog twee andere deelvragen verzinnen. je eigen woorden. Belangrijk is dat je laat zien welk drinkwa-
1 Waar komt ons drinkwater vandaan? terbedrijf in jullie omgeving het drinkwater verzorgt en welk
2 Hoe wordt dit drinkwater gemaakt? waterschap het afvalwater schoonmaakt.
3 Is het drinkwatergebruik toegenomen?
4 Wat is duurzaam drinkwatergebruik? STAP 5: CONCLUSIES TREKKEN
Welke deelvragen ga je gebruiken voor je onderzoek?
Als je alles goed hebt gedaan, kun je nu de deelvragen en de
hoofdvraag beantwoorden.
STAP 2: ONDERZOEKSPLAN OPZETTEN
Bij het uitvoeren van een onderzoek is het handig om een STAP 6: PRESENTATIE
goede planning te maken, vooral als je in een team werkt. An-
Bij het maken van een digitale presentatie kun je misschien
ders pak je het verkeerd aan of ben je ergens veel te lang mee
gebruikmaken van de volgende tips:
bezig. Houd het proces dus goed in de gaten. Het is handig
1 Zet nooit te veel tekst op een dia/scherm.
om een soort planner te maken waarin je de taakverdeling en
2 Maak niet te veel dia’s/schermen.
de afspraken noteert. Noteer de antwoorden op de volgende
3 De digitale presentatie is een hulpmiddel bij je presentatie.
vragen:
Je moet er dus bij praten!
• Wie gaat wat doen?
4 Gebruik op de dia’s/schermen korte zinnen.
• Wie is verantwoordelijk voor welke deelvraag?
5 Kies een goed lettertype, bijvoorbeeld ‘Arial’ met grootte 24
• Wanneer doe je precies wat?
of 28.
• Welke informatie ga je gebruiken?
6 Gebruik geen lettertypen door elkaar.
• Hoelang ben je bezig met de verschillende onderdelen?
7 Maak er geen kleurplaat van! Gebruik dus niet te veel
• Wie maakt de digitale presentatie en hoeveel dia’s/scher-
kleuren.
men gaan jullie gebruiken?
8 Stop er geen vervelende geluiden in.
• Wie zegt wat bij de presentatie?
9 Gebruik de juiste animaties, zoals ‘Verschijnen’,
Als je met elkaar duidelijke afspraken maakt, voorkomt dit
‘Verdwijnen’, of ‘Vervagen’.
ruzie.
10 Maak gebruik van functionele afbeeldingen. Past de
afbeelding bij de tekst of het verhaal?
STAP 3: INFORMATIE VERZAMELEN
Tegenwoordig kun je veel gegevens terugvinden op het inter-

net. Drie handige sites voor jullie onderzoek zijn:
• www.vewin.nl (verken deze site bijvoorbeeld met de
zoekterm ‘kerngegevens’)
• www.onswater.nl
• www.waterschappen.nl
Verder kun je veel informatie over de drinkwatervoorziening
vinden in boeken en folders van de drinkwaterbedrijven.
Waterschappen zijn verantwoordelijk voor de zuivering van
het afvalwater dat bij jou thuis geproduceerd wordt. Ga dus
op onderzoek uit bij jouw waterschap. Op de sites kun je met
je postcode achterhalen bij welk waterschap jouw gemeente
hoort.
MIJN WERELD HOOFDSTUK 3 WATER: SOMS TE VEEL, VAAK TE WEINIG 101
Op zoek naar water!

Waterzoeker Google Earth Hoe vind je de plaatsen op Google Earth?
Met Google Earth kun je de wereld van dichtbij en veraf • Kopieer één van de onderstaande plaatsnamen en plak die
bekijken. In deze opdracht bezoek je acht plaatsen op aarde in het zoekvenster van Google Earth. Zoom in en uit, bekijk
waar water van groot belang is. Soms gaat het om dorre, de omgeving, kantel het beeld zo nodig.
droge en lege gebieden, waar plotseling een groene oase rond • Samen met je buur vul je in een tabel allerlei informatie in
een dorp of een stadje opduikt. Op andere plaatsen wordt het over de acht plaatsen die je bezoekt:
water in stuwmeren vastgehouden als voorraadbekken of om • Noteer een kruis voor elke plaats waar een kenmerk van
er elektriciteit mee op te wekken. Door uit te zoomen kun je toepassing is. Voor één plek geldt geen enkel kenmerk!
ook de wijdere omgeving van deze gebieden bekijken. Dan kun • Asyut (Egypte)
je onderzoeken waar het water vandaan komt, waarvoor het • Husaybah (Irak)
gebruikt wordt en of er sprake is van duurzaam waterbeheer. • La Bréole (Frankrijk)
Bij twijfel kun je ook googelen op de plaatsnaam. • Iguaçu Misiones (Argentinië)
• Huacachina (Peru)
• Suldalsosen (Noorwegen)
• Badwater (California)
• Mexicali (Mexico)
Plaatsen & kenmerken Asyut Husaybah La Bréole Iguaçu Huacachina Suldalsosen Badwater Mexicali
Misiones
hoge nuttige neerslag X X
aanvoer van rivierwater
van elders X X X X X X
irrigatievelden X X X
stuwdam vooral voor
irrigatie
X X
stuwdam vooral voor
waterkracht
X X X
verzilting X X
Graanverbouw in Saudi-Arabië FIGUUR 22
102 SAMENVATTING EN BEGRIPPEN
Water
1 Samenvattingsopdracht Wereld opsluiten – watertekorten – gletsjer – opwarming – bodemdaling –
stroomopwaarts – maatregelen – dijken – nuttige – verstenen –
Noteer de ontbrekende begrippen of tekstjes in het schema.
verdrinking – stuwmeren – evacueren – ruimte – bouwen –
Kies uit: vasthouden – waterkringlopen – grondwater – te weinig –
indirecte – tropische orkanen – sparen – zee – landijs – duurzaam –
zeespiegelstijging – fysieke – rotsige – regenval – oppervlakte –
welvaart – vernieuwbaar – schaars – rivier – infiltratie – rivier –
verstenen – zout – stuwmeren – virtueel – piekafvoer – fossiel –
groeiende.
Water:
in 1 waterkringlopen (zoet en 2 zout water)
zoet bereikbaar 3 oppervlakte water is 4 schaars ; het is vaak
5 landijs , een 6 gletsjer in de bergen of diep 7 grondwater
in waterbalans
als 8 virtueel water (in producten)
te veel: overstromingen 11 te weinig : waterstress door

door 9 zee (zout) of 10 rivier (zoet) 12 fysieke en economische
13 watertekorten kan leiden tot
wateroorlog
14 indirecte gevolgen vaak groter

dan directe gevolgen 15 ( verdrinking )
Toename overstromingen door: Toename waterstress door:

16 zeespiegelstijging en zwaardere buien door weinig 20 nuttige neerslag
17 opwarming aarde 21 groeiende bevolking
minder infiltratie toenemende 22 welvaart
18 opsluiten rivieren ontbossing en verstening
19 bodemdaling (minder 23 infiltratie )
Risicogebieden:
24 rivier - en kustvlakten
de voet van een gebergte met 25 rotsige bodems
(een 26 piekafvoer kan niet verwerkt worden)
gebieden waar smeltende sneeuw samenhangt met
hevige 27 regenval
gebieden waar 28 tropische orkanen huishouden
gebieden waar 29 stroomopwaarts ontbost wordt
gebieden die 30 verstenen
gebieden met bodemdaling
31 Maatregelen :
Korte termijn: Korte termijn:

32 dijken weer in de gaten houden, voorlichten, water 34 vasthouden : kleinschalig beter
33 evacueren dan grote 35 stuwmeren
water 36 sparen : slimmer irrigeren, minder
gebruiken en meer hergebruiken
Lange termijn: Lange termijn:

37 ruimte voor de rivier 39 duurzaam waterbeheer (alleen
verminderen versterkt broeikaseffect 40 vernieuwbaar water, geen 41 fossiel
vestigingsbeleid en aangepast 38 bouwen water uit aquifers)
2 Samenvattingsopdracht Nederland kwel – adaptatie – integraal waterbeheer – uiterwaarden –

recycling – gesloten – veenpolders – drietraps – chemische –
Noteer de ontbrekende begrippen of tekstjes in het schema.
retentiegebieden – droogmakerijen – zeereep – buitendijks –
Kies uit: meervoudig – zandsuppletie – thermische – duurzaam –
dijkringen – kustafslag – ruimte – IJsselmeerpolders – getijden-
harde – zachte – zelfreinigend vermogen – AWZI – oppervlakte
landschap – opwarming – rivieren – broeikaseffect.
water – rioleringsstelsel – preventie – Laag – polders – inter
nationaal – verstening – dynamisch kustbeheer – aanpassen –
Zeepolders
1 Laag –Nederland
3 Veenpolders (inklinking)
bestaat uit 2 polders .
4 Droogmakerijen (ouder)
5 IJsselmeerpolders (jonger)
6 Dijkringen beschermen deze gebieden tegen overstromingen.
Er vindt een 7 opwarming Hierdoor is er een toenemende kans op overstroming, zoute

van de aarde plaats. 8 kwel en 9 kustafslag door de zee.
Er is ook toenemende Oorzaken:

overstromingskans door versterkt 11 broeikaseffect
10 rivieren . 12 verstening
sedimentatie in 13 buitendijks gebied in bedding en
14 uiterwaarden
Bescherming tegen stijgende zeespiegel door: Bescherming tegen rivieren door:

verzwaring dijken 15 ( harde kustverdediging) 21 drietraps strategie en 22 ruimte voor de rivier,
bij zwakke duinen – 16zandsuppletie om de zowel nationaal als 23 internationaal
17 zeereep te versterken (18 zachte Ook geldt:
kustverdediging) Is vasthouden niet mogelijk, dan opslag in
bij veilige duinen – 19 dynamisch kustbeheer 24 retentiegebieden .
in 20 getijdenlandschap – geen maatregelen Bij een gezamenlijk plan voor het hele stroomgebied
is sprake van 25 integraal waterbeheer .
Klimaatverandering dwingt ons tot klimaat
26 adaptatie , het landschap 27 aanpassen , vaak in
de vorm van 28 meervoudig ruimtegebruik.
Watervervuiling: Maatregelen:
organische vervuiling aansluiting op 32 rioleringsstelsel > daling sterftecijfer
(29 zelfreinigend vermogen ) RWZI of 33 AWZI > betere kwaliteit
30 chemische vervuiling (bijvoorbeeld 34 oppervlaktewater
kunstmest) van zuivering achteraf naar 35 preventie
31 thermische vervuiling (minder O2) 36 recycling van afvalstoffen in plaats van lozing >
37 gesloten watercyclus (= 38 duurzaam )

2vwo h3 Water Antwoorden Aardrijkskunde

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

2vwo h3 Water Antwoorden Aardrijkskunde

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

HOOFDSTUK 3 WATER: SOMS TE VEEL, VAAK TE WEINIG

Introductie Geen water: dorst maar ook honger 70

Bangladesh en de Verenigde Staten

Mijn omgeving/Mijn wereld 100

Introductie: Geen water: dorst maar ook honger

A cirkel in openingsfoto 1 dorpen onder water

3 b In paragraaf 3.5 tot en met 3.7 gaat het over water in

A polder 1 verhoogde afvoer van de rivier

2 Het zuidwesten van de Verenigde Staten: tekort.

Werken met EduGIS

b Welke provincie verdwijnt bij deze zeespiegelstijging bijna

Kennismaking met EduGIS FIGUUR 2

3.1 Water in beweging

Waterkringloop bergmeer FIGUUR 3

De verdeling van het water op aarde FIGUUR 4

A verdeling van al het aanwezige B verdeling van het zoete water

3.2 Water in balans

1 zinsdeel dat niet in het rijtje thuishoort.

Het is een waterbalans, omdat het een overzicht

Grondwater en water in aquifers, mate waarin

b Is in bron 8 het begrip nuttige neerslag ‘apart’ ingetekend?

Licht je antwoord toe.

5 Nee, niet apart. De nuttige neerslag is het water

Dorp groeit uit tot stad. FIGUUR 6

bodemwater grondwater drinkwater beweging grondwater vervuild grondwater

3.3 Soms te veel

Maatregel Kort Lang

3.4 Vaak te weinig

Welke begrippen passen het beste bij de situaties 1 tot en met 9?

2 De nuttige neerslag stelt hier niets voor. MALI

Fysiek watertekort. Banjul GAMBIA

5 Je moet met je handen van grensoverschrijdende

9 Veel water in stuwmeren kan niet gebruikt worden

2 I Bij slimmer irrigeren stijgt de grondwaterspiegel niet zo

er minder waterverlies is door het kleinere

Wat zie je op de foto van bron 14?

a Noteer de begrippen die het best bij de zinnen passen.

2 Graniet is een keiharde ondergrond waar maar weinig

in India de nuttige neerslag kleiner is. 2 Gemakkelijk te bebouwen.

Bekijk figuur 11 en de kaart Oost-Azië – Bevolkingsdichtheid. 3 Goed bereikbaar.

c Beoordeel onderstaande stellingen en noteer het juiste A I is juist, II is onjuist.

Sneeuw weerkaatst zonlicht maar door de

Egypte Sudan Ethiopië Turkije Syrië Nederland

hoeveel zoet water bezit een inwoner in m3

verbruik zoet water in miljarden m3 per jaar:

de rest van Europa ons land binnen.

Steeds natter en steeds droger

2 naar de rivier (waardoor de rivier minder water

neerslag aan de 5 loefzijde van de Meghalayaheuvels

5 D De grafiek in bron 20 laat zien dat men niet-vernieuwbaar

Bangladesh Verenigde Staten (als geheel)

3,5× Nederland oppervlakte 232× Nederland

164 miljoen (2018) inwoners 326 miljoen (2018)

1265 inwoners per km2 bevolkingsdichtheid 35 inwoners per km2

Het klimaat is tropisch met koele, droge

Er valt gemiddeld 1400 mm (bijna Het zuidoostelijke deel van Californië

€ 3790 (2016) koopkracht/hoofd € 56.084 (2016)

0,58 (139e) VN-welzijnsindex 0,92 (10e)

65% (2018) percentage bevolking op platteland 17% (2018)

Ruimte voor de rivieren en slimmer en zuiniger

A verband verstening en 1 bron 22

gebied uitstroomt. Bangl. ZW VS

3.5 De zee klopt op de voordeur