BÀI TẬP LỚN

Môn học : Gỉai tích 2

Giaó viên phụ trách: Cô Lê Thị Yến Nhi
Đề tài:Chủ đề 14
Nhóm 4:
- Đặng Tiến Đạt (2210659)
- Nguyễn Quang Khánh (2251023)
- Vũ Văn Huy (2211306)
- Nguyễn Hoàng Đông (2210774)

Chủ đề 14
14.1: Tích Phân kép
Định nghĩa của tích phân xác định, fa f(x) dx, được thúc đẩy bởi bài toán diện
tích chuẩn, cụ thể là bài toán tìm diện tích của vùng phẳng giới hạn bởi đường
cong y = f(x), trục x, và các dòng x = a và x = b. Tương tự, chúng ta có thể thúc
đẩy tích phân kép của hàm hai biến trên miền D trong mặt phẳng bằng bài toán
thể tích chuẩn tìm thể tích của vùng ba chiều S giới hạn bởi mặt z = f(x, y ), mặt
phẳng xy, và hình trụ song song với trục z đi qua biên của D

Định nghĩa 1
Tích phân kép trên một hình chữ nhật

Ta nói rằng ƒ khả tích trên hình chữ nhật D và có tích phân kép
nếu với mọi số dương tồn tại một số & tùy thuộc vào €, sao cho

giữ cho mọi phân vùng P của D thỏa mãn || P|| < 8 và với mọi cách chọn điểm (x, y)
trong hình chữ nhật con của P.

dA xuất hiện trong biểu thức của tích phân kép là một phần tử diện tích. Nó đại diện
cho giới hạn của trong tổng Riemann và cũng có thể được viết là dx dy
hoặc dy dx, thứ tự không quan trọng. Khi chúng ta tính tích phân kép bằng phép lặp
trong phần tiếp theo, dA sẽ được thay thế bằng tích của các vi phân dx và dy, và thứ tự
sẽ rất quan trọng.

Cũng như đối với các hàm một biến, các hàm liên tục trên D cũng khả tích trên D.

Định Nghĩa 2

Tích phân kép trên các miền tổng quát hơn

Thường cần sử dụng tích phân kép của các hàm bị chặn f(x, y) trên các miền không
phải là hình chữ nhật. Nếu miền D là giới hạn, chúng ta có thể chọn một hình chữ nhật
R có các cạnh song song với các trục tọa độ sao cho D nằm trong R. (Xem Hình 14.5.)
Nếu f (x, y) xác định trên D, chúng ta có thể mở rộng nó miền xác định là R bằng cách
xác định f(x, y) = 0 cho các điểm trong R nằm ngoài D. Khi đó tích phân của ƒ trên D có
thể được định nghĩa là tích phân của hàm mở rộng trên hình chữ nhật R.

Nếu f(x, y) xác định và bị chặn trên miền D, gọi ƒ là phần mở rộng của ƒ bằng 0 ở mọi
điểm bên ngoài D:

nếu (x, y) thuộc D

nếu (x, y) không thuộc D.

Nếu D là một miền giới hạn thì nó nằm trong một hình chữ nhật R nào đó có các cạnh
song song với các trục tọa độ. Nếu ƒ khả tích trên R, ta nói rằng ƒ khả tích trên D và
định nghĩa tích phân kép của ƒ trên D là

[], f(x, y) dA = ff f(x, y) dA.

Nếu ƒ liên tục trên một miền đóng, giới hạn D có biên gồm hữu hạn các đường
cong có độ dài hữu hạn thì ƒ khả tích trên D.

Định lý 1
Theo Định lý 2 mục 13.1, một hàm số liên tục bị chặn nếu tập xác định của nó là đóng
và bị chặn. Tuy nhiên, nói chung, không cần thiết phải hạn chế đóng các miền của
chúng tôi. Nếu D là miền bị chặn và int(D) là phần trong của nó (tập mở), và nếu f khả
tích trên D thì

Tính chất của tích phân kép

Một số tính chất của tích phân kép tương tự như tính chất của tích phân xác định một
chiều và cần ít nhận xét: nếu ƒ và g khả tích trên D, và nếu L và M là các hằng số thì
a)

nếu D có diện tích bằng không.

b)
Diện tích của một miền: diện tích của D (vì nó là thể tích của
hình trụ có đáy D và chiều cao 1).

c) Tích phân biểu thị thể tích: Nếu f(x, y) 0 trên D thì

 trong đó V là thể tích

của vật rắn nằm thẳng đứng phía trên D và phía dưới bề mặt z = f (x,y).

d)  Nếu f(x, y) ≤ 0 trên D,

trong đó V là thể tích của vật rắn nằm

thẳng đứng bên dưới D và bên trên bề mặt z = f(x ,y).

e) Bất đẳng thức được giữ nguyên

f) Sự phụ thuộc tuyến tính vào tích phân:

Nếu f(x, y) ≤ g(x, y) trên D thì 

g) Bất đẳng thức tam giác: 

h) Tính cộng của các miền: Nếu D1, D2,..., Dk là các miền không chồng lấp mà
mỗi miền trong số đó ƒ có thể tích được, thì ƒ có thể tích được qua phép hợp
D= D₁ UD₂ U... U Dk và

EX:
Bài tập 1-6 liên quan đến tích phân kép

, trong đó D là hình chữ nhật 0 ≤ x ≤ 3, 0 ≤ y ≤ 2. P là phép

chia của D thành sáu hình vuông cạnh 1 như trong Hình 14.8. Trong Bài tập 1-5, tính
các tổng Riemann cho I tương ứng với các điểm (x, y) đã cho
Trong Bài tập 7-10, D là đĩa x² + y²≤ 25, và P là phép chia ô vuông -5 ≤ x ≤ 5, -5≤ y ≤ 5
thành một trăm ô vuông 1 × 1, như trong Hình 14.9. Xấp xỉ tích phân kép

trong đó f(x, y) = 1 bằng cách tính các tổng Riemann R(f, P)

tương ứng với sự lựa chọn các điểm được chỉ định trong các ô vuông nhỏ. 
 14.2: Phép lặp tích phân kép trong tọa độ Descartes
Định lý 2

Nếu f(x, y) liên tục trên miền y đơn D bị chặn bởi a < x < b và c(x) ≤ y ≤ d (x) thì

Tương tự, nếu f liên tục trên miền x-đơn D cho bởi c≤ y ≤ d và a(y) ≤ x ≤b(y) thì

Lưu ý
Ký hiệu dA trong tích phân kép được thay thế trong tích phân lặp bởi dx và dy.
Theo đó, dA thường được viết dx dy hoặc dy dx ngay cả trong tích phân kép. Ba
biểu thức

tất cả đều đại diện cho tích phân kép của ƒ trên D. Chỉ khi tích phân kép được lặp lại thì
thứ tự của dx và dy mới trở nên quan trọng. Ở phần sau của chương này, chúng ta sẽ
lặp lại tích phân kép trong tọa độ cực, và d A sẽ có dạng r dr de.

Không phải lúc nào cũng cần vẽ một bản phác ba chiều của thể tích rắn được biểu
diễn bằng tích phân kép. Để lặp lại tích phân một cách chính xác (theo hướng này hay
hướng khác), thông thường chỉ cần tạo một bản phác thảo của miền D trên đó tích
phân được lấy. Hướng của phép lặp có thể được biểu thị bằng một đường dọc theo đó
tích phân bên trong được lấy.

EX:
 14.3:
Tích phân không xác định
Để đơn giản hóa vấn đề, định nghĩa của tích phân kép Để đơn giản hóa vấn đề,
định nghĩa của tích phân kép được đưa ra trong Phần 14.1 Tôi yêu cầu rằng miền D
bị chặn và tích phân f bị chặn trên D. Như trong trường hợp một biến, tích phân
kép không chính xác có thể xuất hiện nếu một trong hai miền của tích phân không
bị chặn hoặc tích phân không bị chặn gần bất kỳ điểm nào của miền hoặc ranh giới
của nó.

Tích phân không đúng của hàm dương

Tích phân không chính xác của hàm f thỏa mãn fa, y) > 0 trên tập xác định D phải
hoặc tồn tại (tức là hội tụ đến một giá trị hữu hạn) hoặc là vô hạn (phân kỳ đến vô
cùng). Chuyển đổi- sự khác biệt hoặc phân kỳ của các tích phân kép không chính
xác của các hàm không âm như vậy có thể được xác định bằng cách lặp lại chúng
và xác định sự hội tụ hoặc phân kỳ của bất kỳ các tích phân không chính xác duy
nhất dẫn đến kết quả.
❑

EX1:Đánh giá I=∬ e

−x 2
dA . Ở đây,R là miền mà x≥ 0 và -x≤ y ≤ x (xem hình 14.20)
R

Lời giải:ta xét tích phân ngoài hướng x:

∞ x

I=∫ dx ∫ e dy
2
−x

0 −x

x ∞

=∫ dy ∫ e− x dx
2

−x 0

=2∫ xe− x dx
2

Đây là một tích phân không xác định có thể được biểu thị dưới dạng giới hạn:
r

I=2 lim ∫ xe− x dx

2

r→∞ 0

(
−1 −x r
)
2

=2 lim 2 e ¿ 0
r→∞

( 1−e− x ) =1
2

=rlim
→∞

Tích phân đã cho hội tụ, giá trị cuả nó là 1.

Nhận xét: Trong mỗi ví dụ trên, tích phân không âm trên miền của hội nhập.
Các tích phân không dương có thể được xử lý tương tự, nhưng chúng ta không thể
giải quyết ở đây với sự hội tụ của các tích phân kép không chính xác nói chung với
các tích phân fx, y) nhận cả giá trị dương và âm trên miền D của tích phân. Tuy
nhiên, chúng tôi nhận xét rằng một tích phân như vậy không thể hội tụ trừ khi fx,
y) dA là hữu hạn đối với mọi miền con chính quy có giới hạn E củaD. Nói chung,
chúng ta không thể xác định sự hội tụ của tích phân đã cho bằng cách xem xét sự
hội tụ của các phép lặp. Các tích phân kép có thể phân kỳ ngay cả khi các phép lặp
của nó hội tụ. Trên thực tế, các phép lặp ngược lại thậm chí có thể cho các giá trị
khác nhau. Điều này xảy ra vì triệt tiêu vô hạn tích trái dấu. (Hành vi tương tự
trong một chiều được minh họa bằng tích phân , dx/x, không tồn tại, mặc dù nó đại
diện cho sự khác biệt giữa các khu vực "bằng nhau" nhưng vô hạn.) Nó có thể
được hiển thị (đối với một lớp lớn của các hàm chứa, ví dụ, các hàm liên tục) mà
một dấu ngoặc kép không chính xác tích phân của fx, y) trên D hội tụ

ĐỊNH LÝ 3
Định lý giá trị trung bình cho tích phân kép Nếu hàm f(x, y) liên tục trên tập đóng,
bị chặn, liên thông D trong trong mặt phẳng xy thì tồn tại điểm (X0, Yo) thuộc D
sao cho:
❑

∬ f ( x , y ) dA=f ( x0 , y 0 ) × vùngD
D

Bằng cách tương tự với định nghĩa của giá trị trung bình cho các hàm một biến,
chúng tôi thực hiện định nghĩa sau:
ĐỊNH NGHĨA 3:
Giá trị trung bình hoặc giá trị trung bình của hàm khả tích f(x, y) trên tập hợp D là
số
❑
1
f= vùng D ∬ f ( x , y ) dA
D

Nếu f(x, y) > 0 trên D thì hình trụ có đáy D và chiều cao f không đổi có thể tích
bằng với vùng rắn nằm phía trên D và phía dưới bề mặt z = f(x. v). Nó thường rất
hữu ích để giải thích tích phân kép theo giá trị trung bình của chức năng là tích
phân của nó.

*EXERCISE 14.3
❑

1.∬ e
−x− y
dA , ở đâu là góc phần tư thứ nhất của mặt phẳng xy
Q

Bài giải:
❑ ∞ ∞

∬ e−x− y dA = ∫ e−x dx ∫ e− y dy
Q 0 0

ở đâu là góc phần tư thứ nhất của mặt phẳng xy

trong đó S là dãy 0¿ y <1 trong mặt phẳng xy

trên tam giác T có các

đỉnh (0,0);(1,1);(1,2)

trong đó Q là góc phần tư thứ nhất của mặt phẳng xy

 0 ≤ x< ∞, 0< y <1
trong đó H là nửa dãy

x ≥ 1,0 ≤ y ≤ x
trong đó T là vùng thỏa mãn

x ≥ 1,0 ≤ y ≤ x
trong đó T là vùng thỏa mãn
 14.4
Tích phân kép trong tọa độ cực
Đối với nhiều ứng dụng của tích phân kép, hoặc là miền tích phân, tích phân chức
năng lớn hoặc cả hai có thể được biểu thị dễ dàng hơn dưới dạng tọa độ cực so với
tọa độ Descartes. Nhớ lại rằng một điểm P có tọa độ Descartes (x, y) cũng có thể
được định vị bởi tọa độ cực của nó [r. 0], trong đó r là khoảng cách từ P với gốc tọa
độ O và là góc OP tạo với chiều dương của trục x. (Các góc dương được đo ngược
chiều kim đồng hồ.) Cực và Descartes tọa độ của P có quan hệ với nhau bằng phép
biến hình (xem Hình 14.24)
X=rcos
y=r sin 0
2 2 2
r =x + y
tan 0 = y/x.

Nhận xét: Không cần thiết vẽ vùng R trong mặt phẳng ro. chúng tôi được sử
dụng suy nghĩ về tọa độ cực về khoảng cách và góc trong mặt phẳng xy và có thể
dễ dàng hiểu được khi nhìn vào đĩa trong Hình 14.26 rằng quá trình lặp của tích
phân trong tọa độ cực tương ứng với 0 ≤ 0 ≤2 n và 0 < r¿ 1. Nghĩa là, chúng ta nên
có thể viết vòng lặp trực tiếp từ việc xem xét miền tích phân trong mặt phẳng xy.
Đổi Biến trong Tích Phân Đôi
Phép biến đổi tích phân kép sang tọa độ cực chỉ là trường hợp đặc biệt của một
công thức đổi biến tổng quát cho tích phân kép. Giả sử rằng x và y là được biểu thị
dưới dạng hàm của hai biến khác u và v bằng các phương trình
x= x(u, v)
y= y(u, v).
Chúng tôi coi những phương trình này là xác định một phép biến đổi (hoặc ánh xạ)
từ các điểm (u, v) trong mặt phẳng uv-Decartes tới các điểm (x, y) trong mặt phẳng
xy. (Xem Hình 14.32.) Chúng tôi nói rằng phép biến đổi là một đối một từ tập hợp
S trong mặt phẳng cực tím lên tập hợp D trong mặt phẳng xy với điều kiện:
(i)mọi điểm trong S được ánh xạ tới một điểm trong D,
(ii)mọi điểm thuộc D là ảnh của một điểm thuộc S,
(iii) các điểm khác nhau trong S được ánh xạ tới các điểm khác nhau trong D. Nếu
phép biến đổi là một đối một, các phương trình xác định có thể được giải cho u và
v như các hàm của x và y, và phép biến đổi nghịch đảo kết quả,
u= u(x, y)
v=v(x,y).
là một đối một từ D lên S. Giả sử rằng các hàm x(u,v) và y(u,v) có đạo hàm riêng
bậc nhất liên tục đạo hàm và định thức Jacobian

Như đã lưu ý trong Phần 12.8, Định lý hàm ẩn ngụ ý rằng phép biến đổi là một đối
một gần (u, v) và phép biến hình ngược cũng có đạo hàm riêng cấp một liên tục
đạo hàm và khác 0 Jacobian thỏa mãn

trên D
ĐỊNH LÝ
Công thức đổi biến cho tích phân kép Cho x = x(u, v), y= ylu, v) là phép biến hình
một đối một từ miền S trong mặt phẳng uv lên một miền D trong mặt phẳng xy.
Giả sử rằng các hàm x và y, và các đạo hàm riêng bậc nhất của chúng đối với u và
v, liên tục trong S. Nếu f(r, y) là khả tích trên D, và nếu g(u, v) = f(x(u, v), y(u, ))
thì g khả tích trên S và
Ghi chú: Không nhất thiết S hoặc D phải đóng hoặc phép biến đổi là một thành
một trên ranh giới của S. Phép biến đổi thành tọa độ cực ánh xạ hình chữ nhật 0<r¿
1,0≤ θ<2 π một đối một vào đĩa bị thủng 0< x 2 + y 2 <1 và, như trong ví dụ đầu tiên của
phần này, chúng ta có thể biến đổi một tích phân trên đĩa kín x 2+ y 2 ≤ 1 thành một
trên hình chữ nhật đã đóng 0 ≤ r ≤1,0 ≤ θ ≤2 π .
*EXERCISE 14.4
Trong bài 1-6,tính tích phân đã cho trên miền D bởi x 2+ y 2 ≤ a2 , với a> 0

Bài giải:
Trong bài từ 7-10,tính tích phân kép đã cho theo góc phần tư cho bởi x ≥ 0 , y ≥0 và
2 2 2
x + y ≤ a , với a> 0
Bài Giaỉ:

11. Đánh giá ∬ ( x+ y ) dA ,trong đó S là khu vực trong góc phần tư thứ nhất nằm bên
s

trong x + y ≤ a và bên dưới đường thẳng y=√ 3 x

2 2 2
 ❑

12.Tìm ∬ xdA trong đó S là đoạn x 2+ y 2 ≤ 2 và x≥ 1

S
 ❑

13. Đánh giá ∬ ( x + y )dA trong đó T là tam giác có các đỉnh (0,0);(1,0);(1,1)
2 2

T
 14.5:

TÍCH PHÂN BỘI BA

Chúng ta đã biết cách mở rộng tích phân xác định sang các miền hai chiều,
việc mở rộng sang ba (hoặc nhiều) chiều rất đơn giản. Đối với hàm bị chặn
f ( x , y , z) xác định trên hộp chữ nhật B ¿), tích phân bội ba của ƒ trên B được
viết:
❑ ❑

∭ f (x , y , z)dV hoặc ∭ f (x , y , z)dx dy dz

B B

Tích phân này có thể được định nghĩa là một giới hạn phù hợp của các tổng
Riemann tương ứng với các hạng tử của B thành các hộp con tạo bởi các mặt
phẳng song song với các mặt phẳng tọa độ. Tích phân bội ba trên các miền
tổng quát hơn được xác định bằng cách mở rộng hàm ra bên ngoài miền và
lấy tích phân trên một hộp hình chữ nhật chứa miền đó.
Tất cả các tính chất của tích phân kép được đề cập trong Phần 14.1 đều có
tính chất tương tự đối với tích phân bội ba. Đặc biệt, một hàm liên tục có thể
lấy tích phân trên một miền đóng, bị chặn. Nếu ƒ(x, y, z) = 1 trên miền D, thì
tích phân bội ba cho kết quả là thể tích của D:
❑
V D=∭ dV
D

Tích phân bội ba của một hàm ƒ (x, y, z) có thể được hiểu là “hypervolume”
(thể tích bốn chiều) của một vùng trong 4 không gian có miền D là không
gian ba chiều và có đỉnh của nó trên siêu bề mặt ω=f ( x , y , z). Đây không phải
là một cách diễn giải hay về tích phân bội ba. Ta hình dung tích phân bội ba
về vấn đề phát sinh trong các bài toán ứng dụng thực tế. Chẳng hạn, nếu
δ ( x , y , z) biểu thị khối lượng riêng tại vị trí (x , y , z) của một chất (vật liệu) có
miền D biểu diễn trong không gian 3 chiều, thì khối lượng m của vật rắn là
tổng của các vi phân khối lượng dm=δ ( x , y , z ) dV chiếm các vi phân thể tích dV
❑
m=∭ δ ( x , y , z ) dV
D

Một số tích phân bội ba có thể được ước lượng bằng cách kiểm tra, sử dụng
tính đối xứng và các thể tích đã biết.

Sửa bài tập 14.5

1.∭ ( 1+2 x−3 y ) dV ; D:{ -a ≤ x ≤ a , -b ≤ y ≤ b, -c ≤ z ≤ c }
c b a

∫ dz ∫ dy ∫ (1+2 x−3 y)dx

−c −b −a

c b

∫ dz ∫ (2 a−6 ya)dy
−c −b

∫ 4 abdz
−c

 4abc + 4abc = 8abc

2. ∭ ( xyz ) dV ; D: { 0 ≤ x ≤ 1, -2 ≤ y ≤ 0; 1 ≤ z ≤ 4 }
1 0 4

∫ dx ∫ dy ∫( xyz ) dz
0 −2 1

1 0

∫ dx ∫ 15 xy /2 dy
0 −2

∫−15 xdx=−15/2
0

3. ∭ ( 3+2 xy ) dV ; D: { 0 ≤ φ ≤ 2π, 0 ≤ θ ≤ π/2, 0 ≤ ρ ≤ 2 }

2π π /2 2

∫ dφ ∫ dθ ∫ (2 xy )dρ
0 0 0

2π π /2 2 2π π /2 2

∫ dφ ∫ dθ ∫ 3 dρ+∫ dφ ∫ dθ∫ 2 xydρ

0 0 0 0 0 0

2π

∫ 3 πdφ+ 0=¿ 6π2 + 0 = 6π2

0

4. ∭ xdV ; D: { 0 ≤ z ≤ c(1 – x/a – y/b), 0 ≤ y ≤ b(1 – x/a), 0 ≤ x ≤ a }

x x y
b(1− ) c (1− − )
a a a b

∫ xdx ∫ dy ∫ 1 dz
0 0 0
 x
b (1− )
a a
c ∫ xdx ∫ x y
(1− − )dy
0 0 a b
a 2
b x
∫ x (b− 2 )(1− a ) dx
0

1 2
bc x
 2 ∫ x(1− a ) dx
0

x −1
Đặt u = (1− a ), du = a
dx

2 1
−a bc
 2 ∫ u2 (1−u) du
0

−a2 bc −1 a2 bc
 2 × 12 = 24

5. ∭ ( x 2+ y 2 )dV ; D: { 0 ≤ x,y,z ≤ 1 }
1 1 1

∫ dx ∫ dy ∫ (x + y )dz 2 2

0 0 0

1 1

∫ dx ∫(x + y )dy 2 2

0 0

1
1 2
∫ x 2 + 3 dx= 3
0

6.∭ (x + y ; D: { 0 ≤ x,y,z ≤ 1 }
2 2 2
+ z ) dV
1 1 1

∫ dx ∫ dy ∫ (x 2 + y 2+ z2 )dz
0 0 0

1 1
1
∫ dx ∫(x 2 + y 2 + 3 )dy
0 0

∫
0
( x + 23 )dx =1
2

7. ∭ ( xy+ z ) dV ; D: { 0 ≤ z ≤ 1, 0 ≤ y ≤ 1-z, 0 ≤ x ≤ 1-z-y }

2

¿ ∭ z dV
2

1 1−z 1−z − y

= 4 ∫ z2 dz ∫ dy ∫ dx
0 0 0

1 1− z

∫ z 2
dz ∫ (1−z− y )dy
0 0

1
1
2∫ (z 2−2 z 3+ z 4) dz= 15
0

8. ∭ y z ; D: { 0 ≤ x,y,z ≤ 1 }
2 − yz
e dV
1 1 1

∫ dz ∫ dy ∫ ( y z 2 e− yz ) dx
0 0 0

1 1

∫ zdz ∫(1−e− yz )dy

0 0
 1
1 1 1
∫ (e ¿¿−z−1) dx + 2 = 2 + e ¿
0

9. ∭ sin ⁡( π y ; D: { 0 ≤ z ≤ x, 0 ≤ x ≤ y, 0 ≤ y ≤ 1 }
3
)dV
1 y x

∫ dy ∫ dx ∫ sin ⁡(π y 3)dz

0 0 0

1 1

∫ dy ∫ xsin( π y ) dx 3

0 0

1 2
y 2
∫ 2
3
sin ⁡(π y )dy=
3π
0

10. ∭ ydV ; D: { 0 ≤ y ≤ 1, 1-y ≤ z ≤ 1, 0 ≤ x ≤ 2-z-y }

1 1− y 2−z− y

∫ ydy ∫ dz ∫ 1 dx
0 0 0

1 1− y

∫ ydy ∫ (2−z− y ) dz
0 0

1
1 5
∫ 2 (2 y 2 − y 3)dy= 24
0
 14.6:

PHƯƠNG PHÁP ĐỔI BIẾN TRONG TÍCH PHÂN BỘI BA

Cho phép biến đổi sau:

x=x (u , v , w ) , y= y ( u , v , w ) ,z=z ( u , v , w ) .

trong đó x, y và z có đạo hàm riêng cấp một liên tục theo u, v và w.

Gần bất kỳ điểm nào mà hệ thức Jacobian ∂( x , y , z )/∂ ( u , v , w ) khác không, ta
có phép biến đổi:

dV =dx dy dz=
| ∂( x , y , z)
∂ (u , v , w)|du dv dw .

Như vậy, nếu phép biến đổi là trực tiếp từ miền S trong không gian uvw
sang một miền D trong không gian xyz, và nếu:
g ( u , v , w )=f ¿

như vậy:

| |
❑ ❑
∂(x , y , z)
∭ f ( x , y , z ) dx dy dz=∭ g ( u , v , w ) ∂(u , v , w )
du dv dw
D s
Ví dụ 1: Cho phép đổi biến x=au , y=bv , z=cw, (a , b , c >0), phần bên trong
2 2 2
x y z
ellipsoid E được xác định bởi 2
+ 2 + 2 ≤ 1,
a b c
trở thành hình cầu B xác định
bởiu2 + v 2+ w2 ≤1

Khi đó hệ thức Jacobian là: ∂ (u , v , w ) | |

∂( x , y , z) a 0 0
= 0 b 0 =abc
0 0 c

Như vậy thể tích của Elipsoid E là:

❑ ❑
4π
V E=∭ dx dy dz=∭ abc du dv dw=V B . abc= abc ( đvtt ) .
E B 3

TỌA ĐỘ TRỤ
Cho phép đổi biến:
x=r cosθ , y =r sinθ , z=z

Ý nghĩa hình học của các tọa độ này được thể hiện trong Hình 14.45. và các
mặt tọa độ được minh họa trên hình 14.46.
 Hình 14.45 Tọa độ trụ của điểm Hình 14.46 Các bề mặt tọa độ cho tọa độ trụ

Tọa độ trụ phù hợp khi dùng để biểu diễn các miền được giới hạn bởi các bề
mặt như vậy và nói chung, đối với các bài toán đối xứng trục (xung quanh
trục z).
Khi đó vi phân thể tích trong tọa độ trụ:
dV =r dr dθ dz ,

có thể dễ dàng nhìn thấy bằng cách xem “hộp” bị giới hạn bởi các mặt tọa độ
tương ứng (xem Hình 14.47) hoặc bằng cách tính toán hệ thức Jacobian

|
∂(x , y , z) cosθ −rsinθ 0
∂ ( r ,θ , z )
0 0 1 |
= sinθ rcosθ 0 =r
 Hình 14.47 Mô tả vi phân thể tích của tọa độ trụ trong không gian

TỌA ĐỘ CẦU
Cho phép biến đổi sau:
x=ρ sinϕ cosθ y= ρ sinϕ sinθ z=ρ cosϕ , ρ2=x 2 + y 2 + z 2=r 2 + z 2r =√ x 2 + y 2=ρ sinϕ ,
r √x + y
2 2
y
tanϕ= = ,∧tanϕ=
z z x

Hình 14.50 Tọa độ cầu của điểm Hình 14.51 Các bề mặt tọa độ cho tọa độ cầu

Khi đó vi phân thể tích trong tọa độ cầu là:

2
dV =ρ sinϕ dρ dϕ dθ
có thể dễ dàng nhìn thấy bằng cách xem “hộp” bị giới hạn bởi các mặt tọa độ
tương ứng (xem Hình 14.52) hoặc bằng cách tính toán hệ thức Jacobian

|
∂( x , y , z) sinϕ cosθ ρ cosϕ cosθ −ρ sinϕ sinθ
∂ ( ρ , ϕ ,θ )
cosϕ −ρ sinϕ 0 |
= sinϕ sinθ ρ cosϕ sinθ ρ sinϕ cosθ = ρ2 sinϕ

Tọa độ cầu phù hợp với các bài toán liên quan đến đối xứng cầu và đặc biệt
là với các vùng giới hạn bởi các mặt cầu có tâm tại gốc tọa độ, hình nón tròn
có các trục dọc theo trục z và các mặt phẳng thẳng đứng chứa trục z.

Hình 14.52 Mô tả vi phân thể tích của tọa độ cầu trong không gian

Chú ý: Trong ví dụ trên cả hàm lấy tích phân và miền tích phân đều đối xứng
cầu nên việc chọn tọa độ cầu để thực hiện tích phân là phù hợp nhất. Khối
lượng cũng có thể đã được giải trong tọa độ trụ.
2π a √ a2−r2
m=k ∫ dθ∫ r dr ∫ k (2 a−√ z +r ¿ )dz ¿
2 2

0 0 0

Tích phân này rất khó để giải, thậm chí còn khó hơn khi giải trong tọa độ
Descartes.
 Nhiều bài toán sẽ có các yếu tố đối xứng cầu và trục. Trong những trường
hợp như vậy, có thể không rõ liệu sử dụng tọa độ cầu hay trụ sẽ tốt hơn.
Trong những trường hợp nghi ngờ như vậy, sử dụng tọa độ trụ hoặc cầu tùy
theo tích phân có bao gồm x 2+ y 2 hoặc x 2+ y 2+ z 2hay không.

Hình 14.53 Một mặt cầu có một lỗ hình trụ xuyên qua

Sửa bài tập 14.6

2π π /2 a

1. V = ∫ dθ ∫ sin ⁡(φ)dφ∫ R dR
2

0 0 0
3
2π a 1
= (1− )
3 √2
 2π 1 √ 2−r2
2. V = ∫ dθ ∫ rdr ∫ dz
0 0 √r
2π 1

= ∫ dθ ∫ ( √ 2−r −√ r ) rdr
2

0 0

1
2
= 2 π (∫ r √ 2−r 2 dr+ 5 )
0

Đặt u = 2−r 2
du = -2rdr
2
4π
= 2 π ∫ u1 /2 du− 5
1

= √3 − 15
4 2 π 22 π

2π 2

3. V = ∫ dθ ∫ {10−r 2−2 ( r 2 −1 ) }rdr

0 0

= 2 π ∫ (12r −3 r 3) dr =24 π
0
 2π √3
4. V = ∫ dθ ∫( √12−r −r )rdr 2 2

0 0

√3
= 2 π ∫ r √ 12−r 2 dr
0

Đặt u = 12 – r2
du = -2rdr
12
9π
= π∫ u
1/ 2
du−
9 2

45 π
= 16 √ 3 π − 2

π/3 1

6. V = ∫ dθ∫ (1−r 2) dr
−π / 4 0
 = π 12 (
7π 1 1 7π
− =
2 4 48 )

10. ∭ ( x 2 + y 2 + z 2) dV ; D: { 0 ≤ θ ≤2 π ,0 ≤ r ≤ a ,0 ≤ z ≤ h }
2π a h

= ∫ dθ ∫ rdr ∫ (r + z ) dz 2 2

0 0 0

a
1
= 2 π ∫ (r 3 h+ r h3)dr
0 3

= 2π ( a4 h a2 h3 πa4 h πa2 h3
4
+
6
=
2
+
3 )

11. ∭ ( x 2 + y 2 ) dV ; D: { 0 ≤ θ ≤2 π ,0 ≤ φ ≤ π , 0 ≤ R ≤ a }
2π π a

= ∫ dθ ∫ sinφdφ∫ (R si n φ R )dR 2 2 2

0 0 0

π a

= 2 π ∫ sin 3
φdφ∫ R dR
4

0 0

()
5 5
4 a 8 πa
= 2π
3 5
=
15

12. ∭ ( x 2 + y 2 + z 2) dV ; D: { 0 ≤ θ ≤2 π ,0 ≤ φ ≤ π , 0 ≤ R ≤ a }
2π π a 5
= ∫ dθ ∫ sinφdφ∫ R dR= 4 πa
5
4

0 0 0

13. ∭ ( x 2 + y 2 + z 2) dV ; D: { 0 ≤ θ ≤2 π ,0 ≤ φ ≤ tan
−1
( 1c ) , 0 ≤ R ≤ a }
−1 1
2π tan ( )
c a
= ∫ dθ ∫ sinφdφ∫ R dR
4
0
0 0

{ [ ( ) ]} ( )
5 5
2π a 1 2π a c
= 1−cos tan−1 = 1− 2
5 c 5 √ c +1
15. Tại điểm z=r
2
và z=√ 2−r 2 giao nhau ở r 4+ r 2−2=0 , ta có hình trụ r = 1 :
2π 1 √ 2−r2
∭ zdV = ∫ dθ ∫ rdr ∫ zdz
0 0 r
2

1
7π
= π∫ r (2−r 2 −r 4 )dr= 12
0

14.7:
Ứng dụng của nhiều tích phân
Khi chúng ta biểu diễn thể tích V của một vùng R trong không gian 3
chiều dưới dạng tích phân:
❑
V =∭ dV
R

chúng ta coi V là
một "tổng" của vô số phần tử vô cùng nhỏ của thể tích, đó là giới hạn
của tổng thể tích của các miền con không chồng lấn nhỏ hơn và nhỏ hơn
mà chúng ta chia nhỏ R. Ý tưởng biểu diễn tổng của các phần tử đại
lượng vô cùng nhỏ bằng tích phân có nhiều ứng dụng.

1. Diện tích bề mặt của đồ thị

Chúng ta có thể sử dụng tích phân kép trên một miền D trong mặt phẳng
xy để cộng các phần tử diện tích bề mặt và từ đó tính tổng diện tích của
bề mặt & với phương trình z = f(x,y) xác định cho (x,y) trong D . Ta giả
sử rằng ƒ có các đạo hàm riêng cấp một liên tục trong D. sao cho 8 trơn
và có một mặt phẳng tiếp tuyến không thẳng đứng tại P= (x.y.f(x,y)) với
(x,y) bất kỳ trong D. Vectơ:
n=−f 1 ( x , y ) i−f 2 ( x , y ) j+ k
là pháp tuyến hướng lên 8 tại P. Phần tử diện tích d'A tại vị trí (x, y)
trong mặt phẳng xy có hình chiếu thẳng đứng lên & có diện tích dS bằng
y nhân diện tích dA, trong đó y là góc giữa n và k. (Xem Hình 14.54.)

Hình 14.54 Phần tử diện tích bề mặt ds trên bề mặt;= f(x, y) lớn gấp
nhiều lần hình chiếu thẳng đứng d'A của nó lên mặt phẳng xy
Từ
n∙k 1
cos y = =
|n||k| √ 1+¿ ¿ ¿

Ta có:

Do đó điện tích của s là:

 2.Lực hấp dẫn của đĩa
Định luật vạn vật hấp dẫn của Newton khẳng định rằng hai điểm khối
lượng m và m, cách nhau một khoảng s, hút nhau bằng một lực
km 1 m2
F= 2
s

A là một hằng số phổ quát. Lực tác dụng lên mỗi khối hướng vào khối
kia, dọc theo đường nối hai khối. Giả sử rằng một đĩa phẳng D bán kính
a, chiếm miền ya của mặt phẳng xy, có mật độ diện tích không đổi o
(đơn vị khối lượng trên đơn vị diện tích). Hãy tính tổng lực hấp dẫn mà
đĩa này tác dụng lên một khối lượng m nằm tại điểm (0,0, b) trên trục z
dương. Tổng lực là một đại lượng vectơ. Mặc dù các phần tử khối lượng
khác nhau trên đĩa nằm ở các hướng khác nhau so với khối lượng m,
nhưng tính đối xứng chỉ ra rằng lực tổng hợp sẽ hướng về tâm đĩa, nghĩa
là hướng về gốc tọa độ. Do đó, tổng lực sẽ là - Fk. trong đó F là độ lớn
của lực.
Chúng ta sẽ tính F bằng cách lấy tích phân thành phần thẳng đứng dF
của lực hấp dẫn tác dụng lên khối lượng a dA trong một phần tử diện
tích dA trên đĩa. Nếu phần tử diện tích nằm tại điểm có tọa độ cực (r. ],
và nếu đường thẳng từ điểm này đến (0,0,b) tạo góc với trục z như trong
Hình 14.55, thì thành phần thẳng đứng của lực hấp dẫn của khối lượng
nguyên tố trên:
Hình 14.55 Mỗi phần tử khối lượnga d'A hút dọc theo một đường khác

Theo đó lực hút tổng hợp theo phương thẳng đứng của đĩa tác dụng lên

Nhận xét Nếu chúng ta đặt một tiến tới vô cùng trong công thức trên,
chúng ta sẽ thu được công thức F = 2kma cho lực hấp dẫn của một mặt
phẳng có mật độ diện tích o trên một khối lượng m nằm cách mặt phẳng
một khoảng b. Nhận xét rằng F không phụ thuộc vào b. Cố gắng giải
thích lý do tại sao điều này nên như vậy
Nhận xét Lực hấp dẫn lên một khối lượng điểm do các vật thể rắn đối
xứng thích hợp (chẳng hạn như quả bóng, hình trụ và hình nón) có mật
độ không đổi δ (đơn vị khối lượng trên một đơn vị thể tích) có thể được
tìm thấy bằng cách tích hợp các yếu tố của lực do mỏng tạo ra. lát hình
đĩa của chất rắn.

3.Khoảnh cách và Trung tâm của vật

Khối tâm của vật rắn chiếm miền R của không gian 3 chiều và có mật
độ liên tục δ (x, y, z) (đơn vị khối lượng trên đơn vị thể tích) là điểm
(x, y, z) có tọa độ cho bởi

cho vectơ vị trí Fi+j+k của khối tâm theo vectơ vị trí r=x+yj+zk của
một điểm tùy ý trong R.
 trong đó tích phân của hàm vectơ & r được hiểu là vectơ có các thành
phần là tích phân của các thành phần của δ r

4.Lực quán tính

Động năng của hạt có khối lượng chuyển động với vận tốc u là
1 2
KE= m v
2

Khối lượng của hạt đo quán tính của nó, gấp đôi năng lượng mà nó có
khi tốc độ của nó là một đơn vị
Nếu hạt đang chuyển động trong một đường tròn bán kính D. chuyển
động của nó có thể được mô tả bằng tốc độ góc của nó. Ω , được đo bằng
radian trên một đơn vị thời gian. Trong một vòng quay hạt đi được
quãng đường 2 π D trong thời gian 2 π /Ω. Do đó, tốc độ (tịnh tiến) u của nó
liên quan đến tốc độ góc của nó bởi
v=Ω d

Giả sử một vật rắn đang quay với tốc độ góc Ω quanh một trục L. Nếu
(tại một thời điểm nào đó) vật đó chiếm một vùng R và có mật độ δ =δ (x,
y, z), thì mỗi phần tử khối lượng dm=δ dV trong cơ thể có động năng

trong đó DD(x, y, z) là khoảng cách vuông góc từ phần tử thể tích dV

đến trục quay L. Do đó, tổng động năng của vật quay là
Khi

được gọi là momen quán tính của vật quay quanh trục L. Momen quán
tính đóng vai trò giống như biểu thức động năng của chuyển động quay
(tính theo tốc độ góc) mà khối lượng đóng vai trò trong biểu thức động
năng của tịnh tiến (về tốc độ tuyến tính). Momen quán tính gấp đôi động
năng của vật khi nó quay với tốc độ góc đơn vị.
Nếu toàn bộ khối lượng của vật thể quay được tập trung ở khoảng cách
Do so với trục quay, thì động năng của nó sẽ là im Ds. Bán kính chuyển
động Ď là giá trị của Du mà tại đó năng lượng này bằng với động năng
thực tế của vật thể quay. Do đó, m = 1 và bán kính của con quay là

Sửa bài tập 14.7

Về điện tích bề mặt
1
2

3.
(Sử dụng cực)
Đặt u=a2−r 2
;du=−2 rdr

4.

Đặt u2=1−r 2
;u du=−rdr

Đặt:
5.

6.

Đặt:
7.tam giác xác định bởi 0 ≤ y ≤ 1 ; 0 ≤ x ≤ y

Đặt:u=1+ 4 y 2 ; du=8 ydy

8.

Đặtu=4 x +1 ; du=4 dx

9.
(vì z ≥ 0 trên một phần của bề mặt với khu vực chúng tôi muốn tìm)

10.
Các phần tử diện tích trên z = 2xy và z = x² + y² lần lượt là

Vì các phần tử này bằng nhau nên diện tích của các phần của cả hai bề
mặt được xác định trên bất kỳ vùng nào của mặt phẳng xy sẽ bằng nhau.

Khối lượng và lực hấp dẫn

15.
17.
Tâm khối lượng và trọng tâm
18.

Đo đó :

7 7 7
Theo phép đối xứng, khối tâm là ( 12 ; 12 ; 12 )