Servetifünun Dönemi’nde ise eleştiri türü Batı’ya
www.edebiyatokulu.com
Türk Dili ve Edebiyatı Kaynak Sitesi
11. SINIF TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI 8.
ÜNİTE: ELEŞTİRİ
Eleştiri (Tenkit) Nedir?
Sanat, edebiyat ve düşünce eserlerinin gerçek
değerini ortaya koymak amacıyla belirli
yöntemler kullanarak inceleyen, bu eserlerin zayıf
ve güçlü yönlerini ortaya çıkarmak için yazılan
yazı türüne eleştiri (tenkit) denir.
Eleştirinin (Tenkitin) Özellikleri
1. Eleştirinin amacı sanat ve edebiyat
ürünlerinin değerini ortaya çıkarmaktır.
2. Düşünceye dayalı bir edebi türdür.
3. Eleştiri; sanatçıyı iyiye, doğruya ve güzele
götürmek amacıyla kaleme alınır.
4. Eleştiri yapan kimseye eleştirmen (münekkit)
denir.
5. Eleştiri, sanat eserinin dili, üslubu, konusu,
tekniği ve yazarın kendisi üzerine yapılır.
6. Eleştiri yazıldığı dönemin değer yargılarına
göre yapılmalıdır.
7. Eleştiri yazılarında açıklayıcı ve kanıtlayıcı
anlatım türleri kullanılır.
8. Eleştiri, Batı edebiyatının önemli yazı
türlerindendir.
9. 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren büyük
bir gelişme göstermiştir.
10. Eleştirilerde öznel yargılar olsa da genellikle
nesnel yargılara başvurmak daha doğrudur.
11. Eleştiri yapan kişinin tarih, sosyoloji, felsefe
ve psikoloji gibi alanlarda bilgi sahibi olması
gerekir.
Önemli: Batı’da Hippolyte Taine, Brunetiere,
Lemaitre, Lessing önemli eleştiri yazarlarındandır.
Türk Edebiyatında Eleştiri
Gazeteyle beraber Tanzimat Dönemi’nde Türk
edebiyatında görülmeye başlayan eleştiri, bu
dönemden itibaren yaygın bir tür olarak
kullanılmaya başlanmıştır.
Tanzimat Dönemi’nde Namık Kemal – Ziya Paşa,
Muallim Naci – Recaizade Mahmut Ekrem
arasındaki eski-yeni tartışmaları eleştiri türünün
önemli tartışmaları arasında yer almıştır.
http://edebiyatokulu.com/ Türk Dili ve Edebiyatı Kaynak Sitesi
daha çok yaklaşmıştır. Bu dönemde özellikle dil
anlayışı, toplumsal konular ve Batıcılık fikirleri
açısından eleştiriye uğrayan Servetifünun
sanatçıları bu eleştirilere aynı ağırlıkta cevap
vermeye devam etmişlerdir. Hüseyin Cahit,
Ahmet Şuayp bu dönemin önemli
eleştirmenleridir.
Millî Edebiyat Dönemi’ne gelindiğinde Abdülhak
Şinasi Hisar, Reşat Nuri Güntekin gibi yazarların
eleştiri türünde yazılar kaleme aldıkları
görülmektedir.
Cumhuriyet Dönemi Türk edebiyatında
eleştiri
Son derece hızlı bir gelişim göstermiştir. Bu
dönemin önemli eleştiri yazarları olarak Ahmet
Hamdi Tanpınar, Mehmet Kaplan, Cemil Meriç,
Nurullah Ataç, Vedat Günyol, Orhan Şaik Gökyay,
Tahir Alangu, Rauf Mutluay, Fethi Naci, Mehmet
Fuat Köprülü, Metin And, Asım Bezirci gibi önemli
sanatçılar gösterilebilir.
Vedat Günyol (1912 – 2004)
 Cumhuriyet Dönemi eleştiri ve kitap
incelemesi yapan yazarlarındandır.
 Edebiyatımızın çeşitli eserlerini ve sorunlarını
inceleyen yazılarıyla tanınmıştır.
 Düşünce ve sanat hayatımızın gelişmesine
eleştirileriyle katkı sağlamıştır.
 Özellikle eleştiri türünün genç yazarlarca
benimsenmesinde önemli bir role sahiptir.
Önemli Eserleri
Eleştiri: Dile Gelseler, Çalakalem, Gölgeden Işığa
İnceleme kitapları: Uzak Yakın Anılar, Yine de
Yaşarken
Cumhuriyet Dönemi’nde Edebi Eleştiri
1. 1940’tan sonra hem nitelik hem de nicelik
açısından önemli gelişmeler sağlanmıştır.
2. Bu dönemde eleştiri ilgi görmeye başlamış,
eleştirmen sayısı artmıştır.
3. Eleştiriler teknik açıdan gelişmiştir.
4. Eleştiri kuramlarındaki çeşitlilik ve alanında
uzman eleştirmenlerin yetişmesiyle eleştiri
kalitesi artmıştır.
5. Roman ve hikâyede yazarların roman
anlayışları, kişiyi canlandırmadaki ustalıkları,
bakış açıları, dili ve ayrıntıyı kullanmadaki
becerileri gibi ayrıntılar da eleştirmenlerin
eserlere temel yaklaşımları olmuştur.
Eleştirilerde dikkate alınan konular:
 Biçim–içerik
 Açıklık-kapalılık
 Eski–yeni
 Edebiyatta yarar
 Toplum için sanat
 Sanat için sanat
 Yenilik
 Sanatta güzel ve fayda
Eleştiri Türleri Nelerdir?
Eleştiriler, eserleri inceleme şekilleri ve bu
eserlere yaklaşım tarzları açısından öznel, tarihi
ve sosyolojik, sanatçıya yönelik, esere yönelik ve
çözümleyici eleştiri olmak üzere beşe ayrılır.
1. Öznel Eleştiri:
 Eleştirmen kendini okurun yerine koyarak
eleştirinin kendi üzerinde bıraktığı etkiyle
görüşlerini belirttiği eleştiri türüdür.
 Bu eleştiride bir iddia ortaya konmadığı gibi
herhangi bir kurala bağlı kalmadan eleştirisini
oluşturur.
 Öznel eleştiriye izlenimci eleştiri de denir.
2. Tarihî ve sosyolojik eleştiri:
 Bu eleştiriye topluma dönük eleştiri de denir.
Eleştirmen; eserin oluştuğu zamanın
toplumsal değerlerine ve şartlarına göre eseri
değerlendirdiği eleştiri türüdür.
 Eleştirmen, esere toplumsal bir belge olarak
yaklaşır ve yazarın hayatını ve öteki eserlerini
birlikte ele alarak eleştirisini yazar.
 Bu eleştiride dikkat çekilen en önemli unsur
eleştiride ekonomik sebeplere dayalı toplum
düzenine ve sınıf çatışmalarına dikkat eder.
3. Yazara / sanatçıya yönelik eleştiri:
 Eleştirmen eserin yazarının hayatını ve
kişiliğini inceleyerek eser ile yazar arasında
ilgi kurmaya çalıştığı eleştiri türüdür. Yazarın
hayatı ve kişiliği hakkında elde ettiklerini
belge olarak kullanır.
 Yazara / sanatçıya yönelik eleştiri; biyografik
eleştiri ve ruh bilimsel eleştiri olmak üzere
ikiye ayrılır.
 Biyografik eleştiri, eserle yazarın hayatı
arasındaki ilişkiyi ele alan eleştiridir.
 Ruh bilimsel eleştiri ise, yazarın ruh dünyasını
inceleyip ele alan eleştiridir.
http://edebiyatokulu.com/ Türk Dili ve Edebiyatı Kaynak Sitesi
4. Esere yönelik eleştiri:
 Eserin şekil ve içerik bakımından nasıl
olduğunu inceleyen eleştiridir.
 Bu eleştiride, konunun işlenişi, eser
oluşturulurken izlenen yol, eserdeki anlatım
biçimi ve dilin kullanımı, eserde ele alınan
tema ve konu gibi unsurlar ile eserin yapı
özellikleri incelenerek eserle ilgili detaylı bir
inceleme yapılır.
5. Çözümleyici eleştiri:
 En çok başvurulan eleştiri türüdür.
 Yukarıda belirtilen eleştiri türlerinde de
yararlanarak eseri oluşturan unsurları belli
kurallara ve ölçülere bağlı kalarak
değerlendirir.
 Bu eleştiri türünün amacı okura eserle ilgili
son derece geniş bir bilgi vermeyi amaçlar.
Fethi Naci (1927 - 2008)
1. Asıl adı İsmail Naci Kalpakçıoğlu olan son
dönem Cumhuriyet edebiyatının önemli
eleştirmenlerinden biridir.
2. Eleştiri türünün önemli isimlerinden biri olan
sanatçı, yeniliklere açık, öz eleştiri yapabilen,
tutarlı bir anlayışa sahip, kullandığı dile özen
gösteren bir eleştiri anlatışına sahiptir.
3. İlk yazdığı eleştirilerde toplumcu-gerçekçi
edebiyat anlayışına göre yazmıştır.
4. Eleştirilerini daha çok öz ile biçim
birlikteliğinin uyumu üzerine kurgulayan
eleştirmen, daha çok roman ve hikâye türleri
üzerinde eleştiriler kaleme almıştır.
5. Eleştirinin tek yönlü yapılmasına karşı çıkmış,
gramerdeki hatalara ve alıntıların yanlış
yapılmasına karşı oldukça sert eleştiriler
kaleme almıştır.
6. Sanatçının eleştiri türünde eserler kaleme
alırken tarih, felsefe, toplum ve ruh bilim gibi
alanlardan yararlanarak eserlerini
oluşturması onun başarılı bir eleştirmen
olmasını sağlamıştır.
Eleştiri Türünde Önemli Eserleri
 100 Soruda Türkiye’de Roman ve Toplumsal
Değişme,
 Eleştiri Günlüğü,
 Bir Hikâyeci: Sait Faik,
 Bir Romancı: Yaşar Kemal,
 Eleştiride 40 Yıl,
 40 Yılda 40 Roman,
 Yüzyılın 100 Türk Romanı
Cumhuriyet Öncesi Türk Edebiyatında
Eleştiri
Her ne kadar Batılı anlamda eleştiri gazete ve
dergilerin yaygınlaşmasıyla Tanzimat Dönemi’nde
Türk edebiyatına girse de, bu dönemden önce de
eleştiri türünde önemli eserlerin kaleme alındığını
söyleyebiliriz.
 Tanzimat ile birlikte yaygınlaşmaya başlayan
bu türde Ziya Paşa’nın “Şiir ve İnşa”, Namık
Kemal’in Tahrib-i Harabat adlı eseri ve
Recaizade Mahmut Ekrem ile Muallim Naci
arasındaki Zemzeme/Demdeme tartışması
eleştiri türünün yaygınlaşmasını sağlamıştır.
Servetifünun Dönemi’nde Eleştiri

Eleştiri türü özellikle divan şiiri ile halk şiirinde  Eleştiri teknik açıdan Batılı bir şekle
kullanılan önemli başlıklar arasında yer alır. Bu bürünmüştür.
eleştiriler Batılı anlamda eleştiriler değildir. Şiir  Bu dönemde özellikle Servetifünun dil ve
şeklinde kaleme alınan bu eleştiriler özellikle sanat anlayışına yapılan eleştirilere Ahmet
kişilerin veya toplumun aksayan yönlerini ele Şuayp, Hüseyin Cahit Yalçın gibi sanatçılar
almak amacıyla yazılmıştır. cevap vermiştir.
 Önemli: Servetifünun Dönemi’nde tüm
Divan Şiirinde Eleştiri eserlerini eleştiri türünde kaleme alan sanatçı
Ahmet Şuayp’tır.
 Nefi’nin öncülük ettiği hiciv/hicviye türü bu
dönemin em önemli eleştirileri olarak Türk Edebiyatındaki Eleştiri Türünde Yazılan
dikkatleri çekmektedir. Önemli Eserler
 Bunun yanında Divan edebiyatında şairlerin
hayatları ve eserleri hakkında bilgi veren
tezkirelerde de eleştiri ögelerine Yazar Adı Eser Adı
rastlanmaktadır.
 Tahrib-i Harabat,
Halk Şiirinde Eleştiri Namık Kemal  Takip,
 Renan Müdafaanamesi,
 Eleştiriler “taşlama” başlığı altında
 Mukaddime-i Celal,
toplanmaktadır.
 Bahar-ı Daniş,
 Taşlamalar, koşma nazım biçiminin
 İrfan Paşa’ya Mektup
türlerinden olup toplumun ve bireylerin
eleştirisine yönelik ele alınan şiirlerdir.
Recaizade  Takdir-i Elhan,
 Halk şiirinde Seyrani ve Kaygusuz Abdal bu
Mahmut Ekrem  Zemzeme III Ön Sözü
türün önemli şairleridir.
Muallim Naci Demdeme
Tanzimat Dönemi’nde Eleştiri
Ziya Paşa Zafername
 Türk edebiyatına Batılı tarzda eleştiri gazete
ve dergilerin çıkmasıyla girmiştir. Hüseyin Cahit Kavgalarım
 Tanzimat Dönemi’nden itibaren görülmeye Yalçın
başlanan bu türde son derece önemli eserler Ahmet Şuayb Hayat ve Kitaplar
de kaleme alınmıştır.
 Önemli: Türk edebiyatında Batılı tarzda Ali Canip Yöntem  Milli Edebiyat
yazılan ilk eleştiri örneği Namık Kemal’in Meseleleri ve Cenap
Tasvir-i Efkâr gazetesinde yayımlanan “Lisân-ı Bey’le Münakaşalarım
Osmanînin Edebiyatı Hakkında Bazı Hüseyin Siret Kargalar
Mülahâzatı Şâmildir.” yazısıdır.
 Önemli: Namık Kemal tarafından yazılan Mehmet Kaplan Şiir Tahlilleri
Tahrib-i Harabat ilk eleştiri kitabıdır. Eser Ziya
Paşa’nın “Harabat” adlı antolojisinin ön Fethi Naci 100 Yılın 100 Türk Romanı
sözünde divan şiirini övmesi üzerine kaleme
alınmıştır. Berna Moran Türk Romanına Eleştirel Bir
Bakış

http://edebiyatokulu.com/ Türk Dili ve Edebiyatı Kaynak Sitesi

Abes-Muktebes Tartışması (Zemzeme –
Demdeme Tartışması)
 Edebiyat tarihimize geçmiş son derece önemli
bir tartışmadır.
 Tartışma, birçok farklı isimle de anılmaktadır.
Eski-yeni tartışması, kafiye göz içindir –
kulak içindir tartışması, Zemzeme-Demdeme
tartışması gibi isimlerle anılan bu tartışma o
kadar ileri boyutlara taşmıştır ki dönemin
yönetimi bu tartışmaya el atmış ve tartışmayı
sonlandırmıştır.
Abes-Muktebes Tartışmasının Ortaya Çıkışı
“Zerre-i nurundan iken muktebes
Mihr-ü maha etmek işaret abes”
Hasan Asaf adlı genç bir şairin yazdığı bu beyitte
muktebes sözcüğü Arapçada “sin” harfi ile abes
sözcüğü de “peltek s” harfiyle yazılmıştır. Bundan
dolayı da şairler arasında göz için kafiye, kulak için
kafiye tartışması başlamıştır.
Eski edebiyat taraftarları Muallim Naci
önderliğinde göz için kafiye anlayışını
savunurken, Recaizade Mahmut Ekrem ve
taraftarları ise kulak için kafiye anlayışını
savunmuşlardır.
Recaizade Mahmut Ekrem ile Muallim Naci
arasında yaşanan bu tartışmanın bir de öncesi
vardır.
Eski edebiyatı Batılılaştırmak isteyen Muallim
Naci ile eski edebiyatı dışlayarak tamamen Batılı
bir edebiyatın oluşmasını isteyen Recaizade
Mahmut Ekrem’in arasında gerçekleşen bu
tartışma, şiirin gelişmesi ve eleştiri türünün
yaygınlaşması açısından son derece önemlidir.
Muallim Naci, Recaizade Mahmut Ekrem’in
Demdeme adlı eserine karşı Zemzeme adlı eseri
yazarak sanatçıyı ağır bir şekilde eleştirir.
Bu kapsamda eski-yeni anlayışı olarak başlayan
bu tartışma Recaizade Mahmut Ekrem’in
önderliğinde yenilikçilerin zaferiyle sonlanır.
http://edebiyatokulu.com/ Türk Dili ve Edebiyatı Kaynak Sitesi
Muallim Naci (1850 – 1893)
1. II. Dönem Tanzimat Edebiyatı
sanatçılarındandır.
2. Ahmet Mithat tarafından çıkarılan Tercüman-
ı Hakikat adlı gazetede yayımladığı şiirleriyle
tanınmaya başlayan sanatçısı Recaizade
Mahmut Ekrem ve Abdülhak Hamit Tarhan
gibi dönemin önemli şairlerinin beğenisini
kazanmıştır.
3. Klasik edebiyat anlayışının Tanzimat
Dönemi’nde devam etmesini sağlayan
sanatçıların başında gelen Muallim Naci,
özellikle Recaizade Mahmut Ekrem ile giriştiği
Zemzeme/Demdeme tartışmasıyla eleştiri
türünün gelişmesine büyük katkı sağlamıştır.
4. II. Dönem Tanzimat edebiyatında özellikle
eleştiri türünde kaleme aldığı eserleriyle bu
dönemde nesir türünün gelişmesine büyük
katkılar sağlamıştır.
5. Şiir türünde verdiği eserlerde aruz ölçüsünün
Türkçeye en iyi uyarlayan şairlerden biri
olarak da dikkat çekmiştir.
6. Muallim Naci, özellikle şiirde eskiyi yok
saymadan yeni bir şiir anlayışının
oluşturulmasını savunmuş, bundan dolayı da
döneminde özellikle Recaizade Mahmut
Ekrem tarafından ağır eleştirilere maruz
kalmıştır.
Önemli Eserleri
Şiir: Ateşpâre, Şerâre, Füruzân
Eleştiri: Yazmış Bulundum, Muallim, Demdeme,
Müdafaname
Anı: Ömer’in Çocukluğu
Dil ve Edebiyat Çalışmaları: Lügât-ı Naci, Istılâhât-
ı Edebîyye, Osmanlı Şairleri
Tüm ders notları için GR kodu
okutabilirsiniz.
www.edebiyatokulu.com
Türk Dili ve Edebiyatı Kaynak Sitesi