Phụ lục B
Vật liệu chế tạo thiết bị
iệc lựa chọn vật liệu chế tạo thiết bị ảnh
V hưởng đến cả vấn đề thiết kế cơ khí và chi phí
đầu tư của thiết bị. Quá trình tính toán chi phí
đầu tư và các yêu cầu cơ bản của thiết bị để đánh giá
hiệu quả vận hành luôn đòi hỏi phải quyết định vật
liệu chế tạo thiết bị. Trước hết cần phải xem xét đến
các tính chất cơ lí của vật liệu.
B.1 Các tính chất cơ lí
1) Giới hạn chảy và độ bền kéo (yield and tensile
strength). Thông thường khi vật liệu rắn (solid
material) chịu một ứng suất (stress) (lực trên một
đơn vị diện tích) tác dụng lên diện tích chịu lực,
vật liệu sẽ bị biến dạng và được xác định bằng độ
biến dạng (strain) là tỉ lệ chiều dài của vật liệu lúc
biến dạng so với chiều dài ban đầu. Ứng suất kéo
(tensile stress) tác dụng lên diện tích chịu lực để
kéo dài vật liệu. Hình B.1 biểu diễn một phân bố
ứng suất – biến dạng (stress–strain profile) đặc
trưng của một mẫu đo bằng kim loại (metal) dưới
tác dụng của ứng suất kéo. Ban đầu, ứng suất tỉ lệ
với biến dạng, như được biểu diễn theo Định luật
Hooke. Trong miền tuyến tính, vật liệu biến dạng
đàn hồi (elastic) và không vĩnh viễn nên vật liệu
sẽ trở về hình dạng ban đầu khi dừng ứng suất.
Nếu ứng suất tăng vượt quá miền tuyến tính đến
giới hạn chảy (yield strength), vật liệu tiếp tục
biến dạng đàn hồi không vĩnh viễn mặc dù ứng
suất không còn tỉ lệ với độ biến dạng. Giới hạn
chảy đánh dấu giới hạn trên mà vật liệu không thể
trở về hình dạng ban đầu của nó khi dừng ứng
suất. Giới hạn chảy không thể hiện rõ nét là một
điểm và thường được định nghĩa là ứng suất gây
ra biến dạng vĩnh viễn 0,2% so với kích thước
ban đầu. Khi ứng suất tăng vượt qua giới hạn
chảy, xảy ra hiện tượng biến dạng dẻo (plastic
deformation) và độ biến dạng chỉ có thể được
khôi phục lại một phần. Vật liệu bị biến dạng vĩnh
viễn khi dừng ứng suất hoàn toàn. Ứng suất tiếp
tục tăng làm cho vật liệu bị kéo giãn đều theo
chiều dài đến một điểm cực đại trên đường cong
ứng suất – biến dạng trong Hình B.1. Điểm cực
đại còn được gọi là độ bền kéo (tensile strength)
hoặc giới hạn bền (ultimate strength). Khi ứng
suất tăng vượt qua điểm này, sự biến dạng dẻo sẽ
tập trung tại những những điểm yếu nhất và vật
liệu bắt đầu “thắt lại” (neck) hoặc mỏng cục bộ
cho đến khi bị đứt gãy. Vì thế người kĩ sư thiết kế
phải quan tâm đến tải trọng tối đa mà toàn bộ tiết
diện ngang phải chịu trước khi vật liệu bị thắt lại,
ứng suất tại điểm cực đại được chọn làm cơ sở
thiết kế thay vì chọn điểm đứt gãy.
Hình B.1: Đường cong ứng suất – biến dạng
trong quá trình kiểm tra vật liệu.
Những vật liệu không biến dạng như gang
(cast iron) không có đường cong giống như trong
Hình B.1. Các vật liệu giòn thường bị hư hỏng
trong miền biến dạng đàn hồi. Độ bền kéo và độ
bền đứt gãy là như nhau đối với vật liệu giòn.
Nếu ứng suất tác dụng lên diện tích chịu lực
gây ra tác động nén (co rút) lên vật liệu gọi là ứng
suất nén (compressive stress). Độ bền nén có giá
trị khác với độ bền kéo.
Trong quá trình thiết kế cơ khí cho các thiết
bị, ứng suất cho phép nên được giới hạn dưới giới
hạn chảy. Tuy nhiên, do rất khó xác định chính
xác giới hạn chảy, nên ứng suất cho phép được
lấy theo giới hạn chảy hoặc độ bền kéo (giới hạn
bền) chia cho một hệ số an toàn lớn hơn một. Ứng
suất cho phép của thép thường trong khoảng từ
một nửa đến hai phần ba giới hạn chảy hoặc một
phần tư của độ bền kéo tại điều kiện nhiệt độ vận
hành. Việc sử dụng độ bền kéo làm cơ sở cho
thiết kế là rất cần thiết đối với các vật liệu như
gang bởi vì chúng không có điểm giới hạn chảy.
Cơ sở thiết kế phụ thuộc vào cấu trúc vật liệu và
294 Thiết kế quá trình trong Công nghệ hóa học

tiêu chuẩn (design code) được sử dụng trong thiết 5) Giới hạn mỏi (fatigue). Giới hạn mỏi là hiện
kế. tượng phá hủy cục bộ cấu trúc vật liệu khi vật liệu
chịu tải trọng tuần hoàn (cyclic loading). Ứng suất
2) Độ dẻo và khả năng dát mỏng (ductility and
gây ra sự phá hủy này có thể nhỏ hơn rất nhiều so
malleability). Độ dẻo (ductility) là khả năng biến
với giới hạn chảy hoặc độ bền kéo của vật liệu.
dạng dẻo của vật liệu dưới tác dụng của ứng suất
Nếu tải trọng trên một ngưỡng nhất định, các vết
kéo trước khi đứt gãy. Mặc khác, khả năng dát
nứt vi mô bắt đầu hình thành. Cuối cùng vết nứt
mỏng (malleability) là thước đo khả năng biến
đạt đến kích thước tới hạn và nhân rộng đột ngột
dạng của vật liệu dưới tác dụng của ứng suất nén.
làm đứt gãy cấu trúc. Hình dạng cấu trúc ảnh
Cả hai tính chất cơ lí này xác định phạm vi mà vật
hưởng đáng kể đến thời gian mỏi. Hình dạng các
liệu rắn có thể biến dạng dẻo khi chưa đứt gãy.
lỗ vuông hoặc các góc nhọn có thể dẫn đến tập
Một vật liệu có độ dẻo cao có thể được kéo dài
trung ứng suất cục bộ, là khởi điểm của các vết
thành sợi mỏng mà không bị gãy. Độ dẻo và khả
nứt do hiện tượng mỏi. Các lỗ tròn và các bề mặt
năng dát mỏng là những tính chất làm việc đặc
nhẵn có khả năng tăng độ bền mỏi. Giới hạn mỏi
biệt quan trọng của kim loại bởi vì những vật liệu
(fatigue limit) định lượng biên độ ứng suất tuần
dễ nứt hoặc vỡ dưới tác dụng của ứng suất không
hoàn có thể tác dụng lên vật liệu mà không phá
thể sử dụng các phương pháp gia công giống như
hủy cấu trúc do hiện tượng mỏi. Các hợp kim
kim loại, ví dụ như cán mỏng (rolling) hoặc kéo
(alloy) của sắt và các hợp kim của titan có giới
sợi (drawing). Các vật liệu giòn không thể được
hạn mỏi rõ rệt, nghĩa là một ứng suất có biên độ
định hình bằng các quá trình gia công như cán và
thấp hơn giới hạn mỏi tác dụng theo chu kì vẫn
kéo mà phải được thay thế bằng phương pháp đúc
không làm đứt gãy cấu trúc. Những kim loại khác
(cast) và tạo hình nhiệt độ cao (thermoform).
như nhôm và đồng không có giới hạn mỏi rõ rệt
3) Độ dai (toughness). Độ dai là khả năng biến dạng và cuối cùng vẫn bị nứt gãy mặc dù biên độ ứng
dẻo của kim loại và hấp thu năng lượng trước khi suất rất nhỏ.
đứt gãy. Độ giòn (brittleness) mang ý nghĩa gãy
6) Độ bền dão (creep). Độ bền dão là xu hướng biến
vỡ đột ngột, trong khi đó độ dai thì ngược lại. Vấn
dạng chậm của vật liệu dưới tác dụng của ứng
đề chính là khả năng hấp thu năng lượng trước khi
suất cơ học. Sự biến dạng của một phần tử vi mô
đứt gãy. Độ dai yêu cầu kết hợp cả độ bền và độ
trở nên đủ lớn để có thể dẫn đến biến dạng vĩ mô.
dẻo. Thước đo độ dai là phần diện tích bên dưới
Điều này có thể xảy ra khi vật liệu phải chịu ứng
đường cong ứng suất – biến dạng trong phép kiểm
suất cao (thấp hơn giới hạn chảy) trong một thời
tra bền kéo (xem Hình B.1). Giá trị này được gọi
gian dài. Hiện tượng dão xảy ra mãnh liệt hơn khi
là độ dai của vật liệu (material toughness) và có
vật liệu chịu ứng suất trong môi trường nhiệt độ
đơn vị là năng lượng trên một đơn vị thể tích. Để
cao và trong khoảng thời gian dài, nói chung hiện
có tính dai, vật liệu phải có độ bền và độ dẻo cao.
tượng dão của vật liệu sẽ tăng khi nhiệt độ tiến
Các vật liệu giòn (brittle material) rất cứng nhưng
gần đến điểm nóng chảy. Hiện tượng dão đặc biệt
bị giới hạn về độ dẻo nên không có tính chất dai.
quan trọng trong trường hợp vật liệu chịu tác dụng
Vật liệu dẻo kèm theo độ bền thấp cũng không có
đồng thời của ứng suất cao và nhiệt độ cao. Một
tính dai. Để có tính dai, vật liệu phải chịu được
nguyên tắc cơ bản như sau, đối với kim loại thì
ứng suất cao và có độ biến dạng lớn.
các yếu tố gây ra hiện tượng dão trở nên đáng chú
4) Độ cứng (hardness). Độ cứng là đặc tính của vật ý khi nhiệt độ tuyệt đối xấp xỉ 30% của điểm
liệu xác định sức bền của vật liệu khi bị mài mòn nóng chảy (dựa theo nhiệt độ tuyệt đối). Ban đầu
hoặc bào mòn. Đây là tính chất quan trọng của vật hiện tượng dão làm tăng độ biến dạng của vật liệu
liệu chế tạo thiết bị trong những trường hợp tiếp ở mức độ tương đối cao, sau đó chậm dần theo
xúc với các chất bào mòn, đặc biệt là các hạt rắn thời gian.
và bột đá. Có nhiều phép kiểm tra khác nhau để
xác định độ cứng dẫn đến hiện tại có nhiều thang B.2 Hiện tượng ăn mòn
đo độ cứng khác nhau. Nhiều kim loại có thể được
tăng độ cứng bằng cách xử lí nhiệt hoặc làm nguội Trong công nghệ sản xuất hóa chất, chống ăn mòn
kim loại. thường là vấn đề quan trọng nhất cần phải xét đến khi
lựa chọn vật liệu chế tạo thiết bị. Hiện tượng ăn mòn

là sự hư hỏng vật liệu (thường là kim loại) do phản
ứng hóa học giữa vật liệu và môi trường xung quanh,
ví dụ như quá trình oxy hóa sắt khi có sự hiện diện
của nước bằng quá trình điện hóa. Bên cạnh sự ăn
mòn do lưu chất của quá trình công nghệ, sự ăn mòn
từ môi trường bên ngoài cũng có thể là một vấn đề
phải quan tâm. Có nhiều cơ chế ăn mòn phụ thuộc
vào vật liệu chế tạo thiết bị và môi trường ăn mòn.
Tốc độ ăn mòn cũng phụ thuộc nhiều vào nhiệt độ.
Một cách tổng quát, hiện tượng ăn mòn có thể được
chia thành hai loại, ăn mòn đồng nhất và ăn mòn cục
bộ (localized). Các loại ăn mòn chính là:
1) Ăn mòn đồng nhất (uniform corrosion). Ăn mòn
đồng nhất (uniform) hoặc ăn mòn toàn phần
(general) là quá trình tấn công trên bề mặt vật liệu
đồng nhất hoặc không đồng nhất với tốc độ ăn
mòn như nhau. Nên lưu ý rằng hiện tượng ăn mòn
đồng nhất cũng có thể kết hợp cùng với ăn mòn
cục bộ. Tốc độ ăn mòn chấp nhận được đối với
vật liệu tương đối rẻ tiền như thép cacbon là
khoảng 0,25 mm.năm–1 hoặc ít hơn (Hunt, 2014).
Đối với các vật liệu đắt tiền hơn như thép không
rỉ, tốc độ ăn mòn chấp nhận được là khoảng 0,1
mm.năm–1 hoặc ít hơn (Hunt, 2014).
2) Ăn mòn điện hóa (galvanic corrosion). Ăn mòn
điện hóa (galvanic) xảy ra khi hai loại vật liệu
khác nhau có sự tiếp xúc vật lí hoặc tiếp xúc điện
li thông qua dung dịch điện li. Cặp điện cực
(galvanic couple) có thể được tạo ra với vật liệu
kim loại hoạt động mạnh hơn (active metal) gọi là
anot (anode) bị ăn mòn với tốc độ nhanh hơn so
với vật liệu kim loại hoạt động yếu hơn (noble
metal) gọi là catot (cathode) bị ăn mòn với tốc độ
chậm hơn. Diện tích bề mặt của hai vật liệu kim
loại cũng ảnh hưởng đến tốc độ ăn mòn. Nếu mỗi
vật liệu kim loại được nhúng trong các dung dịch
điện li tách biệt, chúng vẫn bị ăn mòn với tốc độ
riêng không đổi. Có thể bảo vệ ăn mòn điện hóa
bằng cách áp dụng cùng nguyên lí thông qua một
điện cực hi sinh (sacrificial electrodes). Ví dụ, sử
dụng một điện cực bằng kẽm kết nối điện li như là
một điện cực anot để bảo vệ thép.
3) Ăn mòn do xâm thực (erosion corrosion). Xâm
thực (erosion) là quá trình ăn mòn được đẩy mạnh
do hoạt động xâm thực của dòng chảy lưu chất.
Hoạt động xâm thực có thể do dòng chảy có vận
tốc cao và chảy rối hoặc pha lỏng có chứa các hạt
rắn / bọt khí, hoặc pha khí có chứa các hạt rắn /
giọt lỏng. Hiện tượng khí xâm thực (cavitation) do
Vật liệu chế tạo thiết bị 295
sự hình thành và co rút đột ngột của các bọt khí
trong pha lỏng cũng tạo điều kiện xảy ra xâm
thực. Hoạt động xâm thực tấn công vào các lớp
oxit (oxide) thụ động bảo vệ bề mặt kim loại đẩy
mạnh quá trình ăn mòn. Hiện tượng ăn mòn do
xâm thực cũng có thể kết hợp với xâm thực cơ
học. Có thể hạn chế quá trình ăn mòn do xâm thực
bằng cách tránh bố trí dòng chảy thay đổi hướng
đột ngột, tránh tạo nên hiện tượng phun tia lưu
chất lên các bề mặt kim loại, lắp đặt các chi tiết
chắn va đập để bảo vệ các bề mặt dễ bị hư hỏng,
hoặc sử dụng các vật liệu chịu được xâm thực và
sơn phủ bề mặt.
4) Ăn mòn do vết nứt (crevice corrosion). Ăn mòn do
vết nứt (crevice) là ăn mòn cục bộ tại những vết
nứt nhỏ làm cho lưu chất có thể đọng lại. Các vết
nứt có thể xảy ra trên bề mặt kim loại hoặc tại các
mối nối, đường chân ren… Để xảy ra hiện tượng
ăn mòn này, vết nứt phải đủ rộng để cho lưu chất
đọng lại và diễn ra quá trình ăn mòn, nhưng cũng
phải đủ hẹp để lưu chất lưu lại. Vấn đề ăn mòn do
vết nứt có thể có cơ chế khác với ăn mòn trong
lòng pha lưu chất. Các phản ứng anot có thể xảy
ra bên trong vết nứt và các phản ứng catot xảy ra
bên ngoài vết nứt làm cho quá trình ăn mòn diễn
ra tương tự như ăn mòn điện hóa. Có thể tránh ăn
mòn do vết nứt bằng cách thay đổi thiết kế.
5) Ăn mòn rỗ hoặc điểm (pitting corrosion). Ăn mòn
rỗ (pitting) là ăn mòn cục bộ làm xuất hiện các lỗ
nhỏ trên bề mặt kim loại. Ăn mòn rỗ thường thấy
trên các kim loại và hợp kim như các hợp kim
nhôm, các loại thép không rỉ và các hợp kim
không rỉ khi lớp phim thụ động siêu mỏng (oxit)
bảo vệ bề mặt kim loại bị ăn mòn. Nếu lớp bảo vệ
này bị tấn công hóa học hoặc cơ học và không còn
tác dụng bảo vệ thì nó có thể trở thành điện cực
anot và phần diện tích còn lại trở thành catot, và
kết quả là dẫn đến ăn mòn điện hóa cục bộ.
6) Ăn mòn do ứng suất cắt (stress corrosion
cracking). Ăn mòn do ứng suất cắt là cơ chế phá
hủy do sự kết hợp của vật liệu nhạy cảm (thường
là kim loại dẻo), ứng suất kéo và một môi trường
ăn mòn đặc biệt. Ứng suất cắt là ứng suất cần thiết
để cắt cấu trúc vật liệu. Ứng suất cắt có thể tác
dụng trực tiếp hoặc cũng có thể là ứng suất dư còn
sót lại trong quá trình làm nguội và gia công vật
liệu. Hiện tượng cắt vật liệu do ứng suất có thể
tăng nhanh trong một môi trường ăn mòn đặc biệt.
Hiện tượng ăn mòn do ứng suất cắt chủ yếu mang
296 Thiết kế quá trình trong Công nghệ hóa học
tính chất hóa học và chỉ xảy ra đối với một số hợp
kim cụ thể trong những môi trường hóa học rất
đặc biệt. Ví dụ, đồng và hợp kim của đồng rất
nhạy cảm với các hợp chất amoniac, thép mềm rất
nhạy cảm với các hợp chất kiềm (alkali) và thép
không rỉ rất nhạy cảm với các hợp chất clorua.
Nhiệt độ cũng là một yếu tố quan trọng. Có thể
hạn chế hiện tượng ăn mòn do ứng suất cắt bằng
cách lựa chọn kết hợp các loại vật liệu trong các
môi trường lưu chất phù hợp, giảm các thành phần
ứng suất bằng cách xử lí nhiệt sau khi gia công
(fabrication) và sau khi hàn.
7) Giòn hóa do khí hydro (hydrogen embrittlement).
Giòn hóa là một hiện tượng vật liệu bị mất đi tính
dẻo và trở nên giòn hơn, giảm khả năng chịu lực.
Hiện tượng giòn hóa này xảy ra là vì nguyên tử
khí hydro khuếch tán vào trong kim loại. Nếu vật
liệu thép tiếp xúc với khí hydro trong nhiệt độ
cao, nguyên tử khí hydro khuếch tán vào trong
hợp kim và phản ứng với cacbon trong hợp kim
để tạo thành khí metan hoặc sự kết hợp giữa các
nguyên tử khí hydro với nhau trong các khoang
rỗng của mạng tinh thể kim loại. Sau khi tạo liên
kết thì các phân tử này lại không thể thoát ra
ngoài mạng tinh thể kim loại do kích thước quá
lớn tạo nên áp suất tác dụng lên các đường biên
nối mạng tinh thể và các khe rỗng bên trong kim
loại, sau đó gây ra các vết nứt trong chốc lát. Các
hợp kim của đồng cũng có thể bị giòn hóa nếu
tiếp xúc với khí hydro. Khí hydro khuếch tán vào
trong đồng và phản ứng với Cu2 O tạo thành nước
gây ra áp lực bọt khí tại các đường biên nối mạng
tinh thể và các khe rỗng bên trong kim loại. Có
thể tránh hiện tượng giòn hóa do khí hydro bằng
cách chọn các hợp kim bền.
B.3 Độ ăn mòn cho phép
Trong quá trình thiết kế cơ khí cho thiết bị, sau khi
xác định bề dày cần thiết của thân thiết bị để đáp ứng
các yêu cầu về chịu lực cơ học, cần phải bổ sung
thêm một phần bề dày để bù vào sự giảm bề dày thân
thiết bị do bị ăn mòn trong suốt thời gian sử dụng. Bề
dày bổ sung này gọi là độ ăn mòn cho phép (corrosion
allowance). Vì thế độ ăn mòn cho phép được thêm
vào bề dày thân thiết bị để đảm bảo khả năng chịu lực
cơ học của thiết bị trong suốt thời gian sử dụng. Như
đã lưu ý bên trên, tốc độ ăn mòn đồng nhất chấp nhận
được đối với các loại vật liệu tương đối rẻ tiền như
thép cacbon là khoảng 0,25 mm.năm–1 và khoảng 0,1
mm.năm–1 đối với các vật liệu đắt tiền hơn như thép
không rỉ (Hunt, 2014). Tuy nhiên điều này nên được
tính toán để đảm bảo an toàn tối đa. Do đó phải tính
toán và sử dụng tốc độ ăn mòn đồng nhất trong thực
tế để làm cơ sở cho việc xác định độ ăn mòn cho
phép. Bởi vì quá trình xâm nhập và phá hủy chiều sâu
do ăn mòn có thể thay đổi trên toàn bộ bề mặt vật liệu
nên độ ăn mòn cho phép thường được quy định với hệ
số an toàn là hai.
B.4 Các loại vật liệu chế tạo thiết bị phổ biến
Các loại vật liệu chế tạo thiết bị thường được sử dụng
nhiều nhất trong các nhà máy hóa chất là:
1) Thép cacbon (carbon steel). Thép cacbon là một
dạng hợp kim của sắt và cacbon cùng với một
lượng nhỏ các nguyên tố khác. Thép được xem là
thép cacbon khi hàm lượng của các nguyên tố vết
không được vượt quá những giá trị giới hạn. Hàm
lượng tối đa của mangan là 1,65%, silic là 0,60%
và đồng là 0,60%. Thép cũng chứa hàm lượng
của một số nguyên tố khác cao hơn hoặc với một
lượng xác định như niken, crom hoặc vanadi và
được gọi là hợp kim thép (alloy steel). Khi thay
đổi hàm lượng cacbon thì tính chất của thép cũng
thay đổi. Thép có hàm lượng cacbon thấp thì mềm
hơn và dễ định hình hơn, thép có hàm lượng
cacbon cao thì cứng và chắc hơn, nhưng ít dẻo
hơn, khó gia công cơ khí và khó hàn hơn. Thép
cacbon có thể được phân loại như sau:
 Thép có hàm lượng cacbon thấp (low carbon
steel) còn được gọi là thép mềm có hàm lượng
cacbon trong khoảng từ 0,05% đến 0,25%,
hàm lượng mangan lên đến 0,4%. Đây là loại
vật liệu rẻ tiền và dễ chế tạo, không cứng bằng
các loại thép có hàm lượng cacbon cao hơn.
 Thép có hàm lượng cacbon trung bình
(medium carbon steel) thường trong khoảng từ
0,25% đến 0,55%, với hàm lượng mangan từ
0,60% đến 1,65%. Loại thép này có tính dẻo
và bền, chịu mài mòn tốt.
 Thép có hàm lượng cacbon cao (high carbon
steel) thường trong khoảng từ 0,55% đến
0,95%, với hàm lượng mangan từ 0,30% đến
0,90%. Loại thép này rất bền và có khả năng
giữ nguyên hình dạng tốt, phù hợp để làm lò
xo và lưới thép.

 Thép có hàm lượng cacbon rất cao (very high
carbon steel) thường trong khoảng từ 0,96%
đến 2,1%. Hàm lượng cacbon cao làm cho
thép rất bền nhưng có tính giòn.
Một hợp kim thép có hàm lượng cacbon trên
2,1% được gọi là gang. Bên cạnh cacbon, gang
còn phải chứa thêm từ 1% đến 3% silic. Gang
không thể được sử dụng làm bình chứa cao áp bởi
vì tính giòn của nó, nhưng có thể được sử dụng để
làm một số chi tiết máy như các vỏ máy bơm.
Thép chứa hàm lượng silic cao đến 15% cùng với
cacbon lên đến 1,1% có khả năng chịu axit
sulfuric rất tốt và với đa số các axit (acid) hữu cơ
khác, nhưng vẫn có tính giòn.
2) Thép không rỉ (stainless steel). Thép không rỉ là
vật liệu chế tạo phổ biến nhất được sử dụng để
chống ăn mòn (Pitcher, 1976). Thép không rỉ
khác với thép cacbon chủ yếu do sự hiện diện của
crom với hàm lượng tối thiểu là 10,5%. Những
nguyên tố khác được bổ sung vào để nâng cao các
tính chất khác như độ bền trong nhiệt độ rất cao
hoặc rất thấp, dễ gia công và dễ hàn. Những
nguyên tố được bổ sung thêm bao gồm niken,
molypden, titan, đồng, cacbon và nitơ. Các loại
thép không rỉ bảo vệ ăn mòn khi chúng chứa đủ
hàm lượng crom để tạo nên lớp phim thụ động
crom oxit có khả năng ngăn chặn bề mặt không bị
ăn mòn. Các liên kết oxit trên bề mặt kim loại rất
bền và ngăn hiện tượng ăn mòn lan rộng đến cấu
trúc bên trong kim loại. Vì thế thép không rỉ hiệu
quả nhất trong các môi trường oxy hóa.
Có nhiều loại thép không rỉ khác nhau. Viện
Sắt và Thép Hoa Kỳ (AISI, The American Iron
and Steel Institute) và Hiệp hội Kiểm tra Vật liệu
Hoa Kỳ (ASTM, American Society of Testing and
Materials) đã đặt ra các kí hiệu như 304, 430…
dùng để chỉ phạm vi của các thành phần trong
từng loại thép, không mang ý nghĩa đặc tính của
chúng. Các loại thép không rỉ có nhiều cấu trúc
mạng tinh thể kim loại khác nhau và có thể được
chia thành năm loại như sau:
a) Austenit (austenitic grades). Thép Austenit là
loại được sử dụng phổ biến nhất trong các nhà
máy hóa chất. Austenit là thép hợp kim sắt–
crom–niken có đến 300 loại khác nhau. Thép
Austenit không thể đạt độ cứng bằng cách xử
lí nhiệt, nhưng có thể đạt độ cứng bằng cách
gia công nguội. Kí tự ‘L’ đứng sau kí hiệu
thép không rỉ chỉ hàm lượng cacbon thấp (ví
Vật liệu chế tạo thiết bị 297
dụ như 304L), trong đó hàm lượng cacbon
được duy trì trong khoảng 0,03% hoặc thấp
hơn. Loại thép này được sử dụng để cung cấp
khả năng chống ăn mòn cao sau khi gia công
hàn. Tuy nhiên thép cấp độ L sẽ có chi phí cao
hơn khi hàm lượng cacbon cao hơn tương ứng
với độ bền lớn hơn trong vùng nhiệt độ cao.
Thép cấp độ H chứa hàm lượng cacbon cao
hơn từ 0,04% đến 0,10% và vẫn giữ được độ
bền trong vùng nhiệt độ cao. Một số loại thép
Austenit thường được sử dụng như sau
(Pitcher, 1976):
Loại Thành phần tiêu biểu Ứng dụng tiêu biểu
304 18% đến 20% Cr, 8% Đây là loại thép Austenit
đến 11% Ni, 0,08% C, thường được sử dụng nhất. Ứng
còn lại là Fe dụng rộng rãi trong các thiết bị
hóa chất tiếp xúc với môi
trường ăn mòn thấp, ngoài ra
cũng được sử dụng rộng rãi
trong các thiết bị chế biến thực
phẩm và thức uống.
304L 18% đến 20% Cr, 8% Đây là loại thép có hàm lượng
đến 11% Ni, 0,03% C, cacbon thấp trong nhóm Thép
còn lại là Fe 304, được sử dụng khi Thép
304 có vấn đề với các phương
pháp gia công hàn và xử lí
nhiệt.
316 16% đến 18% Cr, Molypden được sử dụng để
10% đến 14% Ni, 2% kiểm soát ăn mòn rỗ. Thép loại
đến 3% Mo, 0,08% C, này được sử dụng rộng rãi trong
còn lại là Fe các thiết bị công nghệ hóa học
tiếp xúc với môi trường ăn mòn
cao hơn. Ngoài ra cũng được sử
dụng cho các thiết bị chế biến
thực phẩm, thức uống, ngành
công nghiệp giấy và bột giấy.
316L 16% đến 18% Cr, Đây là loại thép có hàm lượng
10% đến 14% Ni, 2% cacbon thấp trong nhóm Thép
đến 3% Mo, 0,03% C, 316, được sử dụng khi Thép
còn lại là Fe 316 có vấn đề với các phương
pháp gia công hàn và xử lí
nhiệt.
317 18% đến 20% Cr, Hàm lượng molypden cao hơn
11% đến 15% Ni, 3% loại Thép 316 để chống ăn mòn
đến 4% Mo, 0,08% C, tốt hơn, phù hợp trong những
còn lại là Fe môi trường ăn mòn rất mạnh.
317L 18% đến 20% Cr, Đây là loại thép có hàm lượng
11% đến 15% Ni, 3% cacbon thấp trong nhóm Thép
đến 4% Mo, 0,03% C, 317, được sử dụng khi Thép
còn lại là Fe 317 có vấn đề với các phương
pháp gia công hàn và xử lí
nhiệt.
b) Mactensit (martensitic grades). Thép
Mactensit là loại hợp kim thép không rỉ có khả
năng chống ăn mòn và rất cứng do được xử lí
nhiệt. Những loại này là thép crom không
298 Thiết kế quá trình trong Công nghệ hóa học
chứa niken. Thép Mactensit được sử dụng
trong những trường hợp cần độ bền, độ cứng
và chống mài mòn. Một số loại thép Mactensit
thường được sử dụng như sau (Pitcher, 1976):
Loại Thành phần tiêu biểu Ứng dụng tiêu biểu
410 11,5% đến 13,5% Cr, Đây là thành phần cơ bản của
0,6% Ni, 1% Mn, loại thép Mactensit có chi phí
0,15% C, còn lại là Fe thấp, với mục đích chung của
thép không rỉ là có thể được xử
lí nhiệt và được sử dụng trong
điều kiện ăn mòn không quá
cao. Các ứng dụng điển hình là
sử dụng trong các chi tiết chịu
ứng suất cao cần kết hợp độ bền
và khả năng chống ăn mòn.
420 12% đến 14% Cr, Hàm lượng cacbon tăng lên để
0,6% Ni, 0,2% đến cải thiện các tính chất cơ lí.
0,4% C, còn lại là Fe
431 15% đến 17% Cr, Khả năng chống ăn mòn tốt hơn
1,25% đến 2,5% Ni, loại Thép 410 và các tính chất
tối đa 0,2% C, còn lại cơ lí cũng tốt hơn. Các ứng
là Fe dụng điển hình là sử dụng trong
các chi tiết cần độ bền cao như
van và máy bơm.
440 16% đến 18% Cr, Hàm lượng crom và cacbon
0,6% Ni, tối đa 0,75% tăng cao để cải thiện độ bền và
Mo, 0,6% đến 1,2% C, khả năng chống ăn mòn.
còn lại là Fe
c) Ferit (ferritic grades). Thép Ferit phù hợp với
các ứng dụng cần chống ăn mòn và oxy hóa,
đồng thời cũng yêu cầu khả năng chống ăn
mòn do ứng suất cắt lớn. Những loại thép này
không thể được xử lí nhiệt. Thép Ferit có khả
năng chống ăn mòn tốt hơn thép Mactensit,
nhưng nói chung không bằng thép Austenit.
Tương tự như thép Mactensit, những loại thép
này chủ yếu là thép crom không chứa niken.
Một số loại thép Ferit thường được sử dụng
như sau (Pitcher, 1976):
Loại Thành phần tiêu biểu Ứng dụng tiêu biểu
430 16% đến 18% Cr, tối Đây là thành phần cơ bản của
đa 0,12% C, còn lại là loại thép Ferit với khả năng
Fe chống ăn mòn hơi ít hơn so với
Thép 304. Khả năng chống ăn
mòn cao đối với axit nitric, các
khí chứa lưu huỳnh, nhiều loại
axit hữu cơ và axit thực phẩm
khác.
405 11,5% đến 14,5% Cr, Hàm lượng crom thấp hơn,
tối đa 0,8% C, 0,1% nhưng được bổ sung thêm nhôm
đến 0,3% Al, còn lại là để ổn định độ cứng khi làm lạnh
Fe từ nhiệt độ cao. Ứng dụng điển
hình trong các thiết bị trao đổi
nhiệt.
442 18% đến 23% Cr, 1% Hàm lượng crom tăng lên để cải
Mn, 0,2% C, còn lại là thiện khả năng chống oxy hóa.
Fe Ứng dụng điển hình trong lò
nung và các chi tiết chịu nhiệt
độ cao.
446 23% đến 27% Cr, tối Hàm lượng crom nhiều hơn loại
đa 1,5% Mn, tối đa Thép 442 để tăng khả năng
0,2% C, còn lại là Fe chống oxy hóa trong vùng nhiệt
độ cao và có sự hiện diện của
lưu huỳnh.
d) Thép cấp độ kép (duplex grades). Những loại
thép này là sự kết hợp của vật liệu Austenit và
Ferit, có độ bền cao hơn và khả năng chống ăn
mòn do ứng suất cắt tốt hơn.
e) Thép kết tụ cứng (precipitation hardening
grades). Những loại thép kết tụ cứng có ưu
điểm là kết hợp của độ bền, dễ gia công, dễ xử
lí nhiệt và khả năng chống ăn mòn hơn hẳn
các loại khác. Những loại thép này được sử
dụng làm đòn trục, dao nghiền, dây lưới,
khuôn rèn, khung bản, băng đai.
3) Niken và các hợp kim của niken (nickel and nickel
alloys). Niken và các hợp kim của niken có khả
năng chống ăn mòn tốt đối với nhiều hợp chất
clorua và các môi trường khử có thể tấn công thép
không rỉ. Khả năng chịu đựng của niken trong
môi trường khử được tăng cường bởi molypden
và đồng. Nói chung, niken nguyên chất chỉ được
sử dụng trong môi trường natri hydroxit và kali
hydroxit, các hợp kim của niken vẫn được ưa
chuộng hơn trong đa số các ứng dụng. Những loại
hợp kim của niken thường được sử dụng nhất là
(Hughson, 1976):
a) Hastelloy. Hợp kim Hastelloy có khả năng
chống tấn công ăn mòn đồng nhất, ăn mòn cục
bộ, ăn mòn do ứng suất cắt, dễ gia công và dễ
hàn. Một số loại thường được sử dụng là:
Hastelloy Thành phần tiêu biểu Ứng dụng tiêu biểu
Loại B 28% Mo, 2% Fe, 1% Có khả năng chịu được các
Cr, còn lại là Ni môi trường axit clohydric, khí
hydro clorua, các axit:
sulfuric, axetic và phosphoric,
quá trình oxy hóa nhiệt của
các chất thải bị clo hóa.
Loại C 16% Mo, 5% Fe, 16% Có khả năng chịu được các
Cr, còn lại là Ni axit vô cơ (ví dụ sulfuric,
nitric, phosphoric…), các axit
formic và axetic, anhydrit
axetic, khí clo, các dung dịch
nhiễm clo (bao gồm hữu cơ
và vô cơ), dung dịch
hypoclorit, nước muối và
nước biển. Các quá trình

trong công nghiệp bột giấy.
Loại G 3% Mo, 30% Fe, 21% Có khả năng chịu được các
Cr, 2% Cu, còn lại là axit sulfuric và phosphoric
Ni nóng, các hợp chất khử và
oxy hóa, các dung dịch axit
và kiềm, hỗn hợp các axit,
các hợp chất sulfat, các dung
dịch nhiễm axit nitric và axit
flohydric.
b) Inconen (inconel). Inconen cùng một họ với
hợp kim Austenit dựa trên nền của niken–
crom. Khi được gia nhiệt, Inconen hình thành
nên một lớp oxit thụ động và ổn định che phủ
trên bề mặt chống các tấn công từ bên ngoài.
Inconen vẫn giữ được độ bền trong một phạm
vi rộng của nhiệt độ và rất phù hợp trong các
ứng dụng nhiệt độ cao mà nhôm và thép có
thể bị nguy hiểm do độ dão. Một số loại
thường được sử dụng là:
Inconen Thành phần tiêu biểu Ứng dụng tiêu biểu
Loại 600 7% Fe, 16% Cr, còn Sử dụng trong các ứng dụng
lại là Ni đòi hỏi khả năng chống ăn
mòn cao và chịu nhiệt độ
cao. Các điều kiện khử trong
các dung dịch kiềm. Có khả
năng chống ăn mòn do ứng
suất cắt với sự hiện diện của
ion clorua.
Loại 625 9% Mo, 2,5% Fe, 22% Có khả năng chịu được axit
Cr, còn lại là Ni sulfuric trong vùng nhiệt độ
thấp, axit phosphoric và natri
hydroxit trong vùng nhiệt độ
cao nhưng nồng độ thấp.
Loại 825 3% Mo, 30% Fe, 21% Có khả năng chịu được các
môi trường khử như các axit
Cr, còn lại là Ni
sulfuric và phosphoric. Các
môi trường oxy hóa như các
dung dịch axit nitric, và các
muối nitrat, muối oxy hóa.
Chịu được đa số các axit hữu
cơ gồm có axit axetic đặc
sôi, hỗn hợp các axit axetic–
formic, các axit maleic và
phtalic. Đa số các dung dịch
kiềm.
c) Monel. Monel là một nhóm các hợp kim
niken, chủ yếu là niken (lên đến 67%) và
đồng (thường khoảng 32%), sắt (thường
khoảng 2%) với một lượng nhỏ mangan,
cacbon và silic. Các hợp kim này được sử
dụng trong các môi trường axit sulfuric, axit
clohydric và trong những điều kiện khử.
Ngoài ra chúng cũng có thể được sử dụng cho
nhiều hợp chất kiềm nhưng không áp dụng
Vật liệu chế tạo thiết bị 299
cho tất cả các nồng độ. Khả năng chống ăn
mòn đối với các hợp chất kiềm kém hơn so
với niken nguyên chất. Monel có thể được sử
dụng trong môi trường nước biển và hơi nước
mặn, và không dễ bị tác động của ăn mòn do
ứng suất cắt bởi bất kì muối clorua nào. So với
thép, Monel khó gia công hơn bởi vì bị đông
cứng rất nhanh.
4) Nhôm và các hợp kim của nhôm (aluminum and
aluminum alloys). Về cơ bản, nhôm được sử dụng
trong các ứng dụng truyền nhiệt, bởi vì độ dẫn
nhiệt lớn. Các thiết bị trao đổi nhiệt bằng nhôm
loại tấm–cánh được sử dụng rộng rãi trong các
trường hợp làm lạnh sâu. Các cánh nhôm được sử
dụng rộng rãi để nâng cao khả năng truyền nhiệt
của các cánh nằm ngang trong thiết bị giải nhiệt
bằng không khí. Một trong những hạn chế chính
của nhôm là độ bền giảm đáng kể khi nhiệt độ
trên 150 oC. Nhiệt độ làm việc cao nhất thường
khoảng 200 oC. Tuy nhiên, các tính chất của
nhôm ở nhiệt độ thấp rất tuyệt vời và có thể giảm
xuống đến –250 oC. Có nhiều axit vô cơ tấn công
nhôm, nhưng vẫn có thể sử dụng nhôm với axit
nitric đặc trên 82%, axit sulfuric đặc và đa số các
axit hữu cơ khác. Không thể sử dụng nhôm trong
các dung dịch kiềm đặc. Tương tự như các loại
thép không rỉ và các hợp kim của niken, khả năng
chống ăn mòn là kết quả của sự hình thành một
lớp oxit mỏng trên bề mặt nghĩa là sẽ phù hợp
nhất trong điều kiện oxy hóa.
Hiện đã có một số hợp kim của nhôm, chủ yếu
để cải thiện các tính chất cơ lí và đa số có khả
năng chống ăn mòn thấp hơn so với nhôm nguyên
chất.
5) Đồng và các hợp kim của đồng (copper and
copper alloys). Đồng có ưu điểm là có độ dẫn
nhiệt rất cao nên được sử dụng trong các thiết bị
trao đổi nhiệt. Tuy nhiên, đồng nguyên chất hiếm
khi được sử dụng trong các thiết bị công nghệ hóa
học. Nói chung, đồng bị tấn công bởi các axit vô
cơ, nhưng nhìn chung có khả năng chịu được các
hợp chất kiềm, axit hữu cơ và muối. Các hợp kim
kền (cupronickel) chứa từ 10% đến 30% niken có
khả năng chống ăn mòn tốt và được sử dụng làm
ống truyền nhiệt. Các hợp kim kền đặc biệt chống
ăn mòn tốt đối với nước biển và thường được sử
dụng trong các thiết bị giải nhiệt bằng nước biển.
6) Chì và các hợp kim của chì (lead and lead alloys).
Chì là một trong những vật liệu truyền thống để
300 Thiết kế quá trình trong Công nghệ hóa học
chế tạo các thiết bị công nghệ hóa học. Chì đặc
biệt quan trọng trong các quy trình công nghệ có
sự hiện diện của axit sulfuric. Chì dựa vào khả
năng chống ăn mòn của các lớp muối chì không
hòa tan được hình thành trên bề mặt kim loại. Tuy
nhiên, việc sử dụng chì và các hợp kim của chì
giảm dần khi có sự thay thế của các kim loại khác
và các loại nhựa dẻo.
7) Titan (titanium). Titan có khả năng chống ăn mòn
tốt trong các môi trường oxy hóa và khử nhẹ.
Titan có khả năng chống ăn mòn của axit nitric
với tất cả các nồng độ khác nhau, các dung dịch
clorua nóng và tỏ ra hiệu quả hơn so với thép
không rỉ khi tiếp xúc với nước biển. Tuy nhiên
vấn đề gia công titan rất khó khăn.
8) Ziricon (zirconium). Ziricon tương tự như titan về
khả năng chống ăn mòn. Tuy nhiên, ziricon có
khả năng chống ăn mòn tốt hơn đối với axit
clohydric và các hợp chất clorua, ngoại trừ muối
sắt (III) clorua và đồng (II) clorua. Ziricon khó gia
công giống như titan. Tất cả vấn đề gia công hàn
phải được thực hiện trong khí trơ.
9) Tantan (tantalum). Trong thực tế, tantan trơ đối
với nhiều hợp chất axit oxy hóa và khử khác nhau.
Tantan bị tấn công bởi các hợp chất kiềm nóng và
axit flohydric. Các tính chất cơ lí của tantan tương
tự như thép mềm, nhưng có nhiệt độ nóng chảy
cao hơn.
10)Vật liệu kính (glass). Hiện đã có nhiều thiết bị
công nghệ hóa học bằng kính được sản xuất từ
những chuyên gia chế tạo thiết bị. Các chi tiết
ghép nối ống sử dụng đệm lót bằng
polytetrafloetylen (PTFE) còn gọi là Teflon. Vật
liệu kính có khả năng chống ăn mòn với tất cả các
loại axit ngoại trừ axit flohydric. Có hai điểm hạn
chế chính khi sử dụng vật liệu bằng kính. Thứ
nhất, kính có tính giòn và không phù hợp với áp
suất cao và cũng có thể rất nguy hiểm khi bị sốc
nhiệt. Thứ hai, hiện các thiết bị bằng kính chỉ mới
được giới hạn trong quy mô tương đối nhỏ. Tuy
nhiên, thép lót kính (glass–lined steel) là vật liệu
kết hợp khả năng chống ăn mòn của kính và độ
bền của thép. Vì thế các bình phản ứng khuấy trộn
có lót kính là rất phổ biến.
11)Các vật liệu nhựa dẻo (plastic materials). Các vật
liệu chế tạo bằng nhựa dẻo thường là polyvinyl
clorua (PVC), nhựa styren acrylonitril–butadien
(ABS) và nhựa polyetylen (PE). Nói chung, các
vật liệu nhựa dẻo có khả năng chống ăn mòn cao
đối với các axit vô cơ yếu và các dung dịch muối
vô cơ khi kim loại không phù hợp để sử dụng. So
với kim loại, nhựa dẻo bị giới hạn vì nhiệt độ sử
dụng tương đối thấp. Nói chung việc sử dụng các
vật liệu nhựa dẻo chủ yếu trong các bồn bể, đường
ống và van. Tuy nhiên, những chi tiết đặc biệt của
thiết bị trao đổi nhiệt và máy bơm cũng có thể sử
dụng vật liệu nhựa dẻo. Các vật liệu nhựa dẻo
thường được sử dụng nhất là:
PVC Thường xuyên sử dụng trong các đường ống bằng vật
liệu nhựa nhiệt dẻo. Có khả năng chống ăn mòn và tấn
công hóa học của các hợp chất axit, kiềm, các dung
dịch muối và nhiều hóa chất khác. Tuy nhiên, nhựa
dẻo bị tấn công bởi các dung môi phân cực như các
hợp chất keton và hydrocacbon thơm (aromatic).
Nhiệt độ làm việc tối đa của PVC là 60 oC trong điều
kiện có áp suất và 80 oC trong các hệ thống thoát
nước.
ABS Nhiệt độ làm việc trong khoảng từ –40 oC đến 82 oC.
Nhựa ABS có khả năng chống ăn mòn đối với nhiều
môi trường công nghệ khác nhau.
PE Trong số các loại nhựa PE khác nhau, thiết bị công
nghệ thường được chế tạo từ vật liệu PE tỉ trọng cao
(high density) còn gọi là HDPE bởi vì có độ bền và độ
cứng cao. Các bồn bể bằng nhựa HDPE có thể chịu
được nhiệt độ đến 55 oC. Các đường ống sử dụng
nhựa PE có tỉ trọng trung bình hoặc cao. Nói chung
nhựa PE được sử dụng trong các hệ thống phân phối
khí, ống dẫn nước và ống dẫn bùn.
12)Các vật liệu composit (composite materials). Vật
liệu composit kết hợp hai hoặc nhiều loại vật liệu
với nhau, thường chúng có tính chất rất khác
nhau. Các tính chất của hai loại vật liệu kết hợp
với nhau tạo nên các tính chất của vật liệu
composit. Vật liệu composit được sử dụng phổ
biến nhất là sợi thủy tinh (fiberglass). Sợi thủy
tinh được gia cường bằng nhựa dẻo thường gọi là
GRP (glass fiber reinforced plastics) hoặc FRP
(fiberglass reinforced plastics) sử dụng các loại
nhựa polyeste (polyester resin) được gia cường
bởi sợi thủy tinh. Bản thân kính có tính chất bền
nhưng giòn và sẽ bị vỡ khi bị uốn cong. Chất kết
dính có khả năng giữ các sợi thủy tinh với nhau và
bảo vệ chúng không bị vỡ bằng cách rải đều lực
tác dụng lên chúng. Sợi thủy tinh được gia cường
bằng nhựa dẻo có độ bền tương đối và có khả
năng chống ăn mòn tốt đối với các axit vô cơ
loãng, các muối vô cơ và nhiều dung môi khác,
nhưng kém đối với các hợp chất kiềm. Việc sử
dụng vật liệu sợi thủy tinh được gia cường bằng
nhựa dẻo được sử dụng chủ yếu trong các bồn bể,

bình chứa và có thể gia công với kích thước lên
đến 20 m.
Hiện tại đã có một số loại vật liệu composit
được cải tiến bằng cách sử dụng sợi cacbon thay
cho sợi thủy tinh. Những loại vật liệu này nhẹ hơn
và bền hơn so với sợi thủy tinh nhưng chi phí sản
xuất cao hơn nên chưa có ứng dụng rộng rãi trong
các nhà máy hóa chất.
13)Các vật liệu lót, phủ (linings). Có nhiều loại vật
liệu chống ăn mòn không phù hợp cho các thiết bị
có kích thước lớn bởi vì rất khó gia công hàn, quá
giòn, quá mềm hoặc chi phí quá cao. Thay vì sử
dụng một hợp kim đắt tiền để có thể chế tạo thiết
bị có kích thước lớn, có thể sử dụng vật liệu rẻ
tiền hơn như thép cacbon với một lớp lót bằng vật
liệu chống ăn mòn để bảo vệ khỏi sự ăn mòn. Vật
liệu kính có thể được sử dụng để lót bên trong các
bồn bể và đường ống. Ngoài ra cũng có thể lót
bằng nhựa dẻo. Nhựa dẻo có khả năng chống ăn
mòn hóa học cao nhất trong các ứng dụng là nhựa
polytetrafloetylen (PTFE), có khả năng chống ăn
mòn với tất cả các hợp chất kiềm và axit ngoại trừ
các khí flo và clo trong vùng nhiệt độ cao. Cao su
cũng đã được sử dụng rộng rãi trong quá khứ để
lót bên trong các bồn bể. Có thể sử dụng cả cao su
thiên nhiên (natural rubber) và cao su tổng hợp
(synthetic rubber). Cao su thiên nhiên có khả năng
chống ăn mòn tốt đối với đa số các hợp chất kiềm
và axit, ngoại trừ axit nitric. Cao su tổng hợp cũng
có thể sử dụng với axit nitric và bền trong các môi
trường oxy hóa, nhưng nói chung không phù hợp
với các dung môi bị clo hóa.
Bên cạnh việc sử dụng các lớp lót, phủ để
chống ăn mòn, các vật liệu lót và phủ cũng cần
thiết trong những thiết bị có nhiệt độ cao để bảo
vệ các vỏ bọc bằng kim loại trong lò nung. Gạch
chịu lửa và xi măng (cement) được sử dụng như là
lớp lót bên trong các lò đốt, thiết bị đun sôi và lò
phản ứng. Các vỏ bọc bằng thép cacbon phải được
duy trì nhiệt độ vận hành dưới 500 oC.
B.5 Các chỉ tiêu lựa chọn vật liệu chế tạo thiết bị
Có nhiều yếu tố ảnh hưởng đến quá trình lựa chọn vật
liệu chế tạo thiết bị trong một ứng dụng cụ thể:
1) Vấn đề ăn mòn (corrosion). Vấn đề cần phải được
xem xét đầu tiên trong nhiều ứng dụng công nghệ
hóa học là vấn đề ăn mòn. Các tính chất tổng quát
của ăn mòn và ứng dụng của các vật liệu khác
Vật liệu chế tạo thiết bị 301
nhau đã được bàn luận bên trên. Các đồ thị ăn
mòn đã được trình bày chi tiết trong quá trình lựa
chọn vật liệu của tài liệu Green and Perry (2007).
Tuy nhiên, các đồ thị ăn mòn này nên được sử
dụng hết sức thận trọng. Vấn đề ăn mòn rất khó
được dự đoán chính xác. Bên cạnh các cấu tử
chính trong dòng lưu chất, vấn đề ăn mòn còn phụ
thuộc vào nhiệt độ, các cấu tử có nồng độ thấp
trong các dòng công nghệ và quá trình chuẩn bị
vật liệu. Ngoài ra, vấn đề ăn mòn còn phụ thuộc
vào các hiện tượng cục bộ như đã bàn luận bên
trên. Biện pháp tin cậy nhất để dự đoán vấn đề
chống ăn mòn là sử dụng kinh nghiệm từ các quá
trình cùng loại hoặc tương tự đang vận hành. Kết
quả kiểm tra trong phòng thí nghiệm cũng rất hữu
ích, nhưng không hiệu quả bằng thực hiện kiểm
tra trực tiếp khả năng chống ăn mòn trên các quy
trình công nghệ đang vận hành đối với cùng loại
hóa chất. Các mẫu kiểm tra khả năng chống ăn
mòn có thể nằm trong nhà máy đang vận hành.
Tuy nhiên cần nhấn mạnh một lần nữa, trong quá
trình kiểm tra, nhiệt độ đóng vai trò rất quan trọng
cũng như thành phần của các dòng công nghệ.
Lựa chọn ban đầu cho đa số các ứng dụng là
thép cacbon, nếu độ ăn mòn cho phép. Một lựa
chọn khác là sử dụng các vật liệu nhựa dẻo,
nhưng thường bị giới hạn vì không có khả năng
chịu được nhiệt độ cao và độ bền thấp. Vì thế, nếu
thép cacbon không đủ khả năng chống ăn mòn,
hoặc nhiệt độ và áp suất không phù hợp đối với
các vật liệu nhựa dẻo, thì buộc phải sử dụng các
vật liệu đắt tiền hơn. Đa số các vấn đề ăn mòn gặp
phải trong quá trình thiết kế có thể được giải
quyết bằng cách sử dụng một trong các loại thép
không rỉ khác nhau như đã được bàn luận ban đầu
(Pitcher, 1976). Tuy nhiên, đôi khi vấn đề ăn mòn
quá mức mà không thể sử dụng thép không rỉ
được. Trong những trường hợp này, cần thiết phải
sử dụng các kim loại đắt tiền hơn như các hợp
kim của niken. Đôi khi có một lựa chọn khác rẻ
tiền hơn là có thể sử dụng lớp lót bên trong thiết
bị bằng vật liệu chế tạo rẻ tiền, ví dụ như thép
cacbon được lót bên trong bằng vật liệu kính,
nhựa PTFE hoặc những vật liệu chống ăn mòn
khác.
2) Nhiệt độ. Bên cạnh hiện tượng ăn mòn phụ thuộc
chủ yếu vào nhiệt độ, nhiệt độ cũng ảnh hưởng
đáng kể đến tính chất cơ lí của vật liệu chế tạo.
Các vật liệu nhựa dẻo nói chung bị giới hạn nhiệt
độ sử dụng dưới 80 oC. Kim loại đồng có thể
302 Thiết kế quá trình trong Công nghệ hóa học
được sử dụng đến 260 oC và nhôm lên đến 460
o
C. Thép cacbon bị giới hạn dưới 500 oC. Các loại
thép không rỉ 304, 316 và niken có thể lên đến
760 oC. Một số loại thép không rỉ khác như 321,
347 và Monel có thể lên đến 815 oC. Thép không
gỉ loại 446, Inconen và titan có thể được sử dụng
đến 1.100 oC. Khả năng chống hiện tượng dão
cũng là một yếu tố quan trọng khi vật liệu tiếp xúc
với nhiệt độ cao, đặc biệt khi kết hợp với ứng suất
cao.
Tuy nhiên, nhiệt độ cao không phải là vấn đề
duy nhất. Các kim loại có thể bị hư hỏng một cách
thê thảm khi tiếp xúc với môi trường nhiệt độ quá
thấp thông qua sự phá hủy do giòn hóa (brittle
fracture). Thép cacbon có thể được sử dụng đến
nhiệt độ –45 oC. Thép không gỉ có thể được sử
dụng trong vùng nhiệt độ thấp, nhưng phụ thuộc
vào từng loại khác nhau. Một số loại thép không rỉ
Austenit có thể chịu được nhiệt độ thấp đến –270
o
C. Kim loại nhôm có thể xuống đến –250 oC.
3) Áp suất. Đối với các quá trình vận hành trong điều
kiện áp suất đáng kể, vấn đề chính cần phải xem
xét là độ bền của vật liệu chế tạo và tính chất này
phụ thuộc vào nhiệt độ.
4) Các môi trường mài mòn (abrasive environment).
Quá trình vận hành kèm theo các hạt rắn và bùn
có thể tạo nên môi trường có tính mài mòn vật
liệu chế tạo thiết bị. Trong những điều kiện này,
vật liệu chế tạo không đủ độ cứng sẽ rất nhanh bị
hư hỏng.
5) Khả năng dễ gia công (ease of fabrication). Vấn
đề gia công bao gồm cắt, uốn, gia công cơ khí,
ghép nối và lắp ráp để tạo nên một thiết bị hoàn
chỉnh. Các tính chất cơ lí của vật liệu và khả năng
dễ gia công có mối quan hệ sâu sắc. Các tính chất
cơ lí có thể làm thay đổi phương pháp gia công.
Các tính chất như độ giòn, độ dẻo, khả năng dát
mỏng, độ cứng khi làm việc và các tính chất xử lí
nhiệt của vật liệu là những yếu tố quan trọng đối
với khả năng gia công vật liệu.
Vấn đề ghép nối vật liệu là một yếu tố quan
trọng khác. Phương pháp gia công hàn (welding)
để ghép nối các kim loại là do sự hợp nhất của các
vật liệu kim loại được ghép nối. Điều này thường
đạt được bằng cách làm nóng chảy các kim loại và
bổ sung thêm chất đệm (filler) gọi là que hàn để
tạo nên một vùng kim loại chảy lỏng, sau đó
nguội dần để tạo nên một mối ghép bền. Có thể sử
dụng nhiều nguồn năng lượng khác nhau trong
quá trình gia công hàn. Tuy nhiên không phải tất
cả kim loại đều dễ nóng chảy và các kim loại khác
nhau khi nóng chảy với nhau có thể xuất hiện
nhiều vấn đề. Hàn vảy hay còn gọi là hàn thiếc
(brazing) là một phương pháp khác được sử dụng
để ghép nối các kim loại với kim loại đệm bị nóng
chảy giữa các kim loại cần được ghép nối. Các
kim loại đệm được sử dụng trong phương pháp
này thường có nhiệt độ nóng chảy trong khoảng từ
450 oC đến 1.000 oC, nhưng phải thấp hơn nhiệt
độ nóng chảy của các kim loại cần được ghép nối.
Không giống như gia công hàn thông thường,
trong phương pháp hàn vảy các kim loại cần được
ghép nối không nóng chảy. Kim loại đệm nóng
chảy và phản ứng luyện kim với các kim loại
được ghép nối tạo nên mối ghép bền cố định.
Phương pháp hàn vảy có ưu điểm là ít tạo ra ứng
suất nhiệt hơn so với phương pháp giá công hàn
thông thường.
Hiện có nhiều phương pháp gia công khác
nhau để ghép nối các vật liệu nhựa dẻo và vật liệu
composit. Những phương pháp này có thể được
chia thành các phương pháp lắp ghép cơ học, sử
dụng chất kết dính và dung môi liên kết, và hàn.
Gia công hàn là một phương pháp hiệu quả cho
những mối ghép cố định giữa các chi tiết bằng vật
liệu nhựa, nhưng có thể chỉ áp dụng cho nhựa
nhiệt dẻo và nhựa nhiệt dẻo đàn hồi.
6) Khả năng quy chuẩn (availability of standard
equipment). Khi thiết kế một quá trình công nghệ
hóa học, nhất thiết phải lựa chọn các thiết bị (ví
dụ như máy bơm, máy nén, van và đường ống) từ
các nhà cung cấp mà phạm vi các thông số đặc
trưng của chúng bị giới hạn, bao gồm cả vật liệu
chế tạo. Việc lựa chọn vật liệu chế tạo đối với các
loại thiết bị này nên theo các tiêu chuẩn sẵn có
của các nhà cung cấp thiết bị.
7) Chi phí (cost). Hiệu quả chi phí là một trong
những vấn đề quan trọng trong quá trình thiết kế.
Việc lựa chọn vật liệu chế tạo gắn liền với chi phí
như được trình bày trong Bảng 2.2 cho thấy rằng
thiết bị bằng thép không rỉ có chi phí cao hơn từ
2,4 đến 3,4 lần so với thép cacbon, cao hơn từ 3,6
đến 4,4 lần nếu thiết bị được chế tạo từ các hợp
kim niken và cao hơn 5,8 lần nếu thiết bị bằng
titan. Vì thế nên tránh sử dụng các vật liệu chế tạo
lạ, không phổ biến. Những bàn luận bên trên cho
thấy rằng có thể sử dụng vật liệu có chi phí thấp
bằng cách kết hợp với các lớp lót, phủ chống ăn
mòn.

B.6 Tóm tắt
Có nhiều yếu tố ảnh hưởng đến việc lựa chọn vật liệu
chế tạo thiết bị. Trong số đó, các yếu tố quan trọng
nhất là:
 các tính chất cơ lí (đặc biệt là độ bền kéo và giới
hạn chảy, độ bền nén, độ dẻo, độ dai, độ cứng,
giới hạn mỏi và độ bền dão),
 sự ảnh hưởng của nhiệt độ lên các tính chất cơ lí
(đối với cả vùng nhiệt độ thấp và cao),
 khả năng dễ gia công (cơ khí, hàn,…),
 khả năng chống ăn mòn,
 khả năng quy chuẩn và tính phổ biến,
 vấn đề chi phí.
Vật liệu chế tạo thiết bị 303
Ngoài ra còn có nhiều bàn luận chi tiết hơn về vấn
đề lựa chọn vật liệu chế tạo được trình bày trong tài
liệu của Kirby (1980).
Tài liệu tham khảo
Green D. W. and Perry R. H. (2007), Perry’s
Chemical Engineer’s Handbook, McGraw–Hill.
Hughson R. V. (1976), High–Nickel Alloys for
Corrosion Resistance, Chemical Engineering,
Nov: 125.
Hunt M. W. (2014), Develop a Strategy for Material
Selection, Chem Eng Progr, May: 42.
Kirby G. N. (1980), How to Select Materials,
Chemical Engineering, Nov: 86.
Pitcher J. H. (1976), Stainless Steels: CPI
Workhorses, Chemical Engineering, Nov: 119.