Wykład 5 - Relacje

Definicja 4.1. Relacją dwuargumentową (n-argumentową) nazywamy dowolny podzbiór

iloczynu kartezjańskiego dwóch zbiorów (n zbiorów). Podzbiór ten oznaczamy zazwyczaj
przez R i zapisujemy:
R ⊂ X × Y ⇔ {(x, y) : xRy ∧ x ∈ X ∧ y ∈ Y.}
Symbol xRy oznacza, że element x jest w relacji z elementem y tzn., że występuje
pomiędzy nimi pewna zależność (związek) zwana relacją.
Przykład 4.1.
xRy ⇔ y = x + 2 X = Y = R R ⊂ R × R.
Przykład 4.2.
xRy ⇔ 2|x + y X = Y = N R ⊂ N × N.
Narysujemy teraz zbiory elementów będących w relacjach opisanych powyżej:
Zauważmy, że każda funkcja jest relacją, ale nie każda relacja jest funkcją.
Definicja 4.2. Zbiory:
Dl (R) = {x : ∃y xRy}
Dp (R) = {y : ∃x xRy}
nazywamy odpowiednio dziedziną lewostronną (dziedziną) relacji oraz dziedziną prawo-
stronną (przeciwdziedziną relacji).
Przykład 4.3. Niech X = {2, 5}, Y = N oraz xRy ⇔ x|y. Wówczas
Dl (R) = {2, 5},
Dp (R) = {y ∈ N ∧ (2|y ∨ 5|y)}.
Zatem do przeciwdziedziny relacji należą takie liczby naturalne, które są podzielne przez
2 lub sa podzielne przez 5.
Dp (R) = {2, 4, 6, 8, . . . , 5, 10, 15 . . .}.
Uwaga 4.1. Każda funkcja zdaniowa ϕ(x, y) odpowiada pewnej relacji określonej na
zbiorze X × Y . Dowolna para (a, b) jest w relacji określonej przez ϕ, gdy ϕ(a, b) jest
prawdą. Możemy zapisać to w następujący sposób:
aRb ⇔ w(ϕ(a, b)) = 1.

Rodzaje relacji określonej na zbiorze X × X.

(1) Relacja zwrotna

Relację R ⊂ X × X nazywamy relacją zwrotną jeśli
∀(x ∈ X) xRx.
Przykłady relacji zwrotnej:

• Niech X = N i xRy ⇔ x|y

1
 • Niech X = R i xRy ⇔ x ¬ y.
(2) Relacja symetryczna
Relację R ⊂ X × X nazywamy relacją symetryczną jeśli
∀(x, y ∈ X) (xRy) ⇒ (yRx).
Przykładem tej relacji może być np. relacja równoległości prostych: Jeśli mamy
dwie proste l i m oraz lRm ⇔ l k m to oczywiście lRm ⇒ mRl.
(3) Relacja przechodnia
Relację R ⊂ X × X nazywamy relacją przechodnią jeśli
∀(x, y, z ∈ X) ((xRy) ∧ (yRz)) ⇒ (xRz).
Przykłady relacji przechodniej:

• Niech X = P (Y ) i ARB ⇔ A ⊂ B
Zauważmy, że jeśli A ⊂ B ∧ B ⊂ C to A ⊂ C. Zatem z faktu, że ARB ∧ BRC
wynika, że ARC.
• Niech X = Z i xRy ⇔ 2|x − y.

(xRy) ∧ (yRz) ⇔ (2|x − y) ∧ 2|y − z.

Ostatni warunek jest równoważny temu, że
∃l, k ∈ Z (x − y = 2l ∧ y − z = 2k).
Stąd
x − z = x − y + y − z = 2l + 2k = 2(l + k) ⇒ 2|x − z.
(4) Relacja antysymetryczna
Relację R ⊂ X × X nazywamy relacją antysymetryczną jeśli
∀(x, y ∈ X) ((xRy) ∧ (yRx) ⇒ (x = y)) .
Ważny przykład relacji antysymetrycznej:

xRy ⇔ x ¬ y.
Mamy bowiem:
(x ¬ y) ∧ (y ¬ x) ⇔ (x = y).
Analogicznie w przypadku relacji zawierania się i równości zbiorów.
(5) Relacja asymetryczna (przeciwsymetryczna)
Relację R ⊂ X × X nazywamy relacją asymetryczną jeśli
∀(x, y ∈ X) (xRy) ⇒∼ (yRx)
Ważny przykład relacji asymetrycznej:

xRy ⇔ x < y.
Jeśli x < y to oczywiście wynika z tego, że nie prawdą jest, że y < x.

2
Definicja 4.3. Niech R ⊂ X × Y. Relację R nazywamy funkcją jeśli spełnione są dwa
warunki:
(∀x ∈ X)(∀y1 , y2 ∈ Y ) ((xRy1 ) ∧ (xRy2 ) ⇒ (y1 = y2 ))

(∀x ∈ X)(∃y ∈ Y )xRy.

Definicja 4.4. Relację, która jest zwrotna, symetryczna i przechodnia nazywamy
relacją równoważności.
Definicja 4.5. Relację, która jest zwrotna,przechodnia i antysymetryczna nazywa-
my relacją częściowego porządku.

Relacja równoważności
Oznaczenie dla relacji równoważności : x ∼ y.
Przykład 4.4. Niech x ∼ y ⇔ x − y ∈ Z, ∼⊂ Z × Z. Sprawdźmy teraz warunki definiu-
jące relację równoważność.

(1) zwrotność: x ∼ x ⇔ x − x = 0 ∈ Z;
(2) symetryczność:
x ∼ y ⇔ x − y ∈ Z ⇔ −(y − x) ∈ Z ⇔ y ∼ x;
(3) przechodniość:
x ∼ y) ∧ (y ∼ z) ⇔ x − y ∈ Z ∧ y − z ∈ Z.
Zauważmy, że
x − z = x − y + y − z ∈ Z ⇔ x ∼ z.
Zatem powyższa relacja jest relacją równoważności.
Uwaga 4.2. Każda relacja równoważności wprowadza nam w zbiorze X podział na pewne
podzbiory, które nazywamy klasami. Przykładowo relacja równoległości prostych wpro-
wadza nam podział prostych na płaszczyźnie według ich współczynników kierunkowych.
Wybrane klasy podziału wyglądają następująco:

[1] = {y = x + b, b ∈ R}- zbiór prostych o współczynniku kierunkowym równym 1;

1 1 1
 
− = {y = − x+b, b ∈ R}- zbiór prostych o współczynniku kierunkowym równym − ;
2 2 2
[π] = {y = πx + b, b ∈ R}- zbiór prostych o współczynniku kierunkowym równym π.
W powyższym przykładzie podział ustalany jest poprzez wielkość współczynnika kierun-
kowego.
Definicja 4.6. Klasą równoważność (klasą abstrakcji) elementu x ∈ X względem relacji
równoważności ∼ nazywamy zbiór
[x]∼ = {y ∈ X : y ∼ x}.
Powyższy zbiór jest zbiorem elementów, które są w relacji z ustalonym x.

3
 Rysunek 1. Klasy abstrakcji

Definicja 4.7. Zbiór wszystkich klas abstrakcji relacji ∼ nazywamy zbiorem ilorazowym
i oznaczamy następująco
X∼ = {[x]∼ : x ∈ X}.
Przykład 4.5. Niech X = Z i x ∼ y ⇔ (x − y)mod3 = 0. Wówczas dostajemy podział
na następujące klasy abstrakcji:

[0]∼ = {. . . , −6, −3, 0, 3, 6, 9, . . .} = [3]∼ = [6]∼ = . . .

[1]∼ = {. . . , −5, −2, 1, 4, 7, 10, . . .} = [4]∼ = [−2]∼ = . . .
[2]∼ = {. . . , −4, −1, 2, 5, 8, 11, . . .} = [5]∼ = [−1]∼ = . . .
i
Z∼ = {[1]∼ , [2]∼ , [3]∼ }.
Zauważmy, że w wyniku tego podziału „niczego nie gubimy”. Każdy element ze zbioru Z
należy do jednaj z trzech klas abstrakcji.
Twierdzenie. Zasada abstrakcji - zasada identyczności elementów równo-
ważnych
Niech ∼ będzie relacją równoważności w zbiorze X 6= ∅. Wówczas dla każdego z elementów
x, x1 , x2 ∈ X mamy:
(1) x ∈ [x]∼ (każdy element należy do klasy generowanej przez siebie)
(2) [x1 ]∼ = [x2 ]∼ ⇔ x1 ∼ x2
(3) Jeśli [x1 ]∼ 6= [x2 ]∼ to klasy te są rozłączne tzn. [x1 ]∼ ∩ [x2 ]∼ = ∅.
W skrócie możemy powiedzieć, że relacja równoważności wprowadza podział na klasy
abstrakcji, które są równe lub rozłączne.

4
Dowód. (1) Relacja jest zwrotna, a zatem dla każdego x ∈ X mamy x ∼ x, a to
oznacza, że x ∈ [x]∼ .
(2) Dowód równoważności sprowadzimy do dowodu dwóch implikacji. =⇒ Załóżmy, że
[x1 ]∼ = [x2 ]∼ . Wówczas jeśli x1 ∈ [x2 ]∼ to x1 ∼ x2 i odwrotnie, jeśli x2 ∈ [x1 ]∼ to
x2 ∼ x1 . ⇐= Jeśli jakiś x ∈ [x1 ]∼ to x ∼ x1 oraz po skorzystaniu z symetryczności
relacji x1 ∼ x. Z założenia mamy, że x1 ∼ x2 , co oczywiście jest równoważne
x2 ∼ x1 . Zatem ponieważ x2 ∼ x1 ∧ x1 ∼ x to z przechodniości relacji dostajemy
x2 ∼ x i stąd x ∈ [x2 ]∼ . Skoro każdy element x ∈ [x1 ]∼ należy również do [x2 ]∼ to
oznacza to, że [x1 ]∼ ⊂ [x2 ]∼ . Analogicznie można pokazać, że [x2 ]∼ ⊂ [x1 ]∼ i stąd
[x1 ]∼ = [x2 ]∼ .
(3) W dowodzie rozłączności zastosujemy zasadę kontrapozycji.
Załóżmy, że klasy [x1 ] i [x2 ] nie są rozłączne. Zatem istnieje element x taki, że
x ∈ [x1 ] oraz x ∈ [x2 ]. Stąd x ∼ x1 ∧ x ∼ x2 . Korzystając z symetryczności i
przechodniości relacji mamy:
x1 ∼ x ∧ x ∼ x2 ⇒ x1 ∼ x2 ⇒ [x1 ] = [x2 ].