2022-2023 Eğitim Öğretim Bahar yarıyılı

Ders: Hayvan Refahı

Dr. Öğr. Üyesi Gökçe ÖZDEMİR

Sivas Cumhuriyet Üniversitesi
Veteriner Fakültesi

Mart 23 G.Ö. 1
• Hayvan Refahı Nasıl Tanımlanır?
• Hayvan Refahı Nasıl Ölçülür ve Değerlendirilir?
• Hayvan Refahına Uygun Koşullar Nasıl
Belirlenir?
• Modern hayvancılık ve Refah
• Barınaklar ve Hayvan Refahı
• Yetiştiricilikte bazı cerrahi uygulamalar ve refah
• Hayvan Nakillerinde Refah

Mart 23 G.Ö. 2
 Hayvanlar ile insanlar arasındaki
etkileşimin artmasıyla,

Hayvanların yaşantılarının daha fazla

sorgulanmaya başlanması,

Hayvanların bulundukları ortamdaki

rahatlarının tartışılması

Refah kavramı
Mart 23 G.Ö. 3
• Hayvan refahı ilk olarak hayvan hakları ve hayvanların
korunması şeklinde ortaya çıkmıştır.

• 1964 yılında Harrison tarafından yayınlanan “Hayvan

Makineler” adlı kitap hayvan refahının başlamasında
önemli rol oynamıştır.

• İlk olarak pet hayvanları, 1980‟lerde laboratuar hayvanları

ve 1990‟larda ise daha çok çiftlik hayvanlarının refahı
üzerinde durulmuştur.

• Çiftlik hayvanlarının refahı üzerinde durulması önemli bir

adım olmuştur. Çiftlik hayvanlarının hem sayı bakımından
diğer hayvanlardan (laboratuar ve pet gibi) çok daha fazla
olması hem de bu hayvanlardan elde edilen ürünlerin
kalitesi hayvanın refah ile yakından ilgili olması hayvan
refahı konusunun önemini artırmıştır.
Mart 23 G.Ö. 4
• 1965 yılında çiftlik hayvanları ile ilgili incelemeleri
yapmak üzere, İngiliz hükümeti tarafından Brambell
adında bir uzmanın başkanlık yaptığı bir komite
oluşturulmuştur.

• Brambell komitesi, araştırmaları sonucunda yayınladığı

raporda; hayvan refahının iyileştirilmesinde hayvanların
morfolojik ve biyolojik yapısı ile davranışları ve
duygularının da dikkate alınması gerektiği
vurgulanmıştır. Aynı zamanda çiftlik hayvanlarının en az 5
özgürlüğe sahip olması gerektiği de belirtilmiştir.
• Bir yetiştirme sisteminin; bir hayvanın en azından
dolaşması, yatıp kalkması, kendini tımar etmesi,
uzanması ve bacaklarını uzatması gibi beş özgürlüğünü
sağlamış olması gerektiğini bildirmektedir.
Mart 23 G.Ö. 5
1993 yılında Çiftlik Hayvanları Refah Komitesi tarafından 5
özgürlük şu şekilde tanımlanmıştır:
• Hayvanlar açlık, susuzluk vb. ihtiyaçlardan mahrum
bırakılmamalıdır. Önlerinde yeteri kadar taze yiyecek ve su
bulunmalıdır.
• Hayvanlar bulundukları çevre şartlarında rahatsız olmamalıdır.
Uygun barınak ve çevre şartları sağlanmalıdır.
• Hayvanlar acı ve ağrıya neden olan çarpma, yaralanma ve
hastalıklardan korunmalıdır. Bu gibi durumlarda hızlı müdahale
edilerek en uygun yöntemlerle sağıltılmalıdır.
• Hayvanlar normal davranışlarını gösterebilmelidir. Bunu
gerçekleştirebilmeleri için yeterli alan ve uygun araç-gereç
sağlanmalıdır. Grup halinde barındırılan hayvanlar aynı türden
olmalıdır.
• Hayvanlar korku ve strese neden olan olaylardan korunmalıdır.
Duygusal rahatsızlık veren şartlar
Mart 23 G.Ö.
ortadan kaldırılmalıdır. 6
 Hayvan refahı nedir?
• Refah; iyi olma durumu, iyi talih, mutlu olma,
zenginlik

• 1965 yılında Brambell Komitesi;

Hayvanların Zihinsel (Mental) ve Fiziksel olarak iyi
olma durumu,

• Çevreye uyum bakımından;

Çevresiyle uyum içerisindeki bir hayvanının hem
zihinsel hem de fiziksel olarak tam bir sağlıklı olma
durumu
Hayvanların içinde bulundukları çevre ile başa
çıkabilme kabiliyeti
Mart 23 G.Ö. 7
• Çiftlik hayvanlarında refah ise;
Hayvanların insanlar tarafından oluşturulan çevreye
herhangi bir acı veya rahatsızlık duymaksızın uyum
gösterebilmesi,

• Davranış bakımından ise;

Tüm hayvanlara doğal davranışlarının tamamını
gösterebilmelerine imkan verecek şartların sağlanması,

Mart 23 G.Ö. 8
 Hayvan refahı temelde üç yönden ortaya
çıkmıĢtır.

• Duygusal Yön • Bilimsel Yön • Yasal Yön

Kişilere göre ve Hayvanlar için en Bütün toplumu
hayvanlara karşı uygun koşulların ilgilendirir. Kişiler
besledikleri veya hayvanlarda göre değişmez.
duygulara bağlı olumsuzluk Yasal düzenlemeler
olarak farklılık oluşturan bir ile hayvanlara karşı
gösterir. durumun işlenecek suçların
giderilmesinin cezaları bellidir.
yollarını
belirlenmesidir.

Mart 23 G.Ö. 9
Çiftlik hayvanlarında refahı meydana getiren kavramlar;

Mart 23 G.Ö. 10
 Hayvansal Üretimde Risk Faktörleri ve Refah ĠliĢkileri

• Kimyasal Riskler
 Doğal Toksinler (Bitkisel, Hayvansal)
 Çevre Kirliliği Sonucu oluşan Kimyasal Riskler
 Hayvan Yetiştiriciliği ve Üretiminde kullanılan
Maddeler (Antibiyotik,Hormonlar, Kimyasallar Vb.)
 Yem Katkı Maddeleri
• Biyolojik Riskler
 Virüs
 Bakteri
 Mantar
 Priyon
Mart 23 G.Ö. 11
 Hayvan Refahı Zayıf Bir Sürü;

• Yaşam Süresinin Kısa Olduğu,

• Büyüme ve Gelişmenin Yetersiz,
• Bireysel ve Sürü Bazında Yaralanma ve Hastalıkların
Fazla,
• İmmun Sistem Yetersizliği,
• Çevre Koşullarına Uyum Sağlamada Sorun,
• Anormal Davranışların Arttığı,
• Fizyolojik Fonksiyonların Bozulduğu.

Mart 23 G.Ö. 12
 YetiĢtiricilikte Hayvan Refahının Ölçülmesi
• Hayvan refahı kapsamında üç durum vardır.

Davranışlar

REFAH
Biyolojik
Duygular
Fonksiyonlar

Mart 23 G.Ö. 13
 Bir Sürüde Refahın Bilimsel Olarak
Ölçülmesi ve Değerlendirilmesi:

1. Sağlık Durumu
2. Verim Özelliklerinin Düzeyleri
3. Fizyolojik ve Biyolojik Parametreler
4. Davranışlar
5. İndeks (Skorlama) İle Refah Ölçülmesi

Mart 23 G.Ö. 14
 1. Sağlık Durumu
• Refah ile iç içe ve aynı zamanda refahın önemli bir unsuru
olan bir ifade de “Sağlık” ifadesidir.
• Refah da olduğu gibi sağlık kavramını da „iyi‟ ile „zayıf‟
arasında seviyelere ayırmak mümkündür.
• Hastalıklar, Refah üzerinde olumsuz etkiye sahip ilk faktördür.

Refah Göstergesi
 Hastalık indeksi
 Hastalık Şiddeti ve Süresi
 Tedavide Harcanan İlaç Miktarı
 Kalıtsal Hastalıklar
 Mortalite ve Morbidite Oranı
Mart 23 G.Ö. 15
 1. Sağlık Durumu

• Sağlıklı olma iyi refah için gereklidir.

 Koruyucu Hekimlik Kurallarının Uygulanması,

 Biyogüvenlik ve Hijyen Kurallarına Uyulması,
 Etkili Bir Aşılama Programı,
 Optimal Çevre Şartlarının Sağlanması,

Mart 23 G.Ö. 16
Refahın iyileştirilmesi amacıyla yapılan girişimler ile hastalıklar
arasındaki ilişkiler 4 madde halinde özetlenebilir (Broom, 1992).

• Hastalık zayıf refahın önemli bir unsurudur. Hastalığa karşı alınan

birçok önlem aynı zamanda refahın düzeltilmesi için de faydalıdır.

• Refahın iyileştirilmesi için yapılan bütün girişimler sırasında hayvanın

bağışıklık sistemindeki zayıflama ile hastalığın bulaşma riskinin
artacağı göz önünde tutulmalıdır.

• Hayvanlarda üreme ve sistemik hastalıklar ile bulaşıcı hastalıklar

arasında farklılıklar vardır. Hayvan yetiştiriciliğinde barınma ve idare
sistemleri ile ilgili gelecek için görüş ve projelerin geliştirilmesinde bu
gerçeğin de dikkate alınması gerekmektedir.

• Ana hedef hayvan refahının iyileştirilmesi olmalıdır.

Mart 23 G.Ö. 17
 2. Verim Özelliklerinin Düzeyleri

• Verimde azalma zayıf refah göstergesidir.

• Verimler, bireysel olarak değerlendirilmelidir.

 Döl verimi ile ilgili özellikler

 Damızlık Kalma Süresi
 Vücut Kondisyonu
 Besi Performansı
 Karkas Kalitesi

Mart 23 G.Ö. 18
 3. Bazı Fizyolojik ve Biyolojik Kriterleri
Hayvan Refahının Önemli Göstergesi

STRES
Stres İndikatörleri
Vücut Sıcaklığı
Kalp Atışı Hızı
Solunum Hızı
Kan Hücreleri Sayısı
Plazmadaki Enzim Düzeyi
Mart 23 G.Ö. 19
 Stres ve Hayvan Refahı
• Hayvanın çevresiyle uyum sağlamasında başarısız olmasına ve
dolayısıyla zayıf refaha sebep olan önemli faktörlerden biri de
strestir. Vücudun fizyolojik yapısını ve çeşitli tehlikelere karşı yanıt
verme durumunu dengeleyen kontrol sistemleri vardır. Bazı
durumlarda hayvan, bu kontrol sistemlerinin tolere edebileceği
sınırların dışında olumsuz etkiler ile karşılaşabilir.

• Stres, hayvana etki ederek kontrol sistemlerini zayıflatan ve

kondisyonunu düşüren veya düşürmek üzere olan çevresel bir faktör
olarak tanımlanabilir.

• Refah hayvanın durumuna göre çok iyiden çok zayıfa kadar bir
aralık içerisinde değerlendirildiğinde stresin olduğu her durumda
refahın zayıf olduğu söylenebilir

Mart 23 G.Ö. 20
• Refah ölçümünde olumsuz şartların etkisinin yanı sıra bu
etkinin süresi de önemlidir. Hayvanın yaşadığı çevre refah
üzerine etkili bir faktördür. Barınağın uygun olmamasından
kaynaklanan zayıf refahın, kısa süreli bazı durumların neden
olduğu zayıf refahtan daha kötü olduğu söylenebilir.

• Refahta zayıflık derecesi, hayvan üzerinde etkili olan

olumsuzluğun büyüklüğü ile birlikte bu olumsuzluğun etki
süresinin uzamasıyla da çoğalmaktadır.

• Refahta ayrıca olumsuz şartların etkilediği hayvan sayısı da

önemlidir. Eğer olumsuz bir faktör hayvan için zayıf refah
oluşturuyorsa, bu faktörden etkilenen hayvan sayısı çoğaldıkça
refah sorununun daha da büyüdüğü anlamına gelmektedir.
Mart 23 G.Ö. 21
 4. DavranıĢlar
• En Fazla Öneme Sahip Olan Kriter
• Refahla en fazla ilişkili olan bilimi
• Uygulamada refah ölçülmesinde kullanılan
en önemli kriter

DAVRANIġ

Mart 23 G.Ö. 22
 Refahın ölçülmesinde davranışların
kullanılmasının avantajı;
 Davranışları izleme hayvanlar üzerinde olumsuz bir
etkiye sebep olmaz.
 Sahada uygulaması kolaydır.

 Hayvanların yaĢadığı ortamlarda onların Doğal

DavranıĢlarını gösterebilmelerine olanaklar
tanınmalıdır.

Mart 23 G.Ö. 23
 Hayvanlar Ġçin 5 Temel Özgürlük

• İngiltere hükümeti tarafından kurulan çiftlik

hayvanları refah komitesi, 1993 yılında hayvanlar için
5 temel özgürlük belirlemiştir (Farm Animal Welfare
Council, 1993).
 Hayvanların aç, susuz bırakılmamaları,
 Uygun barınak ve çevre koĢullarının sağlanması,
 Çarpma, yaralanma ve hastalıklardan korunmaları,
 Normal davranıĢlarını sergileyebilmeleri,
 Korku ve stresten korunmaları (Duygusal
rahatsızlık veren Ģartlar ortadan kaldırılmalıdır.)

Mart 23 G.Ö. 24
• Duygularda, hayvan performansında farklı değişikliklere neden
olabilmektedir. Hayvanların performanstaki değişimler, hayvanlar
tarafından gösterilen davranışsal ve fizyolojik anomaliler gözlenerek
hayvanın ihtiyaçları ile ilgili faydalı bilgiler elde edilebilir.

• Hayvanların kendilerine özgü duygulara sahip oldukları ve bu

duyguların refahın önemli bir parçası olduğu bilim adamlarının ortak
görüşüdür.

• Temel ihtiyaçların kısıtlanması hayvan üzerinde olumsuz ve istenmeyen

bir duygu bırakmaktadır. Bu nedenle istenmeyen duygunun mümkün
olduğu kadar önlenmesi gerekmektedir.

• Duygular ile ilgili çalışma sayısı çok azdır. Hayvan duyguları hakkında
direkt bilgiler konu ile ilgili özgün çalışmalar ile hayvanların
fizyolojik ve davranıĢsal tepkileri inceleyen çalışmalardan elde
edilmektedir.

Mart 23 G.Ö. 25
 5. Ġndeks (Skorlama) Ġle Refah Ölçülmesi

• Refahla ilgili çeşitli parametrelerin kullanılmasıyla

tek bir rakam elde edilmesi ve refah ölçülmesi
sistemi,

• Uluslararası bir skala ile değerlendirilmesi,

• Uygulanan üretim sistemlerinin skala ile

derecelendirilmesi ve hayvansal ürünlerin
ambalajında refahla ile ilgili bu değerlendirmenin yer
alması sistemi,

Mart 23 G.Ö. 26
 Bazı ülkelerde geliştirdiği indeksi sistemlerinde
kullanılan parametreler
• Hayvan başına alan
Barınak • Yem ve su alım miktarı
• Yatma imkanı

• Geleneksel
Yetiştirme Sistemi
• İyileştirilmiş

Davranışlar • Normal davranışlarını göstermesi

• Çeşitli enfeksiyöz hastalıklar, Topallık

Hastalıklar
• Tırnak bakımı, Ayıklama, Ölüm Oranı
Mart 23 G.Ö. 27
• Refahın değerlendirilmesinde önemli bir faktör de
hayvanın yaĢadığı çevredir.
• Çevre ile uyum konusunda zorlanan veya başarısız olan
hayvanın refahı zayıftır. Çevreye uyum sağlamadaki
başarısızlıkta hayvanın kondisyon düşüklüğü ve maruz
kaldığı stres faktörlerinin etkisi büyüktür.
• Hayvanın ihtiyaçlarını yerine getirmesine izin veren
çevrenin o hayvan için uygun çevre olduğu
söylenebilir.
• Hayvanların vücut sıcaklığını, beslenme durumunu ve
sosyal ilişkilerini kontrol eden fonksiyonel sistemler
vardır. Bu sistemler birlikte çalışarak hayvanın çevresiyle
ilişkilerini kontrol etmesine yardımcı olurlar ve hayvanı
bulunduğu olumsuz çevre şartlarını tolere edebilecek
durum içerisinde tutarlar.
Mart 23 G.Ö. 28
 MODERN HAYVANCILIKTA REFAH

• Tüm ticari işletmelerde olduğu gibi hayvan

yetiştiriciliğinde de amaç kar elde etmektir.
• Bu amaca ulaşmak için hem yüksek verimli
hayvanlara sahip olunması hem de bu
hayvanlara uygun bakım ve besleme şartları
sağlanması gerekmektedir.
• Bu gibi yetiştiricilikler genelde Entansif
Yetiştiricilik adı verilmektedir.

Mart 23 G.Ö. 29
Entansif sistemde günümüzde uygulanan çeşitli bakım
kuralları hayvan refahını olumsuz etkileyebilmektedir.
• İneklerin bağlanması,
• Yumurta tavuklarının kafeslerde yetiştirilmesi,
• Dar bir alanda fazla sayıda hayvan barındırılması,
• Süt danası eti için beslenen buzağıların bireysel
bölmelerde tutulması gibi uygulamalar sürekli tartışma
konusu olmaktadır.
Bu sistemler hijyenin iyileştirilmesi ve üretimin
artırılması düşüncesi ile geliştirilmiş ve bu konulardaki
faydaları da görülmüştür.
• Kafeslerde barındırılan yumurta tavuklarında
enfeksiyonun bulaşma ve yayılma riski daha azdır.

Mart 23 G.Ö. 30
• Çiftlik hayvanlarının refahı ile ilgili sorunlar çoğunlukla
çevre ile ilgilidir. Bu hayvanlar içinde bulundukları çevre
ile yabani yaşamdaki çevre arasında çok önemli farklar
vardır.
• Hayvanların barındırıldığı ortamlar, hayvanların normal
davranış ihtiyaçlarının karşılanmasına uygun olmadığı
durumlarda bu hayvanlarda anormal davranışlar
gelişebilmektedir.
• Hayvan yetiştiriciliğinde refahın önemi ortaya çıkmaktadır.
Bir refah kriterinde yapılan iyileştirme verimlerde olumlu
etki yapabilmektedir. Örneğin anormal davranışların
azaltılması yönünde yapılan girişimler hayvanlarda zihinsel
memnuniyetin artmasına, verim ve üreme özelliklerinde
iyileşmeye ve damızlıkta kalma süresinin artmasına yol
açabilir.
• Verim özelliklerinin artırılması amacıyla yapılan bazı yanlış
uygulamalar ise, örneğin damızlıkta kalma süresi üzerine
olumsuz etki yapabilmektedir.

Mart 23 G.Ö. 31
 Refahın sağlanmasında barınak ve çiftlik
yönetimi ile ilgili uygulamaların önemi büyüktür.

• Barınaklar, hayvanların barındığı ve hayvanları çevrenin olumsuz

etkilerinden koruyan kapalı veya yarı kapalı yerlerdir. Hayvanlar
barınak dışında tutuluyorsa mutlaka soğuk, yağmur, rüzgar ve
güneşin olumsuz etkilerinden korunmalıdır.
• Modern hayvancılıkta refahı etkileyen en önemli faktörlerden biri
de barınakla ilgili faktörlerdir.
• Barınak içi çevre Ģartları
• Bu şartlar sıcaklık, hava kalitesi (zararlı gazların seviyesi, nem
oranı, hava akım hızı vb.) ve aydınlatma şeklinde özetlenebilir.

Mart 23 G.Ö. 32
 Hayvan Refahına Uygun KoĢulların
OluĢturulması
• Barınak
1. Barınak Tipi
2. Bağlamanın Etkisi ve Sosyal İlişkiler
3. Barınak İçi Mikro Klima Şartları
4. Barınak İzolasyonu
5. Hayvan Başına Ayrılan Alan ve Barınak İçi Düzenlemeler
6. Zeminin Yapısı ve Altlık

• Bakıcı

Mart 23 G.Ö. 33
 1. Barınak Tipi
Süt sığırı ahırları, yapılacakları yörenin iklim koşulları ve
barınak içerisindeki çevre koşullarının düzeyine göre;
• kapalı, yarı açık veya tamamen açık tipte tasarlanır.

Hayvanlara sağlanan hareket durumları veya ahır tabanı

düzenlemesine göre;
• 1- Bağlı duraklı ahırlar
• 2- Serbest duraklı ahırlar
• 3- Serbest ahırlar

Mart 23 G.Ö. 34
 • Günümüzde bazı yetiştiriciler tarafından yarı açık ve açık
tipte barınaklar tercih edilse de; Türkiye‟de çoğunlukla
kapalı barınaklarda yetiştiricilik yapılmaktadır. Hayvanların
bağlanması sürü idaresi bakımından bazı avantajlar sağlasa
da hayvan refahı ve et kalitesine olumsuz etkilemektedir.
• Bağlı hayvanlarda genellikle serbest dolaşımlılara göre ayak
sorunları daha fazla görülmektedir. Bağlı hayvanlarda belli
aralıklarla tırnakların kesilmesi verim ve refah bakımından
önemlidir.
• Serbest sistemdeki hayvanların gezinme veya avluya çıkma
olanağının bulunmasının hayvan refahına olumlu katkı
sağlarken, bağlı sistemdeki işletmelerde durak alanı ve servis
yolu gibi yapısal özellikler hayvan refahını olumsuz
etkilemektedir.
Mart 23 G.Ö. 35
 2. Bağlamanın Etkisi ve Sosyal İlişkiler

• Hareketlerin kısıtlanması
• Yürümenin engellenmesi
• Diğer hayvanlarla olan sosyal
ilişkilerin sınırlanma
Hayvanların Bağlı Olması
• Büyüme ve gelişmenin
etkilenmesi (kas ve kemik yapısı)
• Ayak problemlerinin artması

Mart 23 G.Ö. 36
 Bağlamanın etkisi

• Hayvancılıkta bağlı duraklı barınaklar özellikle sığır, domuz ve at

yetiştiriciliğinde kullanılmaktadır. Bu sistemde hayvanlar yan yana
büyük barınaklarda veya bireysel bölmelerde bağlanmaktadırlar.
Hayvanların bağlanması sürü idaresi bakımından bazı avantajlar
sağlasa da hayvan refahı ve et kalitesine olumsuz etkisi vardır. Bağlı
hayvanların hareketleri kısıtlanmakta, yürümeleri engellenmekte
ve diğer hayvanlarla olan sosyal iliĢkileri sınırlanmaktadır.

• Hayvanların hareketli olması fizyolojik faaliyetlerini olumlu yönde

etkilemektedir. Bu da refahın iyileşmesine katkıda bulunmaktadır.
Hayvanların bağlanması ayrıca yatma, kalkma ve dinlenme
davranıĢları üzerine etkili olmaktadır.

Mart 23 G.Ö. 37
 Bağlamanın etkisi
• Bağın kısa olması, alanın yetersiz olması ve zeminin beton
olması hayvanların konforunu olumsuz etkilemektedir.

• Büyüme döneminde olan sığırların ve bahçede sürekli bağlı

tutulan köpeklerin kas ve kemik gelişmesinin olumsuz
etkilendiği, bu hayvanların düzenli olarak serbest
bırakılmaları ise kas ve kemik gelişiminde olumlu etkilerin
görüldüğü bildirilmiştir.

Mart 23 G.Ö. 38
 3. Barınak Ġçi Çevre ġartları
Sıcaklık:

• Her türe, ırka, yetiştirme ve yaşa özgü optimal barınak

sıcaklık değeri sağlanmalıdır.
• İklimsel koşulların, optimum sınırların altında ya da üstünde
olması, süt sığırlarının özellikle verimlerini olumsuz yönde
etkilemektedir.
• Yüksek sıcaklığın olumsuz etkisi, düşük sıcaklığın olumsuz
etkisinden çok daha fazladır. İnekler için en uygun ortam
sıcaklığı 10-15 0C arasıdır. Sığırlar -18 0C ile +24 0C
arasındaki sıcaklıklara adapte olabilirler. Barınaktaki nem
oranının %60-80 arasında olması istenir.

Mart 23 G.Ö. 39
 Sıcaklık:
• Hava sıcaklığında 1 :C lik artış süt verimin de %5-10 düzeyinde
azalmaya sebep olur. Ayrıca, çiftlik hayvanlarının döl veriminde
düşüş ve büyümede gerilemelere de neden olur.

• Sığırlarda sıcaklık-nem indeksine bağlı sıcaklık stresinin azaltılması

için sıcağa karşı tedbirlerin alınması ve havalandırmanın iyi
yapılması gereklidir.

Mart 23 G.Ö. 40
 Hava Kalitesi:
• Optimal bir havalandırma, Nem oranı, Barınak içi çeşitli
gazların düzeyi (NH3, CO2), Hava akımı, Havadaki toz
miktarı.
• Barınaklarda yıl boyunca barınak tipi, ölçüsü ve barındırılan
hayvan sayısına uygun havalandırma sağlanmalıdır.
• Barınak içerisinde teneffüs edilebilir toz miktarının
10mg/m3‟ü, amonyak miktarının ise 25ppm‟i geçmemesi
gerektiği ifade edilmektedir.
• Yapılması planlanan bütün hayvan barınakları solunum ile
ilgili hastalıkları önleme ve refah standartlarının
yükseltilmesi amacına yönelik tasarlanmalıdır.

Mart 23 G.Ö. 41
 Aydınlatma:
• Hayvanların normal aktivitelerine imkan verecek ve insanlar
tarafından kontrol edebilecek şekilde günlük karanlık ve
aydınlık süreleri ayarlanması gerekir.
• Aydınlatmanın günlük süresi kadar ışık şiddetinin de iyi
ayarlanması gerekmektedir.

• Ahır tabanının 1/15-1/20'si genişliğindeki pencere yüzeyi

yeterli aydınlatmayı sağlar. Soğuk bölgelerde bu oran 1/25'e
kadar düşürülebilir.
• Ahır tabanının 1m2'sine 25-30 watt'lık ışık kaynağı önerilir.

Mart 23 G.Ö. 42
• Fazla şiddetli aydınlatma stres, kanibalizm ve
dolayısıyla zayıf refaha neden olmaktadır.
• Aydınlatma özellikle yumurta tavukçuluğunda
yumurta verimi üzerine direkt etkisi olduğu için
çok önemlidir.
• Tavuklarda yetiştirme ve yumurtlama dönemleri
için ayrı ayrı aydınlatma programları
uygulanmaktadır.

Mart 23 G.Ö. 43
 4. Barınak Ġzolasyonu

• İzolasyon olmayan barınaklarda yemden yararlanmanın

etkilendiği, yaşama payı ihtiyaçlarının % 5-15 daha
fazla olduğu tespit edilmiştir.
• İzolasyon özellikle kış mevsiminde ızgaralı zemine
sahip barınaklarda önemlidir.
• İzolasyonu iyi olmayan barınaklarda yetiştirilen besi
sığırların yemden yararlanma kabiliyetinin daha düşük
olduğu ve bu sığırlardan elde edilen karkasın daha az
yağlı olduğu bildirilmiştir.

Mart 23 G.Ö. 44
 4. Barınak İzolasyonu

• Sıcaklık farkına karşı iç sıcaklığı sabit tutar.

• İzolasyon barınakların yaz mevsiminde serin, kış mevsiminde
ılık olmasını sağlar.
• Yakıt, elektrik, yemden tasarruf sağlar.
• Soğuk iklime sahip yörelerdeki büyük işletmelerde genellikle
sadece çatıda yalıtım yapılırken, sıcak bölgelerdeki hayvan
barınaklarında yalıtım yapılmamaktadır. Sıcak bölgelerdeki
hayvan barınaklarında çatıda yalıtım yapılması güneş
radyasyonundan kaynaklanan ısı yükünden korunmada
yardımcı olmaktadır.
• Barınak yapı malzemelerinin; yalıtım düzeyleri yeterli ve iklim
koşulları dikkate alınarak, neme karşı dayanıklı olmalıdır.

Mart 23 G.Ö. 45
 5. Hayvan BaĢına Ayrılan Alan ve
Barınak Ġçi Düzenlemeler

• Yerleşim Sıklığı (Hayvan başına ayrılan alan)

• Ekipmanların Yerleşim Düzeni (Yemlik, Suluk)
• Duraklar / Bölmeler

Mart 23 G.Ö. 46
 5. Hayvan BaĢına Ayrılan Alan ve
Barınak Ġçi Düzenlemeler
• Modern hayvan yetiştiriciliğinde zayıf refaha neden olan en
önemli etkenlerden biri de barınak içerisinde hayvan baĢına
ayrılan alanın az olmasıdır.

• Yerleşim sıklığının artması, hayvanlarda saldırganlık

davranışların artmasına ve dinlenme için harcanan zamanın
azalmasına yol açmaktadır. Çünkü yatan hayvanlara karşı
saldırganlık davranış daha fazla olmaktadır.

• Sığır besiciliğinde hayvan başına ayrılan alanın ve hava

hacminin azalması ölüm oranını artırmaktadır.

Mart 23 G.Ö. 47
• Etlik piliç ve sığır besiciliğinde hayvan başına ayrılan
alanın ve hava hacminin artması ölüm oranını
azaltmaktadır.

• Organik besi sığırcılığında hayvan başına ayrılan alan;

350-500 kg canlı ağırlık için en az 5 m2, 500 kg dan sonra
her 100 kg için 1m2 ilave edilir. Geleneksel yetiştiricilikte
ise 500 kg a ulaşması beklenen hayvan için en az 3m2 ve
800 kg a kadar çıkması beklenen hayvanlar için her 100
kg için 0.5m2 ilave edilir.
•
• Kanatlı yetiştiriciliğinde ise yerleşim sıklığı genellikle m2
ye düşen kesim yaşındaki canlı ağırlık veya tavuk sayısı
(kesim yaşında) şeklinde ölçülmektedir. m2 ye düşen canlı
ağırlık İngiltere’de en fazla 34 kg/m2, İsveç’te 20-36 kg/m2
arasında, İsviçre’de ise en fazla 30 kg/m2 dir.
Mart 23 G.Ö. 48
 Buzağılar için hayvan başına ayrılan
alan;
• 8 haftalıktan büyük olan buzağılar, veteriner hekim tarafından
sağlığı ya da davranışları nedeniyle tedavi görmesinin gerekli
olduğu onaylanmadıkça, bireysel bölmelerde barındırılmaz. Bu
bölmelerin genişliği ayaktaki buzağının cidago yüksekliğinden,
uzunluğu ise burun ucundan kuyruğa kadar olan uzunluğun 1.1
ile çarpımından az olamaz.

• Gruplar halinde barındırılan buzağılarda, her buzağı için ayrılan

kullanım alanı, canlı ağırlığı 150 kilogramdan düşük olan her
buzağı için en az 1,5 m², canlı ağırlığı 150-220 kilogram olan
buzağılar için en az 1,7 m² ve canlı ağırlığı 220 kilogram ve daha
fazla olan buzağılar için en az 1,8 m² olması gerekir. Ancak,
altıdan daha az sayıda buzağısı olan işletmelerde ve annelerini
emmesi için tutulan buzağılarda uygulanmaz.
Mart 23 G.Ö. 49
 Barınak İçi Düzenlemeler
• Barınak içerisinde yapılan düzenlemeler ve ekipmanların
yerleşim düzeni de refah üzerine etkilidir.
• Hayvan başına yemlik uzunluğunun azalması, saldırganlık
davranışının artmasına ve bazı hayvanların daha az yem
almasına neden olmaktadır. Özellikle sosyal hiyerarşik yapıda alt
sıralarda bulunan hayvanların yeterli düzeyde beslenemedikleri
gözlenmiştir. Bu durum ise hayvanın verim ve refahını olumsuz
etkilemektedir.

• Otomatik suluk kullanımı; her 25 inek için bir otomatik suluk

• İnek başına yemlik uzunluğu ise 65-75 cm
Mart 23 G.Ö. 50
• Barınak içerisindeki bölmeler ve ekipman hayvanların
ihtiyaçlarından fazla veya eksik olmamalı, yaralanmaya
sebebiyet verecek şekilde köşeli veya sivri kenarları
olmamalı ve kolayca temizlenip dezenfekte edilecek
şekilde yapılmalıdır.

• Yemlik ve suluklar, yem ve sudaki kirlenme ile hayvanlar

arasındaki rekabeti en az düzeye indirecek şekilde dizayn
edilmeli ve barınak içinde yerleştirilmelidir.

• Zootekni amaçlarına uygun olan, tedavi edici veya

koruyucu veya zootekni uygulaması amacıyla verilenler
hariç, hayvanların sağlığı ve refahına zararlı olmadığı
bilimsel olarak ispat edilmedikçe hiç bir madde hayvanlara
verilmemelidir.
Mart 23 G.Ö. 51
 Duraklar;
• Süt ineği ahırlarında serbest durakların uygun biçimde
tasarlanmasında işletmede yetiştirilen sığır ırkının boyutları
(vücut ölçüleri; cidago yüksekliği, vücut uzunluğu ve sırt
uzunlukları), ineklerin normal yatma pozisyonları ve yatış-
kalkış davranışlarının dikkate alınması önemlidir.
• İnekler duraklara rahat bir biçimde girip yatabilmeli ve rahat bir
biçimde kalkıp duraktan çıkabilmelidir. İnek konforunun
sağlanmasında serbest durakların uygun biçimde
tasarlanmasının yanı sıra, bakımı da önemlidir.
• Durakların düzenli olarak temizlenmesi, kirlenen altlığın
değiştirilmesi ve eksildiğinde de ilave edilmesi gerekmektedir.

Mart 23 G.Ö. 52
 • Boy 160-170 cm ve En 110-115 cm ( yerli ırk, jersey )
Boy 180-183 cm ve En 115 -120 cm (Holstein, Simental, Montafon)
Boy 192-200 cm En 120- 125 (Limousin, shorthon)

• Süt sığırcılığında ineklerin refahı, sağlığı ve verimliliği için rahat,

temiz ve kuru bir dinlenme alanı sağlanmalıdır. İnekler günün 10-14
saatini (örneğin gün içinde beş veya daha fazla aralıkla) yatarak
geçirmektedir.
• Süt ineği ahırlarında duraklar, inek konforu üzerinde oldukça önemli
bir etkiye sahiptir İyi tasarlanmış ve düzenli olarak bakımı yapılan
serbest duraklar ineklere rahat, temiz, kuru bir yatma alanı sağlamak
suretiyle yaralanmaları en aza indirmektedir.
• Duraklar; Yeter sayıda, uygun boyutta planlanmış ve uygun malzeme
ile kaplı şekilde ve hayvanın yatması için hazırlanmış olmalıdır.
Böylece durak içine dışkılama minimum düzeye inecektir.
Mart 23 G.Ö. 53
 6. Zeminin Yapısı ve Altlık

• Zemin materyali (Beton, Izgaralı, Plastik, Kuru ot)

• Zemin eğimi(Yatma alışkanlığı, Topallık)
• Zemin alanı
• Altlık Materyalinin Özellikleri

Mart 23 G.Ö. 54
 6. Zemin yapısı ve materyali
• Barınağın zemin yapısı ve altlığın verim ve refah üzerine
önemli etkileri vardır. Barınaklarda zemin engebeli ve pürüzlü
olmamalı, kolay temizlenip dezenfekte edilebilmelidir.
• Zemin üzerine altlık serilmeli ve bu altlığın kalınlığı mevsime
göre ince veya kalın olmalıdır.
• Zemin Materyali (Beton, Izgaralı, Plastik, Kuru ot)
• Konforlu barınak zemini, sığırlarda daha uzun süre yatmayı
teşvik eder, yaralanmayı en aza indirir.
• Zeminin Eğimi (Yatma alışkanlığı, Topallık)
• Barınak zemin yapısının yanı sıra zeminin eğimi de önemlidir.
Bu eğim normalde %2-3 olmalıdır.
• Eğim %10 u geçtiğinde ciddi ayak sorunlarına sebep
olmaktadır.
Mart 23 G.Ö. 55
• Zeminin altlıklı veya ızgaralı oluşu da refah yönünden önemlidir.
Hayvanlarda anormal davranışlar, ızgaralı zeminlerde daha
fazladır.

• Sap altlığın kullanıldığı barınaklardaki sığırlar daha fazla sayıda

yatma periyodu göstermekte ve yatmak için daha fazla zaman
harcamakta ve daha kolay yatıp kalkmaktadırlar. Ayrıca bu
sığırlarda topallık vakaları daha az görülmektedir. Tercih imkanı
sağlandığında hayvanların sap altlıklı zeminleri ızgaralı zeminlere
tercih ettikleri görülmüştür.

• Izgara zeminli barınaklardaki sığırlarda ön bacak ekleminde eklem

deformasyonları, osteochondrosis, üst kuyruk nekrozisi ve ölüm
oranı altlıklı zemine göre daha fazla görülmektedir. Ayrıca
ızgaralar arasındaki mesafenin fazla olması, tırnakların bu aralara
sıkışmasına neden olmaktadır.
Mart 23 G.Ö. 56
 Altlık Materyali
• Altlık materyali; meme sağlığı, tırnak, ayak ve bacak
problemlerinde etkili bir kriterdir.
• Altlık malzemesi; büyük, köşeli veya sivri kenarlı veya
çok küçük veya hayvanın yiyebileceği maddelerden
oluşmamalı, toz oluşmasına neden olmamalıdır. Altlık
malzemesi ayrıca nemi emme gücü yüksek olmalıdır.
• Altlık materyali olarak sığırlarda;
• organik (kuru saman, sap, ağaç ürünleri, odun talaşı vb.),
• inorganik (deniz kumu, kireç taşı, killi toprak vb.)
• sentetik (kauçuk paspas, yataklar vb.) malzemeler
Mart 23 G.Ö. 57
 • Süt ineği ahırlarında yatak kaplamalı duraklar tercih
edilmişse veya edilecekse mutlaka yatak kaplaması üzerine
5-10 cm altlık serilmelidir. Özellikle altlık malzemenin
kullanıldığı serbest duraklarda, altlık ilave edilmesi veya
eksilen altlığın tamamlanması, ineklerin daha uzun süre
yatmasını ve durakların kullanım oranının artmasını teşvik
etmekte ve bu durum, inek konforunu artırmaktadır .
• Kum altlıklı durakların kumun sağladığı avantajlardan
dolayı (inorganik materyal olması, hayvanın şeklini
alabilmesi, nemi drene etmesi, ayak-bacak ve meme sağlığı
üzerindeki olumlu etkileri gibi) yatak kaplamalı duraklara
göre hayvan konforu açısından daha uygun olduğu
görülmektedir. (Başlangıçta hayvan başına 500 kg, daha
sonra günlük hayvan başı 25 kg kum ilave, Günde 2- 3 kere
sağım aralarında karıştırılmalı ve düzeltilmeli)
Mart 23 G.Ö. 58
 Bakıcı ve Hayvan Refahı

• Bakıcıların eğitim, deneyim ve

kabiliyetleri,
• Hayvanlara karşı davranış ve
tutumları,
• Hayvanlara dokunmaları,
• Hayvanların bakıcılarını
görmeleri,koklamaları ve
işitmeleri şeklindeki ilişkileri,

Mart 23 G.Ö. 59
 Bakıcı ve Hayvan Refahı
• Hayvanlara ihtiyaç duydukları optimum çevre şartlarının
sağlanmasıyla birlikte onlara karşı iyi davranılması da
gerekmektedir.
• İşletmelerde uygulanan bazı sürü idaresi yöntemleri
hayvanlar üzerinde önemli sıkıntılara yol açabilmektedir.
• Bakıcıların durumu ve hayvanlara karşı davranışları;
hayvanlar üzerinde olumlu veya olumsuz etkiler
yaratabilmektedir.
• Hayvanlarda oluşabilecek korku, stres durumları refahta
düşüşe sebep olabilmektedir.

Mart 23 G.Ö. 60
 Bakıcı ve hayvan refahı
• Bakıcıların eğitim, deneyimi ve hayvanlara karşı olan davranıĢ
ve tutumu refah üzerine olumlu etkisi vardır. İyi bir bakıcı
sorumlu olduğu hayvanları tek tek tanır, her birisi ile sevgi
bağları oluşturur ve hayvanlarını düzenli ve dikkatli şekilde
kontrol eder. Bakıcının bu davranışı refah bakımından çok
önemlidir.

• Modern yönetim tekniklerinin uygulandığı işletmelerde

hayvanlarla insanlar arasındaki ilişkilerin azaldığı ve zayıfladığı
görülmektedir. Bakıcı ve hayvan arasında ilişkiler, hayvanlara
dokunma, görme, koklama ve işitme şeklinde oluşmaktadır.
Bakıcıların durumu ve hayvanlara karşı davranışları hayvanlar
üzerinde olumlu, olumsuz veya nötr şeklinde etki yapmaktadır.
Mart 23 G.Ö. 61
• Örneğin inekler korkutulmadığı ve iyi davranıldığında daha fazla
süt verdikleri araştırmalarla ortaya çıkarılmıştır.

• Damızlık domuzlara iyi davranıldığında döl verimi

performansının artırdığı görülmüştür.

• Etlik piliçlerde hayvanların korkutulması ile büyüme hızının,

yumurta tavuklarında ise yumurta veriminin düşürdüğü tespit
edilmiştir.

• Bu durum ise insan davranışlarının ve hayvan-insan iliĢkisinin,

entansif yetiştiricilikte verimler üzerine etkisinin önemini ortaya
koymaktadır.

Mart 23 G.Ö. 62
 Sonuç olarak;

• Büyükbaş hayvan yetiştiriciliğinde, modern ve yoğun üretim

sistemlerinin yaygınlaşmasıyla, çiftlik ortamlarında hayvanların
bulundukları ortama uyumlarının bir parçası olarak, hayvan
refahı standartlarının geliştirilmesi amacıyla barınak
koşullarının tasarlanması büyük önem kazanmıştır.
• Bu barınaklardaki, hayvanların hareket olanağı ve sosyal
ilişkileri, aydınlatma-havalandırma, altlık ve bakım-yönetim gibi
koşulların hayvan refahı üzerine olumsuz etkilerini azaltacak ve
stres faktörlerini önleyecek şekilde dizayn edilmesi
gerekmektedir.

Mart 23 G.Ö. 63
 TÜRLERE GÖRE BARINAK VE REFAH
İLİŞKİLERİ
• Buzağı barınağı
• Kısıtlanmış alanlarda hapsedilen buzağılarda davranış anomalileri
ve diğer zayıf refah göstergeleri ve sorunları görülebilir.
• Zayıf refaha neden olan sosyal ilişki eksikliği, normal hareket ve
beslenme davranışlarını gösterememe ve aşırı emme, yalama ve
dil oynatma, normal yatma pozisyonuna geçmede başarısızlık,
grup içerisine konulduğunda uyum sağlayamama ve anormal
sosyal tepki gösterme ile adrenal ve diğer fizyolojik tepkilerde
artış durumları da zayıf refaha örnek olarak verilebilir. Bu
sorunlar grup halinde barındırılan buzağılarda daha az
görülmektedir.
• Buzağıların birbirlerini emme ve yalama davranışlarının en aza
indirilmesi ve hastalıkların bulaşmasının önlenmesi için gereken
tedbirlerin
Mart 23 alınmalıdır. G.Ö. 64
 Süt Sığırcılığı barınakları
• Süt ineklerinin barınakları hayvanların tüm ihtiyaçlarını
karşılayacak şekilde düzenlenmelidir.
• Kapalı dar bölmelerde barındırma topallığa neden olabilmektedir.
• Sürüde hiyerarşik düzenin alt sıralarında bulunan hayvanlar
barınağın ıslak bölgelerinde daha çok durdukları ve bu
hayvanlarda topallık daha fazla görüldüğü bildirilmektedir.
• Hiyerarşik sıralamanın gerisinde kalan ineklerde görülen bu
olumsuz etkiler kötü dizayn edilen barınaklarda veya iyi idare
edilemeyen sürülerde çok daha fazla ortaya çıkmaktadır.
• Sonuç olarak; meradaki hayvanlarda ve sap altlıklı ahırlardaki
ineklerde az topallık daha az sorun ve iyi refah beklenir.

Mart 23 G.Ö. 65
 YetiĢtiricilikte bazı cerrahi uygulamalar ve refah
• Hayvanlara zorunlu olmadıkça her ne amaçla olursa olsun cerrahi
müdahalelerde bulunulmamalıdır.

• Modern hayvancılık yetiştiriciliğinde daha çok ekonomik veya

estetik amaçlara yönelik hayvanlar üzerinde düzenli olarak cerrahi
işlemler yapılmaktadır.

• Sığırlarda kastrasyon, boynuz köreltme ve kuyruk kesme,

tavuklarda gaga ve tırnak kesme, köpeklerde kulak ve kuyruk
kesme bu işlemlere örnek olarak verilebilir.

• Bütün bu işlemler hayvanlarda korku, ağrı ve strese yol açarak

refahı olumsuz etkilemektedir. Bu işlemler sırasında ve sonrasında
oluşan ağrı ve stres uygulanan cerrahi metoda ve uygulayan kişinin
kabiliyetine göre farklılık göstermektedir.
Mart 23 G.Ö. 66
• Kastrasyon: Erkek hayvanlarda seksüel işlevleri kısıtlayarak
saldırganlık davranışlarını azaltmak ve saldırganlığa bağlı olarak
karkasta oluşan koyu alanları azaltarak et kalitesinin artırılması amacıyla
da yapılmaktadır.

• Kastrasyon erkek buzağılarda ve 8-14 haftalık yaşta yapılmaktadır. Bir

yaşından sonra yapılan kastrasyonun ekonomik olmadığı gibi refah
üzerine olumsuz etkisi de fazladır.

• Kastrasyonda uygulanan yöntemleri; Testislerin cerrahi olarak

uzaklaştırılması, Burdizzo pensi, lastik halka takılması, İmmunolojik ve
kimyasal yöntemler şeklinde sıralamak mümkündür.

• Kastrasyon zorunlu olmadıkça yapılmaması tavsiye edilmektedir. Uzman

Veteriner Hekim tarafından anestezik bir madde kullanılarak yapılması
stres ve refah üzerine olumsuz etkisini oldukça azaltmaktadır.

Mart 23 G.Ö. 67
• Kulak ve Kuyruk Kesme: Yaygın olmasa da bazı ülkelerde sığır
ve koyun yetiştiriciliğinde kuyruk kesimi düzenli şekilde
yapılmaktadır. Amaç kuyruktaki nekrozisin engellenmesidir.

• Köpeklerde özellikle de Rottweiler ve Dobarman gibi bazı

ırklarda estetik amacıyla yapılmaktadır. Çoban köpeklerinde ise
boğuşma sırasında kulağı kaptırmamak için yaygın şekilde
yapılmaktadır.

• Kuyruğun sığırlarda özellikle sinekleri kovalamada, köpeklerde

ise denge ve duyguların ortaya çıkarma aracı olma gibi birçok
fonksiyonu olduğu düşünülürse, kuyruk kesilmesinin hayvan
refahı üzerinde olumsuz etkisi olduğu açıktır.

• Estetik amaçlı kulak ve kuyruk kesimi AB ve Türkiye’de

yasaklanmıştır. Yapılmak zorunda kalınırsa Veteriner Hekim
tarafından usulüne uygun şekilde yapılmalıdır.
Mart 23 G.Ö. 68
 Boynuzun kesilmesi ve köreltilmesi:
• Boynuzlu sığır sürülerinde çiftlikte ve taşıma sırasında saldırgan
davranışlar artar, yaralanmalar ve ezik bölgeler oluşarak karkas kalitesi
bozulur ve sürü yönetimi zorlaşır. Bu gibi durumları önlemek için
boynuz kesimi ve köreltilmesi yapılmaktadır.

• Sürü yönetimi veya sağlığı adına bu işlem yapılacak ise özellikle

hayvanlar genç yaşta iken yapılması gerekir.

• Serbest dolaşımlı sistemdeki ahırlarda boynuzlu inekler, diğer inekler ve

bakıcılar için tehlikelidir. Boynuzlu inekler için ahırda ayrılan alan,
boynuzsuz olanlara oranla daha fazladır. Bu durum sürü yönetimini
zorlaştırmakta ve daha yüksek ekonomik maliyet getirmektedir.

• Çiftliklerde ve özellikle de nakil esnasında boynuzlu ineklerin arasında

kavga çıkması vücutta yaralanmalar ve eziklerin oluşarak deri ve karkas
kalitesinin düşmesine neden olmaktadır.

Mart 23 G.Ö. 69
 Boynuz köreltme iĢlemine karĢı çıkılması konusunda ileri
çıkan bazı görüĢler:
• Ağrı: Boynuz kesimi ve köreltilmesi uygun şartlar altında ve
anestezik madde verilerek yapılmalıdır. Aksi taktirde ağrı ve acı verici
bir işlemdir. Dünyanın birçok ülkesinde buzağılar üç aylık yaşa kadar
lokal anestezi altında yapılmaktadır.

• Sosyal fonksiyon: Serbest ortamlardaki sığırlarda boynuzun sosyal

fonksiyonları da vardır.
• Boynuzsuz olan sürülerde sosyal sıralamayı belirleyen temel fiziksel
özellik canlı ağırlık iken, boynuzlu sürülerde boynuzların da
büyüklüğü önemli bir faktördür. Hayvanların ileri yaşlara kadar
tutulduğu sürülerde boynuzların büyüklüğü sosyal sıralamada
önemlidir. Hayvanın gücü yaşla birlikte azalsa bile boynuzlar
büyüdüğü için sıralamadaki yerini korur.
Mart 23 G.Ö. 70
• Numaralama: Çiftlik hayvanlarında kayıt sisteminin
oluşturulması amacıyla hayvanların tümü numaralandırılarak
işaretlenmektedir.
• Küpeleme ile hayvanlar kayıt altına alınmaktadır.
• Numaralandırma sistemlerinden biri de sıcak ve soğuk dağlama
ile numaralama yöntemidir. Sıcak dağlama işlemi hayvanlar için
yüksek derecede stres oluşturarak refah olumsuz etkilenmektedir.
Bu nedenle soğuk dağlama yöntemi tercih edilmelidir.

Mart 23 G.Ö. 71
• Gaga ve Tırnak Kesimi: Damızlık, yumurtacı ve etlik tavukların
civcivlerinde saldırganlık davranışının azaltılması ve tüy gagalama
davranışının engellenmesi amacıyla yapılmaktadır. Bu işlem usulüne
uygun şekilde yapılmadığı taktirde refah üzerine kısa ve uzun
vadede olumsuz etki yapmaktadır. Tüy gagalama gerek kafes
gerekse de serbest dolaşımlı sistemlerde yumurta tavuklarında refahı
azaltan önemli bir anormal davranıştır. Tüy gagalamanın ekonomik
yönü de vardır.

• Tüy gagalama davranışı yetersiz beslenme, altlık idaresindeki

sorunlar, stres ve doğal davranışların tam olarak ortaya
konmasındaki engeller gibi sebeplerle ortaya çıkmaktadır. Gaga
kesimi bu anormal davranışın engellenmesi amacıyla yapılmaktadır.
Bu işlem üst gaganın ucunun kesilmesi ve dağlanması ile alt gaganın
ucunun dağlanması şeklinde uygulanmaktadır. Hatalı gaga kesimleri
kısa ve uzun vadede refahı olumsuz etkilemektedir.

Mart 23 G.Ö. 72
 Seleksiyon:
• Seleksiyon, hayvan ıslahı amacıyla bir sürüde istenilen özellikler
bakımından en iyilerin üremesi ve çoğalmasına izin verilmesi
şeklinde tanımlanabilir. Bazı verimlerin iyileştirilmesi amacıyla
uygulanan seleksiyonla o verimde ilerleme sağlanırken başka
verimde gerileme olabilmektedir. Bu durumun hayvan refahına
olumsuz etkileyebilmektedir.
• Domuz karkasında yağ oranını azaltmak amacıyla yapılan yoğun
seleksiyon, davranışlarla ilgili sorunlara yol açabilir.
• Besi hayvanlarında büyüme hızının artırılması amacıyla
uygulanan seleksiyon iskelet ve ayak sorunlarının
yaygınlaşmasının sebeplerinden biri olarak görülmektedir.
• Süt ineklerinde süt veriminde meydana gelen artış, anöstrüs
oranının artmasına yol açabilmektedir.
Mart 23 G.Ö. 73
 YETİŞTİRİCİLİKTE REFAHI ARTIRICI
ALTERNATİFLER

• Entansif hayvancılık sisteminin uygulamaları

sonucu refah bakımından en çok etkilenen
hayvanlar domuz ve yumurta tavuğudur.
Dolayısıyla refahın iyileştirilmesi amacıyla
özellikle bu alanlarda alternatif sistemler
geliştirilmiştir.

Mart 23 G.Ö. 74
 Aile padok sistemi:

• Toplu halde yaşayan domuzların gruplar oluşturma davranışı

gösterdikleri bilimsel çalışmalarla tespit edilmiştir. Domuzların
bu davranış özelliğinden yararlanılarak İskoçya‟da alternatif bir
yetiştirme sistemi olan Aile Padok Sistemi geliştirilmiştir.
• Anormal davranışların hemen hiç görülmediği bu sistemde dört
dişi domuz ve yavruları bir arada padokta tutulmaktadır. Bir
taraftan ormana açılan bu padokların çatıları kısmen kapalıdır.
Bu sistemde domuzlar davranışlarını tam olarak gösterdikleri
için refahları iyidir.

• Aile padok sistemi süt danası eti üretiminde de kullanılması

önerilse de uygulaması zor görünmektedir. Çünkü ineklerler ile
buzağıları bir arada tutmak zordur. Dolayısıyla ana-yavru bağı
oluşturulmasa da ana görevini yerine getirecek bazı suni
uygulamalar yapılabilir.
Mart 23 G.Ö. 75
 KuĢluk tipi ve serbest dolaĢımlı kümesler:

• Refah bakımından sorunlu alanlardan biri de yumurta

tavukçuluğudur. Yumurta tavukçuluğunda çok katlı kafesler
kullanılmaktadır. AB direktifine göre 2003 yılından itibaren
kafeslerde tavuk başına en az 550 cm2 alan olması gerektiği ve 2013
den itibaren ise geleneksel kafeslerin tamamen yasaklanacağı
bildirilmiştir.

• Geleneksel kafes sistemi refah bakımından uygun olmadığı için

alternatifler önerilmektedir. Bu alternatiflerden biri de iyileştirilmiş
kafes sistemidir.

• Bu sistemde kafeslerin alanı genişletilmekte; tavuklara tüneme

imkanı, folluk, toprakta eĢelenme imkanı sağlanmaktadır..

Mart 23 G.Ö. 76
• KuĢluk tipi (aviary) kümesler: Bu kümesler altlıklı olup
tahta, tel veya plastikten yapılan ızgaralı katlar ve bu katlar
arası merdivenler bulunmaktadır. Tavuklar bu katlar arasında
hareket imkanına sahiptirler. Ayrıca tünekler ve folluklar
vardır.

• Serbest DolaĢımlı Kümesler: diğer bir alternatiftir. Burada

bir gezinti alanı bulunmaktadır. Gezinti alanı çayır, mera,
toprak veya kumla kaplı bir alan olabilmektedir. Bu sistemlerin
tümünde refah iyileşmektedir

Mart 23 G.Ö. 77
• Uluslararası Organik Tarım Faaliyetleri Federasyonunun
(IFOAM) belirlediği organik hayvancılık standartlarından biride
“çiftlik hayvanlarına doğuĢtan sahip oldukları temel
davranıĢlar dikkate alınarak, yaĢam Ģartları sağlanmalıdır”.

• AB nin kabul ettiği organik hayvancılığın esasları ile ilgili

1804/99 nolu direktife göre; hayvan sağlığı ve refahının
iyileştirilmesi için gerekli tedbirlerin alınması gerektiği; bunun
için de uygun ırk, yem, bakım ve besleme ile damızlık hayvanlar
için sosyal şartların sağlanması gerektiği belirtilmiştir.

Mart 23 G.Ö. 78
 Organik hayvancılık:

• Organik hayvancılık; yüksek kaliteli hayvansal ürünlerin

doğal bir şekilde üretilmesidir. Bu sistem, çevreye zarar
vermeyen, en az pestisit taşıyan ve hayvan refahını esas
alan bir sistemdir.

• Organik hayvancılıkta hayvanların yetiştirilmesi, nakli

ve kesim öncesinde mutlaka refah kurallarına uyulması
gerekmektedir.

Mart 23 G.Ö. 79
 Hayvanlarda Nakil ve Refah
• Hayvanlar çeşitli amaçlarla karayolu, demiryolu, denizyolu ve
havayoluyla çeşitli sürelerde bir yerden bir yere
nakledilebilmektedirler.

• Nakil öncesi ve sırasında yapılan çeşitli uygulamaların hayvan

refahına etkisi son yıllarda artan bir önemle üzerinde
durulmaktadır.

• Hayvanların nakil araçlarına yüklenme ve boşaltılmaları,

aracın dizaynı, nakil zamanı ve süresi, sürüş kalitesi, uzun
nakillerde yiyecek ve suyun sağlanması, dinlenme süresi ve
nakil planının dikkate alınması gerekir.
Mart 23 G.Ö. 80
 NAKĠLLE ĠLGĠLĠ UYGULAMALARDA REFAHIN
DEĞERLENDĠRĠLMESĠ
1. DavranıĢlar
• Nakille ilgili uygulamalar sırasında refahın değerlendirilmesinde
davranışlar çok önemlidir.

• Bir hayvanın nakil öncesi, sırası ve sonrasında zorlukla

karşılaştığının yani refahın olumsuz etkilendiğinin en önemli
belirtilerinden biri, hayvanın normal davranışlarını değiştirmesi ve
anormal davranışlar göstermesidir.

• Nakil aracına yükleme sırasında hayvanın ileriye doğru gitmemesi,

donmuş gibi durması, geriye dönmesi, kaçmaya çalışması, aşırı ses
çıkarması veya yatmaya çalışması gibi anormal davranışlar
görülebilir. Bu davranışların her birinin görülme sıklığı, yükleme
rampasının durumuna ve diğer faktörlere bağlı olarak
değişmektedir.
Mart 23 G.Ö. 81
• Nakil başladıktan sonra, türlere göre değişen bir zamanda
hayvanlar uygun bir yer bularak yatma davranışı gösterirler.
Ancak sürüş kalitesi düşükse (ani fren veya hızlanma) hayvanlar
yatamazlar.

• Nakil sırasında ayakta duran hayvan sayısı, sürüş kalitesini

gösteren refahla ilgili bir ölçüdür. Sürüş kalitesinin düşük olduğu
durumlarda nakil esnasında ayakta duran hayvan sayısı daha
fazladır.

• Nakil sırasında refahla ilgili önemli bir davranış ölçüsü de

hayvanların gösterdikleri kavga davranışlarıdır. Kavga
davranışları nakilden ziyade, farklı çiftliklerden veya sosyal
gruplardan hayvanların birbirleriyle karışmasından
kaynaklanmaktadır.

Mart 23 G.Ö. 82
2. Bazı Fizyolojik ve Biyokimyasal Kriterler
• Nakille ilgili uygulamalar sırasında refahı değerlendirmek için çeşitli
fizyolojik ve biyokimyasal kriterlerden yararlanılabilmektedir.

• Kalp atış hızı ve Solunum hızı refahı değerlendirmede

kullanılmaktadır. Rahatsız edilen hayvanda solunum hızı aniden
yükselir. Vücut sıcaklığındaki artış da refahın değerlendirilmesinde
kullanılır.

• Nakille ilgili işlemlerde refahın değerlendirilmesinde çeşitli

hormonlardan (adrenalin, noradrenalin, kortizol, kortikosteron) da
yararlanılabilir. Yumurta tavuklarında nakil araçlarına yükleme
sırasında kaba bir muamele, uygun bir muameleye göre plazma
kortikosteron düzeyini üç katına kadar çıkarmaktadır.

• Bazı enzim ve metabolitlerin kandaki düzeyleri de refahı

değerlendirme bakımından önemlidir. Örneğin; Kreatin Kinaz
enzimin düzeyindeki bir artış, refahla ilgili bir sorun olduğunun
göstergesidir.
Mart 23 G.Ö. 83
3. Yaralanma ve Mortalite Oranları

• Nakil sırasında mortalite oranı refahla ilgili değerlendirmede

önemlidir.

• Nakil sırasında en şiddetli yaralanma kemik kırıklarıdır. Kırık

olayları sığır, koyun, domuz veya atlarda oldukça nadirdir.
Tavukların naklinde kırık olaylarına daha fazla
rastlanmaktadır. Özellikle kafeslerde yeterli hareket etme
imkanı bulamayan yumurta tavuklarının naklinde kemik
kırıkları fazla görülebilmektedir.

Mart 23 G.Ö. 84
4. Karkasın Durumu ve Et Kalitesi:

• Kesim sonrasında karkasın incelenmesi, nakil sırasında

refah durumuyla ilgili bilgi verir. Karkasta ezilme, yırtık
ve lekeler olması, nakil sırasında, kesim öncesi veya
sırasında refah şartlarının zayıf olduğunu göstermektedir.

• Özellikle yükleme yoğunluğunun fazla olduğu nakil

sonrasında karkaslarda ezik bölgelere çok daha fazla
rastlanmaktadır. Karkasta ezik bölgelerin artması etin
kalitesinin düşmesine neden olmaktadır. Bu karkaslar
düşük kaliteli olarak değerlendirilmekte ve böylece
ekonomik olarak kayıp söz konusu olmaktadır.

Mart 23 G.Ö. 85
 HAYVANLARIN NAKĠLE UYGUNLUĞU

• Nakil başlamadan önce hayvanların nakile uygunlukları incelenmelidir.

Avrupa Birliği‟nin ilgili regülasyonunda (1/2005/EC) hayvanların
nakile uygunlukları ele alınmıştır.

AĢağıdaki durumlarda nakil yapılmaz:

• Şiddetli ağrılı veya yardımsız yürüyemeyen hayvanlar,
• Şiddetli açık yaralı veya prolapsuslu hayvanlar,
• Gebeliğin son %10 luk diliminde bulunan hayvanlar ile doğum
yaptıktan sonra bir hafta geçmemiş hayvanlar,
• Göbek kordonu henüz iyileşmemiş yeni doğanlar,
• Üç haftalık yaştan küçük domuz yavruları, bir haftalık yaştan küçük
kuzular, 10 günlük yaştan küçük buzağılar (ancak bu genç hayvanların
100 km den daha az nakillerinde bu kurala uyulmaz),
• Anneleriyle birlikte değillerse, 8 haftalık yaştan küçük köpek ve kedi
yavruları nakil edilmez.
Mart 23 G.Ö. 86
• Yaralı veya hasta hayvanlar bazı koĢullar yerine getirilerek aĢağıdaki
durumlarda nakledilebilirler.
• Yara veya hastalığın şiddeti azsa ve nakil ilave bir acı meydana
getirmeyecekse,
• Bilimsel araştırma amacıyla nakil yapılıyorsa,
• Teşhis ve tedavi amacıyla veteriner hekime götürülüyorsa veya hekim
tedavisinden sonra naklediliyorsa,
• Veteriner hekim tarafından yapılan pratik uygulamalara
(boynuzsuzlaştırma, kastrasyon gibi) ait yaralar iyileştikten sonra,
• 12 saatlik aralıklarla yavrular emmeleri koşuluyla laktasyondaki inek,
koyun ve keçiler,
• Nakil sırasında hastalanan veya yaralanan hayvanlara en kısa sürede ilk
yardım sağlanmalı, bir veteriner hekim tarafından tedavi edilmelidir. Eğer
gerekirse, hayvanlara acı vermeden acil kesim veya öldürme yapılmalıdır.
Çok gerekli olmadıkça sedatifler kullanılmamalıdır. Bu konuda veteriner
hekim karar vermelidir.

Mart 23 G.Ö. 87
 NAKĠL SÜRESĠ
• Nakilde refahı etkileyen en önemli faktörlerden biri de nakil
süresidir.
• Yükleme ve nakile alışık olmayan hayvanların refahı, yüklemeden
sonra ilk birkaç saat içinde oldukça düşüktür. Daha sonra belli bir
dereceye kadar adaptasyon oluşmaktadır.
• Nakil süresi uzadıkça refah zayıflamaktadır.
• Hayvanlarda yorgunluk, enerji yetmezliği, hastalıklara duyarlılık,
yeni patojenlerle karşılaşma riski artmakta ve böylece hastalanma
olasılığı yükselmektedir. Nakil süresi, ilk hayvan nakil aracına
yüklenince başlar, son hayvan indirilince biter.
• Nakil edilen bir hayvanın, aradan 48 saat geçmeden yeni bir
naklinin yapılmaması tavsiye edilmektedir. Bu hayvanlar çiftlik
koşullarında dinlendirilmeli, yeterli su ve yiyecek sağlanmalıdır.

Mart 23 G.Ö. 88
 Karayoluyla nakil süresi 8 saati geçmemelidir.

• Nakil süresi 8 saati geçecekse; sütten kesilmemiş veya sütle

besleme döneminde olan buzağılar, kuzular, oğlaklar, taylar ile
domuz yavrularının karayoluyla nakillerinde, 9 saatlik
nakilden sonra en az 1 saatlik mola verilmeli ve molada
yem ve su sağlanmalıdır. Bu moladan sonra gerekirse ikinci bir
dokuz saatlik süreyle nakledilebilirler.

• Anneleriyle beraber tutulan genç hayvanlar hariç, dört aylık

yaştan büyük tek tırnaklılar (kayıtlılar hariç), 14 günlük yaştan
büyük buzağılar ve 10 kg‟dan daha fazla olan domuzların uzun
süreli nakillerine izin verilir. Tek tırnaklılar maksimum 24 saat
nakledilebilirler.
Mart 23 G.Ö. 89
• Nakil sırasında her sekiz saatte bir yiyecek ve su sağlanmalıdır.
Sığırlar, koyunlar ve keçiler 14 saat nakledilebilirler. En az bir saat
mola verilmeli, molada su ve yiyecek sağlanmalıdır. Moladan sonra
ikinci bir 14 saatlik peryot boyunca nakilleri yapılabilir. Nakil
tamamlandıktan sonra hayvanlar araçlardan boşaltılmalı; yiyecek, su
ve en az 24 saat dinlenme sağlanmalıdır.

• Diğer türler (tavuk, evcil kuşlar, tavşan, kedi ve köpek) için de bazı
koşullar vardır. Uzun nakillerde (8 saatten fazla süren) nakil
araçlarında da ilave şartlar yerine getirilmelidir.

• Bu bağlamda nakil araçlarında şeffaf bir çatı olmalı; türe, hayvan

sayısına, nakil süresine ve hava koşullarına uygun altlık olmalı;
altlık dışkı ve idrarı absorbe etmeli; yeterli yiyecek maddesi
bulunmalı; nakil araçlarında hareketli bölmeler oluşturulabilmelidir.

Mart 23 G.Ö. 90
 NAKĠLDE GÖREVLĠ PERSONEL
• Nakilde hayvanların refahını etkileyen en önemli faktörlerden
biri görevli personeldir.

• Hayvanları nakil araçlarına yükleme ve boşaltmada görevli

personel ile sürücülerin durumu refahı etkiler. Sürücülerin sürüş
kalitesi, virajlara çok hızlı girmeleri, ani fren veya ani hızlanma
yapmaları hayvanlarda olumsuzluğa neden olur. Sürücülerle ilgili
sorunlar eğitim, iyi bir idare ve iyi bir ücret ile çözümlenebilir.

• Nakilde hayvanlardan sorumlu kişilere, konuyla ilgili eğitim

verilmektedir.

Mart 23 G.Ö. 91
 NAKĠL ARAÇLARI
• Araçların tek veya çok katlı olması, süspansiyon sistemi, araçların yalıtımı,
araç içi mikroklima koşulları naklin kalitesine doğrudan etkilidir. Yüksek
sıcaklık, refahın azalmasına ve mortalitenin artmasına neden olur.

• Nakil araçlarındaki bölmelerin yüksekliği, hayvanların doğal pozisyonlarını

göstermelerine uygun olmalıdır. Bir nakil aracında süspansiyon sisteminin
kalitesi, hayvan refahı üzerine önemli düzeyde etkili olmaktadır. Nakil
araçları, özellikle uzun nakillerde (8 saatten daha fazla) kullanılanlarda
mutlaka bir hava süspansiyon sistemi veya her dingilde hava süspansiyon
sistemi olmalıdır.

Mart 23 G.Ö. 92
• Nakil araçlarının yanları ve tavanı aşırı sıcak ve soğuk şartların
etkisini azaltmak için izolasyonlu olmalıdır. Havalandırma
açıklıkları veya araç motorundan bağımsız çalışan zorlamalı
havalandırma sistemi olmalıdır. Zorlamalı havalandırma sistemi
araç hareket halinde olmadığı durumlarda da çalışır olmalıdır.

• Nakil araçları uzun nakiller için yiyecek ve su depolamaya ve

hayvanlara vermeye imkan sağlamalıdır. Araçlar temizlenebilir
ve dezenfekte edilebilir olmalı; yüzeyi kaygan olmamalı;
aydınlatma sistemi olmalı; yavruların naklinde uygun bir
altlık olmalıdır.

Mart 23 G.Ö. 93
 Kaynaklar

1.Ünal N. 2007. Hayvan Refahı Ders Notu. Ankara Üniversitesi, Veteriner Fak. Ders Notu. ANKARA.
2. Sağmanlıgil V., Cengiz F., Salgırlı Y., Atasoy F., Ünal N., Petek M. 2011. Hayvan Davranışları ve Refah. Açıköğretim Fakültesi Yayın No:
1329, ESKİŞEHİR.
3. Akbaş A.A., 2013. Çiftlik Hayvanlarında Davranış ve Refah İlişkisi. MAKÜ. Sağ. Bil. Ens. Derg. 1(1):42-49.
4. Altuntaş M. 2014. Çiftliklerde Sürü Sağlığı-Üretim Yönteminde Gelişmeler ve Veteriner Danışmanlık. Erişim Adresi: www.turkvet.biz.
5. Şentürk B. 2006. Hayvan Refahı. Veteriner Hekimler Derneği Derg. 77(4):46-51.
6. Koyuncu M., Altınçekiç Ş.Ö. 2007. Çiftlik Hayvanlarında Refah. U.Ü. Ziraat Fak. Derg. 21(2):57-64.
7. Şahin A. 2009. Çiftlik Hayvanlarında Memnuniyet. 6. Zootekni Bilim Kon. 24-24 Haziran, ERZURUM.
8. Petek M. 2014. Hayvan Refahı. Erişim Adresi: www.turkvet.biz.
9. Altıntaş K., Altuntaş M. 2014. Çiftlikteki Süt İneklerinde Refah Değerlendirmesi. Erişim Adresi: www.turkvet.biz.
10. Şahin A., Görgülü M. Kutlu H.R. 2007. Çiftlik Hayvanlarında Beslenme Davranışı Parametreleri. 5. Ulusal Zootekni Bilim Kong., 5-8 Eylül ,
VAN.
11. ÖZDEMİR G. Singin E. 2016. Sığırlarda Barınak, Nakil ve İnsan-Hayvan Etkileşimi gibi Bazı Faktörlerin Hayvan Refahı Üzerine Etkileri.
Erciyes Ü. Veteriner F. Dergisi, 13(3), 215-222.
12. Alkan S. 2015. Türkiye‟de süt sığırı ahırlarında karşılaşılan başlıca sorunlar. Akademik Ziraat Dergisi 4(1):43-48. ISSN: 2147-6403
http://azd.odu.edu.tr
13. Anonim, 2014., “Çiftlik Hayvanlarının Refahına İlişkin Genel Hükümler Hakkında Yönetmelik”, 22 Kasım 2014 Tarih ve 29183 Sayılı Resmi
Gazete, http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2014/11/20141122-6.htm (Erişim Tarihi: 08.12.2014)
14. Anonim, 2014a., “Buzağıların Korunması İle İlgili Asgari Standartlara İlişkin Yönetmelik”, 22 Kasım 2014 Tarih ve 29183 Sayılı Resmi
Gazete http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2014/11/20141122-5.htm (Erişim Tarihi: 08.12.2014)
15. Atasoy, F., “Hayvan Refahının Tanımı, Önemi Ve Yetiştiricilikte Refahın Değerlendirilmesi”. Anadolu Üniversitesi Yayını No: 2332,
Sağmalıgil, V., Ünal, N., Web-Ofset Tesisleri, Eskişehir, s.108, 2011.

Mart 23 G.Ö. 94
 Kaynaklar
16. Ayyılmaz, T., Uzmay C., Kaya İ., “Süt Sığırı Ahırlarında İnek Konforu Esaslı Serbest Durak Tasarımı”, Hayvansal Üretim 52(2): 46-57, 2011.
17. Kocaman, İ., Konukcu F., “İstanbulluoğlu A. Hayvan Barınaklarında Isı ve Nem Dengesi”, KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi, 10(1): 134-140,
2007.
18. Koçak, Ö., Akın, P.D., Yalçıntan, H., Ekiz B., “Besi Sığırcılığı İşletmelerindeki Farklı Barındırma Sistemlerinin Hayvan Refahı Bakımından ANI
35L/2000 Yöntemi İle Karşılaştırılması”. Kafkas Üniv Vet Fak Derg., 21(4): 575-583, 2015.
19. Koçyiğit, R., Tüzemen N.“ Farklı Zemin Tiplerinin Esmer Sığırlarda Bazı Davranış ve Temizlik Özellikleri Üzerine Etkileri”. Alınteri, 28(B):9-18.
ISSN:1307-3311, 2015.
20. Yener H., Atalar B., Mundan D., “Şanlıurfa İlindeki Sığırcılık İşletmelerinin Biyogüvenlik ve Hayvan Refahı Açısından Değerlendirilmesi”,
Harran Üniv Vet Fak Derg., 2(2): 87-93, 2013.
21. Göncü S. Süt sığırcılığı işletmelerinde temizlik ve dezenfeksiyon işlemi ve gıda güvenliği açısından önemi.
22. Anonim. Çiğ Süt Üretim ve Hijyen Uygulamaları Rehberi ASÜD. Rehber No:6, 2010.
23. Karazeybek E. Süt Çiftliklerinde Temizlik ve Dezenfeksiyon.
24. Serpen A. Süt ile İnsana Bulaşan Hastalıklar ve Süt Hijyeni.
25. Ak İ. (2013). Süt Hayvancılığı Eğitim Notları. Sütaş Süt Hayvancılığı Eğitim Merkezi Yayınları No:13, Bursa.
26. Akman N., (1998). Pratik Sığır Yetiştiriciliği. Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü Hayvan Yetiştirme Anabilim Dalı, Ankara.
27. Akman N. Süt Sığırcılığında Barınak. Amasya İli Damızlık Sığır Yetiştiriciler Birliği Eğitim Notları. A.Ü. Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü
http://www.amasyadsyb.org/egitim.html
28. Alpan, O. (1993) Sığır Yetiştiriciliği ve Besiciliği.3. baskı, Ankara.
29. Arıcı İ., Şimşek E., Yaslıoğlu E., Kılıç İ., (2014). Süt Sığırlarının Planlaması. Sütaş Süt Hayvancılığı Eğitim Merkezi Yayınları No: 4, İstanbul.
30. Ulubaş B., Günay M., (2004). Pratik Sığırcılık, T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Teşkilatlama ve Destekleme Genel Müdürlüğü Kırsal Alanda
Sosyal Destek Projesi, www.tedgem.gov.tr, Ankara.
31. Oğan M., Petek M., Dikmen S., Orman A., Alpay F., Üstüner H. 2013. Temel Zootekni. Anadolu Üniversitesi Yayın no: 2316, Eskişehir.
32. Ayyılmaz T., Uzmay C., Kaya İ., 2011. Süt Sığırı Ahırlarında İnek Konforu Esaslı Serbest Durak Tasarımı. Hayvansal Üretim 52(2): 46-57.
33. Şahin S. 2009 Kanatlı Hayvan Üretim Sistemlerinde Hayvan Refahı: Avrupa Birliği Standartlarının Dünya Ticareti Üzerine Etkisi. Veteriner
Tavukçuluk Derneği Derg. 7(1):3-12.
34. https://hayvanrefahi.com/2018/11/10/kum-hayvan-altligi/

Mart 23 G.Ö. 95