Download as docx, pdf, or txt
Download as docx, pdf, or txt
You are on page 1of 8

-m / -mi

warmimi
Waakaami
Yawarmi

-sh/ -shi

Warmishi
Waakaashi
Yawarshi

Ts
Ch

Chaymi
Willamantsik
Tsaki
Chaki
Patsa
Pacha
Tsuku

N–Ñ

Nawi – ñawi

ATUQ

Atuqqa hirkachawmi kawakun.

Payqa allqunawpis chusku

chakiyuqmi, ishkay chakcha

rinriyuq, yuka sinqayuq, lliki

shimiyuq, sapu chupasapa,

karumanmi asyanpis. Atuqqa

qarwa pacha, uqi waqta, patsa rikuqmi; chaymi alliqqa rikanchikchu.


Kay ashmaqa ampipapis allim rikan. Payqa uushata, wallpata, chakwata,

wachwata, runtuta, kurukunata, luychukunatami mikun. Niykurpis, atuqpaqa

chupanchawmi upayaachikuqnin kapun, chaywanmi runakunata watpatsin. Payqa

allqukunatapis pantatsinmi.

Manaraq tamya chaamuptin, atuq waqaptinqa, mana allí watapaqmi willamanchik;

hirka llalliptinqa, nawpatami tamya chaamun, chayqa allí wata kananpaqmi.

Chaytami “puspa” patsa niyan. Kayqa wayra killakunachawmi qallan. Kay

yachayqa, chakra runakunapa rurayninkuna pushaqninmi.

TAPUKUYKUNA: (Les envío estas preguntas para que respondas en base al


texto “Atuq”)

1. ¿Imanaw ashmataq atuq?


2. ¿Ima rikuqtaq atuqkuna kayan?
3. ¿Imakunatataq atuqkuna mikuyan?
4. ¿Imataq atuqpa chupanchaw kan?
5. ¿Imatataq atuq waqayninwan wuillakun?
6. ¿Imapaqtaq kay willakuy willakun?
7. ¿Imallapaqqa allitsuraq atuq? ¿imanir?
8. ¿Mana atuqkuna kayaptin uushakuna, wallpakuna, kakashkuna, huk ichik
ashmakunapis, manatsuraq ushakaayanman?
Kakash
Kakashqa taksha ashmami, ishkay chakiyuq, ishkay ñawiyuq, huk
piikuyuq. Tukuy rikuqmi sipsankuna (plumankuna): puka, qarwash,
yuraq, yana, mullumullu.

Kakashkunaqa tsakrankachaw, pukuchaw, wayichaw, chakrachawpis


kawayanmi. Tsay ashmakunaqa sarata, qurakunata, qiwata,
kurukunatapis mikuyanmi. Kay ashmapa aytsanta, runtunta tukuy
mikuykunachaw mishki mishkilla mikuntsik. Yana rikuq kakashtanaaqa
shumaq hampipaqpis wanayanmi.

TAPUKUYKUNA:

1. Mushuq shimikunata qillqay


2. ¿Imanaw ashmataq kakash?
3. ¿Ima rikuqtaq kakashkunapa sipsankuna?
4. ¿Imatataq kakashkuna mikuyan?
5. ¿Maychawtaq kakashkuna kawayan?
6. ¿Imapaqtaq kay willakuy willakun?
7. ¿Kakash rikuq ashmakuna kayantsuraq?, ¿Maykankuna?
8. ¿Mana kakashkuna kayaptin wallpakuna kayanmantsuraq?
9. Huk descriptivo willakuyta qillqamuy, huk ashmapiq katsun.

Texto descriptivo:

- ¿Qué es?
- ¿Cómo es?
- ¿Qué hace?
- ¿De qué se alimenta?
PALABRA = RAÍZ + SUFIJOS

Warmi ‘mujer’
Warmi-i ‘mi mujer’
Warmi-i-kuna ‘mis mujeres’
Warmi-i-kuna-naw ‘como mis mujeres’
Warmi-i-kuna-naw-shi-ri ‘dice como mis mujeres pues’

- SUFIJOS NOMINALES
- SUFIJOS VERBALES

SUFIJOS NOMINALES
Hay tres tipos de sufijos nominales:

- Sufijos derivativos

Pitsa- Raíz del verbo ‘barrer’ pitsa-na ‘escoba’ (nombre o sustantivo)


Yacha- raíz del verbo ‘saber’ yacha-q ‘el que sabe’ (nombre o sust.)
Warmi-lla-a ‘mi mujercita’

- Sufijos flexivos (persona, número, cosa)

- Sufijos independientes

RAÍZ + (Suf.
SUFIJOS Derivativos)
DE FLEXIÓN + Suf.(PERSONA,
NOMINAL Flexivos + Suf. Independientes
NÚMERO, CASO) = PALABRA
SUFIJOS FLEXIVOS
PERSONA -: , -yki, -n, -ntsik

PERSONA USO DE SUFIJOS POSESIVOS


Wayi-i (-:) ‘mi casa’
Wamra-a ‘mi niño’ ‘mi hijo’
1ra. Sg. (nuqapa) Ullqu-u ‘mi hombre’
Quwa-a ‘mi esposo’
Yawar-ni-i ‘mi sangre’
Singular Wayi-yki ‘tu casa’
2da. Sg. (qampa) Piqa-yki ‘tu cabeza’
Yawar-ni-yki ‘tu sangre’
Wayi-n ‘su casa’
3ra. Sg. (paypa) Quwa-n ‘su esposo’
Yawar-ni-n ‘su sangre’
Wayi-ntsik ‘nuestra casa’
Allqu-nstik ‘nuestro perro’
1Pl. Incl. (nuqantsikpa)
Ñawi-ntsik ‘nuestros ojo’
Yawar-ni-ntsik ‘nuestra sangre’
Wayi-i-kuna ‘nuestra casa’
Allqu-u-kuna ‘nuestro perro’
1Pl. Excl. (Nuqakunapa)
Ñawi-i-kuna ‘nuestro ojo’
Plural
Yawar-ni-i-kuna ‘nuestra sangre’
Wayi-yki-kuna ‘sus casas (de ustedes)
2da. Pl. (qamkunapa) Mishi-yki-kuna ‘Tus gatos’
Wamra-yki-kuna ‘tus niños’
Wayi-n-kuna ‘sus casas (de ellos)
3ra. Pl. (paykunapa) Mishi-n-kuna ‘sus gatos’
Wamra-n-kuna ‘sus niños’

NOTA: si la última letra en la palabra es una vocal larga o una consonante, antes de
alargar o poner el marcado de 1ra persona se una el sufijo –ni.
NÚMERO -kuna

- Wamrakuna niños / niñas


- Shipashkuna señoritas
- Uushakuna ovejas
- Wayikuna casas

CASO : 13

CASO SUFIJOS DE CASO GLOSA


Nominativo Shukshu- / warmi- Palo / mujer
Acusativo Shukshu-ta El palo, un palo, a palo
Ilativo Shukshu-man Hacia el palo
Ablativo Shukshu-pita/-piq Desde el palo
Locativo Shukshu-chaw En el palo
Instrumental Shukshu-wan Con el palo
Comitativo Wamra-wan Con el niño(a)
Benefactivo Wamra-paq Para el niño(a)
Genitivo Shukshu-pa / warmi-pa ‘del palo’ / de la mujer
Limitativo Shukshu-kama/-yaq Hasta el palo
Causal Shukshu-raykur A causa del palo / por el palo
Comparativo Shukshu-naw Como el palo
interactivo Shukshu-pura Entre palos

Este trabaja aquí Kayqa kaychawmi uryan


María estudió en Huaraz Malliqa Huarazchawmi yachakurqan / yachakushqa

He venido por mi mujer warmiiraykurmi shamurquu


UTISHQA ASHNUKUNA

Huk kutish Waylas markachaw allaapa usya


kanaq. Chayshi awkin Aliichu Ayha
markakunaman aywayta munanaq papa,
triigu, sara, ayllupakuychaw
yanapakunanpaq. Chaynaw nirshi Sukcha
markaman aywanaq, achka hunaqkuna
uryapakuyninchawnash achka mikuykunata
ayllupakunaq. Chaynash Shutu markanman
kutimuyta munanaq; chaychawshi warmillan
Mallshi shuyaanaq.

Chaynawnash, awkin Aliichuqa Sukchapita


pachay shamunaq ashnunkunaman achka
chakra mikuykunata shawakurkur. Kunkush hirkaman chayraq chaaraykaptinshi
ashnunkunaqa utishqa kayaanaq. Chayllachawna hitakar qipapuraanakur
qallaykuyaanaq.

Mana imatapis rurayta yachar, Aliichuchuqa ashnukunata haytar, champir kanaq.


Ni chaynawpis ashnukunaqa manash shaariyaqtsu.

Chaynash Aliichuqa allaapa yarpakachaanaq, chayllachawnash yarpaarinaq


mirkapa apanqanta, mirkapaata mikurishaq ninaq. Chaynash mirkapan pikshapita
huk uchuta hurqarinaq. Shumaq mikuykarnash yarpakachaarinaq, maa ashnupa
uqitinman yakaykushaq ninaq. Chaynash huklla shaarirkur ashnukunaman
aywanaq, niykurnash hukllayllapayan chupankunata qalirkur qatsashqa uchutaqa
yakakacharkunaq. Ashnukunanash huklla ayaq uchuta maakuriykur wiplla
shaarikuriyaanaq, niykur ayqir qallaykuyaanaq. Naanikunapis allaapa
quntataakunaq ashnukunapa ayqiyninkunawan. Qipallantanash awkin
Aliichuchuqa ayqinaq.
Ñawin pukyuman chaaraykaayaptinnash ashnukunaqa illakaariyaqna, Aliichuqa
allaapa utishqana kanaq, qallun aqtukashqana hapanaqnapisnachu...

– ¿Kananqa imatataq ruraa? –Ninaq–. Chayllachawnash yarpaarinaq uchun


kanqanta, maa nuqapis uchuu churakurkushaq nishpa waranta suqpiriykur
qatsashqa uchuta yakakurkunaq. Churaykuptin patsash wiq wayranawlla ayqir
qallaykunaq. Naanipis allaapash quntataakunaq Aliichupawan ashnukunapa
aqtukashqa ayqiyninkunawan qatipanakushpa…

Aliichu, Parqu hanan hirkaman chaariptinnash ashnukunataqa Shutu wayinman


yaykuraykaayaqtana rikaarinaq. Chaynash, warmin Mallshiman qayakuykunaq
qaparillapa:

¡Mallshi…! ¡Mallshi…! ¡Ashnukunata harkay…! ¡Ashnukunata harkay…!


Nuqaqa pasakushaqmi…

Qillqaq: Félix Julca Guerrero

You might also like