Wyższe Szkoły Bankowe

Ekonomia
Andrzej Małecki

Rozdział: Koszty produkcji

 Ekonomia Str. | 2

Spis treści

6. Koszty produkcji ......................................................................................................... 3

6.1. Rodzaje kosztów .......................................................................................................... 3
6.1.1. Koszty produkcji – wprowadzenie .......................................................................................... 3
6.1.2. Koszty faktyczne i koszty alternatywne .................................................................................. 4
6.1.3. Koszty prywatne i koszty społeczne ....................................................................................... 4
6.1.4. Koszty rachunkowe i koszty ekonomiczne .............................................................................. 5
6.1.5. Koszty stałe i koszty zmienne ................................................................................................ 6
6.1.6. Koszt całkowity, przeciętny i marginalny ................................................................................ 7
6.2. Kształtowanie się kosztów produkcji w krótkim okresie.................................................... 9
6.2.1. Skrzyżowanie dwóch podziałów kosztów produkcji ................................................................. 9
6.2.2. Koszty produkcji – przykład liczbowy ................................................................................... 10
6.2.3. Kształtowanie się kosztów całkowitych ................................................................................ 11
6.2.4. Kształtowanie się kosztów przeciętnych ............................................................................... 12
6.2.5. Kształtowanie się kosztu marginalnego ................................................................................ 13
6.2.6. Zależności między kosztami produkcji .................................................................................. 14
6.3. Koszty produkcji w długim okresie ............................................................................... 15
6.3.1. Koszty produkcji – co i dlaczego zmienia się w długim okresie .............................................. 15
6.3.2. Długi okres a korzyści skali ................................................................................................. 15
6.3.3. Rosnące korzyści skali ........................................................................................................ 16
6.3.4. Malejące korzyści skali ........................................................................................................ 17

Projekt: „SMART EDUCATION - Kształcenie wyższe w dobie innowacji cyfrowych” jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
 Ekonomia Str. | 3

6. Koszty produkcji
Po zapoznaniu się z tym tematem:
• będziesz umiał rozróżnić koszty prywatne i koszty społeczne,
• wyjaśnisz różnicę między kosztami rachunkowymi a kosztami ekonomicznymi,
• scharakteryzujesz koszty stałe i koszty zmienne oraz podasz przykłady każdego z tych
rodzajów kosztów,
• będziesz rozumiał pojęcia kosztu całkowitego, przeciętnego i marginalnego (a to się przyda
nie tylko w tym temacie),
• wyliczysz proste zadania dotyczące kosztów produkcji (choć nie w ramach tego konspektu,
lecz oglądając wykład i rozwiązując materiały ćwiczeniowe),
• wyjaśnisz, jakie są podstawowe zależności między kosztami,
• będziesz umiał wyjaśnić, na czym polegają rosnące i malejące korzyści skali.

Krótko mówiąc, po tym temacie możesz oczekiwać kolejnej dozy praktycznej wiedzy i umie-
jętności, które są istotne dla zrozumienia funkcjonowania przedsiębiorstwa.

6.1. Rodzaje kosztów

6.1.1. Koszty produkcji – wprowadzenie

W poprzednim temacie mówiliśmy o tym, że przedsiębiorstwo, typowy producent w gospodarce
rynkowej, ponosi nakłady czynników produkcji – pracy, kapitału, surowców, itd. – żeby je prze-
tworzyć w procesie produkcji na rozmaite produkty; ich sprzedaż na rynku przynosi firmie
przychody, które są warunkiem osiągnięcia zysku.1 Wspomniane nakłady czynników produkcji
składają się na koszty produkcji, będące jedną z kluczowych kategorii w analizie przedsiębiorstwa.
O innych kluczowych kategoriach – produkcji, przychodach i zysku2 – już mówiliśmy, pora teraz do-
kładniej przyjrzeć się kosztom produkcji.

Koszty produkcji to wydatki przedsiębiorstwa na zakup czynników produkcji, niezbęd-

nych w procesie wytwarzania dóbr (w tym: usług).

Warto zauważyć, że nie jest pewne, czy przedsiębiorstwo osiągnie zysk – bo przecież może mieć
stratę, także uzyskanie przychodów ze sprzedaży nie jest całkiem pewne – bo w skrajnie nie-
korzystnej sytuacji firma może nic nie sprzedać ze swoich produktów; natomiast firma na pewno
poniesie koszty produkcji, i to nawet zanim jeszcze uruchomi produkcję sensu stricto (co szerzej
wyjaśnimy w punkcie 6.1.5.).

1 Por. konspekt do tematu „Podstawy decyzji ekonomicznych producenta”, pkt 5.1.5., tamże rys. 1 i 2.
2 W sprawie przychodów por. konspekt do tematu „Elastyczność popytu i przychody przedsiębiorstw”, pkt 3.5.,
natomiast w sprawie produkcji i zysku por. konspekt do tematu „Podstawy decyzji ekonomicznych produ-
centa” pkt 5.2., 5.3.7 i 5.3.8.

Projekt: „SMART EDUCATION - Kształcenie wyższe w dobie innowacji cyfrowych” jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
 Ekonomia Str. | 4

6.1.2. Koszty faktyczne i koszty alternatywne

Z uwagi na rozmaitość kosztów produkcji stosuje się kilka podziałów kosztów (por. rys. 1) i po
kolei je omówimy. Najpierw bardzo prosty podział – na koszty faktyczne i koszty alternatywne.
Pierwszy z tych rodzajów nie wymaga szczególnego objaśnienia, bo koszty faktyczne to takie,
które zostały faktycznie poniesione. Natomiast koszty alternatywne były już przedstawiane
w pierwszym temacie;3 przypomnijmy, że w ich przypadku nie chodzi o faktycznie poniesione
wydatki, lecz o potencjalne korzyści utracone wskutek niewykorzystania posiadanych zasobów
czynników produkcji w alternatywny Sposób. Powtórzmy jeden z przykładów kosztów alternatyw-
nych: załóżmy, że rolnik ma 10 ha ziemi rolnej, odpowiednie maszyny i swoją pracę do wykonania
i te zasoby czynników produkcji może przeznaczyć pod uprawę pszenicy lub kukurydzy – jeśli wy-
bierze uprawę pszenicy, to utraci potencjalne korzyści z uprawy kukurydzy (tzn. zarobku na jej
zbiorze i sprzedaży), a jeśli wybierze kukurydzę, to nie zarobi na pszenicy.

6.1.3. Koszty prywatne i koszty społeczne

W ramach drugiego podziału kosztów rozróżnia się koszty prywatne i koszty społeczne.
a. Koszty prywatne stanowią wydatki producenta na zakup czynników produkcji, np. za-
kup surowców, zatrudnienie pracowników, wykorzystanie maszyn, urządzeń, środków trans-
portu oraz budynków (hal produkcyjnych, magazynów, budynków biurowych itd.), i związane
z tym koszty zużycia (por. pkt 6.1.5.), zużycie energii i wiele innych kosztów, których przykłady
jeszcze się pojawią. Co istotne, przedsiębiorstwo bierze pod uwagę te koszty prywatne,
kiedy ustala cenę wytworzonego i sprzedawanego na rynku produktu, co w konsekwencji
oznacza, że to nabywcy – np. konsumenci w przypadku dóbr konsumpcyjnych – pokrywają
koszty prywatne danego producenta. Natomiast…
b. koszty społeczne (lub: zewnętrzne) to wydatki w związku z wytwarzaniem danego
produktu, ponoszone przez podmioty, które nie są ani jego producentami, ani na-
bywcami, czyli przez tzw. podmioty trzecie. Często występującym przykładem kosztów
społecznych są koszty polegające na zanieczyszczaniu i degradacji środowiska natural-
nego w okolicy, gdzie działa uciążliwy dla tego środowiska producent, np. huta stali, kopalnia
węgla odkrywkowego lub ferma norek. Oczywiście w każdej z ww. sytuacji wystąpią inne prze-
jawy tego negatywnego wpływu na środowisko – np. w okolicach kopalni odkrywkowych węgla
brunatnego pękają budynki, schną uprawy rolne, wysychają studnie i zbiorniki wodne itd. – ale
zawsze, w każdej podobnej sytuacji konieczne są wydatki, żeby usunąć lub przynajmniej
zminimalizować te negatywne efekty, a owe koszty ponosi ludność, inne przedsię-
biorstwa, a także instytucje państwowe w danej okolicy. Innymi słowy, podmioty
trzecie dopłacają do kosztów produkcji uciążliwego producenta.

3 Por. konspekt do tematu „Wprowadzenie do ekonomii”, pkt 1.1.5.

Projekt: „SMART EDUCATION - Kształcenie wyższe w dobie innowacji cyfrowych” jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
 Ekonomia Str. | 5

Do kosztów społecznych, a zwłaszcza do kwestii, co państwo może zrobić, żeby koszty spo-
łeczne zmienić w koszty prywatne, tzn. by przedsiębiorstwa musiały uwzględniać koszty spo-
łeczne w swoich kalkulacjach, wrócimy w jednym z następnych tematów. Wszystkie dalej oma-
wiane rodzaje kosztów należy traktować jako koszty prywatne.

6.1.4. Koszty rachunkowe i koszty ekonomiczne

Trzeci podział kosztów to podział na koszty rachunkowe i koszty ekonomiczne.
a. Koszty rachunkowe (lub: księgowe) obejmują te wydatki producenta na czynniki pro-
dukcji, które zostały ujęte w księgach rachunkowych (stąd ich nazwa), czyli są to swego
rodzaju koszty „oficjalne” przedsiębiorstwa, uwzględniane przy kalkulacji zysku brutto, od któ-
rego zostanie zapłacony podatek dochodowy, tak jak to omawialiśmy wcześniej.4 Tego rodzaju
koszty określane są też jako koszty explicite, a to drugie, łacińskie słowo oznacza, że koszty
są „jasno, wyraźnie” sformułowane, zapisane.5
b. Z kolei koszty ekonomiczne stanowią raczej rozwinięcie niż przeciwieństwo kosztów
rachunkowych, obejmują bowiem wszystkie czynniki produkcji wykorzystane w przed-
siębiorstwie, zarówno ujęte w księgach rachunkowych, jak i te, które z różnych powo-
dów zostały w nich pominięte. Tę pominiętą część kosztów określa się jako koszty impli-
cite, czyli istniejące „domyślnie, a nie jasno i wyraźnie (w przeciwieństwie do explicite)”. Na-
leży dodać, że do kosztów implicite, a więc i do kosztów ekonomicznych, zalicza się też
tzw. zysk normalny, tj. minimalny zysk, który w ocenie właściciela przedsiębiorstwa pozwala
na kontynuowanie jego działalności. Koszty ekonomiczne można ująć w formie równania:

koszty rachunkowe (explicite) + koszty implicite = koszty ekonomiczne [6.1.]

Oto dwa przykłady sytuacji, w których występuje różnica między kosztami rachunkowymi
a kosztami ekonomicznymi:

Przykład 1. Fryzjer Mariano prowadzi z siostrą salon fryzjerski, oszczędzając na pracownikach, któ-
rych mógłby zatrudnić (ale tego nie zrobił) 8000 PLN. Salon mieści się w jego domu, wobec czego
oszczędza na czynszu 750 PLN. Płaci tylko za materiały fryzjerskie 3100 PLN i za media (woda, prąd
itd.) 1300 PLN i te koszty księguje, podobnie jak inne mniejsze koszty na sumę 650 PLN. W takim
przypadku koszt rachunkowy obejmuje tylko 3 ostatnie pozycje kosztowe i wynosi tylko
5050 PLN, natomiast koszt ekonomiczny obejmuje wszystkie ww. pozycje kosztów, także te po-
tencjalne, i wynosi znacznie więcej, bo aż 13800 PLN.

Przykład 2. Fryzjer Mariano postanowił zatrudnić dodatkowego pracownika, któremu chciałby za-
płacić netto, czyli „na rękę”, 4000 PLN. Ale łączny koszt zatrudnienia tego pracownika byłby o wiele

4 Por. konspekt do tematu „Podstawy decyzji ekonomicznych producenta”, pkt 5.2.4., tamże rys. 3.
5 Wielki słownik wyrazów obcych PWN, red. M. Bańko, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 368 i 535
(implicite).

Projekt: „SMART EDUCATION - Kształcenie wyższe w dobie innowacji cyfrowych” jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
 Ekonomia Str. | 6

wyższy: z zaliczką na podatek dochodowy pracownika i składkami na jego ubezpieczenia społeczne

wyniósłby 6690 PLN. Mariano uznaje, że nie stać go na taki koszt i umawia się z pracownikiem, iż ofi-
cjalnie zapłaci mu stawkę minimalnego wynagrodzenia – brutto 2600 PLN, netto 1920 PLN, a do tej
kwoty dopłaci mu „pod stołem” 2080 PLN (czyli razem 4000 PLN). Do kwoty minimalnego wynagro-
dzenia też musi doliczyć zaliczkę na podatek dochodowy i składki na ubezpieczenia społeczne,
a łączny koszt zatrudnienia tego pracownika wynosi 3130 PLN – to jest koszt rachunkowy, tyle
Mariano może wpisać w księgach rachunkowych, bo koszt ekonomiczny jest wyższy o kwotę za-
płaconą „pod stołem” i wynosi 5210 PLN. Oczywiście tego typu działania są nielegalne, ale są
podejmowane i stanowią jedno ze źródeł szarej strefy (wrócimy do niej przy okazji omawiania pro-
duktu krajowego brutto).6

6.1.5. Koszty stałe i koszty zmienne

Jeden z najważniejszych podziałów kosztów to podział na koszty stałe i koszty zmienne. Wynika
on wprost z wcześniej przedstawianego podziału czynników produkcji na stałe i zmienne,
który obowiązuje tylko w krótkim okresie, co z kolei wiąże się z rozróżnianiem w mikroekonomii
analizy krótko- i długookresowej.7 Zatem w krótkim okresie:
a. koszty stałe obejmują wydatki na zakup stałych czynników produkcji, czyli takich,
których wielkość jest niezależna od rozmiarów produkcji; co ważne, tego typu koszty
trzeba ponosić nawet przy braku produkcji i to jeszcze przed jej uruchomieniem;
b. koszty zmienne obejmują wydatki na zakup zmiennych czynników produkcji, czyli
takich, których wielkość zależy od rozmiarów produkcji – tego typu koszty rosną, gdy
produkcja rośnie, a maleją, gdy ona maleje.

Natomiast w długim okresie nakłady wszystkich czynników produkcji mogą się zmieniać, co spra-
wia, że wszystkie koszty produkcji stają się zmienne. Oto najbardziej typowe koszty stałe,
niezależne od wielkości produkcji, jakie w krótkim okresie występują w firmie:
• płace pracowników administracyjnych,
• amortyzacja maszyn, urządzeń, środków transportu i budynków, czyli księgowo ujęte koszty
ich zużywania się,
• czynsz za wynajem pomieszczeń produkcyjnych, biurowych, magazynowych, itp.,
• podatek od nieruchomości oraz jej ubezpieczenie,
• koszty ochrony obiektów przedsiębiorstwa,
• spłata kredytu bankowego,
• opłaty licencyjne, np. za programy komputerowe, itd.

6 Obliczenia przedstawione w tym przykładzie opierają się, z pewnym zaokrągleniem, do parametrów istnie-
jących w polskiej gospodarce w 2020 r. (minimalne wynagrodzenie za pracę, stawka podatku PIT, itd.)
7 Por. konspekt do tematu „Podstawy decyzji ekonomicznych producenta”, pkt 5.3.3. i 5.3.4.

Projekt: „SMART EDUCATION - Kształcenie wyższe w dobie innowacji cyfrowych” jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
 Ekonomia Str. | 7

A oto typowe koszty zmienne, czyli zmieniające się wraz ze zmianą wielkości produkcji:
• płace pracowników produkcyjnych,
• koszty surowców i materiałów,
• koszty transportu (zarówno surowców, jak i wytworzonych produktów),
• koszty energii (prąd, gaz itp.)
• opłaty za wodę, itd.

Dwie ostatnie pozycje (energia, woda) mogą być kosztami stałymi, jeżeli płacone są ry-
czałtem, czyli płaci się z góry ustaloną sumę, niezależnie od faktycznego zużycia.8

6.1.6. Koszt całkowity, przeciętny i marginalny

Omawianie ostatniego podziału kosztów zaczniemy od przedstawienia funkcji kosztów.

Funkcja kosztów to zależność między wielkością produkcji a wielkością kosztów pro-

dukcji i sprzedaży.

Równanie funkcji kosztów ma zatem bardzo prostą postać:

KC = f (Q) [6.2.]
gdzie:
KC – koszt całkowity produkcji i sprzedaży,
Q – wielkość produkcji.

Podobnie jak to było z przychodami i produkcją,9 również tym w przypadku wyróżnia się trzy ro-
dzaje kosztu:
a. koszt całkowity, obejmujący wszystkie wydatki przedsiębiorstwa na zakup czynni-
ków produkcji;
b. koszt przeciętny (lub: jednostkowy), tj. część kosztu całkowitego przypadająca na
jednostkę produkcji:
KP = KC /Q [6.3.]

8 Proste zadania obliczeniowe, m.in. dotyczące rozróżniania kosztów stałych i zmiennych, można znaleźć na
wykładzie do tego tematu oraz w materiałach ćwiczeniowych.
9 Por. konspekt do tematu „Elastyczność popytu i przychody przedsiębiorstw”, pkt 3.5.1. oraz konspekt do
tematu „Podstawy decyzji ekonomicznych producenta”, pkt 5.3.7.

Projekt: „SMART EDUCATION - Kształcenie wyższe w dobie innowacji cyfrowych” jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
 Ekonomia Str. | 8

c. koszt marginalny (lub: krańcowy), tzn. zmiana kosztu całkowitego wywołana zmianą
produkcji o jednostkę:
ΔKC
KM = [6.4.]
ΔQ
gdzie:
ΔKC – zmiana kosztu całkowitego;
ΔQ – zmiana produkcji o jednostkę (czyli ΔQ = 1).

Ponieważ jest tak wiele rodzajów kosztów produkcji, to dla lepszej orientacji dobrze jest poka-
zać je wszystkie w postaci graficznej (rys. 1).

Rys. 1 Rodzaje kosztów produkcji

Koszty

alternatywne
faktyczne

społeczne

rachun-
kowe prywatne
całkowity
ekonomiczne
przeciętny

stałe zmienne
marginalny

Źródło: Opracowanie własne.

Projekt: „SMART EDUCATION - Kształcenie wyższe w dobie innowacji cyfrowych” jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
 Ekonomia Str. | 9

6.2. Kształtowanie się kosztów produkcji w krótkim okresie

6.2.1. Skrzyżowanie dwóch podziałów kosztów produkcji

Dwa ostatnie wyżej omówione podziały kosztów (pkt 6.1.5. i 6.1.6.) można krzyżować, w efek-
cie czego powstaje następująca matryca rodzajów kosztów (tab. 1):

Tab. 1 Skrzyżowanie dwóch podziałów kosztów – matryca kosztów produkcji w krótkim okresie

Koszt całkowity Koszt przeciętny Koszt marginalny

Rodzaj kosztów
(KC) (KP lub KCP) (KM)

Koszt stały całko- Koszt stały prze-

Koszty stałe (KS) –
wity (KSC) ciętny (KSP)

Koszty zmienne Koszt zmienny cał- Koszt zmienny prze-

–
(KZ) kowity (KZC) ciętny (KZP)

Źródło: Opracowanie własne.

Do powyższej tabeli trzeba dodać następujące uwagi:

• w analizie przedsiębiorstwa (w krótkim okresie) wykorzystuje się siedem rodzajów kosztów
(por. pkt 6.2.3.-6.2.5.), które w tabeli wyróżniono kolorowymi czcionkami;
• koszt całkowity i koszt przeciętny to oczywiście suma części stałej i zmiennej:

KC = KSC + KZC [6.5.]

KP = KSP + KZP [6.6.]

• koszt marginalny – inaczej niż koszt całkowity i koszt przeciętny – nie jest dzielony na
część stałą i zmienną: jako że koszty stałe nie zmieniają się pod wpływem zmian wielkości
produkcji, to koszt marginalny związany jest tylko ze zmienną częścią kosztów.

Projekt: „SMART EDUCATION - Kształcenie wyższe w dobie innowacji cyfrowych” jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
 Ekonomia Str. | 10

6.2.2. Koszty produkcji – przykład liczbowy

Żeby przeanalizować kształtowanie się tych rodzajów kosztów (przebieg ich funkcji), które wy-
różniono w tab. 1, posłużymy się przykładem liczbowym, zaprezentowanym poniżej.

Tab. 2 Koszty produkcji w krótkim okresie – przykład liczbowy10

Koszt Koszt
Wielkość Koszt stały Koszt prze- Koszt stały
Koszt cał- zmienny zmienny Koszt margi-
produkcji całkowity ciętny przeciętny
kowity KC całkowity przeciętny nalny KM
Q KSC KP (lub KCP) KSP
KZC KZP
0 10 10 0 – – – –
1 21 10 11 21,0 10,0 11,0 11
2 28 10 18 14,0 5,0 9,0 7
3 32 10 22 10,7 3,3 7,3 4
4 34 10 24 8,5 2,5 6,0 2
5 35 10 25 7,0 2,0 5,0 1
6 37 10 27 6,2 1,7 4,5 2
7 41 10 31 5,9 1,4 4,4 4
8 48 10 38 6,0 1,3 4,8 7
9 59 10 49 6,6 1,1 5,4 11

Źródło: Opracowanie własne z wykorzystaniem: M. Rekowski, Mikroekonomia, Poznań 2005, s. 182.

10 Tabela 2 to rozszerzona wersja tab. 2 z tematu „Wprowadzenie do ekonomii” (pkt 1.6.1.), która służyła do
pokazania różnic między wielkościami absolutnymi i marginalnymi oraz wyjaśnienia, skąd się biorą wielko-
ści marginalne.

Projekt: „SMART EDUCATION - Kształcenie wyższe w dobie innowacji cyfrowych” jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
 Ekonomia Str. | 11

6.2.3. Kształtowanie się kosztów całkowitych

Wykorzystajmy przykład liczbowy z tab. 2 do sporządzenia wykresów, które będą stanowiły dogodną
wizualizację kształtowania się analizowanych rodzajów kosztów, albo innymi słowy: wizu-
alizację kształtu krzywych kosztów (rys. 2-4). Najpierw wykres ukazujący przebieg krzywych
kosztów całkowitych (rys.2).

Rys. 2 Krzywe kosztów całkowitych (na podstawie przykładu)

KC
70
KSC
KZC
60
KC Koszt całkowity KC
50
Koszt zmienny
40 całkowity KZC
KZC
30 Koszt stały
całkowity KSC
20
KSC
10
Q
0
1
0 21 32 43 54 6
5 7
6 87 98 10
9

Źródło: Jak przy tab. 2.

Na podstawie przykładu liczbowego z tab.2, zilustrowanego powyższym wykresem, i przy założeniu,

że przykład ukazuje typową sytuację, można wskazać prawidłowości dotyczące kształtu krzy-
wych kosztów całkowitych, a więc i kształtowania się kosztów całkowitych:
a. krzywa kosztu całkowitego KC ciągle idzie w górę, ale nierównomiernie – wpierw szybko,
potem coraz wolniej, a następnie znowu szybko; taki przebieg tej krzywej to przejaw dzia-
łania prawa malejących przychodów;11 należy podkreślić, że koszty całkowite są zawsze
większe od zera, bowiem nawet przy braku produkcji (Q = 0) trzeba ponosić koszty stałe, które
są niezależne od wielkości produkcji;
b. krzywa kosztu zmiennego całkowitego KZC ma podobny przebieg, jak krzywa kosztu
całkowitego, a zatem ciągle, ale nierównomiernie, idzie w górę – wpierw szybko, potem
coraz wolniej, a następnie znowu szybko; co różni obie krzywe, to ta okoliczność, że
krzywa KZC zaczyna się od wartości 0, bo przy Q = 0 nie ma kosztów zmiennych;
c. krzywa kosztu stałego całkowitego KSC jest linią poziomą, co oczywiście wynika z tego,
że koszty stałe nie zależą od wielkości produkcji i – zgodnie ze swoją nazwą – w krótkim
okresie ciągle mają tę samą, stałą wartość.

11 W sprawie prawa malejących przychodów por. konspekt do tematu „Podstawy decyzji ekonomicznych pro-
ducenta”, pkt 5.4.3.

Projekt: „SMART EDUCATION - Kształcenie wyższe w dobie innowacji cyfrowych” jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
 Ekonomia Str. | 12

6.2.4. Kształtowanie się kosztów przeciętnych

Kolejny wykres (rys. 3) odnosi się do kosztów przeciętnych. Na podstawie przykładu z tab.2 zilustro-
wanego tym wykresem, i zakładając, że ukazują one typową sytuację (z zastrzeżeniem wymienionym
w punkcie b), można wskazać następujące prawidłowości dotyczące kształtu krzywych kosztów
przeciętnych, a zatem kształtowania się kosztów przeciętnych:
a. krzywa kosztu przeciętnego KP (lub: KCP) wpierw opada, a po przekroczeniu mini-
mum idzie w górę; niekiedy opisuje się ten kształt jako zbliżony do litery U (lecz niezbyt
foremnej); innymi słowy, koszt przeciętny wpierw maleje, a od pewnego poziomu pro-
dukcji rośnie, co też jest przejawem działania prawa malejących przychodów;
b. krzywa kosztu zmiennego przeciętnego KZP ma podobny przebieg, jak krzywa kosztu prze-
ciętnego KP, tzn. wpierw opada, a po przekroczeniu minimum idzie w górę (czyli też ma
kształt zbliżony do litery U); krzywą KZP różni od krzywej KP to, że leży niżej i szybciej osiąga
minimum (choć w naszym przykładzie liczbowym ta ostatnia cecha jest niewidoczna);
c. krzywa kosztu stałego przeciętnego KSP cały czas opada, zmierzając asymptotycznie do
osi poziomej, co wynika z tego, że koszt stały rozkłada się na coraz większą produkcję.

Rys. 3 Krzywe kosztów przeciętnych (na podstawie przykładu)

KP
25,0
KSP
KZP
20,0

KP
15,0

Koszt przeciętny
10,0
KP

Koszt zmienny
5,0
KSP KZP przeciętny KZP

Q Koszt stały
0,0
przeciętny KSP
1
0 21 3
2 4
3 54 65 7
6 87 89 10
9

Źródło: Jak przy tab. 2.

Projekt: „SMART EDUCATION - Kształcenie wyższe w dobie innowacji cyfrowych” jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
 Ekonomia Str. | 13

6.2.5. Kształtowanie się kosztu marginalnego

A teraz wykres ukazujący kształtowanie krzywej kosztu marginalnego (rys. 4), również
w oparciu o przykład liczbowy z tab. 2.

Rys. 4 Krzywa kosztu marginalnego (na podstawie przykładu)

12
KM

10

6
KM
4

Q
0
1 2 3 4 5 6
0 1 2 3 4 5 67 8
7 9
8 10
9 11

Źródło: Jak przy tab. 2.

Ponownie zakładając, że przykład zamieszczony w tabeli i zilustrowany powyższym wykresem uka-

zują typową sytuację, to na tej podstawie można wyciągnąć wnioski co do przebiegu krzywej
KM, a tym samym – kształtowania się kosztu marginalnego w firmie. Jak widać, krzywa kosztu
marginalnego – podobnie jak poprzednio omawiane krzywe kosztów KP oraz KZP – wpierw opada,
a po przekroczeniu minimum idzie w górę, czyli tak jak dwie ww. krzywe ma kształt zbliżony
do litery U (choć zazwyczaj ma mniej foremny kształt niż na rys. 4). Innymi słowy, koszt margi-
nalny wpierw maleje, a od pewnego poziomu produkcji rośnie, co ponownie jest przejawem
działania prawa malejących przychodów. Należy podkreślić, że kategoria kosztu marginalnego
i pokazująca jego kształt krzywa kosztu marginalnego, mają w analizie mikroekonomicznej
wiele zastosowań (por. pkt 6.2.6), a przede wszystkim służą do wyznaczania optymalnej
wielkości produkcji w przedsiębiorstwie, czym zajmiemy się w następnych tematach.

Projekt: „SMART EDUCATION - Kształcenie wyższe w dobie innowacji cyfrowych” jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
 Ekonomia Str. | 14

6.2.6. Zależności między kosztami produkcji

Kiedy już wiadomo, jaki przebieg mają krzywe kosztów produkcji, a zatem – jak kształtują się te
koszty w przedsiębiorstwie, można połączyć niektóre z tych krzywych na jednym wykresie i pokazać
podstawowe zależności między kosztami (rys. 5). Tym razem nie oprzemy się na danych liczbo-
wych z tab. 2, lecz wykorzystamy uogólniony kształt krzywych kosztów.

Rys. 5 Krzywe kosztów przeciętnych i kosztu marginalnego oraz zależności między nimi

KP
KZP
KM
KP

B
KZP
A

KM

0 QM QN Q

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: M. Rekowski, op. cit., s. 191.

Najpierw dwa wyjaśnienia (bo pewne elementy tego wykresu muszą być absolutnie jasne):
• w punkcie A krzywa kosztu zmiennego przeciętnego (KZP) osiąga swoje minimum, nato-
miast w punkcie B minimum osiąga kosztu przeciętnego (KP);
• krzywa kosztu marginalnego (KM) przecina krzywe KZP i KP w punktach A i B.

Teraz możemy sformułować widoczne na powyższym wykresie podstawowe zależności między

kosztami przeciętnymi i kosztem marginalnym:
a. koszt zmienny przeciętny zrównuje się z kosztem marginalnym, czyli KZP = KM, gdy KZP
osiąga swoje minimum (tzn. w punkcie A);
b. koszt przeciętny zrównuje się z kosztem marginalnym, czyli KP = KM, gdy KP osiąga swoje
minimum (tzn. w punkcie B);
c. gdy koszt marginalny jest mniejszy od kosztu zmiennego przeciętnego, czyli gdy KM < KZP, oraz
mniejszy od kosztu przeciętnego, czyli gdy KM < KP, to krzywe kosztów przeciętnych KZP
i KP opadają; natomiast…
d. gdy koszt marginalny jest większy od kosztu zmiennego przeciętnego, czyli gdy KM > KZP, oraz
większy od kosztu przeciętnego, czyli gdy KM > KP, to krzywe KZP i KP rosną.

Powyższe zależności między kosztami produkcji ich krzywymi przydadzą się przy analizie tzw.
punktów rentowności przedsiębiorstwa w jednym z następnych tematów.

Projekt: „SMART EDUCATION - Kształcenie wyższe w dobie innowacji cyfrowych” jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
 Ekonomia Str. | 15

6.3. Koszty produkcji w długim okresie

6.3.1. Koszty produkcji – co i dlaczego zmienia się w długim okresie

Zgodnie z tym, co wcześniej mówiliśmy (pkt 6.1.5.) tylko w krótkim okresie koszty produkcji w przed-
siębiorstwie dzieli się na stałe i zmienne, natomiast w długim okresie wszystkie koszty są
zmienne, albowiem można wtedy:
• zwiększać produkcję, rozbudowując możliwości produkcyjne (aparat wytwórczy) firmy, czyli
zwiększać nakłady kapitału,
• a do tego jeszcze zmieniać technologię, co z prowadzi z reguły do zmiany proporcji wyko-
rzystania czynników produkcji.

W obu przypadkach zmieniają się nakłady czynników produkcji, a zatem podlegają zmianie
koszty produkcji, również te, które w krótkim okresie są stałe (jeszcze raz por. pkt 6.1.5.). W tej
sytuacji podział na koszty stałe i zmienne traci sens, a z tych rodzajów kosztów, które zostały
ujęte w tab. 1 – jak w jej tytule zaznaczono, odnosiła się ona do krótkiego okresu – pozostają
w mocy i mogą być wykorzystane w długookresowej analizie mikroekonomicznej trzy rodzaje kosz-
tów: koszt całkowity, koszt przeciętny oraz koszt marginalny.

6.3.2. Długi okres a korzyści skali

Długi okres wyznacza w przedsiębiorstwie tzw. horyzont planowania – producent (czyli właści-
ciel firmy) musi dokonać wyboru najlepszych rozmiarów przedsiębiorstwa: czy je zwięk-
szyć, czy pozostawić na dotychczasowym poziomie, a być może zmniejszyć. W ekonomii zakłada
się, że racjonalny producent powinien zwiększać nakłady kapitału i zmieniać aparat wy-
twórczy w momencie, gdy koszt przeciętny KP zaczyna rosnąć, tzn. po przekroczeniu punktu
minimum tego kosztu (na rys 5 – punkt B i wyznaczona przez ten punkt wielkość produkcji QN).
Gdyby producent tak robił, tzn. zwiększał nakłady kapitału i zmieniał aparat wytwórczy zawsze,
gdy dotychczasowa krzywa KP osiąga minimum, to krzywa KP w długim okresie byłaby po-
zioma. Ale tak się nie dzieje, bo w długim okresie występuje zjawisko korzyści skali.

Korzyści skali (inaczej: efekty skali) to występujące w długim okresie zjawisko, polegające na
zmianie kosztu przeciętnego w przedsiębiorstwie w miarę zwiększania wielkości produkcji.

Korzyści skali związane są z rozmiarami przedsiębiorstwa, a dokładniej: z wielkością nakła-

dów kapitału i wielkością produkcji. Z powyższej definicji wynika, że korzyści skali mogą wystąpić
w dwu podstawowych wariantach (por. rys. 6), a mianowicie jako:
• rosnące korzyści skali (lub: po prostu korzyści skali), kiedy występują pozytywne
efekty zwiększania wielkości produkcji, polegające na tym, że koszt przeciętny w długim
okresie maleje, albo

Projekt: „SMART EDUCATION - Kształcenie wyższe w dobie innowacji cyfrowych” jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
 Ekonomia Str. | 16

• malejące korzyści skali (lub: niekorzyści skali),12 kiedy występują negatywne efekty zwięk-
szania wielkości produkcji, polegające na tym, że koszt przeciętny w długim okresie rośnie.

Niekiedy występuje jeszcze trzeci wariant:

• stałe korzyści skali, które polegają na tym, że koszt przeciętny w długim okresie jest
stały, a taka sytuacja występują, kiedy koszt całkowity produkcji i wielkość produkcji
rosną w tym samym tempie; na rys. 6 nie zaznaczono stałych korzyści skali, ale można je
sobie wyobrazić w ten sposób, że punkt A byłby „rozciągnięty” do postaci poziomego odcinka
krzywej KP.

6.3.3. Rosnące korzyści skali

Jak już wiadomo, rosnące korzyści skali oznaczają spadek długookresowego kosztu prze-
ciętnego w miarę wzrostu produkcji, co pokazano na rys. 6.

Rys. 6 Korzyści skali w długim okresie

KP
rosnące malejące
korzyści skali korzyści skali

KP
A

0 QA Q

Źródło: Opracowanie własne.

Występowanie rosnących korzyści skali oznacza, że koszt całkowity produkcji rośnie wol-
niej niż wielkość produkcji. Jakie są przyczyny tego zjawiska? Oto najważniejsze z nich:
a. niepodzielność dóbr kapitałowych (inwestycyjnych), co oznacza, że na początku prowa-
dzenia przedsiębiorstwa trzeba zrealizować odpowiednie nakłady kapitałowe, czyli
ponieść koszty, a są one szczególnie duże w przypadku produkcji kapitałochłonnej, np.
w górnictwie, hutnictwie, przemyśle samochodowym, maszynowym, chemicznym, itd.;
w miarę wzrostu produkcji poniesione na początku koszty rozkładają się na coraz większą
liczbę produktów, a to obniża koszt przeciętny;

12 Uwaga terminologiczna: niektórzy ekonomiści używają pary pojęć „rosnące korzyści skali” i „malejące ko-
rzyści skali”, natomiast inni raczej mówią o „korzyściach skali” i „niekorzyściach skali”.

Projekt: „SMART EDUCATION - Kształcenie wyższe w dobie innowacji cyfrowych” jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
 Ekonomia Str. | 17

b. specjalizacja pracy w rozwijającym się przedsiębiorstwie, co oznacza, że poszczególne etapy

produkcji – zaopatrzenie w surowce i materiały, samą produkcję, sprzedaż, marketing, itd.
– wykonują wyspecjalizowane zespoły pracowników, a to powoduje wzrost wydaj-
ności pracy i spadek przeciętnego kosztu wytworzenia produktów;
c. większa siła przetargowa rosnącego przedsiębiorstwa, która ma znaczenie w negocja-
cjach z dostawcami surowców i materiałów, nabywcami produktów, kredytującymi bankami,
itp., a to wszystko przekłada się na obniżenie kosztu przeciętnego produkcji.

6.3.4. Malejące korzyści skali

Po przekroczeniu pewnego poziomu produkcji (na wykresie jest to wielkość QA), określanego jako
optimum techniczne, malejące korzyści skali zaczynają przeważać nad rosnącymi korzyściami
skali. Jak już napisaliśmy, malejące korzyści skali oznaczają wzrost długookresowego
kosztu przeciętnego w miarę wzrostu produkcji, a występowanie malejących korzyści
skali oznacza, że koszt całkowity produkcji rośnie szybciej niż wielkość produkcji. Oto naj-
ważniejsze przyczyny tego zjawiska:
a. przyczyny menedżerskie, co oznacza, że w miarę wzrostu rozmiarów przedsiębiorstwa roz-
rasta się i komplikuje jego struktura organizacyjna, co powoduje trudności z przepływem
informacji między działami firmy i podejmowaniem decyzji przez menedżerów; innymi słowy
maleje elastyczność firmy na zmianę warunków rynkowych (jak to się kolokwialnie określa,
firma staje się „dinozaurem”), co przekłada się na wzrost kosztu przeciętnego produkcji;
b. przyczyny lokalizacyjne, co oznacza, że rynki zbytu, gdzie można ulokować sprzedaż, są
coraz dalej, pogarszają się warunki dostępu do surowca (np. w kopalniach, ale nie tylko tam),
i to prowadzi do długookresowego wzrostu kosztu przeciętnego.

Podsumowanie

Koszty produkcji to wydatki przedsiębiorstwa na zakup czynników produkcji, niezbędnych w procesie

wytwarzania dóbr i każde przedsiębiorstwo na pewno musi je ponieść. Istnieje kilka podziałów kosz-
tów, np. podział na koszty faktyczne i koszty alternatywne. W ramach innego podziału rozróżnia się
koszty prywatne, ponoszone przez producenta danego produktu, oraz koszty społeczne, tj. wydatki
w związku z wytwarzaniem tego produktu, które ponoszą tzw. podmioty trzecie. Kolejny podział to
podział na koszty rachunkowe, czyli zapisane w księgach rachunkowych i koszty ekonomiczne, obej-
mujące także dodatkowe elementy kosztów. W krótkim okresie stosuje się bardzo ważny podział na
koszty stałe, tzn. niezależne od wielkości produkcji, i koszty zmienne, które rosną wraz ze wzrostem
produkcji (lub maleją wraz z jej spadkiem). Ostatni podział polega na wyróżnieniu trzech rodzajów
kosztu: całkowitego, przeciętnego i marginalnego. Dwa ostatnie podziały można krzyżować, w efek-
cie czego w krótkookresowej analizie przedsiębiorstwa wykorzystuje się siedem rodzajów kosztów,

Projekt: „SMART EDUCATION - Kształcenie wyższe w dobie innowacji cyfrowych” jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
 Ekonomia Str. | 18

m.in. całkowity stały, całkowity zmienny, przeciętny stały, przeciętny zmienny i marginalny. Zależ-
ności między kosztami przeciętnymi a kosztem marginalnym stosowane są przy analizie rentowności
przedsiębiorstwa. W długim okresie, kiedy wszystkie koszty są zmienne, występuje zjawisko rosną-
cych (lub malejących) korzyści skali, czyli spadku (lub wzrostu) kosztu przeciętnego w miarę wzrostu
produkcji.

Projekt: „SMART EDUCATION - Kształcenie wyższe w dobie innowacji cyfrowych” jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego