HiDROLOJi

Prof. Dr. Mehmet~ik BAYAZIT

iTU in§aat Fakiiltesi

Hidrolik Anabilim Dah
F

BiRiNci BASKlNIN ONSOZU

insan yeryiiziindeki ya~ayl~ml siirdi.irmesi i<;in gerekli olan su ile ilgili bilgileri
yiizyJllar once toplamaya ba~laml~tlr. Fakat bu bilgilerin bir bilim haline gelmesi ve
miihendislik <;ah1,lmalannda kullamlmaya ba~lanmasl olduk<;a yenidir. Yer kiiresi
iizerinde suyun dagIll1,llm, hareketini ve ozelliklerini inceleyen Hidroloji bilimi insanm
<;evresi ile olan ili~kisi arttlk<;:a daha biiyiik on em kazanmaya ba1,llaml~tJr. Insanm
. <;:evresini diizenleyip kontrol altma alma <;abalannm bir par<;asl olan su kaynaklannm
geli1,ltirilmesi <;ah1,lmalarmda hidrolojik veriler onemli bir yer hltmaktadIr. Niifusun ve
endiistrinin hlzla biiyiimesi sonunda su kaynaklannm kullall1h~I arttlk<;a bu <;ah1,lmalar
yogunla1,lmakta, bu da hidrolojik <;ah~malara hIZ vermektedir.

. Bu nedenle son yIllarda ba1,lka bir<;ok alanlarda oldugu gibi in1,laat miihendisligi
egitiminde de hidroloji derslerinin verilmeye ba1,lladIgml goriiyoruz. i.r.O. in1,laat
Fakiiltesmde de 1970-1971 ders Yllmdan ba1,llayarak Hidroloji ayn bir ders olarak
okurnlmaktadIr. Bu dersi alan ogrenciler i<;in hazlrlanan Hidroloji ders notlan 1972
Yllmda teksirle <;ogaItIlml1,ltJ. Bu notiarm yeniden gozden ge<;irilmesi ve bazl
klSlmlarmm geli1,l~irilmesi ile .olu1,lan bu kitabm gerek ogrenciler gerekse pratikte
<;ab1,lan miihendisler i<;in yararh olacagml ummaktaYlz.

Hlzla geli1,lmekte olan bir bilim dah olan Hidroloji i<;in yeterli bir ders kitabl
hazlrlamanm gii<;liigiibu konuya egilmi~ olan nerkes tarafmdan bilinmektedir. Bir
yandan 6lyme, verileri i~leme, sistem analizi ve istatistik metotlannm hidrolojiye
uygulanmasmdaki son geli~meleri ogrenciye aktarmanm gerekliligi, ote yandan kitabm
hacmini ve yeryevesini bir ders kitabmm smlrlan iyinde hltmanm zorunlulugu en
uygun <;oziime varmaYl giiyle~tinnektedir. Tiirkye'de bu ama<;la yazllml~ bir kitap
bulunmadlgl gibi ba~b. dillerdeki kitaplar da, yazann kamsma gore, in~aat
miihendisligi egitiminde. kullanilabilecek ideal' bir ders kitabI niteligini
ta~lmamaktadlr.

Bu nedenle bu kitaplardan birini dilimize <;evinnek yerine eldeki malzemeyi

uygun ~ekilde siizgeyten geyirerek en onemli olanlanm seymeye ve bunlan kolayca
izlenebilecek ~ekilde anlatrnaya gayret edilmi~tir.

Bu kitabm hazlrlanmasmda esas kaynak olan Hidroloji ders notlannm yeniden

gozden ge<;irilmesi srrasmda ozeIlikle hidrograflar ve istatistik metotlar ile ilgili
boliirnler geni~letilmi~tir. Kitapta hidrolojik olaylara detenninistik ve probabilistik
ayllardan bakJ~ yollan arasmda bir denge kurmaya yah~Ilml~tJr. Bu ~ekilde ogrenci
ileride kar~lla~acagI bir hidroloji problemine hangi yonlerden egilebilecegi ve bu farkh
bakI1,l a<;Ilannm fayda ve sakIncalan hakkInda bir fikir edinebilecektir.

M.BAYAZIT
istanbul, Ekim 1974

J
 GENiSLETiLMiS BASKININ ONSOZU

Hidroloji kitablllin ilk baskIsmm yapI1dlgl 1974 Yllmdan bu yana ge<;en siirede
edinilen deneyimler kitablll yeni baskIslllda bazl diizenlemeler ve geni$letmeler
yapI1masllll zorunlu kdml$tIr.

Yeni basklda hidrolojik olaylann incelenmesinde sistemyakla$lmma daha

biiyiik bir aglrhk vermeye <;ah~llml$tIr. Bu son yIllarda sistem analizi yontemlerinin
,hidrolojide kulIall1$mdaki artl~l yansltmaktadlf. Aynca kitabm bazl boli.imleri gozden
ge<;irilerek yeni geli$meleri goz oniine alacak ~ekilde gerekli diizeltme ve eklemeler
~~~ -

Kitabm geni$letilmi$ baskIsmdaki en onemli yenilik her b6li.imiin sonuna

boliimde i~leneh konularla ilgiJi <;ozi.ilmii~ ornek problemlerin eklenmi$ olmaSldlf. Bu
orneklerin kitapta anlatIlan yontemlerin uygulall1$ma aC;:lkhk . getirecegi~e
inamlmaktadlf.

M.BAYAZIT
istanbul, KaSlm 1995

YENi BASKININ ONSOZU

Kitablll yeni baskIsl Birsen YaYlllevi tarafmdan yapIlml$tIr. Kitabl bilgisayarda

yazan Sevgi Ogi.in'e, baskIya hazlrlayan Erhan Atalar'a, Birsen YaYlllevi'nde Bahadlr
AIgm'a ve yaymevi <;ab$anlanna te~ekkiir ederim.

. M.BAYAZIT
istanbul, Ekim 2003

L
 v

i<;::iNDEKiLER

1. GiRi$
1.1. Hidrolojinin Tamm1
1.2. Hidrolojinin.in~aat Miihendisligindeki Yeri ve Onemi 1
1.3. Hidrolojinin Meiotlan 2
1.4. Hidrolojik <;evrim 3
1.5. Hidrolojinin TemeI Denklemleri 7
1.5.1.Kiitlenin Korunumu 7
1.5.2.Enerjinin Korunumu 8
1.6. Yerkiiresinin Su Dengesi 8
1.7. Yerkiiresinin IS1 Dengesi 9
Ornek Problemler 11

2. YAGI$ 13
2.1. Y agl~m Meydana Gelmesi 13
2.1.1.Yagl~ i9in Gerekli $artlar 13
2.1.2. Yapay Yagmur 15
2.2. Yagl~m Ol9iilmesi 16
2.2.l.Yagmurun Ol9iilmesi 16
2.2.2. Kann 019iilmesi 18
2.2.3.0I Yiim Hatalan 19
2.2.4.Yagl~01gekleri Agl 20
2.3. Yagl~ KaYJtlannrn Analizi 21
2.3:l.Toplam Yagl~ Egrisi ve Hiyetograf 21
2.3.2.KaYJtlann Homojen Hale Getirilniesi 23
2.3.3.Eksik Verilerin Tamamlanmasl 23
2.3.4.KaYltlann Uzatllmasl . 24
2.3.5.B6Igesel Ortalama Yagl~ Yiiksekliginin Bulunmasl 24
2.3.6.Yagl~rn Yerel DagIinnI 26
2.3.7.Yag1~ Yiiksekligi-Alan-Siire Analizi 28
2.3.8.01abilir Maksimum Yag1~ 29
2.3.9.Yagl~lllZaman i9inde Dagliul11 31
Ornek Problemler 31

3. BUHARLA$MA 36
3.1. Buharla~manrn Mekanizmasl 36
3.2. Su Yiizeyinden Buharla~ma 37
3.3. Zemin ve Kar Yiizeyinden Buharla~ma 41
3.4. Terleme ve Tutma 41

.. ,J
vi

3.5. Evapotranspirasyon KaYlplan 42

3.5.l.Potansiyel ve Gen;ek Evapotranspirasyon 42
3.5.2.Potansiyel Evapotranspirasyomm Hesabl 43
3.5.3.Gergek Evapotranspirasyonun Hesabl 45
3.5.4.Giinliik Evapotranspirasyonun Hesabl 47
Ornek Problemler 50

4. SIZlVIA 52
4.1. Slzma Kapasitesi 52
4.2. Slzma HlZI 56
4.3.Slzma indisleri 57
Ornek Problemler 59

5. YERAL TI SUYU 61
5.1. Yeraltmdaki Suyun Bolgeleri 61
. 5.2. Doymaml~ Bolge 63
5.3. Doymu~ Bolge 65
5.4: YeraltI Suyunun Beslenmesi ve KaYlplar 67
5.5. Yeraltl Suyu Aklmi 69
5.6. Doymaml~ Bolgede AkIm 73
5.7. Yeraltl Suyunun Kuyularla Cekilmesi 75
5.7.l.Yeraltl Suyunun Giivenli Verisi 75
5.7.2.Kuyulann Hidrolik Hesabl 76
5.8. Hidrolik iletkenligin 019iilmesi 79
Ornek Problemler 84

6. AKIM OL<;fIMLERi VE VERiLERiN ANALizi 89

6.1. Seviye ve Su Yiizii Egimi 019iimleri 90
6.2. HIZ 019iim1eri 92
6.3. Kesit 019iiInleri 95
6.4. Debi Ol9iimleri 96
6.5. Anahtar Egrisi 97
6.6. AkI~ KaYltlannm Analizi 100
6.6.1.Hidrometri istasyonlan Agl 100
6.6.2.Giinliik Debilerin Hesabl 102
6.6.3.Debi Gidi~ Cizgisi 102
6.6.4.019iim Yapllmayan Kesitlerdeki AkIInlann Tahmini 102
6.6.5.Debi Siireklilik Cizgisi 103
6.6.6.Toplam Debi Cizgisi 104
Ornek Problemler . 106
 vii

7. YUZEYSEL AKI~ 109

7.1. Akarsu Havzalanmn bzellikleri 109
7.2. AkJ~m KlSlmlara Aynlmasl 112
7.3. Akl~- Y agl~ Bagmtllan 115
7.4. Rasyonel Metot 118
7.5. SCS Y6ntemi 120
7.6. Kar Erimesinden Meydana Gelen Akl~ 121
7.7. Tiirkiye'de AkJ~lann Yerel DagIllml 123
Ornek Problemler 124

8. HiDROGRAF ANALizi 127

8.1. Hidrografm Elemanlan 127
8.2. Do]ayslz AkI~la Taban Akl~mm Aynlmasl 131
8.3. Akarsu Havzasmm Sistem Olarak incelenmesi 132
8.4. Parametrik Havza Modelleri 133
8.5. Birim HidrografTeorisi 136
8.5.l.Birim Hidrografm Tamml 136
8.5.2.Birim Hidrografm Elde Edilmesi 138
8.5.3.Birim Hidrografile Yagl~tan AkI~a Ge<;:ilmesi 142
8.5.4.Sentetik Birim Hidrograflar 143
8.5.5.Enstantane Birim Hidrograf 144
8.5.6.Birim Hidrografm Kullamlmasl 146
8.6. Hidrograful Akarsu Boyunca btelenmesi 146
8.7. Hidrografm Haznede btelenmesi 151
Ornek Problemler 152

9. OLASILIK TEORisi VE iSTATiSTiGiN HIDROLOJiDE

UYGULAMALARI 166
. 9.1. Tammlar 167
9:2~ 01aslbk 168
9.3. Frekans DagIllml 170
9.4. OlasIlIk DagIllIDl 172
9.5. Daglhmlann Parametreleri 173
9.6. OlasIlIk DagI11m Fonksiyonlan 177
9.7. Ta~km Frekans Analizi 183
9.8. Korelasyon ve Regresyon Analizi 186
9.9. Hidrolojik Siire<;:ler 191
Ornek Problemler 195

KAYNAKLAR 208

DiziN 210
F

1. HOLUM

GiRit}

1.1. HIDROLOJiNiN TANIMI.

Su yeryiiziinde canhlann ya~amasl i<;in gerekli oldtigu ve olabilecek zararlan

onlernek i<;in suyu kontrol altma almak gerektiginden insanlar tarihin ba~langlcmdan
beri su ile ilgilenrni~ler, suyun ozelliklerini tam maya, h_areketini yoneten yasalan
belirlerneye, yaratabilecegi tehlikeleri onlemeye ve sudan en iyi ~ekilde yararlanrnaya
<;ah~rnl~lardlr. Suyun' hareketini inceleyen bilime hidromekallik, bu bilimin teknikteki
uygularnasllla hidrolik dendigini biliyoruz. Hidroloji ise suyun yerkiiresindeki
dagIllrnllll ve ozelliklerini inceler. Hidrolojinin en geni~ bir ~ekilde tammll1l ~u ~ekilde
yapabiliriz: "Hidroloji, yer kiiresinde (yani yeryiiziinde, yer altmda ve atmosferde)
suyun <;evrirnini, dagIllrnllll, fiziksel ve kirnyasal ozelliklerini, <;evreyle ve canhlarla
kar~lhkh ili~ki1erini inceleyen ternel ye uygulamah bir bilimdir."(A.B.D. Bilim ve
Teknoloji Federal Konseyi Bilimsel Hidroloji Komisyonu tarafmdan 1962 Yllmda
onerilen tamm).

Bu tarunuyla hidroloji diger bir<;ok bilimlerin alanlanna da girmektedir.

Disiplinler arasl bir niteligi olan Hidroloji bilimi Matematik, Fizik ve Kimya gibi
bilimlerle yakm bir ili~ki i<;indedir. Hidrolojiyle diger bilimler arasmdaki smlrlan
kesin olarak <;izmek <;ok gii<;tiir. Ancak atmosferdeki su ile daha <;ok meteorolo.jinin,
denizlerdeki su ile o~inografinin, yerin derinliklerindeki su ile de jeoloji ve zernin
fiziginin ugra~tIklan soylenebilir. Bu' kitapta hidroloji . daha <;ok in~aat
rniihendisligindeki uygularnalarl a<;lsllldan ele almacaktIr.

1.2. HIDROLOJiNiN iN~AAT MUHENDiSLiGiNDEKi YERi VE

ONEMi
Bugiin suyun kontrolii ve kullamlmasl ile ilgili olarak yapIlan rniihendislik
<;ah~rnalansu kaynaklarmm geli$tirilmesi adl altmda toplanmaktadlr. Bu <;ah~rnalann
ama<;lan ~u ~ekilde sll11flandmlabilir:

1. Suyun kullamlmasl amac.lyla yapIlan <;ah~malar: su getirme, sulama,

hidroelektrik, akarsularda ula~lm gibi.
2. Su miktarllllll kontrolii amaclyla yapllan <;ah~malar: ta~kllllarlll onlenmesi,
kurutma tesisleri, kanalizasyon tesisleri gibi.
3. Su kalitesinin kontrolii amaclyla yapIlan <;ab~malar: suyun kirlenmesinin
onlenmesi.

Biitiin bu amaylarla yapIlacak .tesislerin planlama, proje, in~aat ve i~letme

safhalannda suyun rniktarl ve ozellikleri ile ilgili bazl sonmlann kar~IlIklannm
bilinmesi istenir. Bu sorular hidrolojik biiyiikliiklerin ortalama degerleri ile olabilecegi
gibi ekstrem (en biiyiik ya da en kiiyiik) degerleriyle de ilgili olabilir. Omegin

d
2

ta~kmlardan konmma amaclyla yapdacak bir barajm hesabmda, goz onune alman (100
Yll gibi) belli bir sure ic;inde gori.iIebiIecek en biiyiik ta!?kmm tahrilini gerekir. Ote
yandan bir hidroelektrik tesisinin giivenilir guciiniin belirlenmesi ic;in de akarsuda
Yllda (180 giin gibi) belli bir slire mevcut olan debi tahmin edilmelidir. Bir ~ehrin su
ihtiyacml kar~Ilamak ic;in in~a edilecek bir baraj l1aznesinin kapasitesini belirlerken
akarsuyun kurak donemlerde getirecegi su miktanm goz oniine almak gerekir. Bu gibi
omeklerin saYIsI c;ogaltIlabilir. Su kaynaklannm geli~tirilmesi ile ilgili muhendislik
.c;ah!?malannm hemen hepsinde kar!?lmlZa C;lkan bll gibi somlan hidroloji bilimi
cevaplandmr. Bu cevaplann yeterli bir dogmlllkla bilinmesi biiyiik onem ta~lr. Zira
ekonomik nedenlerle hidrolojik hesaplarda diger miihendislik hesapIarmda oldugu
kadar buyiik guven katsayIlan kulIamlmasma izin verilmez. Tahmin edilenden buyiik
bir ta!?kmm gelmesi buyj.ik zararlara yol ac;abiIir, ote yandan hidroelektrik tesisinde
mevcut debi ic;in fazia biiyiik bir tahmin yaplimasl beklenen giiciin eide edilememesine
yol ac;ar. Boylece bazl hallerde tehIikeli, bazl hallerde de ekonomik yon'den sakmc:)
sonuc;lar ortaya C;lkabiIir.

Di.inya niifusunun ve ki!?i ba!?ma su tiiketiminin hlzla artl~1 sonunda ta~l(h - •

onemin daha iyi anla!?Ilmaslyla son Ylllarda hidroloji ile ilgili c;ah~ma ve ara!?hnnalar
yogunla!?ml~tlr. Bunun bir ornegi 1965-1974 yIllan arasll1m UNESCO tarafmdan
Uiuslararasl Hidroloji On Ylh ilan c:dilmesiyle ba~layan ve 1975 yIlmdan soma
Uluslararasl Hidroloji Programl adl altmda suren c;ah!?malardlr. Ancak hidrolojik
olaylarda i!?e kan!?an etkenlerin saYlsmm pek c;ok olu!?uincelemeyi guc;le!?tinnektedir.
Bilimsel hidroloji ¢ah!?malanna ancak 1930'larda ba~landlgl gori.ilmektedir. Bu
nedenlerle hidroloji heni.iz diger birc;ok mi.ihendislik biliminin di.izeyine ula!?ama1ll1!?tlr.

1.3. HIDROLOJiNiN METOTLARl

Hidrolojik c;ah!?malar genellikle ~u SlraYI izler:

l.OIc;meler: Butiin hidrolojik c;ah!?malarda ilk adlm gerekli dogal verilerin

toplanmasl iC;in olc;meler yapllmasldrr (yagl~, buharla~ma, akIm olc;urnleri gibi).
Hidrolojik olaylan laboratuvarda benze~tirmek bugun ic;in mumki.in olmadlgmdan
olc;melerin 'dogmdan dogruya dogada yapdmasl gerekmektedir. Bunun ic;in yeter
sIkllkta bir olc;me agJnm kumlmasl, bu agdaki istasyonlann yeterli presizyonu olan
arac;larla donatIlmasl ve bu olc;eklerin itinah bir ~ekilde okunmasl gerekir. Hidrolojik
veriler gerek zamanla gerekse yerden yere c;ok degi~tikleri ic;in olc;melerin slk
noktalarda ve surekli olarak yapIlmasl gereklidir. Son ylllarda hidrolojik 61c;melerde
presizyonu artlran arac;lar kullamlmaktadlr, bu arada nukleer tekniklerin ve uzaktan
algIlamanm kullamlmasl gittikc;e yaygmla~maktadlr.

2.Verilerin i!?lenmesi: Olc;meler sonunda elde edilen bilgiler c;ok saYlda ve

dagmlktrr. Bu verilerin insan eliyle kaydedilmesi yerine veri tabanlan halinde
elektronik olarak saklanmasl uygundur. Bu kaYltlan en iyi ~ekilde yararlamlabilecek )
hale getirmek gerekir. Bu i~ ic;in giinumi.izde ileri bilgi i~lem metotlan kullamlmakta,
i~lernler bilgisayarhirla yapllmaktadlr.
 3

3.Matematik modeller kumlmasl: Biitiin hidrolojik verileri olgerek elde etmek

ekonomik olmayacagl gibi bir90k hallerde miimh.iin de olmadlgmdan o19iim1erin
bulunm~dlgl yada yetersiz oldugu hallerde hidrolojik olaylan yoneten kanunlann
belirlenmesi i9in bu olaylann miltematik modellerinin kumlmasl ve bunlann
dogmlugunun o19me sonu91anyla kar~lla~tlfllarak kontrol edilmesi gerekir.· Fizik
kanunlarl esas almarak kumlan bu modeller dogadaki hidrolojik sistemlerin
soyutlanml~ benzerleri olarak dii~iiniilebilir. Bu modellerin kumlmasmda sistem
analizi metotlan onem kazanmaktadlr. Hidrolojik modeller insanlann dogada
yapacaklan degi~ikliklerin sonunda hidrolojik biiyiikliiklerde olu~acak degi~melerin
tahmininde de kullamhr.

4.0laslhk teorisi ve istatistik metotlannm kullamlmasl: Hidrolojik olaylar

degerleri zaman i9inde degi~en 90k saYlda degi~kenin etkisi altmda meydana geldikleri
i9in onceden kesinlikle belirlenemeyen bir nitelik ta~lrlar. Ornegin elde bulunan 30
yIlhk 619me sonu91anm kullanarak bir akarsuda gelecek 100 yIl i9inde gOriilecek en
biiyiik ta~klJ11 kesin olarak belirlemek miimkiin degildir. Bu bakJmdan olaslhk teorisi
ve istatistigin hidrolojide kullal11lmaslbiiyiik onem ta~lr. Ancak bu bilimler yardlmlyla
100 yIlhk ta~km debisi i9in tahminler yapmak miimkiin olabilir. Bu bilimlerin
hidrolojideki onemleri son Ylllarda daha iyi anla~lhm~ Ve hidroloji ogretiminde bu gibi
metotlara biiyiik bir yer verilmeye ba~lanml~tIr. Ancak unutulmamasl gereken bir
nokta bu metotlan gozii kapah olarak uygulamamak, daima once hidrolojik·olaym
fiziksel yonlerini incelemek zomnlulugudur.

Hidrolojik olaylann incelenmesinde degi~kenlerin 90k1ugu ve aralanndaki

ili~kilerin karma~lkhgl yiiziinden teorik bir analiz 90gu zaman miimkiin olmadlgmdan
yakla~Ik yontemler kullanmak gerekir. Bu nedenlerle bir90k problemlerin 90ziimii i9in
birden fazla yontem kullamlabilecegi goriiliir. Bunlann arasmda uygtm bir se9im
yapmak bilgi ve deneyimi gerektirir. Kullamlacak yontem incelenen olaym zaman
olgegiyle de ili~kilidir.

1.4. IDDROLOJiK <;EVRiM

/
Su dogada ge~itli yerlerde ve ge~itli hallerde (SlVI, katl, gaz) bulunmakta ve yer
kiiresinin ge~itli klSlmlan arasmda durmadan doniip durmaktadlr. Suyun dogada doniip'
dUfdugu yollann mmline birden hidrolojik revrinz denir. Hidrolojik gevrimi gozcjen
ge9inneye herhangi bir noktasmdan ba~layabiliriz. Atmosferden ba~layacak ollirsak,
$ekil 1.1' de goriildiigii gibi, atmosferde buhar halinde bulunan. su yogunla~arak yagl~
~eklinde yeryiiziine dii~er. Karalar iizerine dii~en suyun biiyiik bir kJsml (%60-75
kadan) zeminden ve su yiizeylerinden buharla~11la ve bitkilerden terleme yoluyla
denizlere eri~meden atmosfere geri doner, bir' klSlm bitkiler tarafmdan aJlkonur
(tutma), bir kIsml zeminden' siiziilerek yeraltma geger (slzma). Geriye kalan su ise
yergekirni etkisiyle hareket ederek akarsulara ve onlar yoluyla denize ula~rr(yiizeysel
akz~). Yeraltma Slzan su ise yeraltf akz~l yoluyla sonunda yeryiiziine 9lkarak yiizeysel
akI~a katIlrr. Denizlere ula~an su da buharla~arak atmosfere geri doner. Goriildiigu gibi
su kati, SIVl ve gaz hallerinde dogal11n ge~itli kIslmlan arasmda ve ge~itli yollar
izleyerek doniip durmaktadrr. Bu gevrim i9in gerekli enerji giine~ten ve yergekiminden

J
4

sagiamr. Yerkiiresinin iklim sistemi ile yakmdan ili~kili olan hidrolojik gevrim giinlillc
ve yIlhk periyotlan olan bIT siire9tir.

' "Buharlof,ma

Tutm$
.r---~:::... YGzeysel
~I:;

Sizma" ~"
rkolasvon Zemll'l" __ __
--.",--V""'"V'~~ - - - - -. ...........- Den.'z:.
. .............
.... Yerc.lb a~1 '--
Ge«;irimsiz z~min

~eki11.1. Hidrolojik gevrimin b~hca elemanlan.

Hidrolojik gevrimin miihendislik hidrolojisi baknnmdan daha anlamh ve daha

aynnhh bir diyagrarru ~eki1 L2'de goriilmektedir. Bu diyagramda hidrolojik gevrim
dogadaki ge~it1i biriktirme sistemleri arasmdaki ili~ki1er ~eklinde gosterilmi~tir.
Atmosfer biriktirme sisteminden yiizeyseZ biriktirme sistemine dii~en ya~~m bir kIsnn
SlZffia yoluyla zemin nemibiriktirme sistemine, ora,chin da perkoZasyon yoIuyia yeraZtz
biril.:tirme sistemine ge9mektedir. Her ii9 sistemin de buharIa~ma ve terJeme yoIuyla
ahnosfer ile ili~ki1eri bulundugu gibi yiizeysel biriktirme sistemi yiizeysel ala.~, zemin
nemi biriktirme sistemi yiizeyalh a1a~1 ve yeraIh biriktirme sistemi de yeralh ab~l
~eklinde sulannm bir bSmml akarsu biriktirme sistemine gondermektedir. Bi.mlara
akarsu biriktirme sistemine d~en ya~~ eklenip buharhi~ma kaYlpian "9lkhktan sonra
geriye kalan su akarsularda ab~ ~eklinde denizlere veya gollere ula~makta, oradan
buharla~ma ile ahnosfere geri donmektedir. Hidrolojik gevrim srrasmda su aym
zamanda yeryiizeyinden soktiigii kah taneleri akarsular yoluyla gol ve denizlere
ta~lyarak yerkabugunun bi9im degi~tirmesine neden olur.

~eki1 1.2'deki diyagramda kullamlan sistem kavrarru hidrolojik 9ah~malarda

onem ~rr. Sistem, diizenli bir ~ekiide birbirieriyle ili~kili olan ve gevresinden belli bir
smrria aynlan bile~en1er ta1ann olarak tanrrnlamr (~eki1 1.3). Sistemi gevresinden
aylran smrrm 9izilmesi incelenen problemin ozelliklerine baghdrr." Hidrolojik
9ah~malarda goz oniine alman sistem bir akarsu havzasmm bir boliimii olabilecegi gibi
bir havzanm tiimii de olabilir, birka9 havza bir arada bir sistem olarak da d~iiniilebilir.
Bir sistemin gevresiyIe olan ili~kilerigirdi ve r;zktz vektorleriyIe belirienir.
 5

Buharla§ma ve Terleme
L ATMOSFER BlRiKTiRME SiS1'EMi i
tYag H l
YVZEYSEL
"~iRiKTiRME ~
81ST E~lI AkJ q
y,,,, Buharla&ma Yag!!l Buharlal,lma

+ 81zma
. . YUze"altl DE1"iZ VE GOLLER
Z~!Y!lN NEMI Akl-:S! AKARSl' Akarsu Ak!&l
I- BIRIKTlRME BmiKTiR}\IE BiHiKTlRME
SiS1'El\U S181'EM1 Sts1'EMi
. +perkOl~
.v~RA!-- TI Yeraltl Ak!§l
~BIHIK1'm:\rE
SiST EM!

$ekil 1.2. Miihendislik hidrolojisi aylSlndan hidrolojik yevrim.

Bir biriktirme sisteminin girdileri (x) sisteme yevresinden giren sular, <;lktIlarl
()') ise sistemden yevreye ylkan sulardlr. Sistemin herllangi bir andaki durumunu
sistemde 0 and a depolanml~ olan S su miktan belirier. Sistem, 0 andaki durumuna gore
girdileri <;lktIlara d6nii~ti.iriir:

y{t) = f(x{t )) (Ll)

. /'" --- '\

I \
GjRPi ~ I SiSTEM I CIKTI to>-
x{t} \ f (y(t)
'\ I
, _ ....: ..... ;P

CEVRE
$ekil1.3. Sistem kavraml.

Yer kiiresinde insamn varhgl hidrolojik <;evrimi etkilemektedir. $ekil 1.4 insan
tarafll1dan degi~tiri1mi~ ~ekIiyIe bidrolojik yevrimi gosterir. Bu diyagram bidrolojinin
miihendislikteki 6nemini de ortaya koymaktadlr. Miibendislik bidrolojisinde yiizeysel
akI~ml aym <;Ikl~ noktasma gonderen boIge olarak tammianan Sli toplama (drenaj)
havzaszm esas unite olarak ele almak uygun olur. insanm bidrolojik <;evrim tizerindeKi
etkisi yagl~ safhasmda yapay yagl~ ~eklinde gariiIur. Diyagramda bir bavzaya dii~en
yagl~m bir kIsmmm bubarIa~ma ve terleme ile atmosfere geri dandiigu, bir kIsmmm
zemine slzarak yeraltl ta~lma ve biriktirme sistemine katIldlgi, bir kIsmmm da
yiizeysel ta~lIDa ve biriktirme sisteminde yiizeysel akI~ baline ge<;tigi gariiImektedir.
fusan dogal bitki ortiistinu degi~tirerek tutma, terleme ve slzma kaYlpIanrn
etkileyebilir. Bunun sonunda yiizeysel a1a~ degi~ir. Ornegin ormanlarm kesilmesi
sonunda yiizeysel akI~ bacminin ve ta~kmlarm biiyiidiigu goriilmii~ti.ir. $ehirle~me de
SlZma kaYIplanm azaltacagmdan yiizeysel a1a~ iizerinde etkili olur, yeraltl biriktirme

d
 -----------------~--~-- ~~---~----~

sistemini de etkiler. Biryandan da kirli atIklann akarsulara doktilmesiyle insan dogada

sulann kirlenmesine, boylece su kaliteslnin dli~mesine sebep olmaktadlr.
$ehirle~menin ve endlistrinin ilerlemesiyle daha da on em kazanan bu sorun insanm
hidrolojik <;evrim lizerine etkisinin olumsuz bir yonlinli yansltmaktadlr. insanlar
tarafmdan meydana getirilen bliylik biriktirme hazneleri akarsulardaki aki~ rejimini
degi~tirirler, bu hazneler aym zamanda onemli mik1:arda btiharla~maya yol a<;tlgl i<;in
haznelerden buharla~ma diyagramda aynca gosterilmi~tir.

insan kendisi i<;in gerekli olan suyu akarsular ve haznelerden su alarak ylizeysel
sistemden ve yer<;ekimi ya da pompajla yeraltl sisteminden elde edebilir. Bir havzada
mevcut top lam su miktarl hidrolojik <;ah~malarla belirlenir ($ekil 1.4'lin list ktsml). Bu
miktan ihtiya<;Ia kar~lla~tIrarak suyun en- ekonomik ~ekilde kullamlmasml sagJamak
(optimizasyon) ise su kaynaklanm geli~tirme <;ah~malarmm konusudur.

i
Buhar1a~ma
ve Terleme
II
'I

• iI Hazne lerden
II
Ii
buharla§ma

II
II Yiizeysel Akl~
Ii

Akarsulardan YC Yer~ekimi v
Haznelerdcn su alma Pompajla su Alma Su
Su FazlaSl
Tazl I

Havzalar AraSl

iletim

. fil' KAY!'AKl.:\/"!P.\P.\ GELi~TIHiuH::;i C'ALI~~I!\ L\R I

$ekil 1.4. Bir akarsu havzaSI iyin insan tarafmdan degi~tirilmi~ ~ekliyle hidrolojik
yevrim.
 7

1.5. HiDROLOJiNiN TEMEL DENKLEMLERi

Biitlin fiziksel olaylar is;in yuriirIiikte olan "kiitlenin korunumu" ve "enerjinin

korunumu" ilkeleri hidrolojik s;evrimin herhangi bir pars;asma da uygulanabilir..

1.5.1. KiitIenin Korunumu:

Kiitlenin korunumu ilkesi hidrolojik s;evrimin herhangi bir pars;asmda suyun ne

yok oldugunu, ne de yoktan var oldugunu gosteren siireklilik denklinnine gotliriir (su
dengesi, su biitgesi):

x- y=dSldt (1.2)

Bu denklemde x goz oniine alman hidrolojik sisteme birim zamanda giren su miktan, y
birim zamanda sistemden S;lkan su miktan, S ise-sistemde birikmi~ su miktandIr. Bu
denklem herhangi sonlu bir t!.t zaman arahgmdaki degerJer (X, y,L1S) goz online
almarak da yazJlabilir:

X-Y=L!S' (1.3)

(1.3) denklemi belli bir zaman arahgmda sisteme giren X su miktan ile S;Ikan Y su
. miktanmn farkmm birikmi~ su miktarmdaki b.S degi~imine e~it oldugunu gosterir.

X3~
I -- 65
65 5
. .
I
L ____
3 -- _ _~-1
. Y3

~ekiI1.5. Siireklilik denkleminin hidrolojik s;evriminin bir pars;asma uygulanmasl.

Bu denklemin uygulanmasma bir omek olarak ~ekil 1.5'deki yer kliresi

pars;asml ele alahm. Bu sisteme giren sumiktan XI (yagI~), X2 (yiizeysel akJ~) ve X3
(yeraltl akt~I) bile~enlerinden meydana gelir. Sistemden S;lkan su YI (bUharla~ma ve
 8

terleme), Y2 (yUzeysel akl§) ve Y3 (yeraltl akl~l) bile~enlerinin toplamldlr. !::hl birikmesi

ise !::hll (tutma), !::hl2 (ylizeysel biriktirme), !:hl3 (yeraltI biriktirme), !:hl4 (kar ortilsli),
!:hl5 (zemin nemi) bile§enlerinin toplatmdlr. !::hl'nin bile~enlerinden !::hl] ve !J.S2 s:ok
hlzh degi~tigi halde diger bile~enlerin zaman is:inde degi~imi daha yava~tlr. Bu
nedenle .Dot'nin klis:lik degerlerinde (saat, glin) sadece !J.S 1 ve !::hl2 'yi, bilylik
degerJerinde (ay, YIl) ise !::hl3, !:hl4 ve !::hls'i goz online almak yeter\i olabilir. Herhangi
bir .Dot zamanarllltginda X> Y ise (yani giren su S:lkan sudan fazla ise) !::hl artl i~aretli
olur, yani sistemde birikmi~ olan su miktarl artar. Bunun tersine X<Y ise !J.S eksi
i~aretli olur, birikmi~ su miktan azahr.

1.5.2. Enerjinin Korunumu:

Kiltlenin korunumu ilkesinden elde edilen silreklilik denklemi blitiin hidrolojik

olaylara uyg.ulanabilir. Fizigin diger temel ilkesi olan enerjinin korunumu ise lSI ile
ilgili hidrolojik olaylann (buharJa~ma, kann erimesi gibi) incelenmesinde kullamhr.
(1.3) denklemine benzer ~ekilde enerjinin korunumu denklemi:

(1.4)

~ekline yaztlabilir. Burada Hx ve Hy herhangi bir .Dot zaman arahgmda sisteme giren ve
S:lkan lSI, .D.H ise .Dot silresinde sistemin lSlsmdaki degi~imdir.

Hidrolojik sistemler hakkmdaki bilgilerimiz~n yetersiz olu~u, sistemlerin

genellikle heter6jen ve zaman is:inde degi~ken yaplda olmalarl yilzilnden temel
deriklemlerin hidroloji problemlerine uygulanmasmda bir s:ok gils:lilklerle kar~lla~lhr.
Denklemlerdeki bilyilklilklerin yetedi bir dogrulukta ols:lilmesi genellikle s:ok zor olur.
, Bu nedenle ozellikle M'nin klis:lik degerlerinde bu denklemleri kullanarak glivenilir
sonus:lar elde etmek milmkiln olmaz. '

1.6. YERKUREsiNiN SU DENGESi

, Doga su miktan bakImmdan dinamik denge halindedir. Bu tiikenmez bir dogal

kaynak olup yerkilresindek:i toplam s~ miktan zamanla degi~mez. Uzun bir silre goz
online ahndlgmda hidrolojik s:evrimin herhangi bir pars:asma giren ve S:lkan su
'II I: miktarlan birbirine e~ittir. Ornegin yeryilzilnde bir ytlda dli~en yagl~, 0 yd' is:inde i I.
buharla~arak havaya geri donen su miktanna e~ittir. Bu miktar ortalama olarak Yllda ' ,
III 100 cm kadardlr (Tilrkiye'de ise yIlhk yagl~ ortalamasl 64 cm'dir). Karalar lizerinde i
j d ydhk yagl~ 75 cm, buharla~ma 48 cm, denizler ilzerinde ise yagl~ 107 cm, buharla~ma '
Illf 118'cm'dir. Ancak klsa bir zaman arahgma baklhrsa s:evrimdeki su miktannda bilyilk
i'lll degi~meler oldugu gorlillir, ornegin bir yagl~ ols:eginde kaydedilen yagl~ miktarlan
Illi glinden gline bilyilk farklar gosterir. Nitelikleri ve nicelikleri iyi belirlenemeyen s:ok
iii' saXlda etkenin meydana getirdigi bu dlizensizlikler hidrolojik olaylarm incelenmesini
i: gils:le~tirir.
II:
Ii:

!I

ji
il
~
 9

Herhangi bir anda suyun yerkliresinin ge~itli klSlmlan araslllda daglhmnia

bakarsak 90k bliytik bir kIsmllllll (%97.4) denizlerde (hidrosfer) bulundugunu gortirliz
(Tablo 1.1). Karalarda (Jitosfer) ve havada (atmosfer) bulunan 36- milyon km 3 tath
suyun kendi i9inde dagIllmI ise ~oyledir: %77.2 kutup buzlarlllda, %12.3 derinyeraltl
suyu halinde, %IO'a yaklll bir kIsmI ytizeye yaklll yeraltl suyu halinde, %0.35
goJlerde, %0..1 7 zemin nemi halinde, %0.04 atmosferde, %0.003 akarsularda (Tablo
1.2). Gortildligli gibi herhangi bir and a akarsularda ve atmosferde bulunan su ylizdeleri
gayet azdlr. Ancak, gerek atmosferden gerekse akarsulardan 90k miktarda su gelip
geg er (akarsularlll her Yll denize ta~Idlklarl suyun hacmi 40000 km 3 kadardlr). Bunu
sonunda yeryiiztinde YIlda ortalama 100 em yagl~ dii~er ve karalara dli~en yagl~lll li9te
-bir kadarl akarsular yoluyla ytizeysel akl~ halinde denizlere iletilir. Tlirkiye'ye Yllda
yagl~ halinde dii~en ortalama 51Ox109m3 suyun %37'si (186xI0 9m 3) akarsularda akl~
haline geger. Ttirkiye'nin kullallIlabilir su potansiyeli yIlda 95xI0 9m 3 'dlir, yeraltJ suyu
potansiyelinin ise yIlda 12.3x 109m3 oldugu tahmin edilmektedir.

TABLO 1.1. YERKURESiNiN SU KAYNAKLARl (1)

%
Denizler 1348 97.39
Buzullar 27.82 LOI
YeraltI suyu 8.062 0.58
Goller, akarsular 0.225 0.02
Atmosfer 0.013 0:001
11
Toplam 1384.12 100
:1

TABLO 1.2. YERKURESlNDE TATLI SUYUN DAGILIMI (1)

I

%
Buzullar 77.23
Ytizeye yaklll yeraltl suyu 9.86
DerinyeraltI suyu 12.35
Ll
z, Zemin nemi 0.17
- Goller 0.35
u
Ak3.rsular 0.003
e
Canhlar 0.003
a
Atmosfer 0.04
:e
(l)Baumgartner, A., Reichel, E., Die Weltwasserbilanz, Oldenbourg, 1975.
la
k
n-
,k 1.7. YERKURESiNiN iSI DENGESi
li
YerkUresindeki ISlenerjisi gline~ l~llllarmdan saglanrr. Atmosferin list SllllTIna
gline~ten gelen lsmlll ortalama degeri yakla~Ik olarak sabit olup gline~ l~llllarllla dik bir
dlizlemde yakla~Ik olarak dakikada 2 kaVcm2 dir, bu kIsa dalga boylu (0.2-4 mikron)
l~llllar halindedir. YerkUresinin gtine~ gevresinde donli~li slrasmda belli bir enlemde
atmosferin list SIlllflna bir glinde gelen top lam enerji miktan mevsime gore degi;;ir. 40°
enleminde bu deger kl;;m 326 kal/cm2 'ye dli;;er, yazm 1021 kal/cm 2 'ye kadar ylikselir.
Gline;;ten gel en enerjinin %33'li atmosfer tarafmdan yanSltIhr, %22 kadan hava ve su
buharl moleklilleri tarafmdan tutularak (absorpsiyon) atmosferde kahr. Boylece
gline;;ten gelen ISIllm %45'i dogrudan dogruya, ya da atmosfer tarafmdan dagltllarak
yerylizline eri;;ir. Ancak bu ortalama bir deger olup yeryiiztindeki bir noktaya
gline;;ten gel en radyasyon enleml?, mevsime, saate ve- atmosfer ;;artlanna bagh olarak
%22 ile %66 arasmda degi;;ebilir. Yerytizline varan lsmm da bir klsml yansltlhr,
yansltma oram (albedo) ylizeyin karakterine baghdlr, bitkiler i<;in %5-25, su i<;in %5-
15, kar i<;in %5Q-90 mertebesindedir.

Ote yandan lsman yerktiresi,' slcakhgl dti;;tik (ortalama 15°C) oldugu i<;in
atmosfere uzun dalga boylu (4-80 mikron) l~mIar yayar. Bunlann bir kIsmml atmosfer
radyasyon ve konveksiyon yoIuyIa yerytizline geri gonderir. Bu ~ekilde yerytiztinden
atmosfere gideil ve geri donen enerji, gline;;ten gelen klsa dalga boylu l;;mIarm
enerjisinin 2.5-3 katI kadarqlr. Atmosferin lsmmasmda uzun dalga boylu I~mIarm
etkisi daha onemlidir.

33 100 .07
Atmosferin .L ____ _
list Slnlr!
c: 0

52 15 -~ &
ii 0

26

23 98 113 o 24

feryu~z~u __~__________~~__________ .____-L~~____~~~__

24 15
Klsa dalga boylu I ~Inlar Uzun dalga boylu 1?lnlor
~ekil 1.6. Gtine;;ten gelen radyasyon 100 aImdlgma gore yerktiresinin lSI dengesindeki
ge~itli bile~enlerin ortalama degerJeri (Dy?k, Peschke, 1983).

Yeryiiztine gelen toplam lSI miktan yerden yere ve gOOden gOOe degi;;ir. Ancak
yerktiresi btitlin olarak goz online ahmp uzun bir zaman stiresi (bir yIl gibi)
dti~tintildtigunde gelen ve giden enerjiler e~it oIui-. YerylizOOe varan Ismm bir kIsml
yerktiresinin slcakhglm degi~tirir, bir kIsml da ge~itli i~Iemlerde kullanlhr (fotosentez
gibi kimyasal ve biyolojik olayIar, buharIa~ma). BuharIa~mada kullanIlan enerjinin
ortalama degeri gtine;;ten gelen enerjinin %24.'ti kadardrr. ~ekil 1.6 atmosferin ve
yeryliztinOO enerji dengesini gostermektedir.
 11

·Omek Problem 1.1 ~

Demirkoprti baraj goltinde 1971 yIlI HaziranaYI ba~mda 495.5 milyon m3 su
bulunmaktadlf. Bu ay boyunca Gediz Nehrinin baraj goliine getirdigi ortalama debi
.15.8 m3/s'dir. Haziran aymda golden 8.5 milyon m3 su buharla~ml~tJr, gol tiierine
yagl~ dti~memi~tir. Enerji tiretimi {yin bu ay baraj gollinden 50.5 milyon m3 su
gekilmi~tir. Haziran ayl sonunda golde 476.4 milyon m 3 su bulundugu bilindigine gore
baraj goliinden bir ay boyunca ne kadar slzmtl olmu!;itur?

{:oziim: Haziran ayl iyin baraj goliine slireklilik denklemi uygulamrsa:

X-Y=M

Goldeki hacim degi!;iimi:

L1S = 476.4 - 495.5 = -19.1 x 10 6 m 3

Gole giren su hacmi:

x = 30 x 86400 x 15.8 = 41 xJ0 6 m 3 .

Golden yIkan su hacmi:

Y=8.5xl0 6 +SO.Sx10 6 +F

Bu degerleri stireklilik denklemine yerle~tirerek F Slzmtl hacmi bulunur:

(41-8.S-S0.S) x10 6 -F=-19.1xl0 6

Omek Problem 1.2

Yerkiiresinde karalann alam 148.9xl06 km2, denizlerin alam361.1xl0 6 km2 'dir.

-Karalar tizerinde yIlhk ortalama yagl~ yliksekligi 746 mm, buharla!;ima yliksekligi 480
mrn'dir. Denizler tizerinde yIlhk ortalarila yagl!;i yliksekligi 1066 mm'dir. Buna gore.
akarsularm her ytl denizlere ta!;ildiklarl ortalama su hacmini ve denizlerdeki ytllIk
buharla~ma yliksekligini bulunuz.

{:oziim: Ortalama degerler goz onune ahndlgmda gerek karalar, ~~ekse

denizler iyin b,S=0 ve sureklilik denklemine gore X= Y olur. "\

Karalar iyin:
 12

X= 0.746 x 148.9 x 10 12 = 111.1 X 10 12 m3

---.-~---

y= 0.480 x 148.9 x 10 12 + R = 71.4 X 10 12 + R m3

Akarsulann denize ta~ldlgl yIlhk ortalama su hacmi:

R= 11Ll x 10 12 - 71.4 x 10 12 = 39.7 X 10 12 m3

Denizler i<;:in:

X= 1.066 x 36l.l x 10 12 + 39.7 x.10 12 = 424.7 X 10 12 m3

~

_Denizlerde Yllhk buharla~ma: _

Denizlerin Yllhk buharla~ma ytiksekligi:

G"\. . 42~.7 X -10 12 / 361.1 X 10

12
= Ll76 m = 1176 mm
r\ -.
t%
~
~ Omek Problem 1.3

Yerktiresinin atmosferinin tist ucuna gtine~ten gel en radyasyon 100 almaeak

olursa yerytiztine eri~en radyasyon 45'dir. ate yandan yerytiztintin atmosfere yaydlgl
uzun dalga boylu radyasyon 104, dogrudan dogruya uzaya g6nderdigi uzun dalga
boylu radyasyon 15'dir. Atmosfer uzun dalga boylu radyasyonun 98'lik lasmml
yerytiztine geri gondennektedir. Atmosferin tist ueuna gtine~ten gelen enetjinin
ortalama degyri yerytiztintin cm2 'si ba~ma gtinde ortalama ql\O kalori'dir. Buna gore
yerytiztinde buharla~mada kullanIlan enerjiyi ve ytlhk buharla~ma miktanm
hesaplaymlz.

£;oziim: Yerytiztintin enerji dengesi gtine~ten gelen enerJlmn ytizdeleri

Ii cinsinden yazlhrsa, gelenve giden enerjilerin farla buharla~mada kullamlan enerjiyi
I vereeeginden (1.4) denklemine gore:

45 - 104 - 15 + 98 = 24

Bir Yllda buharla~mada kullantlan enerji:

365 X 0.24 x 680 = 59570 kallem2

Suyun buharla~ma IS1S1 590 kallem3 almarak yerktiresi i<;:in Yllhk buharl~ma·
ytiksekligi:

-59570/590 = 101 em
 13

2. BOLUM

Atmosferden kat! ya da SIVl halde yeryiiziine dii~en sulara yagl~ denilir. SIVl
haldeki yagl~ yagmur ~eklindedir, kat! haldeki yagl~ ise kar, dolu, <;ig, krragl
~ekillerinde olabilir. Yagmur ve kar hidrolojik baklmdan en onemli iki yagl~ ~ekli olup
hidrolojik a<;ldan aralanndaki onemli fark yagmur halinde yeryiiziine dii~en sular
derhal akl~ haline ge<;tikleri hal de kann genellikle uzun bir siire sonra erimesidir.

Y agl~ ozellikle meteorolojinin inceleme alamna girer. Ancak yagl~ ol<;iimleri

akIm ol<;iimlerine gore daha uzun bir siiredir yapllmakta olup bir<;ok b6lgede olduk<;a
slk yagl~ ol<;me aglan kurulmu~ durumdadrr. Aym zamanda yagl~ ol<;iimlerini yapmak
fazla bilgili ki~ileri gerektinnez, daha kolaydlr. Bu nedenlerle yagl~ verileri diger
hidrolojik verilere gore daha uzun siireler i<;in ve daha gUvenilir ~ekilde elde edilebilir.

Bu boliimde yagl~m meydana gelmesi i<;in hangi ~artlann bir araya gelmesi
gerektigi belirtilecek, bu arada hidrolojik <;evrimin yagl~ kl.smmm insan eliyle
degi~tirilmesini saglayan yapay yagmur yagdmlmasl iizerinde klsaca durulacaktrr.
Yagmur ve kann ol<;iim metotlan ana ctizgileriyle anlatIlacak, ozellikle bu
61<;iimlerdeki onemli hatalar ve bunlann· ne ~ekilde 6nlenebilecegi tartl~llacakt!r.
Ol<;iimler sonunda elde edilen yagl~ kaYItiannm cte~itli ama<;larla analiz metotlan bu
C boliimiin en onemli kIsmllll te~kil etmektedir.
I
'I. 2.1. YAGI$IN MEYDANA GELMESi

1 2.1.1. Yagl~ i~in Gerekli $artlar:

<../'/
Havadaki su buhannm yagl~ halinde yeryiiziine dii~mesi i<;in ~u ~artlann birlikte
ger<;ekle~mesi gerekir:

1.Atmosferin 0 b61gesinde yeterli miktarda su buhan bulunma.hdrr:

Atmosferdeki su buhannm biiyiik bir kIsmlllln kaynagl denizlerdeki buharla~madrr,
karalar iizerine dii~en yagr~m %90'1 denizlerdeki buharla~madan kaynaklamr.

2.Hava sogumahdlr: Hava soguyunca su buhan ta~lma kapasitesi azalrr, doyma

noktasmm iistiine <;IkIhnca su buhan SIVl hale ge<;ebilir. Havanm sogumasmm ne
~ekilde olabilecegi a~aglda incelenecektir.

3.Yogrmla~ma olmahdrr: Yogurila~ma adlanna yogunla~ma <;ekirdegi denen <;ok

kii<;Uk (mikron mertebesinde) tozlar iizerinde olur. Bu tozlar (organik cisimler,
a volkanik kii~, siilfrrik ve nitrik as it, kil taneleri, tuz ve duman) atmosferde daima
mevcut oldugrmdan hava doymu~ hale ge<;ince bu ~art her zaman ger<;ekle~ir. Su
buhanmn yogrmla~maslyla bulutlar meydana gelir. Bulutlardaki su damlacIklannm
 14

biiyiikliigii 1-100 mikron arasmda kaldlgmdan bunlar buharla$madan yeryiiziine kadar

dii$emezler, hava hareketleri ile atmosferde kahrlar.

4.Yeryiiziine dii$ebilecek irilikte (1 mm kadar) damlalar olu$malIdlr: Bu ya

iizerinde su buhannm yogunla$abilecegi buz kristallerinin varhglyla ya da kii<;iik
damlaclklann <;arpl$arak birle$mesi sonunda olabilir. -1 DoC' den dii$iik slcakhktaki
bulutlarda yeterli saytda buz kristali varsa, buz iizerindeki buhar baslllcl su iizerindeki
buhar basmcllldan dii$iik oldugundan, su buhannlll buz kristalleri iizerinde
toplanmaslyla iri kristaller meydana gelebilir. Daha slcak bulutlarda ise iri damlalar bu
$ekilde olu~amaz, tuz <;ekirdekleri iizerinde olu$tugu samIan nispeten iri damlaclklann
birbirleriyle <;arpl$lp daha biiyiimeleri ile yagl$ gOriilebilir. Bu $artlar her zaman
ger<;ekle$emedigi i<;in diger ii<; $art var oldugu halde yagl$ meydana gelmeyebilir.

Bulutlarda mevcut SIVl haldeki su miktan genellikle <;ok kii<;iik degerler

ta$ldlgllldan (0.5-4 gr/m3 ) yagl$m uzun siire devam edebilmesi ancak atmosferin alt
tabakalanndaki su buhannlll siirekli olarak hava akimlanyla yukan dogru yiikselip
yogunla$maslyla miimkUn olabilir.

Yagl$lll meydana gelmesi i<;in gerekli $artlardan biri olan soguma havanm I.

yukanya <;Ikmasl ile olur. Yeryiiziinden yukanya <;IklldIk<;a basm<; azalacagllldan ideal I
gaz kanumma gore hava kiitlesinin slcakhgl da azalir. Bu yiiks~lme <;e$itli nedenlerle
olabilir ve yiikselIhenin nedenine gore <;e$itli yagl$ tipleri tammlanlr:

1Konvektif yagzfj: Yeryiiziirle yakIn hava fazla lsmrrsa yiikselir. Bu ozellikle

etrafl daglarla <;evrili bolgelerde yaz aylarmda goriiliir. Yagl$ yerel, klsa siireli ve
~iddetlidir. Tiirkiye'de i<; Anadolu'da yaz ak~amlannda goriilen saganaklann nedeni
budur. .

2.Depresyonik (siklonik) yagzfj (cephe yagzfjz): Bir SICak hava kiitlesi ile bir
soguk bava kiitlesi dii$ey bir eephe boyunca kar~ila$tIklannda sH::ak hava yiikselir,
soguk hava a~aglya iner. Cepbe boyunea soguk havanlll sleak havaYI iterek ilerlemesi
halinde soguk eephe yagl$l, SlCak havanm soguk havaYI iterek ilerlemesi halinde ise
SlCak eepbe yagl$l goriiliir. Soguk cephe yagl~lan daha $iddetli ve etkilidir CSeki12.1).

~ soguk
. hova . ~hava
7/7777777777777
sIeck cephe S"oguk cephe

Seki12.1. SlCak ve soguk cepheler.

•!
 15

Belirli bir cephe olmakslzm da dih;;iik basmc; b6lgelerinde depresyonik yagl~

g6riilebilir. Cephe yagl~lannm ~iddeti orta, siiresi uzundur, geni~ bir alalll kaplar.
Tiirkiye'de meydana gel en yagl~lann c;ogu depresyoniktir. Bazen soguk hava
kiitlesinin slcak havaYl sanp siklon ~eklinde yiikseltmesiyle c;ok ~iddetli yagl~lar da
meydana gelebilir.

3.0rograjik yag/$: Nemli bir hava kiitlesi bir dag dizisini a~mak ic;in
yiikselirken sogur ve orografik yagl~a yol ac;ar. Tiirkiye'de denize paralel dag
slralarmm (Kuzey Anadolu daglan, Toroslar) denize bakan yamac;lannda denizlerden
gelen nemli ve slcak hava kiitleleri bu ~ekilde yagl~ blraklr. Orografik yagl1? alan
b6lgelerde arazinin kotu ile yagl~ yiiksekligi arasmda bir ili~ki vardlr.

2.1.2. Yapay Yagmur:

Bulutlarda yeryiiziine dii~ebilecek irilikte damlalar meydana getirecek

mekanizmalann bulunmamasl halinde yagl~ g6riilmedigini yukarda belirtmi~tik. Bu
gibi hallerde atmosfere miidahale ederek yapay yagmur yagdmnak dii~iiniiIebilir.
Bunun iC;in iki yol vardlr:

1.Bulutlara gi.imii1? iyodiir kristalleri uc;aklar vasltaslyla serpilir ya da daha

ekonomik olarak (-lO°C'nin aItmda) yeryiiziinde yakiiarak meydana getirilen giimii~
iyodiirbuharlan bulutlara kadar yiikselirse -5°C'nin aItmdaki slcakhklarda su, bu
kristall~rin iizerinde buharJa~arak buz kristalleri meydana getirir.

2.Bulutlara kuru buz (katI karbondioksit) serpilerek slcaklIk -40°C'ye

dii~iiriiliirsebulutlardaki su kendiliginden buz kristallerine d6nii1?iir.

B6ylece yeter saytda olmayan buz kristalleri yapay olarak meydana getirilrni~
r olur. _5°C' den daha stcak bulutlarda bu usulle yagmur yagdInnak miimkiin olmaz. Bu
gibi durumlarda iri damlalar meydana getinnek iC;in bulutlara nem c;eken tuz gibi
,1 maddeler ya da iri su damlalan piiskiirtiilmesi denenmi1?tir.
e
Son 50 ytlda diinyanm c;e~itli yerlerinde yapay yagmur denemeleri yapllml~trr.
~artlar elveri1?li oldugu taktirde yapay yagmur yagdInnanm miimkiin oldugu
belirlenrni~ ise de bugiine kadar yapiian c;ah~malardan elde edilen sonuc;lar biiyiik
tartl~malara yol ac;acak kadar c;eli~kili olmu~tur. En ba~anh sonuc;lar orografik yagl~lar
halinde elde edilmi~tir (yagl1?ta %15-25 artl1?). Diger yagl~ tipleri ic;in bu konuda
ara~t~alara devam edilmesi gerektigi g6riilmektedir. Ozellikle kurak b61gelerde
yagl~ta nispeten kiiC;iik yiizdesi olan bir artl~m bile 6nemli etkileri oldugu dii1?iiniiliirse
yapay yagmurun biiyiik bir potansiyeli oldugu anla1?llaoilir. Bulutlara giimii~ iyodiir
kristalleri serpilerek buz kristalleri olu~turulmasl dolu olu1?masma engel olmak
aC;lsmdan da yararh olmaktadrr.
16

2.2. YAGISIN OU;::DLMESi

. Yagl~ belli bir zaman siiresinde yatay bir yiizey iizerine dii~en ve dii~ti.igu yerde
kalarak biriktigi kabul edilen su siitununun yiiksekligi ile ifade edilir. Yagl~ yiiksekligi
hidrolojik <;ah~malarda <;ogu zaman mm cinsinden g6sterilir. 1 mm yagl~ 1 kg/m2
yagl~a e~degerdir.

2.2.1. Yagmurun Ol~iilmesi:

Yagmurun 61<;iilmesi yazlcl ya da yazlcl olmayan yagl~61<;erlerle yapllabilir.

Y azrcI yagl~61<;erler yagl~ miktanmn zaman i<;inde degi~iminin bilinmesini
sagladIklan gibi bazl giinlerde yagl~ol<;ere yakla~mamn zor oldugu hallerde de yararh
olurlar.

l.Yazlcl olmayan yagl~61<;erler (pliivyometre): Dii~ey kenarh herhangi bir kap

yagl~ okmekte kullamlabilir. Ancak, 61<;iim sonu<;lanm birbirleriyle kar~Ila~tlrabilrnek
ve hatalarm aym mertebede kalmasml saglamak i<;in standart kaplar kullanIlmahdlr.
C;ok kullanllan bir pliivyometre tipi (U.S. Weather-Bureau) 20 em <;aph bir silindir
~eklindedir ($elcil 2.2). Okuma presizyonunu arttIrmak ve buharla~maYl azaltmak i<;in
bu kablI1 i<;ine alam silindirih 111 O'i kadar olan bir i<; kap yerle~tirilebilir. $elcilde
g6riildiigii gibi i<; kabm iist yiizeyi de dl~ kapla aym kesit alaruna sahiptir. i<; kapta
toplanan yagl~ b6lmeli bir <;ubukla 61<;iiliir, okuma 10'a b6liinerekyagl~ yiiksekligi
elde edilir. Yagl~ yiiksekligi 50 mm'yi ge<;inee toplanan su ta~maya ba~lar, i<; kap
91kanlarak toplamaya devam edilebilir. Pliivyometreler yagl~ yiiksekliginin zamanla
degi~imini kaydedemezler, ancak belli bir zaman arabgmdalci toplam yagl~l verirler.
Okumalar genellikle giinde bir defa (bazen 6 veya 12 saatle bir) yaplhr. Eri~ilmesi zor I
yerlerde uzun sUre i<;indelci yagl~l toplamak i<;in totalizator denen daha biiyiik kaplar
da kullanlhr.
Girj~ hunisi

DI~kap
Olcme
cubugtJ

ir;:
kap

$elci12.2.Pliivyometre(Weather-Bureau tipi).

I
I
 2.Yazlel yagl~olc;:erler (pliivyograj): Bunlar yagl~ yiiksekliginin zamanla
degi~imini kaglt iizerine kaydederler. Ce~itli tipleri vardrr:

a)Tartlh: Yagl~ bir kovada toplanrr, yaya bagh olan kova aglrla~mea dOI;ten bir
kaglt ~erit iizerinde bir ueu hareket ettirir ($ekil 2.3). Boyleee yagl~ yiiksekliginin
zamanla degi~imini gosteren egri elde edilir. Dc;: kagldm kenanna gelinee
kendiliginden ilerleme yoniinii degi~tirerek a~aglya dogru harekete ba~lar. Bu tip
pliivyograflarla presizyonlu olc;:meler yapllabilir. Tiirkiye'de en- c;:ok bu tip
pliivyograflar (Hellman tipi) kullamlmaktadlr.

II Kava
It

P DI~ kap
k

r
n
e
a
Saal Terazi
p
a

r:
r

$ekil2.3. Tartlh pliivyograf.

b)Devrilen kovah: Bir giri~ kabma giren yagl~ c;:ok kiic;:iik bir kovada toplanrr,
kava dolunea bir ueu kaglt ~erit iizerinde belli bir miktar hareket ettirir ve aym
zamanda ters c;:evrilerek bo~ahr, yerini ikinei bir kova alIr ($ekil 2.4). Boyleee doner
~erit iizerinde basamakh bir c;:izgi elde edilir, her bir basamak genellikle 0.5 mm (veya
0.3 mm) yagl~ yiiksekligine kar~l gelir. Bu sisternin presizyonu daha az, hata ihtimali
daha c;:oktur, ~iddetli yagl~lan %5'den daha az hata ile kaydedemez, aneak okumalann
uzaktan kaydedilmesi daha kolay olur. Bu tip yagl~olc;:erler kar olc;:iimii iC;in elveri~li
degildir. Devrilen kovah pliivyograflar Tiirkiye'de kullarulmamaktadrr.

e)$amandlrah: Kaptaki su seviyesinin yiikselmesi ile su yiizeyindeki bir

~amandrra bir ueu doner ~erit iizerinde hareket ettirir. Kap dolunea otomatik bir sifon
tertibattyla c;:ok k1sa bir zamanda bo~alIr. Soguk havalarda donmaYl onlemek i<;:in
olc;egin iist kenanru lSltm~k gerekir. $amandlrall pliivyograflar Tiirkiye'de de
kullamlmaktadrr.
18

0:,
e~
m
be
bi
de
v~
ya
iii

DevrilE'('l
fa,
kova
ka
Hazne A!
ba
U2
1~1
iH
da
Toplama kabl E.
Sekil2.4. Devrilen kovahpliivyograf. ya

4.Radar: Mikrodalga (dalga uzunlugu 1-10 cm) radarlar yagl~ 61c;:mekte

kullarulabilmektedir. Y anslyan l~mlann enerjisi yagmur damlalarmm biiyiikliigii ile ve
dolaYlslyla yagl~m ~iddeti ile orantlhdlr. Radar ozellikle yagl~m yere1 daglhmml
belirlemekte faydah olur, ba~ka tipten bir yagl~ 61c;:egi kullanarak ayarlanmasl gerekir. ge
01
Ozellikle geni~ bir bOlgede uzunca bir siire boyunca ortalama yagl~ yiiksekligini elde
%
etmeh.1:e faydah olur. WSR-88D tipi radarla 200 km yanc;:apmda bir bOlge ic;:indeki
yagl~ 5 dakikahk zaman arahklan ve 1 km2 'lik rezoliisyonla olc;:iilebilmektedir. Bu
radarlardan Tiirkiye'de D.M.i.'de m~vcuttur.
ar
ha
2.2.2. Karm Olc;:iilmesi:
01
p~
Kar olc;:iimleri kar yagl~mm olc;:iilmesi ve kar 6rtiisiiniin 61c;:iilmesi olarak iki
ag
gruba aynhr. Kar yagl~l da yagmur olc;:ekleriyleolc;:iiliir. Yazfcl olmayan yagl~61c;:erler
EI
ve tartlh pliivyograflar (ic;: kap C;:lkanlarak) kar olc;:meleri ic;:in kullarulabilir. Toplanan
as
kann donmaYlp erimesi ic;:in ic;:ine kalsiyum kloriir, etilen glikol gibi antifriz maddeler
te
katmak gerekir. Kar olc;:melerinde olc;:egin kar 6rtiisii altmda kalmamasl ic;:in yerden,
m
oldukc;:a yiiksege yerle~tirilmesi zorunludur. Yeryiiziinde top Ian an kann kalmhgl ise
30x30 cm'lik beyaz bir tahta iizerinde toplanan karl e~elle 61c;:erek belirlenir..
51
. Kar ortiisii ile ilgili 51c;:iimler karla ortiilii bOlgenin alanmm 51c;:iilmesini,bu yi
b61gede kar kahnhgulln ve kar yogunlugunun degi~iminin belirlenmesini kapsar. Kann bl
erimesiyle meydana gelecek akl~ hacminin hesabmda karm su e§degerini, yani kar o
eridigi zaman meydana gelecek su siitununun yiiksekligini bilmek onem ta~rr. Kann su et
e~degeri kar 5rtiisiiniin Y9gunlUgu ile kalmhgm c;:arplmma e~ittir, yeni yagml~ karlarda
 19

:O:Lkac1a,r olan yogunluk kann zamanla stlu~masl sonunda 0.3-0.6'ya <;:lkabilir. Su

'~idegerini ol<;:mek i<;:in kara kii<;:iik ~~r silindir s.~kular~_~ :.e~~ .~ondaj ~or::s~~.la alma~
numune eritilir, meydana gelen su sutununun yuksekhgl ol<;:ulur. Kar ortlisu ol<;:melen
bolgedeki kar ortiisiinii temsil edebilecek ~ekilde se<;:ilmi~ ve Ylldan Ylla degi§meyen
bir kar izi boyunca 10-200 m aralarla en az 10 noktada yapIlmalIdrr, zira kann
derinligi ve su e§degeri kIsa mesafeler i<;:inde degi§ebilir. Kar izi ol<;:meleri 15 giinde
veya ayda bir yapIlmabdrr. Karla 6rtiilii hDlgede 300 m'lik kotarahklanyla ol<;:iim
yapllmasl uygun olur. Biiyiik havzalarda kar izi 61<;:iim sonu<;:larlyla kurulan istatistik
i1i~kilere dayanarak havzanm kar ortiisii ile ilgili biiyiikliikler tahmin edilir.

Su e§degeri kann altmda kalan zemine yerle~tirilmi§ kobalt 60 gibi

radyoizotoplarla da 61<;:ii1ebilir. Radyasyonun kar 6rtiisiinden .ge<;:erken zayIflamasl
karm su· e~degeri ile baglanhhdlr. Diger bir metot da kar yastlklan kul~amlmasldlr.
Alkolle doldurulmu~ 3-4 m <;:apmda lastik yastlklara bagb manometrede kar ortiisiiniin
basmcl okunabilir. Radyoizotoplar ve kar yastlklan ile yapJlan ol<;:iimlerin sonu<;:lanm
uzak mesafelere gondermek miimkiindiir. Su e~degeri zeminden yaYllan 'dogal gamma
l§mlarlllill kar ortiisii tarafmdan yutulma miktanna bagh olarak u<;:aklardim da
ol<;:ii1ebilir. Kar ortiisiiniin smrrlannlll belirlenmesinde havadan <;:ekilmi§ fotograflardan
da yararlarulmaktadrr, son YJllarda uydular da bu i§ i<;:in kullamlmaktadlr. Tiirkiye'de
E.i.E., D.S.i. ve D.M.i. tarafmdan kar 61<;:iimleri yapIlmaktadlr. E.i.E. tarafmdan ol<;:iim
yapllan kar izlerinin sayISl 50 kadardlr.

2.2.3. 61~iim Hatalan:

kte
ve
Pliivyometre ve pliivyograflarla yagl§lll 61<;:iilmesinde <;:e§itli hatalar meydana
1m
gelebilir. Bu hatalardan dolaYJ okumalar yagl§lll ger<;:ek degerini g6stermeyebilir.
dr.
Okunan degerler genellikle ger<;:ek degerlerden daha kii<;:iik olur. En iyi §artlarda bile
Ide %10 kadar hata bulunmasl beklenebilir.
eki
Bu
Haialann en onemlisi riizgar etkisinden ileriye gelir. Ol<;:egin yerden yiiksekligi
artttk<;:a riizgar hlZl da artar ·ve 61<;:ege girebilen yagi§ yiizdesi azahr. YapIlan hatalar
hafif yagl§larda %50'ye kadar <;:tkabilir. Bu hatalan azaltmak i<;:in 61<;:egi miimkiin
oldugu kadar yere yakIn ve riizgar etkisinden uzak bir noktaya yerle§tinnek ve riizgar
perdeleri kullanmak uygun olur. Riizgar perdeleri hava aktmllll yonelterek 61<;:egin
iki
agzl iizerinde <;:evriler ve dii§ey akrrn1ar meydana gelmesine engel olurlar ($ekil 2.5).
rler
En <;:ok kullarulan .tipler 61<;:egin iizerinde dairesel bir halka <;:evresine mafsalh olarak
nan
aSII1ll1§, riizgar tarafllldan oynatIlabilen levhalardan meydan,a gelen Alter perdeleri ve
eler
ters koni ~eklindeki Nipher perdeleridir. I.<.ar yagl§llll· 61<;:mek i<;:in kullanIlan 61<;:eklere
den
ise .. mutlaka riizgar perdesi koymak gerekir, Alter perdeleri kar ol<;:iimiinde daha uygundur.
Diger 6nemli bir hata nedeni de bina, aga<;: gibi yiiksek engellerin etkisiyle
ol<;:ege yaW§lll bir kIsmmlll giremeyi§idir. Bunun i<;:in 61<;:ek engellerden en az engel
bu yiiksekliginin iki katl kadar uzaga yerle§tirihnelidir. Aynca kapta toplanan suyun
ann buharla§masllll onlemek i<;:in su yiizeyinde ince bir yag tabakasl te§kili uygun olur.
kar
Ol<;:egin yerden yiiksekliginin belirlenmesi de onemlidir. Yiikseklik fazla olursa riizgar
:lsu etkisi artar, ote yandan 61<;:ek yere <;:ok yaktn konursa zemine <;:arplp sl<;:rayan
u-da
20

damlalar da ols:ege girebilir. Tlirkiye'de D.M.i. ols:ekleri yerden I m ytikseklige k

yerle~tirmektedir. Okumalann homojenligini bozmamak is:in yagl~ ols:eklerinin b
yerlerinin ve konumlanmn degi~tirilmemesine de dikkat edilmelidir. 6
11
SI

- k

~ \

Y'
k

(0) (b) d
d

(c)

~ekiI2.5. Yagl~ ols:timtine rtizgarm etkisi: (a) Rtizgar perdesiz ols:ek,

(b) Nipher perdeli ols:ek, (c) Alter perdeli ols:ek.

Yagl~ olc;:melerini ba~an ile yUrtitebilmek is:in yagl~m yerel daglhmllll iyi temsil
edebilecek bir ag kurmak gerekir. Ozellikle yagl~ ~iddetinin yerden yere hlzla degi~tigi
daghk bOlgelerde ve denizden gelen havanm etkisi altmda kalan yerlerde ols:ekler daha
sIk yerle~tirilmelidir. Ancak ekonomik nedenlerle bu ag istendigi kadar sIkla~tmlamaz.
Diinya Meteoroloji Te~kilatl optimum ols:ek slkhgl olarak diiz bOlgelerde 600-906'
km2 'de, daghk bOlgelerde 100~250 km2 '<le bir Ols:ek tavsiye etmektedir. Daghk
bolgelerde Ols:ekler en fazla 50(ffu.kot farklyla yerle~tirilmelidir. Yagl~m zaman is:inde
daglhmml belirleyebilmek i9'in ols:eklerin bir klsmmm (%10-20) yazlCI olmasl gerekir.
~iddetli yagl~lann dogru bir ~ekilde olc;:iilebilmesi is:in ols:ek sIkligIm daha da
arttrrmak gerekir.

Olc;:me istasyonlan baz (temel), tali ve ozel maksath (proje, ar~trrma)

istasyonlar olarak smlf1andmhr. Tiirkiye'de 450 kadan pltivyograf olmak iizere 1500

1_,
 21

2
ge kadar yagl§ olc;egi vardlr, buna gore 500 km 'ye bir olc;ek dii§mektedir. Ancak dagllk
lin bolgelerde olc;ekler yeter derecede slk degildir. 1500 m'nin yukansmda sadece 150
olc;ek bulunmaktadlr. Tiirkiye'de toplanan yagl§ verileri 1963 'den beri her yll D.MJ.
tarafmdan Giinlillc Yagl§ DagIll§ Biilteni adl altlllda yaYllllanmaktadlr. KaYldan UZUll
siireli olan 6lc;eklerin saYlSl c;ok azdlr, 40 ylldan lizun siireli olc;eklerin saYlSl 25
kadardlr. D.SJ. tarafllldan da yagI§ olc;iimleri yapIlmaktadlr.

2.3. YAGI~ KAYITLARININ ANALizi

Pliivyometre ve pliivyograflarla elde edilen yagI§ kaYltlan hidrolojik

c;ah§malarda kullalllimak amaclyla c;e§itli §ekillerde degerlendirilirler. Burada yagI§
kayItlarmm analizinde kullalllian ba§hca usuller anlatIlacaktIr.

2.3.1. Toplam Yagl~ Egrisi ve Hiyetograf:

Bir yazlcI yagI§olc;erden elde edilen yagl§ kaydl P yagI~ yiiksekliginin zamanla
degi§imini gosteren bir P-t egrisi ~eklindedir ($ekil 2.6). Buna toplam yagz$ egrisi
denir, genellikle bu egri basamakh bir C;izgiyle yakla§tmlarak incelenir.
1.0
1
I I i
I

36
, !

;~ I - - !
E
g
32 1-----:
'J -I
,en 28 I I
;

.=
.:x:
<lJ
Vl 21..
1
1 / ,;
.:x:
:J
>-
20
- ) iI
V>
len tI !
C1
>0- 16 ;I :
,
f
~
0..
12
I

! i
1I
Toplam y a91$
egnsl
....
0
8 V-
V
,l
0...
4
lsil
tigi o
o
/ 6 -12 18 o 6 12
I
18 o
aha
taz. zaman ( saatl
)00"4
~hk
Ilde $eki12.6. Toplam yagl§ egrisi.
kir.
da Birim zamanda dii§en yagl§ yiiksekligine yagl$ $iddeti denir:

. dP LJP
l==-:=:::-
dt Lit (2.1)
na)
500
 22

Yagl~ ~iddetinin zamanla d~gi~imi~i gosteren egriye hiyetograJ adl verilir, bu da

genellikle basamakll c;:izilir ($ekil 2.7). !::"t zaman arahgl bolgenin bi.iyiiklugi.ine gore
uygun ~ekilde sec;:ilir, genellikle 1-6 saat arasillda kalJr, fakat gerekirse 5 dakikaya
kadar inilebilir. Yagl~ ~iddeti hafif yag)~larda 1 mmlsaat degerinden ~iddetll yag)~larda
20 mm/saat'e kadar degi~ebilir. $icldeti 2.5 l11m/saat'ten az olanlar yag)~lar hafif, 2.5-
7.5 l11rn1saat arasillda olanlar orta ~iddetli, 7.5 mmlsaat'den fazla olanlar ~iddetli
yag)~lar olarak adlandmhr. Seyrek olarak 100 l11rn1saat ve daha ~iddetli, klsa siireli
yagJ~lar da gOri.ilebilir. Yagl~lll siiresi buyiidiikc;:e yagl~ siiresi boyunca hesaplanan
ortalal11a yagl~ ~iddeti genellikle azahr. YagJ~m i ortalal11a ~iddeti, tp siiresi ve T donu§
arahgl arasmda:

Ii (2.2)
Ii
. i

I'
Hiyetograf
g 61---+--+--+---,---,---+--+----i
ttl

E-
E·
~ 4r--~--_r--_h~_+--_r--_r-_r-~
'0
'0
'ii).

6 12 18 .0 6 12 18 o
t zaman {saatl
$ekiI2.7. Bir onceki §ekilde verilen yagl§lll hiyetografl.

§eklinde genel bir forrni.il verilebilecegi ileri si.iri.i1l11ii§tiir. Burada Ten az i §iddetinde
iki ya~§m gori.ilmesi arasmda gec;:en ortalal11a yIl saYlSldrr. K, X, a ve n degerleri her
bir bOlge ic;:in olc;:me sonuc;:larmdan elde edilecektir. Bir bolge ic;:in elde edilen forrnul
ekstrapolasyon ile 0 bOlgede daha uzun siireli, ya da donu§ arahgJ daha buyiik olan
yagl§larm §iddetini tahminde kullamlabilir. Bu ozellikle yagmur suyunu ta§lyan
kanalizasyon tesislerinin boyutlandmlmasmda faydah olur. T donii§ arabgl proje
esaslarma gore sec;:iidikten sonra tp yagl§ siiresini havzanm 7. Boliimde tammlanacak
olan gec;:i§ siiresine e§it alarak (2.2) forrni.iliinden i proje yagJ§ ~iddeti hesaplanrr. (2.2)
forrni.iliindeki katsaYllar Tiirkiye'nin c;:e§itli bolgeleri ic;:in D.Mt ve D.St tarafmdan
hesaplanrm§tlrl.

I DW: Tilrkiye'nin Yagl§ :;iiddet-Silre-Tekerrilr Analizleri 1987.

DSi: Tilrkiye Maksimum Yagl§lan Frekans Analizi, Cilt I, Noktasal Yagl§larm Frekans Analizi, 1990.
 23

2.3.2. KaYltlarm Homojen Hale Getirilmesi:

Bir yagl§ ol<;eginin yerinde, konumunda ya da 6l<;me metodunda bir degi§me

ya yaplbp yapllmadl~l~l k~ntrol etmek _ve y_a~!l.ml§sa eski kayItlan sonrak~l~rle ~omojen
'da duruma <;evirmek l<;m 'lift toplam yagl!j egrzsl metodu kullamhr. Bunun 19m bir eksene
.5- 0 bOlgedeki diger biitiin ol<;eklerin yIlbk yagl§lannm ortalamasl, diger eksene de soz
:tli konusu ol<;ekteki Yllhk yagl§, zaman i<;inde geriye gidilerek, her bir yIlm yagl§J
-eli oneekilerin toplarmna katIlmak iizere ta§mIr. (ift toplam yagl§ egrisini <;izerken en az
Ian 5 ol<;ekteki kaYItlar kullamlmahdlr. Boyleee i§aretlenen noktalara uydurulan bir
lU§ dogrunun egimindeki kmkbk ol<;egin yerinin degi§tirildigi Ylb gosterir. $ekil 2.8'deki
ornekte ol<;egin yeri 1943 Ylbnda degi§tirilmi§tir. Eski degerleri homojen hale
getirme~ i<;in belli bir katsaYl ile <;arpmak gerekir, §ekildeki ornekte bu katsayt
237/278'dir, bu deger dogrulann egimlerinin oramna e§ittir (0.95/1.12=0.85). Burada
.2) anlatIlan <;ift toplam egri metodu sadece yagl§ kaYltlarmm degil, herhangi bir
hidrolojik biiyiikliige ait kaYltlann homojenliginin kontroliinde de kullamlabilir
(llItarlzlzk analizi). Homojenligin bozulmasl ol<;me sistemindeki bir degi§iklik dl§mda
hidrolojik sistemdeki bir degi§iklikten de kaynaklanabilir, orne gin bir yagl§ol<;erin
yakmma yiiksek bir bina yapllmasl ol<;iimleri etkiler.

E 140 u
~

E
.Q
c-
o
~ 100
120 u

a
. ~fr
/
<9j
{9~ :r~ I.... '"
§ ~~
~o
-'~1
,.
:E;
~
80 a
['%::r-- __ J
..>:: 60 a ~ _.. OJ
>-
l;o/~'
~ 40 01--· <"9.r.
..>::
<IJ ~v
6: .
:~ 20
<-
iii °v
a
a 200 400 600 800 1000 '200 '400
nde l
Yllllk yagl~larrn ortalamaslnJn toplaml (c m

her $ekil 2.8. Cift toplam yagl§ egnsi.

miil
:>lan 2.3.3. Eksik Verilerin Tamamlanmasl:
lyan
mje Bir ol<;ekteki kayttlann bir klsml eksik ise bu klsml tamarnlamak i<;in yalanda
leak bulunan ol<;eklerin kayttlarmdan faydalamlabilir. En yakIn ii<; ol<;ekteki ytlhk ortalama
2.2) yagl§lar NA , NB , Nc , eksik olan yagl§a kar§l gelen okumalar P A , PB , Pc ise yIlbk
ldan ortalama ya~§l Nx olan 6l<;ekteki bilinmeyen ya~§ yiiksekligi §u §ekilde tahmin
edilebilir:
24

x 3N AN
(N B N
Nv
1 ~P +--' P + -¥' P, )
P =-
C
N
ABC

Eger, Pl.4 ,NB ve Nc degerlerinin Nx den farklan %10'dan az ise (2.3) formlilii yerine
d,ogrudan dogruya aritmetik ortalama kullamlabilir:

(2.4)

Eksik verileri tamamlamak iyin kullamlabilecek diger bir formiil:

(2A.a)

I
Buradaki Pi ve Di (i=1, ... ,4) kaYltlan eksik olan olyege gore her biri ayn bir yeyrek
diizlemde buhman eri yakm 4 olyekteki okumalan ve buolyekIerin kilyltlan eksik olan
olyege uzakhklanm gostermektedir.

. 2.3.4. KaYltlann UzatilmaSI:

Meteorolojik ba]amdan homojen bir bOlgede yagl~ yiikseklikleri baglmslz

olacak kadar birbirinden uzak olan ye~itli olyeklerde elde edilen' kaYltlarm hepsine
birden belli bir olyekte ye~itli YJllarda elde edilmesi muhtemel kaYJtlar goziiyle
bakllabilir (istasyon-yzl metodu). Boylece bolgedeki 10 olyekte 30 yIl siireyle elde
edilmi~ olan ka)'ltlar 1 olyekteki 300 yIlhk kaYltlar gibi kullamlabilir. Ancak bunu
yaparken dikkatli olmak gerekir. Meteorolojik baklmdan homojen olan bir bOlgede
6lyekIerdeki kaYltlar geryekte birbirinden tamamen baglmslz olamayacagl iyin elde
edilen kaydm efektifuzunlugu 300 yIldan daha kIsa olacaktlr. Bu uzunluk istatistil:
yontemlerle belirlenebilir.

2.3.5. BOlgesel Ortalama Yagl~ Yiiksekliginin Bulunmasl.:

Bir bOlgedeki ortalama yagl~ yiiksekIigi:

P
fPdA
=_A _ _
or (2.5)
A

~ekIinde tammlamr, burada dA yiizey elemanml, A bolgenin top lam alanllI

gostermektedir. Ancak b61genin her noktasma bir olyek yer1e~tirmek miirnkiil
olmayacagma gore mevcut olyekIerden faydalanarak hesaplanan yakIa~lk bir degerli
yetinmek gerekir. OlyekIer ne kadar sIk olursa elde edilen sonucun dogrulugu 0 kada
artar, yiinkii topografya, bitki ortiisii, g611er ve yapIlar gibi etkenler yagl~m iinifo!1i
 27

100

~ r--- t--- 2j . Soot

I
~ ~ t----
\\ !---.t-- .
16Saat
'\ Saot

\~ t---...
r--..
"'~ -
I Soat I

C1
QlriJr
~ !

i
250 500 750 1000
A alan (KrrrJ
. Sckil 2.11. 1 giinden klsa yagl~ sureleri i<;in yagl~m yerel dagIllml.

100

.~
"C
N
':3
>-
C
Ii). 96
,0>
d
>-
t1
94
'"
E
:i .!C
0
<; c
0..0 92
a:::-
90
0 250 500 750 lQao
j 2
A alan ( Km )
u
SekiI2.12. 1 giinden uzun yagl~ siireleri i<;in yagl~m yerel dagIlum.
~
u
<;evresinde belli bir alan i<;indeki ortalama yagl~ yillcsekliginin yagt~ merkezindeki
n
yagl~ yiiksekligine oranl gosterilmi~tir. Yagt~ siiresi 30 dakika iken alanm
biiyiimesiyle bu oran hlZla azaldlgl halde yagw siiresi 24 saate <;tkmca azalmanm <;ok
yava~ oldugu gOri.ilmelctedir. Belli bir yagl~ siiresi i<;in yagl~ yiiksekliginiD. merkezden
.a
uzakla~ttk<;a azalmasl Horton'a gore ~u formiile uymaktadrr:
28

(2.7)

Burada Po merkezdeki yagl~ yiiksekligi, P ise alam A olan bolgedeki ortalama yagl~
yiiksekligidir, k ve n sabitlerinin her bir yagl~ siiresi ic;in belirlenmesi gerekir. Yagl~1U
yerel dagIllml ic;in ba~ka bir fonniil:

P=P I---P-
Atm)
o (
a+bA
(2.7.a)

tp yagl~ sfuesi, a, b ve In bolgesel sabitlerdir.

2.3.7. Ya~~ YiiksekJigi-Alan-Siire Analizi:

BaZI hallerde sadece toplam yagl~ yiiksekliginin yerel' dagIllmml bilmekle

yetinilmez, yagl~ boyunca zaman ic;indeki dagIllmml da bilmek istenir. Bu ama<;la
~iddetli bir yagl~m kaYltlan a~agldaki ~ekilde analiz edilir:

I.Bolgedeki yagl~ merkezlerinin c;evresinde her bir izohiyetin ic;inde kalan alan
olC;iiliip ortalama yagl~ yiikseklikleri hesaplamr. Boylece yagl~ sfuesi ic;in yagl~
yiiksekliginin alana gore degi~imi belirlenmi~ olur.

2.Bolgedeki biitiin olc;ekler ic;in top lam yagl~ egrileri C;izilir. YazlCI olmayan
olc;eklerin okumalan da yazlcl olc;eklerin kaYItlarindan ve diger meteorolojik
bilgilerden faydalanarak belli sfueli (genellikle 6'~ar saatlik) klslmlara bOliiniir.
Boylece her bir olc;ekte 6 saatlik basainaklan olan toplam yagl~ egrileri C;izilir.

3.Her bir izohiyetin ic;inde kalan bolge ic;in 6, 12,... saatlik yagl~ yiiksekligi-
alan c;izgileri elde edilir. Bunun iC;in 6, 1),... saatlik siirelerde yagl~lll alana gore
dagIllmllllll top lam yagl~lll alana gore dagIlulllna benzer oldugu kabul edilir.

4.Her bir yagl~ sfuesi ic;in (6, 12,... saat) ya~~ yiiksekliginin alan a gore
degi~imi noktalandIktan sonra zarf egrileri c;izilir.

Boylece 0 bOlge ic;in maksimum yagl~ yiiksekliginin alana ve yagl~ sfuesine

gore degi~imini gosteren grafikler elde edilir. Bir ornek $eki12.13'de goriilmektedir.
Bu grafikler c;e~itli ya~~lar iC;in hazlrlanarak birbiriyle kar~Ila~tmlmabdlr. Bu metodun
uygulanabilmesi ic;in bOlgede yeter sIklIkta bir yagl~ olc;egi agl bulunmasl gerekir.

Bu gibi c;all~malar sonunda elde ediIen bilgilerin toplanmaslyla c;e~itli yagl~

haritalan c;izilebilir. Buharitalar ortalama, maksimum, minimum,... ya~~lan
gosterebilirler. Ya~~ siiresi de gUn, hafta, ay, mevsim, YII olabilir. Aynca c;e~itli donii~
aralIklan iC;in (2, 5, 10, ... , 100, .. , YII) c;e~itli siirelerde maksimum yagl~lan gosteren
haritalar da hazrrlanrr. .
 29

1Ir---~~~--+-----~----~----4---~

IOr---~~~~+-----4-----4--

E 9
2
,0"1 8
-"=
OJ 7
III
-"=
:::l 6
>-
If> 5
,0,
0
. >- 4
a... 3
2
j

0
[ 10 100 1000 [COOO 10000CI
A. alan f krr~J
$eki12.13. Yagl:;; yiiksekligi-alan-siire analizinin sonw;:lannabir ornek.

2.3.8. OIabilir Maksiinum Yagl~:

YlkIlmasl can kaybllla yol a<;:abilecek biiyiik barajlann dolu savaldannm

hesabmda esas allllmak iizere havzanlll olabilir maksimum yagl:;;lilln belirlenmesi
ill istenebilir. Olabilir maksimum yagl:;; havzada belli bir yagl:;; siiresi i<;:in fiziksel olarak
ik miimkiin olabilecek en biiyiik yagl:;; yiiksekli@dir. Bu yagl:;;lll a:;;Ilmasl olaslhilmn
ir. ihmal edilebilecek kadar kii<;:iik oldugu kabul edilir.

Olabilir maksimum yagl:;;lll tahmini i<;:in once gozlenmi:;; en :;;iddetli yagl:;;lara

gore havzarun yail:;; yiiksekligi-alan-siire egrileri hamlarur. Soma bu egrilerdeki yail:;;
yiikseklikleri iki yonden artmhr. Bir yandan gozlenmi:;; olan yagl:;;lardaki hava
kiitlelerinin su buhan muhtevasl,' ruzgarlar ve su buharml yagl:;;a <;:eviren
mekanizmanm etkinligi miimkiin olabilecek maksimum degerlerine <;:lkanhr. Ote
yandan meteorolojik bakImdan benzer olan kom:;;u bolgelerde gozlenmi:;; :;;iddetli
yagl:;;lar da meteorolojik farklar goz online allllacak :;;ekilde 0 b61geye kaydmhr.
Boylece gozlenmi:;; olan saganaklarda ol<;:iilen yail:;; yiikseklikleri fiziksel baktmdan
ne miimkiin olabilecek en biiyiik degerlerine <;:lkanlmI:;; olur. Bu metodu orografik
r. yagl:;;lar i<;:in kullanmak dogru olmaz, zira burada yagl:;; yiiksekligi yerden yere hIzla
un' degi:;;ir. Bu durumda olabilir maksimum yail:;;l belirlemek i<;:in yail:;; modelleri
ku~aillhr. Biitiin bu <;:ah:;;malarda meteoroloji uzmanlanyla i:;;birligi yapmak gerekir.

Olabilir maksimum yagl:;;lll a:;;llmasl olaslhgl <;:ok kii<;:iik kabul edildigi i<;:in
istatistik yontemlerle belirlenmesi dogru olmaz. Ancak bazen 10000 ytldan biiyiik bir
donii:;; arahgma kar:;;1 geldigidii:;;liniilerek, J.l ve cr ytlilk yail:;;larm ortalama ve standart
sapmasl olmak iizere, olabilir maksimum yagl:;; J..l+(5-30) cr :;;eklinde tahmin
edilmektedir (uygulamada <;:oguruukla J.l+15cr ahnmaktadrr).
 w
o

TABLO 2.1. TURKiYE'NiN BAZI ~EHiRLERiNDE ORTALAMA AYLIK'YAGI~ YUKSEKLiKLERi(l)

Yagl~ Yiiksekligi (mm)

istasyon 0 ~ M N M H T A E E K A L
istanbul(ye~ilkoy) 93.2 78.6 74.4 56.4 23.2 37.9 1S.2 27.6 46.4 60.0 70.S 104.7 691.4
Adana 111.2 9S.5 69.4 46.7 50.0 20.7 4.3 4.5 15.5 39.4 66.6 120.2 646.S
Ankara 3S.1 37.7 37.4 35.7 50.6 30.3 13.2 S.5 18.2 21.7 2S.5 47.1 367.0
Diyarbaklr SO.2 6S.6 62.2 72.1 42.9 7.1 0.9 0.6 3.4 30.4 55.9 71.5 495.9
izmir 143.2 103.9 6S.9 42.5 36.1 9.3 1.0 2.9 10.3 33.2 S1.3 167.5 700.2
Erzurum 25.7 30.2 40.0 53.5 75.S 53.7 29.7 IS.65 27.1 46.7 35.9 2'3.6 460.5
Konya 39.S 33.2 30.5 27.2 44.4 25.2 3.6 3.6 13.2 26.7 30.'S 42.9 32S.9
Rize 240.9 20S.9 IS1.S 104.3 93.S 131.1 156.3 201.4 265.5 27S.2 249.S 245.2 2357.0

(I)DSi, Meteoroloji Biilteni, 1;>74.

Not: Tllrkiye'deki en bllyllk ortalama yJlhk yagl~ 2340 mm (Rize), en kll9lik ortalama Yllhk yagl~ 202 mm (Klz!lviran-Konya).
 31

2.3.9. Yagl~m Zaman i~inde DagIllml:

Bir yagl~ istasyonunda olyiilen yaglf? yiiksekligi zaman iyinde onemli

degi~meler gOsterebili~. M~teorol?j~k ko~ulla~m etkisiyle ~ag~~l~ y.~lhk bir periyodik
bi1e~eni vardrr. Tiirkiye'mn ye~lth ~ehrrlennde uzun sureh olyumlere dayanarak
hesaplanan ayhk ortalama yagl~lar Tablo 2.1 'de verilmi~tir. bazl bOlgelerde yagl~lann
aydan aya biiyiik degi~iklikler gosterdigi, bazIlannda ise Yll boyunca oldukya iinifonn
bir dagtilm bulundugu gOriilmektedir. Yagl~m yll boyunca degi~imi bOlgenin su
biityeslni etkiler.

Yagl~lar ylldan Ylla da onemli 61 yiide degi~ebilirler. Kurak ve yagl~h Yillann

dizili~i, abmlan diizenleme amaclyla yapIlan baraj haznelerinin kapasiteleri iizerinde
etkili olur.

Omek Problem 2.1

TABLO 2.2

Yllhk Yagl~ Yiiksekligi

(mm)
Maden 989.2
Dicle 889.8
Ancak 1158.0
Yayla 839.2
Ergani 760.1
Palu 563.5
Elazlg 425.5
Gokdere 886.6
Lice 1305.8
Rani 1016.8
Menner 740.4

Dicle Nehri iizerinde kurulacak bir barajm havzasmda olyiilen yIlhk yagl~
yiikseklikleri Tablo 2.2'de verilmi~tir: Bu bOlgedeki ortalama yIlhk yagl~ yiiksekligini
aritmetik ortalama, Thiessen ve izohiyet metotlan ile bulunuz.

(:oziim:

a) Aritmetik ortalama:

4
LP;
p = ;=1 = 989.2 + 889.8 + 1158.0 + 839.2 = 969.1 mm
or 4· 4

Sadece havza iyinde bulunan 4 61yekteki degerler hesaba katIlilll~trr.

B61genin alam oldukya biiyiik ve yagl~m havza iizerindeki daglhml iinifoTIndan uzak
oldugu iyin aritmetik ortalama ile bulunan sonuca giivenilemez.
yi
VI
b) Thiessen Metodu: Havzaya kom~u
olan olyekleri de kullanarak yizilen
Thiessen poligonu $ekil 2.14'de gOriilmektedir. Bu poligonun havzaYI ayrrdlgl
A i (i=1, ... ,10) alanlan olyiilerek Tablo 2.3'de gosterildigi ~ekilde Par degeri
hesaplanml~tlf (Elazlg yagl~ olyegi havzadan oldukya uzakta oldugundan Thiessen
poligonunun yizihnesinde goz oniine almmaml~tlr).

Palu
A ...
.... ,

,,
\
\
\
... \
....... \
'-0 Mermer

$ekiI2.14. Ortalama yagl~ yiiksekliginin Thiessen metodu ile hesabl.

3096529
Par =962.7mm
3216.4.

TABL02.3
1
Yagl~ Olyegi P;(mm2 A;(km 2 P;Ai
Maden 989.2 651.2 664167
Dicle 889.8 750.2 667528 ~
Ancak 1158.0 609.1 705349
Yayla 839.2 462.0 387710
Ergani 760.1 136.1 103450
Palu 563.5 79.0 44517
Gokdere 886.6 125.5 111268
Lice 1305.8 80.6 105248
Hani 1016.8 319.7 325071
Menner 740.4 2221
2: 3216.4 3096529
 33

c) izohiyet metodu: YIlhk yagl~ izohiyetleri $ekil 2.15'de g6riildiigii gibi

·ziIdikten soma havzada ardl~lk izohiyet c;:izgileri arasmda kalan Ai alanlan 61c;:iilmii~
~ .
ve Tablo 2.4 doidurulmu~tur:

1100
1000
900
~~=S~~~----~--------ooo

$ekiI2.15. Ortalama yagl~ yiiksekliginin izohiyet metodu ile hesabl.

TABLO 2.4

izohil:etler P;(mm) A;Ckm2) P;Ai

1200-1300 1250 246.1 307625
1100-1200 1150 262.4 301760
1000-1100 1050 450.1 472605
900-1000 950 1027.1 975745
800-900 850 905.2 769420
700~800 750 325.5 244625
L 3216.4 30717.80

P = 3071780 9~5.0mm
or 3216.4

Aym verileri kullanarak bOlgenin yIlhk yagl~ yiiksekligi-alan egrisi de

c;:izilebilir (Tablo 2.5, $ekil 2.16).

TABL02.5

izohiyetler .EAJ P;Ai l:P;A/..EAi

1200-1300 246.1 307625 1250.0
1100-1300 509.5 609315 1199.4
1000-1300 958.6 1089900 1128.7
900-1300 1985.7 2057735 1036.3
800-1300 2890.9 2827155 977.9
700-1300 3216.4 3071780 955.0
34

~ 1300
E
E I
Cl..

1200
\ i
I
--- --- .---

I I
"-..
1100

~ ~
1000
~
~
I

900
o 1000 2000 3000 40CO
A(km2)

~ekil 2.16. Problemdeki bOlgenin yIlhk yagl~ yuksekIigi-alan egrisi.

OmekProblem 2.2

DicIe havzasmda gozlenmi~ olan 33 ~iddetli fIrtmaya ait yagl~ kaYltlan analiz
e~ilerek. 10~-36000 km 2 arasmd~'a\,anlar uzerinde 12-84 s~a~Iik surele: ic;in yagl~
yuksekhkIen hesaplanml~ ve bu degerier noktalanlp zarflarl C;lzllerek ~ekIl 2.l7'deki
yagl~ yuksekIigi-alan-sure egrileri elde edilmi~tir. Havzanm C;lkI~ noktasmda
kurulacak barajm projelendirilmesinde 48 saatlik yagl~ esas ahnacagma gore proje
yagl~ yliksekligini beIirIeyiniz.

(:oziim: ~ekil 2.19 dan A=35000 km2 ve t=48 saat ic;in P=73.6 mm okunur.
Ancak bu deger g6zlenen yagl~lann zarf egrisinden okundugu ic;in olabilir maksimum
yagl~ degildir. Projede. olabiIir maksimum yagl~ esas almmak istenirse gozlenmi§
flrtmalan maksimize etmek gerekir. Boyle bir c;ah~ma sonunda noktasal olabilir
maksimum yagl~ 191.8 mm bulunmu~tur. 48 saatlik sure ic;in ~ekil ~en noktasal
yagl~ 165 mm olarak okunur. Yagl~m alan ic;indeki dagIllmmm benzef oldugu kabul
edilirse 48 saat siireli olabilir maksimum yagl~ yiiksekligi 35000 km2 'lik alan ic;in:

191.8x 73.6 = 85.4mm

165

bulunur. Bu deger proje yagl~ yuksekligi olarak kuIlanIlabilir.

= «
 35

12

•
A I k~' 1
~ekil 2.17. Dicle Havzasl is;in yagl~ yiiksekligi-alan-siire egtileri.

Ornek Problem 2.3

aliz.
Antalya is;in yagt~ ~iddet-siire-donii~ arahgl ili~kisi (2.2) denklemine gore·
19t~
leki .
nda'
:oje

~ekIinde verilmi~tir. i mmfsaat, Tyd, tp dakika olarak almacaktlr. Donu~ arahgt T=5 yd
mr.;
olan tp=I5 dakika siireli yagl~m hiyetografml belirleyiniz.
lum
mi~ (:oziim: Ortalama yagt~ ~iddeti verilen denklernle bulunur:
)ilir
asal 2500 x 50.2
lbul i= =11 mmlsaat
16 +15

Hiyetografirun uygen ~eklinde oldugu k~bul edilirse pik degeri

i max = 2i=222mm1saat .

olur. Pik geriellikle (0.3-0.5)tl? anmda goriiliir. 0.4tp=6 dakikada goriildiigu kabul
edilebilir.
36

3. BOLUM
e.
BUHARL.A~MA d
E
~
Atmosferden yeryiiziine dii§en yagJ§Jll onemli bir lasml tutma, buharla§ma ve R
terleme ,yoluyla, ala§ haline gec;meden atmosfere geri doner. Bu kaYlplann y
belirlenmesi ozellikle kurak mevsimlerde hidrolojik balamdan biiyiik onem ta§lr. Bu o
boliimde buharla§ma olaymm mekanizmaSl lasaca anlatlldlktan sonra SU, zemin ve kar
yiizeyinden buharla§ma kaYlplannm nasll hesaplanabilecegi iizerinde dumlacaktIr.
Bitkilerden terleme yoluyla buharla§ma ve bunun evapotranspirasyon adl altmda diger g
buharla§ma kaYlplan ile birlikte hesap metotlan verilecektir. ' 5.
eJ
3.1. BYHARLA1;iMANIN MEKANiZMASI d
C;I
Suyun SIVI halden gaz (su buhan) haline gec;mesine buharla:;ma (evaporasyon)
denir. Su yiizeyindeki m'olekiiller yeterli bir kinetik eneIji kazandlklari zaman
kendilerini tutmaya c;ah§an diger, molekiillerin c;ekiminden kurtulup su ortammdall
havaya flrlarlar. Su yiizeyi yalanlannda siirekli olaiak sudan havaya, havadan suy~
gec;en molekiillere rastlamr. Sudan havaya gec;en molekiillt~rin saylSl daha fazla is~ b
buharla§ma oldugu kabul edilir ($ekil 3.1). ' b
k
ri
.. ... ~ . .. . ~ . .
'"

0"
,,'

•
, .
•
.-..

• ..
.. 4"

...
.
.
.......
'.
,~ .
.
..
. . .........
.
..
'"
_
..
" ..

• , " Hava
...... .
.. . .. ............................. .
'. r:' . ... 0:
.~ _,_. _,_". :·~~~.::~·~::;..::·2· 2 aJ

$ekiI3.1. Su yiizeyinden buharla§ma.

Buharla§ma miktan c;e§itli etkenlere baghdrr:

1.Buharla§ma miktan su yiizeyindeki buhar basmclyla (yani su yiizeYUllll

slcakhgmdaki havanm ew doymu§ buhar basuiclyla) suyun iistiindeki havanm ea buhar
basmcmm arasmdaki fark ile orantlhdrr (Dalton yasasz). Suyun SlCakhgl arttIkc;~
molekiillerin hlzlan artar, yiizeysel gerilim azahr ve doymu§ havadaki nem miktan (su
yiizeyindeki buhar basmcl) da artacagmdan buharla§ma kolayla§rr.
u:

\
 37

2.Havanm hareketi: Buharla~an SU, su yiizeyinden uzakla~madlgl takdirde

'nlD artmasl sonunda yukarda sozli edilen basill<;: fark! bir slire sonra slfIra
~~eceginden suyun listiindek! ~~vam~ .doyrnu~ hale gec;~esiyl~ buharla~ma durur.
Buharla~manm devam etmesl 19lD dlfuzyon ve konvekslyon de su bubannm su
.·zeyinden uzakla~masl gerekir. Bu da havanm hareketi (riizgar) ile miirnkiindiir.
~zgarlar yatay dogrultuda iletimin yamnda dli~ey dogrultuda tlirbiilanslI difiizyon
yolu ile ahFeri~i de artlrdlklanndan bubarla~maYI devam ettirmekte onemli ro1
oynarlar.

3.Enerji: Su molekiillerinin hIZlanm artlrarak buharla~maYl saglamak i<;:in eneIji

gereklidir. 1 gram suyun buharla~masl i<;:in gerek1i lSI ortamm slcakhk dere~esine gore
539-597 kalori arasmda degi~ir. Dogadaki su kiitlelerinin buharla~masl i<;:in gerekli
eneIji 1.7' de anlatIldlgl gibi gUne~ten gelen l~mlar1a saglamr. Giine~ten dogrudan
dogruya gelen enerji yanmda karalarda ve sularda depolanml~ olan riizgarlarla
c;:evreden ta~man iSI eneIjisi de buharla~mada rol oynar.

4.Suda erimi~ tuzlar buharla~maYI azaltlr.Bu azalma %1 kadardl[.·

5.Su yiizeyinde <;:ok ince (monomolekiiler) birkimyasal film olu~turarak

buhar1a~maYI azaltmak mtirnkiin olabilir. Bu ozellikle kurak bOlgelerdeki btiyiik
biriktirme hazneleri ic;in onem ta~lr. Asetikalkol (heksadekanol) ve oktadekanol
kullanarak bubarla~manm %40'a kadar dii~iiri.ilebildigi goriilmii~tiir. Ancak filmi
riizgarh havalarda su yiizeyinde tutmak gU<;: olmaktadrr.

6.Su derinliginin de mevsimlik bubarla~ma mikian iizerine etkisi olmaktadrr.

Derin su kiitleleri hava slcakllgmdaki degi~melere daha ge<;: uyabilirler. Bu nedenle
derin suhirda bubarla~ma Slg su kiitlelerine gore yazm daha az, k!~m daha c;o~ olur.

7.Havamn basmcl azaldlk<;:a bubarla~ma artar. Ancak bu etki

digerleri yanmda
onemsizdir (basmcm 76 cm Hg siitunundan 50 cm Hg siitununa dii~mesi bubarla~maYI
imcak %20 artlru).

3.2. SU YUZEYiNDEN BUHARLA~MA

Meteorolojik ~artlara bagh olarak yeryiiziindeki su yiizeylerinden giinliik

buharIa~ma miktan 1,.. 10 1Il1l1 arasmda degi~ir. Bu miktann belirlenmesi ozellikle baraj
gollerinde onem ta~rr. Ornegin Keban barajmm biriktirme haznesinden YIlda800
rrii~yori m3 ,suyun bubarla§arak kaybolacagl tahmin edilmi~tir. Su yiizeyinden
buharla~ma miktannm hesabl, olaYI etkileyen faktorlerin <;:oklugu nedeniyle c;ok
aline giic;:tiir. Bubarla~an su miktan dogrudan dogruya olc;iilemez. Ya kii';:iik kaplarda
ihar, . ol<;:iilen bubarla~maya, ya da su (eneIji) dengesi veya su buban transferinde olc;iilebilen
k<;:i diger biiyiikliiklere bagh olarak belirlenir. Bu i~ i<;:in c;e~itli metotlar kullanIlabilir:
(su
l.Su dengesi metodu: Bir su kiitlesine (gol, hazne gibi) siireklilik denklemi
uygularsak: .
 .38

E=P+X-Y-F-iJS (3.1)

Boyleee belli bir zaman arahgmdaki E buharla~ma miktan, aym zaman arahgmdaki f
yagl~l, X ve Y kiitIeye giren ve <;:lkan akI§. miktarlan, F yeraltma Slzan su miktan Vi I
kiltlenin hacmindeki I1S degi§mesi einsinden eJde edilini§olur. Aneak, bu metodl1l t
ba§anyla uygulanabilmesi i<;:in denklemin sagindaki biiyiikliiklerin presizyonlu olara)
ol<;:iilmeleri gerekir, aksi halde E'nin hesabmda yapIlan hata biiyiik olur. Pratikte bl i
biiyiikliiklerin (bilhassa F degerinin) belirlenmesi <;:ok gU<;: oldugundan aneak UZun
siireli (ayhk, Yllhk) ~uharla§ma miktarlan bu §ekilde hesaplanabilir. Bu metath
hesaplanaeak buharla§ma rniktanndaki hata en iyi §artlarda % 10 kadardlr. v
n
2.Enelji dengesi metodu: Su kiltlesine enerjinin.korunumu ilkesi uygulamrsa: s
v
(3.2J fI

Burada Hi kiitleye giren lSI (giine§ ISISl ile giren akImlann getirdigi Ismm toplaml), H,
kiltleden <;:lkan akImlann IS1S1 ile yanslyan Ismm toplalTI1, He su yiizeyinden atmosfef(
, kondiiksiyonla kaybolan lSI, He buharla§mada kullamlan enerji, Mf su kiitlesinin
"
sleakhgmdaki degi§me i<;:in gerekli IS1dlr. Kiitleye giren ve .pkan aklmlann ti:1§ldlgl IS! B
genellikle ihmal edilebilir. Gelen giine~ ISlSl ile yanslyan ISmll1 fark! (Jf; - Hoi b:
piranometre, aktinome~e ve radyometreler ile 6J<;:iiliir. Hc'nin oJ<;:iilmesi miirnkiii d,
olmadlgmdan He'ye bagh olarak ifade edilmesi yo luna gidilmektedir. hI
ii
I;, . ki
Su yiizeyinden lSI transferi ile su buhan transferinin birbirine benzer olaylar
J oldugu dii§iiniilerek 'buharla~mada kullamlan He ISISI ile kondiiksiyonla atmosfer~
I ge<;:enHc IS1smm or.anblI oldugu kabul edilebilir:

:1
(3.3)
,
," i
:'i
de
Burada R Bowen oram adlm alIr ve §U §ekilde hesaplamr: bl
et
(3.4) M

Bu denklemde Po kg/em2 cinsinden atmosfer basmel, 1;v ve To °c einsinden suyun ve

havanm slcakhgl, ew ve eo kglcm2 cinsinden suda ve havadaki buhar basm<;:landir.
Bowen oranmm degeri genellikle 0.2 ile 0.3 arasmda kahr. Ote yandan, L suyu,n
buharla§ma IS1S1, E buharla§an siIyun hacmi olduguna gore buharla§ma i<;:in gerek~ §e
eneIji: all
yq
yii.
SO
olur, L degeri normal atmosfer basmemda 590 kallem3 almabilir. Bu ifadeler (3.2)
denklemine konursa:
 39

H.-Ho-M!
E == . I L(l + R) (3.6)

Bu metot prensip ba~~~dan ~ogru ise de (3.6) denklemi~i~ ~a.g ta~~findaki

b··yiikliiklerin ol<;iilmesl gu<; oldugundan seyrek olarak kullallllabIhr. Itmah ol<;meler
upllmaSI ~artlyla. hafta veya daha uzun zaman sfuelerindeki buharla~ma bu metotla
~:lirlenebilir. Hata en iyi ~artlarda % 10-20 olur.
3.Kiitle transjeri metodu: Slmr tabakasl teorisini, tiirbiilansm kan~lm uzunlugu
ve tiirbiilansh difiizyon kavramlanm kullanarak su yiizeyinden havaya su
molekiillerinin iletimi olay! i<;in yapiian teorik analizler sonunda buharla~ma miktanm
su yiizeyinden iki farkb yiikseklikte ol<;iilen nem, sicakhk ve riizgar hiZI cinsinden
veren fonniiller ileri sfuiilmu~tiir. Bunlara bir ornek Thorntwaite-Holzman
fonniiludiir:

(3.7)

Bu fonniilde E saatlik buharla~ma miktan, el ve e1 yerden 21 ve 21 yilkseklikte havanm

buhar basmcI, WI ve W2 aym yilksekliklerde riizgar hlZI, T havamn ortalama sicakhk
derecesidir. K bir sabiti gostennektedir. Yapilmasl gereken 61<;iimlerin <;ok· olu~u ve
hesaplanan degerlerdeki hatanm fazla olu~u yilzunden bu gibi fonnilller fazla
kul1allllmamaktadlr.

4.Ampirikjormiiller: Bunlann en basiti Dalton yasasmm ifadesi olan

(3.8)

denklemidir. Buharla~ma miktanmn su yilzeyinde ve havadaki ew ve eo buhar

basll<;lanllln farbyla oranl1h oldugunu ifade eden bu difiizyon denklemindeki C'yi
etkileyen faktorlerin en onemlisi riizgar.hlzldrr. Rilzgar hlZmm da etkisini hesaba katan
Meyer fonniilu:

.
E"=l1(e -e
w 0
)(1+ W8)
16 (3.9)

~eklindedir. Kii<;iik su birikintilerinde fonniilde 11 katsaylSl yerine 15 degerinin

aimmasl tavsiye edilmi~tir. Burada E ayhk btiharla~ma miktan (rom), ew ve eo su
yiizeyinde ve havadaki buhar basill<;lan (mm Hg siitunu), Wg su yilzeyinden 8.m
yiiksekte kmlsaat cinsinden ol<;iilen riizgar hlzldlr. Hefner goliindeki ara~trrmalarm
sonu<;larma dayanarak verilen bir fonniil:

{J.I0)
40

Bu formiil E giinliik buharla~ma yiiksekligini (mm) yerden 2 m yiikseklikte olc;iilen 1\\

rUzgar hIZI (m/s), ew ve ea buhar basmc;lan (milibar) einsinden verir. Riizgar yonun~
buhar basmel gittikc;e arttlgmdan gO} alam biiyiidiikc;e buharla~ma azalmaktadlL Hi -
etkiyi gostermek iizere N=0.2911Ao.o) ~eklinde hesaplamr (A, m2 einsinden gol alanl)
Bu formiiliin hatasl %30'un altmdadlL

Biitiin bu ampirik formiillerin genel yapISl:

~l
(3.lij j

~eklindedir. A, II ve b katsayIlan iC;in hesaplanmak istenen buharla~ina siiresi ve riizga

hlZmm olc;:iildiigu yiikseklige gore c;e~itli ifadeler ileri siiriilmii~tiir. Bu formiilleriJ
aneak elde edildikleri ~artlara benzer durumlarda gec;:erli olduklan unutulmamahdlL
I
II
5.Buharla$maIl11l olr;iilmesi: Serbest su yiizeyinden buharla~maYl belirlemeniJ ·1
en iyi yolu buharla$11la tavaSI (bllharla$nlQ legeni, evaporimelre) denen metal kapla
kullanmaktrr, bunlann c;:e~it1i tipleri vardlr. Tiirkiye dahil olmak iizere hirc;:ok iilked
en c;:ok kullamlan tip olan A slmfl tavanm alam 1 m2 , derinligi 25 em'dir ($ekil 3.2]
Tava 20 em derinlikte su ile doldurulup su yiizeyindeki alc;alma bir limnimetre i\
olc;:iilerek buharla~ma miktan belirlenir. Yagl~h giinlerde yagl~ yiiksekligi de aynJ
olc;:iilerek hesaba kattlmahdlr. Tava yerden 15 em yiiksege yerle~tirilmeli, tavadaki §
yiizeyinintavanm iist kenanndan uzakhgI 5-8 em arasmda kalaeak ~ekilde her gun S I
eklenmelidir. Aneak tavadan buharla~ma miktan geni~' bir su kiitlesinden (hi . I
hazneden ya da bir golden) buharla~ma miktanyla aym olmaz. Bunun ba:~hea nedd I
tavadaki suyun kiitlesi az oldugu ic;:in hava sleakhgmdaki degi~meleri daha doJa]
izleyebilmesidir. Aynea tavadan lSI yanslmasl,. tava eidarmdan lSI ah~veri~i ~
c;:evrenin az nemli olmasl da buharla~maYI etkiler. Aradaki farkI azaltmak ic;:in c;e~id
tedbirler dii~iiniilmii~tiir. Omegin BPI tavasmm «apI 2 m,- derinligi 60 em oldugu i~n
su kiitlesi c;:ok fazladrr. Young tavasmm iistiine 6 mm arahkll elek teli konmu~tui
Tavayt ueuna kadar topraga gommek, ya da su iizerinde yiizdiirmek gibi onlemler q
dii~iiniilmii~tiir. Bu gibi tavalarm buharla~rria miktarlan biiyiik gollerdekine daha yakil
ise de elde edilen sonuc;:lar kararlI olmamaktadlr. BugiinkU durumda en c;:ok denenrnj
olan A smlfl tavanm kullamlmasl ve goldeki buharla~rria miktarma gec;:mek i~i
tavadaki okumanm lava katsaYISI ile c;:arpIlmasI tavsiye edilmektedir. A Stnlfl .
ytlltk buharla~ma ic;:in katsayt 0.7 kabul edilebilir. Bu degerin degi~me smrrlan
0.8'dir, 0.7 kabul edilmesiyle yapllaeak hata %15'in altmda kalrr. Buna gore
ytlhk buharla~ma yiiksekliginin % 70'inin tava yakmmdaki bir golden
buharla~ma miktanna e~it olaeagl kabul edilebilir. Ayhk buharla~ma hesabmda i1
tava katsaytsl daha geni~ smrrlar arasmda degi~ir, sonbaharda yiiksek, ilkbahard
dii~iik degerler alrr. En az 5000 km2 'ye bir tava yerle~tirilmesi tavsiye edilmektedu
Tiirkiye'Je buharla~ma ol«iimleri D.M.i ve D.S.i. tarafmdan yapllmaktadu
OIC;:iimlerde lslak filtre kagIdmdan buharla~maYl donen ~erit iizerine kaydeden
standart tavalara benzer sonuc;:lar veren yazlcl olc;:ekler (evaporograf)
kullamlmaktadrr.
 41

$ekil 3.2. A slnIfl buharla~ma tavas}.

3.3. ZEMiN VE KAR YUZEYiNDEN BUHARLA~MA

Zemin yiizeyinden buharla~ma su yiizeyinden buharla~maya benzer. Ancak,

ozellikle az ge<;irimli zeminlerde, su molekiillerinin yenmeleri gereken diren<; daha
biiyiiktiir. Zeminin iist lasmlllda yeterli su varsa (arazi kapasitesi degerinde) zeminden
buharla~ma su yiizeyinden buharla~maya e~it olur. Aksi halde zeminden buharla~ma
miktan zeminde mevcut su miktan ile smlrhdlr, kuruma noktasma dii~iildiigiinde
buharla~ma tamamen durur. Bu baklmdan zeminin iist tabakalardaki nem ve zeminin
su iletme kapasitesi onemli rol oynar. Pratikte yeraIh su yiizeyi yeryiiziinden 1-3
m'den daha a~a~da olursa zeminden buharla~ma rniktarl <;ok azalrr.

Kar yiizeyinden de buharla~ma oIur. Kar ve buz katt halden dogrudan dogruya
buhar haline gec;ebilir. Siiblimasyon . denen bti olaYlll meydana gelebilmesi i<;in
havanm <;igle~me noktasl (mevcut buhar basmclllda doymu~ hale ge<;ecegi SICaklIk
derecesi) kar yiizeyinin slcakh~ndan az olmahdlr. Kardan buharla~ma <;ok riizgarh
havalarda giinde 5 mm'ye varabilir, fakat genellikle ayda 5-30 mm kadardrr, bu deger
aym ~artla~da su yiizeyinden buharla~manm 1I5-1I4'ii kadardrr.

3.4. TERLEME VE TUTMA

Bitkilerin suyu k6kleriyle zeminden c;ekip ya~amalarl i<;in gerekli i~lemlerde

faydalandrktan sonra yapraklarmdan buhar halinde havaya vermelerine terleme .
(transpirasyon) denir. Terleme bitkilerin biiyiimesi ile ilgili oldugundan sadece
biiyiime mevsiminde giindiiz saatlerinde goriiliir. Bitkiler topraktan aldrklan suyun '(ok
kiiC;iik bir lasmllli fotosentez i<;in i<;lerinde tutar, biiyiik bir lasIDlllI kullandlktan sonra
atmosfere geri verirIer. Terleme kaybl bitki cinsine gore giinde 0.1 ile 7 mm
arasmdadrr.-
'.
42.

y
Bir bitkinin biiyiimesi SIfasmda terledigi suyun aglrhgmm, ki:ikleri haric;: kend g
aglrhgma oranmaterleme oranzdenir, bu oran bitki cinsine, zemine ve iklime gore 901 if
degi~ir, igne yapraklI agac;:lar i9in 100-200 arasmda degi~en bu oran diger agac;:lard( g
1000'e kadar C;:lkabilir, tanm bitkilerinde 200-2000 arasmda degerler allr.

Terleme buharla~manm bagh oldugu butiin etkenlere, aynca bitki i:irtiisiine, a

zemin cinsine ve zeminde mevcut su miktanna baghdlr. Terlemenin maksimu~ c
degerinin aym ~artlar altmda serbest su yiizeyinden buharla~ma miktanna e~it olaca@
kabul edilebilir. Zemin nemi kuruma noktasmm altma du~iince terleme durur,
Yeraltmdaki kapiler bolgeye kadar eri~en derin kokleri olan bitkiler butiin yll boyunca d'
su bulabildikleri halde ki:ikleri derine gidemeyenler kurak mevsimlerde su bulam<Q ~'
Cok kurak bolgelerdeki bitkiler (fi·eatofit) kokleriyle 30 m derinlikteki sUYt g
alabilmektedirler: Ormanhk bolgelerde hava nemli ve soguk, rllzgar hlZl da az oldu~ n
ie;:in terleme onemli miktarda azahr. i:
ii!
Zemin nemi ile ili~kili olan gerc;:ek terleme miktannm belirlenmesi giic;:tiir
Ancak hidrolojide sadece terlemeyi degjl bitkilerle kaph topraktan top lam buharla~m,
ve terleme kaYlplanm belirlemek daha yararh olur. Esasen zeminden buharla~ma ile
te~leme birbirini kar~Illkh olarak etkiler.· Terlemeyi ole;:mek ie;:in fit~met'7, denen
kaplarda istenen bitki yeti~tirilir, zemin yiizeyinden buharla~maYI ,onl~ek kabl! b
aglrhgmdaki degi~meden terleme hesaplamr. -- Q
e'
Bi~lerin buharlal;>ma kaYlphm uzerine etkileri tutma ~eklinde de olur. Tut:ma o
hitkiler tarafmdan ahkonan ve yer yiizeyine hie;: varamayan yagl~ olarak tammlarur.
Tutma kaybl bitki ile ortiilu alamn yiizdesine ve bitkilerin tutma kapasitesine baghdlr.
Bitkiler tarafmdan tutulan suyun buyiik bir klsrm bir sure soma buharla~acagI i9in
tutma kaYIplanna uzun bir sure ie;:inde buharla~ma kaYlplan gozuyle bakIlabilir. Ancak
tutma kapasitesine vanlmca tutulan suyun bir ktsml bir siire soma dal ve yapraklardan
damlayarak, ya da agacm govdesinden siiziilerek zemine iner, bunlar tutma kaYIplan
arasmda dU9uniilmemelidir. Tutma miktan yagI9mba~langlcmda daha fazladrr, bitkiler
I
IslandIkc;:a azalrr. Tutma miktan bitkilerin tutma kapasitesine bagh oldugu ic;:in hafn
yag19larda yagl~m daha biiyiik bir yiizdesi (%40'a kadar) tutulur. Bu bilkImdan tutma Y
kaYIplan bitki ortiisii sIk, yagl~lan ktsa siireli ve dii~iik 9iddetli olan bolgelerde onem
kazanrr. Tiltma kapasitesi bitki cinsine gore degi~ir, igne yaprakll agae;:larda d'aha
e
biiyiiktiir, agac;: cinsine gore 0.7-3.0 mm arasmda degi9ir. igne yaprakh agac;:1ar yt!
k
boytlllca iizerlerine dii gen yagl~m %25-30'unu, yaprak doken agac;:lar ise %1O-15'ini
tutarlar. Ormanhk bolgeIerde tutma kaYIplan yIlIIk yagI9m 113 'iine erigebilir.

3.5. EVAPOTRANSpiRASYON KAYIPLARI

3.5.1. PotansiyeI ve GerQek Evapotranspirasyon:

Bir bi:ilgede terleme ile ve zeminden, su ve kar yiizeylerinde buharlal;>ma ile

meydana gelen toplam su kaYlplarma evapotranspirasyon (ET) kaYIplan denir.
Evapotranspirasyon kaYIplannm potansiyel ve gerc;:ek degerleri arasmda bir aynm

5 G
 43

ak aereklidir. Her zaman yeterli zemin nemi bulundugu takdirde meydana

y:r:Cek k~yba potallsi!el evapotralls~ir~s_~on adl verilir.. C!err;ek. evapotranspirasyon
~ eveut zemin nemlyle sllllrh
lsem . oldugu l<;m daha az olabllIr, zemm kuruma noktasma
gelinee ger<;ek evapotransplrasyon sona erer.

Tiirkiye'de yJlhk yagl~ yiiksekligTi 64 em olduguna ve bunun %37'si yiizeysel

akl~ haline ge<;tigine gore Yl1hk 0r:~lama evapotransl?irasyon kaYlplan 0.63x64=40
em'dir, bu deger YIldan yJla fazla degI~mez.

Gerc;ek evapotranspirasyon zeminin nemine, bitki ortiisiine ve bitkilerin geli~me

durumuna bagh oldugu ic;in belirlenmesi gii<;tllr. Bitkilerin k5klerinin yeraltl suyuna
kadar inmemesi halinde zeminden alman numunelerin neminde zamanla meydana
gelen degi~meleri 51<;erek evapotranspirasyon miktan . b~lir1enir. Diger bir 51<;me
metodu lizimetre den en 0.1-1 m <;apmda, 1-2 m kadar dennhkte toprakla dolu kaplarda
istenen bitkileri yeti~tirip yagI~Ian, Slzma kaYlplanm ve kabm aglrhgmdaki degi~meyi
6Ic;erek su dengesi metoduyia evapotranspirasyon miktanm bulmaktadlr.

3.5.2. Potansiyei Evapotranspirasyonun Hesabl:

Bir b61genin <;e~itli elemanlan i<;in farklI olan buhar1a~ma miktarlanm

belirlemek gU<; olacagmdan top lam evapotranspitasyon kaYlplanm tahmin etmek i<;in
c;e~itli fonniiller ileri siiriilmii~tiir. Bunlann en basitlerinde havzanm YIlhk
evapotranspirasyon miktan Yl1hk ortalama slcakllga ve YIllIk yagl~ yiiksekligine bagb
olarak verilir:
0.0001
Coutagne fonniilii : U = P - ').p2 A. = - - - _ (3.12)
0.S+0.14T

TurcFormiilii .U

. (09+
P

::r L=300+25T+0.05T 3 (3.13)

Bu formiillerde U yIlhk evapotranspirasyon (mm), P Yl111k yagl~ yiiksekligi (mm) , T

y!lhk ortalama slcakhk derecesi eC).

B5lgedeki bitki 5rtiisiiniin cmsml' de hesaba katan potansiyel

evapotranspirasyon formiilleri ozellikle bitkilerin su ihtiyacmm belirlenmesinde
kullambrlar:

Lowry-Johnson formiilii :U = 0.OS5H + 243 (3.14)

Blaney-Criddle formiilii :U = 45 kp (t + IS) (3.15)

Hargreaves formiilii :U 17 kd (1- h) t (3.16)

 t

TABLO 3.1. BLANEY-CRIDDLE VE HARGREA VES FORMOLLERiNDEKi k KA TSA YISININ DEGERLERi

kt "} Ie {Hargreaves)
Bitki Cinsi {Blanex-Criddle2 Mart Nisan MaXIs Haziran Temmuz . AgllStoS EXliil Ekim Kasun
Yonca (alfalfa) 0.80-0.90 0.41 0.70 0.64 0.67 0.74 0.67 0.64 0.40 0.41
Fasulye 0.60-0.70 0.15 0.28 0.66 0.51
MIsIr . 0.75-0.85 0.12 0.38 0.42 0.26 0.10
TllhII 0.75-0.85 0.50 0.75 0.58 0.12
Turunygiller 0.45-0.65 0.41 0.36 0.44 0.43 0.44 0.41 0.41 0.64 0.41
Ceviz 0.60-0.70 0.36 0.43 0.57 0.67 0.63 0.26 0.36 0.24
Cimen 0.75-0.85 0.11 0.25 0.29 0.33 0.31 0.32 0.32 0.22 0.f4
Patates 0.65-0.75 0.55 0.72 0.73 0.62
Piriny 1.00-1.10 0.32 1.34 1.42 1.44 1.51
~eker pancan 0.65-0.75 0.19 0.27 0:55 0.87 0.69 '0.36 0.15 0.10 0.03
Domates 0.65-0.70 0.32 0.41 0.71 0.67 0.81
, (0) maney-Criddle formiiliindeki k degerleri bitkinin biiyiime mevsimi iyindir. Bir bitki iyin verilen iki degerden kiiyiik olam yagI~h,
. biiyiik olanI kurak ildimler iyindir.
 45

Bu fonniillerde U ayhk evapQtranspirasyon (rom) «3.14) fonniiliinde yIlhk

transpirasyon), Hbitkilerin biiyiime mevsiminde slcaklIgl O°C'nin iistiinde olan
.. I rin derece-giin toplaml, k b·tk·
evapo . . bag-1 I k atsaYI (T a bl 0 3 . 1) , p goz
I I cmsme ...onune
...
g~\: aydaki giindiiz saatlerinin biitiin ylldaki giindiiz saatlerine oram (Tablo 3 .2), t
a lInk ortalama slcakbk derecesi (0C), d ayhk giin 1~lgl katsaYls1 (Tablo 3.2), Iz ogle
ay I . 1 'f
saatindeolyi.i1en ayhk ortalama re atl nem: .

TABLO 3.2. BLANEY-CRIDDLE VE HARGRE~. VES F~RMOLLERiNDEKip ve

d KA TSAYILARlNIN DEGERLERl(*)

Ay 0 $ M N M H -T A E E K 'A
d 0.81 0.81 1.00 1.08 1.20 1.21 1.23 1.14 1.01 0.93 0.81 0.78
100e 6.76 6.72 8.33 8.95 10.02 10.08 10.22 9.54 8.39 7.75 6.72 6.52
(') Bu degerJer 40° enlemi ic;:indir.

Tiirkiye'de sulama projelerinde bitkilerin su ihtiyacml belirlerken terleme

kaYlplan Blaney-Criddle fonniiliinde (3.17) denklemiyle verilen ayhk k degerlerini
kullanarak hesaplamr:

k = (0.031 t +0.24) kc (3.17)

Ayhk k degerlerinin hesabl iyin gerekli olan kc katsaYIlan bitki cinsine gore biiyiime
oranma, ekimden sonra geyen giln saYlsma, ya da yllm aylarma bagh olarak verilmi~tir
(Tabla 3.3) ..

3.5.3. Gcn;ck Evapotranspirasyon Hcsabl:

Bir bolgedeki ayhk geryek evapotransirasyon miktarlan aylar iyin potansiyel

ET ve yagl~ yiikseklikleri bilindigine gore zernin nemi biriktirme sisternine su
dengesini uygulayarak ~u ~ekilde bulunabilir ($ekiI3.3):

1. Herhangi bir ay iyin Pi yagI~ yiiksekligi hesaplanan Upi potansiyel

evapotranspirasyon miktarmdan fazla ise (Pi> Upi):
a) 0 aym Ugi geryekevapotranspirasyon rniktarl potansiyel evapotranspirasyon
miktarma e~it olacaktrr (UgFUpi).
b) Yagl~la evapotranspirasyonun fark! zemin nemini arttrracaktrr. (b.Zi=PrUpi)'
c) Zemin nemi maksimum degerine ula~tlktan sonra suyun fazlasl akI~ haline
.geyecektir (Ri=P,-Upr&;).

2. Herhangi bir ay 19m yagI~ yiiksekligi hesaplanan potansiyel

evapotranspirasyon miktarmdan az ise (Pi < Upi):
a) Geryek evapotranspirasyon miktan 0 aYIn yagl~ yiiksekligi ile mevcut zemin
nerninin bir k!srrnmn veya hepsinin toplamma e~it olacaktrr (Ugi = Pi - &;).
b) Zernin nerninin buharla~an k!srrnkuruma noktasma vanlmcaya kadar zemin
nerninden azalmaya sebep olacaktrr (-&i).
 .j::,.
0\

TABLO 3.3. BLANEY-CRIDDLE FORMOUJNDEKi Icc DEGERLERi

Bitki Cinsi Biiyiime Ora11l (%}

0 10 20 30 40 .50 60 70 80 90 .100
$eker pancan 0.45 0.49 0.60 0.78 0.95 1.10 1.20 1.25 1.22 1.14 1.03
Pamuk 0.20 0.25 0.33 0.50 0.80 0.96 1.02 0.94 0.80 ·0.66 0.50
Domates 0.44 0.46 0.48 0.56 0.74 0.96 1.03 0.98 0.90 0.80 0.68
Sebze 0.29- 0.40 0.56 0.70 0.78 0.82 0.83 0.80 0.72 0.58 0.38
MIslr 0.44 0.49 0.58 0.71 0.94 1.05 1.08 1.05 1.00 0.93 0.85
Kavun-Karpuz 0.44 0.50 0.56 0.65 0.76 0.82 0.81 0.78 0.75 0.71 0.67
Patates 0.33 0.40 0.50 0.72 0.90 1.08 1.20 1.25 1.17 1.10 1.00
. Ekimden Sonra Ge2en GUn Sa~lsl
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120
Kuru fasulye . 0.50 0.58 0.72 0.90 1.03 1.12 1.12 1.02 0.90 0.74 0.60
Yazlik tahll 0.28 0.40 0.60 0.78 0.96 1.15 1.28 1.32 1.24 1.04 0.80 0.48 0.20
0 ~ M N M H T A E E K A
Yonca 0.63 0.73 0.86 0.98 1.08 1.13 1.11 1.06 0.99 0.91 0.78 0.64
Asma 0.20 0.24 0.33 0.50 0.71 0.80 0.80 0.76 0.61 0.50 0.35 0.23
Meyve bahyesi 0.17 0.25 0.40 0.63 0.88 0.96 0.95 0.82 0.54 0.30 0.19 0.15
<;:imen 0.49 0.57 0.73 0.85 0.90 '0.92 0.92 0.91 0.87 0.79 0.67 0.55
Turunygiller 0.63 0.66 0.68 0.70 0.71 0.71 0.71 0.71 0.70 0.68 0.67 0.64

.-.-- ----~-~--~-------~~.--
~
C"\;~;~~t\

'lA),ij}'M'LS'4f1<* _
;"\
<,,,,,,'1\
•
 47

Evet

Eve-t

$ekiI3.3. Ger<;ek evapotranspirasyonun hesabl i<;in akIm §emasl.

Hesaplann yapIlmas!na zeminin kuruma noktasmda bulundugu ve zemin

neminin artamaya ba§ladlgl aydan ba§lamak uygun .olur (Ekim aYI). iklim §artlan
zeminde kar 6rtiisiiniin meydana gelmesi i<;in elveri§li ise kI§ aylannda yagl§ fazlasmm
kar ortiisii' halinde birikerek ilkbahar ayla'nnda erimeye ba§layacagl da g6z 6niinde
tutulmahdIr. .

3.5.4. Giinliik Evapotranspirasyonun Hesabl:

$imdiye kadar verilen biitiin fonniiller ancak bir ay veya daha uzun siirelerdeki
evapotranspirasyon kaYIplanru hesaplamakta kullanllabilirler. Giinliik
evapotranspirasyon rniktan eneIji dengesi ve klitle transferi denklemlerine dayanarak
Penman tarafmdan ilerisiiriilen bir fonniille hesaplanabilir:
48

u= AH +0.27 E
(3.18)
A+O.27

Bu fonniilde:

H = R (1-r) (0.18 + 0.55 S) - B (0.56 - 0.092 e~·5) (0.1 +0.9 S)

H : net radyasyon (ifadenin ilk terimi yanslma kaYlpian <;lktIktan sonra yeryiiziine
eri~en kIsa dalga boy1u l~mlann enerjisini, ikinci terimi yeryiiziinden gonderi1en UZUn
dalga boylu I~mlann enerjisini gostennektedir) (kal!cm2-giin).

E : kiitle transferinin etkisi «3.11) denklemi ile kar~tla~tlf1l1lz).

A,B : giinliik ortalama slcakhgm birer fonksiyonu (Tablo 3.4).

U : giinliik evapotranspirasyon yiiksekligi (mm).

ew : giinliik ortalama slcakhktadoymu~ buhar basmci (Tablo 3.4) (mmIHg)

ea : havanm buhar basmci (relatifnem x e w) .

W2 : yerden 2 m yiiksekte ol<;iilen riizgar hlZI (in/s) (riizgar hlZl ba~ka bir h
yiiksekliginde W olarak ol<;ii1mii~ ise W2/W oram Tablo 3.6'dan hesaplanlr).

R : ayhk ortalama radyasyon (Tablo 3.5).

r : yiizeyin radyasyonu yansltma yiizdesi (albedo) (Tablo 3.7).

S : parlak giine~ l~lgmm goriinme siiresinin yiizdesi (giiniin giine~li saatlerine

oranIa)

Penman fonniillinde radyasyonu hesaplarken su kiitlesindeki slcakhk degi~imi

onemli ise goz online almak gerekir, ilkbaharda lsmm bir klsml suyun slcakhglnJ
artlTIllakta kullamhr, sonbaharda ise tersine su ek bir lSI kaynagl oIu~turur. Ayru
durum zemin ic;in de ge<;erlidir. .

Giinliik gerc;ek evapotranspirasyon hesabmda (3.18) fonniiliiyle hesaplanan

potansiyel ET'den gerc;ek ET'ye gec;mek ic;in mevsime gore 0.6 ile 0.9 arasmda
degi~en bir katsayt ile c;arpmak oneri1mi~tir. Bu katsaymm degeri kl~m 0.6, ilk ve
sonbaharda 0.7, yazm 0.8-0.9 ahnacaktrr. YIIIIk ortalama deger olarak 0.75
ahnabilecegi belirtilm.i~tir.
 l
49

TABLO 3.4. PENMAN FORMOLONDEKi A,B VE elf NiN

SICAKLIK iLE DEGi$iMi

t(°C} 10 15 20 25 30 35 40
A 0.35 0.48 0.60 0.89 1.05 1.38 1.64
B 12.95 13.85 14.85 15.9 17.0 18.1 19.3
!.".(mm Hg) 9.2 12.8 17.5 23.8 31.8 42.2 55.3

. TABLO 3.5. PENMAN FORMOLUNDE R RADY ASYONUNUN DEGERLERi(*)

Ay 0 S M N M H T A E E K A
R 6.0 8.3 11.0 13.9 15.9 16.7 16.3 14.8 12.2 9.3 6.7 5.5
('JBu degerJer 40° enlemi i<;indir.

TABLO 3.6. PENMAN FORMOU1NDE KULLANILACAK ROZGAR BIZI

ORANLARI

hem) 3 4 5 10 15 20
W2/W 1.50 0.83 0.75 0.68 0.55 0.48 0.46

TABLO 3.7. CE$iTLi YOZEYLERiN r ALBEDO DEGERLERi

Yiizey Cinsi r
Yeni yagml~ kar 0.60-0.95
Kirlenmi~ kar 0.30-0.60
Nemli toprak (bitki ortiisii yok) 0.10-0.20
Killi kuru toprak (bitki ortiisii yok) 0.20-0.35
Kumlu kuru toprak (bitki ortiisii yok) 0.25-0.45
Tahtl 0.10-0.25
Patates 0.15-0.25
Pamuk 0.20-0.25
Cayrr 0.15-0.25
igne yaprakh aga<;lar 0.05-0.15
Yapragml doken aga<;lar 0.10-0.20
Su yiizeyi (Nisan-Agu5l:os) 0.06-0.08
Su yiizeyi ($ubat-Mart, Eyliil-Ekim) 0.08-0.10
Su yiizeyi (Kaslm-Ocak) 0.10-0.12
 50

Ornek Problem 3.1

Bir sulama projesinde 2500 ha alanm%60'mda ~eker pancan, %40'mda kavun.

karpuz yeti~tirilmektedir. Aylara gore buyiime oranlan, ayhk ortalama }lcakhk Ve
bitkilerin yararlanabilecegi yagl~ yiiksekligi Tablo 3.8'de verilmi~tir. Buna gore
sulama suyu ihtiyacml belirleyiniz.

TABLO 3.8

Ay" M N M H T A E--
t (0C) 6.3 11.1 15.7 19.8 23.0 ~2.6 18.S
Pe(mm) 38.1 35.4 48.4 39.8 16.4 10.1 16.6
Buyiime oram ($.pancan) 0.02 0.13 0.30 0.47 0.64 0.82 0.95
Buyiime oram (Kavun,Karpuz) 0.07 0.26 0.50 0.75 0.94
:i
,-
9oziim: Tablo 3.3 'den ~eker pancan ve kavun-karpuzun buyiime oranlanna
bagh olarak ayhk kc katsaYllan okunur. Sonra ekim alanlarma gore aglrhkh ortalama d\
ahnarak ortalama kc degeri bulunur (Tablo 3.9). o!
,
n:
TABL03.9 d
d I
Ay" M N M H T A E 5
kc ($.partcan) 0.46 0.53 . 0.78 1.05 1.22 1.20 1.08 ii
. kc (Kavun, Karpuz) 0.48 0.61 0.82 0.77 0.69 nI
kc (Ortalama) 0.46 0.53 0.66 0.87 1.06 1.03 0.92 /}
k 0.20 0.31 0.48 0.74 1.01 0.97 0.76

Ayhk k katsayIlan (3.17) denklemine gore hesaplamr. p katsaYllan Tablo

~
~
3.2' den okunarak (3.15) formUlune gore ayhk evapotrartspirasyon yiikseklikleri
belirlenir (Tablo 3.10).
TABLO 3.10
A
AY.. M N M H T A E f
U(mm) 18.2 36.3 72.9 126.9 190.4 169.1 105.6 2
Sulama suyu (mm) 0 0.9 24.5 87.1 - 174.0 159.0 89.0 (
Sulama suyu (l06m3) 0 0.023 0.61 2.18 4.35 3.98 2.23 A
~-

Hesaplanan U degerlerinden bitkilerin kullanabilecegi Pc yagl~yiikseklikleri

t;tkanlarak gereken sulama suyu yiiksekligi bulunur. Bu yiiksekligi sulama alanl olan
2500 ha=25xlO 6m2 ile t;arparak ayhk sulama suyu ihtiyacl m3 cinsinden belirlenir.
(Gert;ekte sulama sistemindeki t;e~itli kaYlplardan dolay! saglanmasl gereken sulama
suyu miktan hesaplanan degerlerden daha fazladlr.)
 51

6nzek Problem 3.2

Bir havzada bir yll boyunca Up ayhk potansiyel ET degerler.i ve ol<;iilen P ayhk
agl~ yiikseklikleri Tabl? 3.11.:d~ verilmi~tir. Ekim ayl ba~lll~a zeminde k~lJamlabi~ir
y 01 bulun01adlgl (yam zemllllll kumma noktaslllda oldugu) kabul edllmektedlr.
~:minin kumma noktasimn iizerinde arazi kapasitesine eri~inceye kadar tutabilecegi
aksimum nem 100 mm yagl~ yiiksekligine kar~l gelmektedir. Buna gore Yll boyunca
~bk ger<;ek evapotranspirasyon miktarlanm hesapIaymlz. .

TABLO 3.11

E K A 0 S M N M H T A E
Vimm) 111. 5 44.4 5.2 9.4 7.0 45.6 82.5 148.4 201.3 227.0 207.9 170.6
p(mm) 28.8 93.8 8.8 61.0 75.2 163.5 6.5 9.2 0 0 0 25.2

r;oziim: Hesaplar SekiI 3.3' de veriIen ak!m ~emasllla gore yapllarak Tabla 3.12
daIdumlur. Ekim aymda ~,>P ve Z=O oIdugu i<;in Ug=P oIur. Kaslm aYlllda ise Up <: P
oIdugundan Ug=Up olur ve zemin nemi P-Ug fark! kadar artarak 93.8-44.4=49.4
mm'ye yiikselir. AralIk ve Ocak aylannda da benzer bir dumm buIundugundan Ug=Up
aIur ve zemin nemi artma ya devam ederek Ocak a Ylllda maksimum pegeri olan 100
mm'ye uIa~lf, bu ay P-Ug =61.0-9.4=51.6 mm farkmlll zemin riemini artlran 100-
... 53=47 mm lik k!sml <;lktlktan sonra 51.6-47=4.6 mm yiizeyseI akl~ haline ge<;er.
Zemin arazi kapasitesine eri~mi~ oldugu i<;in Subat ve Mart aylannda zemin nerni 100
mm degerinde kalIr, P-Ug farklan akl~ halinde goriiliir. Nisan aymdan ba~layarak
Up>P oldugundan Up-P fark! zemin neminden kar~Ilamr. Nisanda Ug=Up oIur, zemin
nemi Up -P=82.5-6.5=76 mm azalarak 24 mm'ye dii~er. MaYlsta 24 mm de
buharIa~acagmdan zemin kuruma noktasma geIir, Ug=9.2+24=33.2 mm olur. Haziran-
EyIUl arasmda Up>P ve Z=O oidugundan Ug=P olmak zorundarur.

TABL03.12

AX E K A 0 S M N M H T A E ~I
F(mm) 0 49.4 3.6 47 0 0 -76 -24 0 0 0 0
Z(mm) 0 49.4 53.0 100 100 100 24 0 0 0 0 O. ;j
r,
Ua(mm) 28.8 44.4 5.2 9.4 7.0 45.6 82.5 33.2 0 o. 0 25.2
R{mm) 0 0 0 4.6 68.2 117.9 0 0 0 0 0 0
Not: Eksi i~aretli F degerleri zemin neminden buharla~an miktarl ifade etrnektedir.

.j

~{
52

4. BOLUM

SIZMA

Yeryiiziine dii§en yagl§m bir kIsml yen;:ekimi, kapiler ve molekiiller gerilmelet

etkisiyle zemi.nin iyine siiziiliir, bu olaya SIz/lICI (itijilti(1syon) denir. Slzan su once
zemin nemini artmr ve yiizeyaltl akl§llll meydana getirir, geriye kalalll da derinlere
slzarak (perkolasyon) yeraltI suyuna kan§lr. Slzma hem yiizeysel akI§ miktanm bit
kaYlp §eklinde etkilemesi, hem de zemin nemini meydana getirmesi ve yeraltl sUyunun
en onemli kaynagl oimasl baklmmdan onem ta§lr. Bu bakImdan bir yagl§ slrasmda
zemine slzaeak su miktanmn belirlenmesi gerekir.

4.1. SIZlVIA KAP AsiTESi

Belli §artlar altmdabirim zamanda zemine sizabileeek maksimum su miktanna

Slzma kapasitesi denir. Slzma kapasitesi ye§itli etkenlere baghdlr. Bunlardan en
6nemlileri:

1.Zeminin tane biiyiikliigu ve geyirimliligi: Gev§ek zeminlerde slZma

hareketine kar§l koyan direny daha kii9iik oldugu i9in Slzma kapasitesi daha yiiksektir,
genellikle porozitesi bliyi.ik olan zeminlerde Slzma kapasitesi de biiylik oluT.

2.Ba§langw nemliligi: Islak bir ·zeminde kapiler bo§luklar klsmen suyla dolmuj
oldugundan Slzma kapasitesi kuru zemine gore daha azdlr.

3.Bitki ortiisii ve organik maddeler: Bunlann varhgl ylizeysel akJ~1

engelleyeeegi, suyun zemine girmesini kolayla§tIraeagl, yagmur darbelerinin zemini
slkI§tlrmasma engel olaeagl ve zeminin geyirimliligini artrraeagl i9in Slzma
kapasitesini ylikseltir.

Bunlann dl§mda a§agldaki etkenler de Slzma kapasitesini etkiler:

4.Zemin yiizeyinin durumu: Yiizeyde yok inee tanelerin, kalsiyum karbonat ve

sodyum karbonat gibi maddelerin birikmesi suyun girmesini zorla§trraeagmdan SlZma
kapasitesini azaltrr.

5.Zeminde hava birikintileri billunmasl slzmaYI zorla§tlm.

6.Topragm i~Ienme ~ekli de slZmaYI ye§itli §ekillerde etkiler.

Bu gibi etkenler nedeniyle <;:lplak arazide SlZilla kapasitesi 0.25-25 mmlsaat

arasmda. degi§en degerler alabilir, bitki ortiisiiniin varhgl· bu degerleri 3-7 katma
9Ikarrr.
 53

Slzma kapasitesi dogrudan dogruya olyiilemediginden slzma kapasitesini

iyin goz online alman boIgede yagl~ ve akl~ m.iktarlan 61yiiliir, gerekirse
. otranspirasyon, tutma ve yiizeysel biriktirme gibi diger kaYlplan da hesaba
~V~!ak su dengesinden SlZl~~ kapasitesi bulunur. Bu usul do gal havzalarda
a ulanabiIeeegi gibi laboratuvarlarda injiltrometre denen kiiyiik deney havzaIannda
UY~opragI sabit derinlikte tutuIan inee bir su tabakaslyla orterek veya yapay yagmur
ya udlrarak da yapIlabilir. Arazide Slzma kapasitesinin olyiilmesi i<;:in haIka
~:filtrometre kuIlanlltr. Capi 30 em oIan iyi bo~ bir boru topraga 60 em yakIllr ve iyi su
\e doIduruIur. Borudaki su seviyesini sabit tutmak i<;:in eklenmesi gereken su
~ksekligi Slzma kapasitesini verir, deneylere 2-3 saat devam edilir. Borunun
yakllmasl slraS~n?a. ~eminin orselenmesi, yagmur. damlalanmn <;:a~~a etkisinin
benze~tiri1emeYl~l glbI etkenler doIaYIsIyIa elde eclIIen sonu<;:lar ger<;:egI tam olarak
yansItmaz. Son zamanlarda SIzma olymeleri iyin radyoaktif izleyieiIer de
)..'UllantImaktadlr. .

Standart Slzma egrisi yagI~ sIrasmda SIzma kapasitesinin zamanIa degi~mesini

gi:isterir. Dogal bir havzada veya bir infiltrometrede ~iddetIi biT yagI~ sIrasmda oI<;:iilen
yagl~Iardan akl~IarI ylkararak eIde ediIen standart Slzma egrisine tipik biromek ~ekiI
4.1 'de goriiImektedir. YagI~ devam ettik<;:e Slzma kapasitesi azahr, bunun nedenIeri
zemin neminin artmasI, kiI. taneIerinin ~i~erek zeminin bo~IukIanm tlkamaSI, su ile
birlikte kat! taneIerin zeminin bo~luklanna girmesi, zeminin ve yiizeyin ozelliklerinin
degi~mesi (yagmur damlaIannm darbeIerinin zemini sIkI~hrmasl) oiabilir. Zemin
yUzeyinin bitki ortiisiiyle kapb oImasI. haIindeslzma kapasitesindeki azalma daha
kii9iik .oIur.

8
} 6
E
'-i)

11'
iii
Q.r to

~Jl'"L.__~__s_a~m_Q~ ~ ~ ~~~~~ i
o 2 4
____
6810
__

Zamonl soot}
__
12 14 16
·T

~eki14.1. Standart Slzma egrisinin ak~~ ve yagl~ kaytthmndan elde edilmesi.

Horton standart Slzma egrisi i9in genel bir denklem ileri siirmii~tiir:

I = Ie +(jo - le)e- kJ (4.1)

 54

Bu denklemde yagl~m ba~lamasmdan soma t anmdaki slzma kapasitesi J, ya:gl~lll

ba~langlcmdaki slzma kapasitesi 10, yagl~ ilerledikge (1-3 saat i9inde) SlZIna
kapasitesinin eri~ecegi limit deger!c ile g6sterilmi~tir. 10, k ve!c zemin cinsine ve bitki
orti.istine bagh degerlerdir. Yagl~m ba~langlcmdaki 10 degeri bundan onceki
yagl~lardan beri gegen stireye de baghdlr.!c zemin arazi kapasitesine eri~tiginde Slzma
kapasitesinin alacagl degeri, yani perkolasyon hlZllll g6stermektedir. Bazl zemin
. cinslerine ait standait Slzma egrileri SekiI4.2'de gosterilmi~tir.

-::;150 Cimrnle iirtulu kumlu lem,

-1E 125
.{ balilangl~la nemli

.§ 100

~
. 75
'in
fCimenle orliilu kumlu lem
CI
g- 1ba~la(\gl~la IslaP;
~
d
E
!:! 25
III

2 3
Yagl~ln bO~longlc.ndon iliba( E'n zaman (saot J
Sekil 4.2. <;e~itli zeminlerinSlzma kapasitelerinin yagl~ boyunca degi~itni.

(4.1) denklemi zemin nemi biriktirme sisteminin, net 91k11S1 depolanml~ su

miktan ile orantlh olan (dogrusal) bir hazne oldugunu kabul ederek elde edilebilir.
Bunun i9in SekiI4.3'e gore:
fe

I
H
~
r"Z----
h

!
SekiI4.3. Horton denkleminin elde edilmesinde kabul edilen sistem.
~fc

Ie - I=k(h-H) (4.2)

yazIlabilir, burada/slzma kapasitesinin t anmdaki degeri olarak zemin nemi biriktirme

sisteminin girdisini,/c perkolasyon hlZl olarak aym sistemirIin 91ktlsml gostermektedir.
t anmda sistemde depolanml~ su ytiksekligi h'drr, limi~ durumda h=H oldugundan (H:
...

55

arazi kapasitesi) f=fc olur. Zemin nemi biriktirme sistemine siireklilik denklemi
uygulamrsa:

f - /. = dlz . (4.3)
C dt

yazllabilir. (4.2) ve (4.3) denklernlerinden:

df =-k dlz
(4.4)
dt dt

1 df
f-/. =--- (4.5)
C k dt

Bu diferansiyel denklem diizenlenip il1tegre edilirse:

~=-kdt (4.6)
f-fe

In(J - fJ=-kt+C (4.7)

J
C integrasyon sabiti t=0 ic;inf=.fo ba~langlC; ko~ulunu kullanarak belirlenirse:

f = fe + (fa - fe)e- kt (4.8)

Horton denklemi elde edilmi~ olur.

Yagl1jm ba~langICmdan t anma kadar Slzma yiiksekligi Horton .denklemini

integre ederek bulunabilir:

F = Jf dt = fe t + fa ~ fe ~ - e -kJ ) (4.9)
a

Standart Slzma egrisi ic;in ba~ka denklemler de ilerisiiriilri:tii~tiir. Horton'a gore:

(4.10)
;1
Bu denklemde C1 bitki 6rtiisii katsaylSl (0<C1$;1), C2 zernin ve yiizey 6zellikleri
katsaYlSldlr. Sa yiizey altmda mevcut biriktirme kapasitesini g6stermekte olup zaman
gec;tikc;e azalmaktadrr, Sa'nrn zamanla degi~imininfc:ffarkI ile orant1l1 oldugu kabul
edilmektedir.
56

4.2. SIZMA HIZI

Slzma hlZI bir yagl:;; slrasmda birim zamanda zemine gerc;:ekten giren su
miktandlr. Slzma kapasitesi ve Slzma hlZlmn tanllnlanndan anla:;;Ilacagl gibi yagI:;;
:;;iddetinin Slzma kapasitesinden biiyiik oimaSI halinde Slzma hlZI Slzma kapasitesine'
e:;;it oIur, 6te yandan yagl~ ~iddeti Slzma kapasitesinden kiic;:iik ise Slzma hlZl ancak
yagl:;; :;;iddeti kadar olabilecektir (Bu nedenle standart Slzma egrisini biitiin yagl~
siiresince yagl~ ~iddetinin Slzma kapasitesinden biiyiik kaldlgl :;;iddetli yagl:;;lann
kaYltlanndan elde etmek gerekir).

Biitiin yagl:;; boyunca yagl:;; :;;iddetinin Slzma kapasitesinden biiyiik oImaSI

halinde herhangi bir andaki SlZma kapasitesi standart Slzma egrisinden okunabilir.

slzme egrisi

Koydmlml$ stend art

egrisi-

o to t

$ekil 4.4. Ba~Ianglc;:t? yagl~ '~iddeti SIzma kapasitesinden az oldugunda Slzma htzmm
hesabl ((yagl~ :;;iddeti sabit;-Dyck, Peschke, 1983).

y agl:;; ~iddetinin yagl~ ba:;;langlCmda bir siire ic;:in Slzma kapasitesinden kiic;:iik
olup daha sonra Slzma kapasitesinin iistiine c;:ikmasl halinde ($ekil, 4.4), yagl:;;
:;;iddetinin slzma kapasitesini a:;;t1g1 b61gede (t>to) Slzma hlzmm beIirlenmesi giic;: olur.
Yagl~m ba~langlcmda Slzma hlZl Slzma kapasitesinden kiic;:iik oldugundan zemine
standart slzma egrisinin verdigi degerden daha az su SIZmlg olacaktrr, bu nedenle
zemin nemindeki artl:;; da standart SIzma egrisini izIeyen biryragl:;;takine gore daha
azdrr. Bunun sonucu yagl:;; :;;iddeti slzma kapasitesTnin iistiine C;:lkmca Slzma hlZI,
standart SlZma egrisinden okunacak degerden daha fazia olur. ~erhangi bir andaki
SlZma kapasitesinin 0 ana kadar olan toplam Slzma miktanna, bagh oldugu kabul
edilerek bu b6lgedeki stzma hiZI ~u :;;ekilde' belirlenir. ts amn~ kadar heniiz zemin
standart Slzma egrisinin izlenmesi halindeki kadar nemlenmi:;; olmadlgIndan slzma lnZl
yagI:;; :;;iddetine e:;;it olacak, ts anmdan ba:;;layarak zaman ekseni boyunca kendine
paralel olarak kaydmhru:;; standart slzma egrisine uyacaktrr. ts ve to ~u denklemleri
sagiayacaktrr: ( ,

Is t~
fidt = ff dt (4.11)
o 0
 57

(4.12)

(4.11) denklemi Slzma kapasitesinin 0 ana kadar Slzan su miktanna bagh oldugu
kabuliine dayanarak yazIlmIi}tlr. Denklemin sol tarafl ts aDlna kadar zemine Sizan su
miktanm, sag tarafl ise standart Slzma egrisi boyunca to amna kadar Slzma yiiksekligini
gosterrnektedir. i yagIi} i}iddetinin zamanla degii}ken oimasl halinde de Slzma hlZI
benzer dUi}uncelerle belirlenebilir. $ekil 4.5' de (4.11) denkleminin uygulanrnasl t~rah
alanlann ei}itligini verir. Buna gore to ve ts degerleri bu iki alan ei}it olacak i}ekilde
deneme ile bulunur.

egrisi

,(Hiyetograf

KaydJn[mJ~
egrisi

--- -_.
---
t t
s
$eki14.5. Bai}langl9ta ya~i} §iddeti SIZlla kapasitesinden az oldugunda SlZma ruZlDlD
hesabl (ya~§ §iddeti degi§ken, Dyck, Peschke, 1983).

4.3. SIZMA iNnisLERi

Nispeten kii9iik ve homojen bolgelerde akI§ miktanm hesaplamak i9in standart

Slzma egnsine gore belirlenen Slzma miktanm ya~§tan 9Ikartmak yoluna gidilebilir.
J\ncak bolgede ya~§- §iddeti' ve:-slZffia'-kapasitesi yerden yeredegi§iyorsa staildart
siiiria:egrl$lniiIde:etrriek,kola:yolrnai;bui1Uiiyerine'ya~§ srrasriidaki'ortallimasIima
llfik.tannig6steren,slzma indisleri- I(uIlanilIT: Boylecebuyiik havzalarda ya~§ boyunca ,!
r"
sizUiakapasitesinin'ortalarna birdegerdesabit kaldlgl kabul edilir, bu degere SlZffia
indisi deDir. ,SJ~(@Qisftillr1<:U11aTminaSY6Zelliklezernininya~§ ba§langlC1i1da'lslak;-
yagl§lD-§iodetli'veya~§ siire~inili-iasa' olmasllifilinde iyi SOlll19 verir;' zrra'b6yltrbir"
yagi$srrasmdasIZinakap"asitesiflizla'degi§meyecektir.' ""',. ,
::..:' ' , " ' . '

I
J
58

iki farkh slzma indisi kullamlmaktadlr:

1.4> indisi: $ekil 4.6'da gosterildigi gibi yagl~ ~iddeti egrisi iizerinde oyle bir
yatay yizgi <;:izilir ki bu <;:izgiyle hiyetograf arasmda kalan alan tarah top lam akl~
yiiksekligine kar~l gelsin, bu ~ekilde <;:izilen <;:izginin ordinatl 4> indisi olarak tammlamr.
Buna gore yagl~ ~iddeti 4> Slzma indisinden biiyiik olunca aradaki farkm akI~ haline
geytigi kabul edilmektedir. .

'0
0

--
on
E
E3
a.
"0
:'92
U).

~
'g'1
>-

0 2 4. 6 8 10
Zaman (Saotl
$ekil 4.6. 4> Slzma indisinin tamml.

2. W indisi: P yagl~ yiiksekligini, R akI~ yiiksekligini, S yiizeysel biriktirme

yiiksekligini, tp yagl~ ~iddetinin Slzma kapasitesinden biiyiik oldugu siireyi gostermek
iizere W indisi ~oyle tammlamr:

W =_P_-_R_-_S_ (4.13)
tp

Yiizeysel biriktirmeyi de iyine aldlgl iyin <R.·indisinlli~degeri W~disindenbiiyiiktiir.

Ancak yagl~m: ~iddetli vetizun 'siirelic olmasl ha.linde buiki ,.indisinaegeri birbirine
yakia~rr~ S yiizeysel biriktirme yiiksekliginin belirlenmesi gii<;:tUr,'bu deger genellikle
10-50 mm arasmda degi~ir, bazl yagl~larda yiizeysel biriktirme kapasitesinin rumii
dolmayabilir. SIZma indislerinin hesabmda yagl~m ba~langIcmda tutma, yiizeysel
biriktirme,' v.b. dolaYlSlyla meydana gelen kaYlplar tahmin edilerek yagl~
yiiksekliginden <;:Ikanlrrsa daha dogru sonu<;:lar eldeedilir. B,elli bir b6lgede bu
indislerin degerleri yagl~m ba~langlCmdaki zemin nemine bagh olarak degi~ir. Bir
havzanm slzma indisini bir onceki yagl~tan beri ge<;:en zamana, goz online alman
yagl~m siiresine ve top lam yaf!;l~ yiiksekligine bagh olarak belirlemeye gayret
edilmelidir. Bu ama<;:la Herde tarumlanacak olan ge<;:mi~ yagl~ indisi bir parametre
olarak kullamlabilir. Ancak, akt~ hesaplannda emniyetli olmak i<;:in zeminin <;:ok lslak
oilliasl durumuna kar~l gelen Slzma indisinin minimum degerini (yani fc limit degerini)

/
 59

kullanmak yo luna gidilebilir. Bu indislerin gen;ek Slzma miktanm (slzma hlZlm) degil,
potansiyel Slzma miktanm gosterdikleri ui1Utulmamahchr.

Omek Problem 4.1

Bir yagl~ slrasmda zemmm standart Slzma egrisi 10=5.5 mm saat, 1c=1.2
mm/saat, k=0.42 olmak iizere Horton denklemine uymaktadlr. Yagl~m hiyetografl
SekiI4.7'de basamakh bir <;izgi ~eklinde verilmi~tir.

mm
saat
\

\ ~\
5 \ // \
\ka yd, ril r0'l S
' \ 5 t. sn::-na'\~9r
~ - /Hiyetograf
'I. '\
4 //''1. ==='-:,.......J
Standarf',
slzma.E'gl'l.,
. "

S,zma I),ZI
--- --- -----

o 3 4 5 6
t(saatJ
'"i

SekiI4.7. Bir yagl~ srrasmda slzma hlzmm zamanla degi~iminin ve slzma indisinin
hesabl. J
SlZIDa hlzmm zamanla degi~imini belirleyip toplam Slzma yiiksekligini ve akt~
yiiksekligini hesaplaymlz. II

(:oziim:

a.t<2 saat is:in i<f oldugundan SlZIDa hIZI yagI~ ~iddetine e~it olur.

b.t>2 saat is:in i>J dir: Ba~langIs:ta zemin fazla nemli hale gelmedigi is:in bir
silre SlZIDa hIZI yagI~ ~iddetine e~it olmakta devam eder. ts ve to silreleri (4.11) ve
(4.12) denklemlerinde? deneme ile belirlenir. to=1 saat ve ts=2.55 saat is:in:

i(ts ) = J(to) = 1.2 + (5.5 _1.2)e-0.42x1 4mm1saat

60

(4.9) denkleminden:

Jo f dt =1 2. x1. 0+ 5.5 -1.2 \!-e

O~
(,1 -0.42 X I) 47
=.mm
.

ts=2.55 saate kadar hiyet?grafrn altmda kalan alan:

2.55
J idt =1 x 1 + 1.5 x ~ +4x 0.55==4.7mm
o

Buna gore t<2.55 saat i<;in Slzma hlZl yagl~ ~iddetine e~it olacaktrr.

c.t>2.55 saat i<;in Slzma hlzlan ts-to=1.55 saat otelenmi~ standart Slzma egrisine
uyarak azahr.

d.t>6 saat i<;in hiyetograf otelenmi~ standart Slzma egrisinin altmda ka1dlgrndan
(i<j) Slzma hlZl tekrar yagl~ ~iddetine e~it olur.

Slzma hlzmm yagl~ boyunca degi~imi $ekil 4.7'de <;ift <;izgiyle gosterilmi~tir.
Bu <;izginin altmda kalan alan yagl~ boyunca top lam slzma yiiksekligini verir:

4.45
F == 1 x 1 + 1.5 x 1 + 0.55 x 4 + J fdt + 1 x 1
1
=1+1.5 + 2.2 +9.3 + 1=15mm

.y agl~ boyunca meydana gelen akt~ yiiksekligi toplam yagl:? yiiksekligi P'den
toplam slzma yiiksekligi F'yi ylkararak bulunur:

R == P - F = 1 + 1.5 + 4 + 5 + 4 + 2.5 + 1 -15 = 4 rom

Ornek Problem 4.2

Bir onceki problerndeki yagl:? i<;in zerninin 4> slzrna indisini belirleyiniz.

r;ozum: $ekil 4. 7' de oyle bir yatay <;izgi geyirilir ki bu yizgi ile hiyetograf
arasmda kalan alan daha once hesaplannl1~ olan R=4 mrn'lik akt:? yiiksekligine kar~l
gelsin. Bu yizginin ordinatl 4>=3 mmlsaat degerini verir.
 61

5. BOLUM

YERALTISUYU

Yerkiiresindeki tath suyun biiyiik bir kIsml yeraltmda bulunur. YeraItllldaki su,
yeryiiziinde akarsularda bulunan suyun '7500 katl kadardlr. YeraItmda e yeryiiziindeki
sulann siirekli ili~ki halinde bulunmalarl yeraltl suyunun onemini artmr. Ozellikle
kurak bolgelerde akarsular ancak yeraltmg~n beslendikleri takdirde yaz111 kurumazlar.
Akarsulardaki top lam akImm yakla~Ik %30 'ti yeraltmdan beslenir. Yeryiiziindeki
bitkiler gerekli suyu yeryiiziiniin hemen altmdaki zemin neminden saglarlar. Kuyularla
yeraltmdaki hazneden <;Ikarilan su insanlar tarafmdan geni~ ol<;iide kullanllmaktadIr.
Yeraltmdan eIde edilen suyun iyi bir ozelligi de dogal bir ~ekilde filtrelenmi~
oldugundan genellikle bakterilerden, organik maddelerden, koku ve tatlardan annml9,
kimyasal bile~imi ve slcakllk derecesi fazla degi~meyen, iyi kalitedebir su olmasJdlr.
Yeriistii su kaynaklannm tiikendigi kurak mevsimlerde insanlar su ihtiyacmI k~yularla
yeraltllldan saglayabilirler. Bugiin yeryiiziinde kullallllan suyun %40 kadan
yeraltmdan saglanmaktadJr. Gelecekte yeni biriktirme hazneleri in~a etmek olanagmlll
giderek azalacak oimasI, buna kar~lllk yeraltmda biiyiik bir dogal hazne bulunmasl ve
dengeleme siiresinin uzun oI~asI nedeniyle bu yiizdenin artmasl beklenebilir.
Hidrolojinin yeraltl suyu hidrolojisiveQlzidroloji) denen kolu yeraltmdaki suyun
bulunu~ ~ekillerini, ozellikierini ve hareketini inceler. Bu boliimde yeraltmda suyun
. hangi b6lgelerde ve ne ~ekillerde bulundugu, nastl beslendigi, hareketinin hangi
hidrolik yasalanyla belirlenebilecegi klsaca anlatdacak, yeraltmdaki suyun kuyularla
<;ekilmesi iizerinde durulacaktrr.

5.1. YERALTINDAKi SUYUN BOLGELERi

~ekil 5.1 suyun yeraltmda ge~itli ~ekillerde bulundugu bolgeleri gostermektedir.

~ekiI5.1. Yeraltmda suyun bulundugu <;e~itli b61geler.

62

Yagl~lardan soma yeryiiziinden slzan ~u once doymaml$ bOlgeye gelir. Bu bolgede

zeminin bo~luklannda hava ve su birlikte bulunur. Soma a~aglya dogru hareketine
devam eden su doymu$ bolgeye (yeraltz suyu) eri~ir. Doymu~ bOlgenin list yiizeyine
yeraltl su yiizeyi denir, bu yiizey boyunca bo~luklardaki suyun basmcl atmosfer
basmcma e~ittir. YeraltI su yiizeyinin hemen lizerinde suyun kapiler gerilmelerle
yiikselerek tutundugu bir kapiler sar;ak vardlr. Kapiler bolge hemen hemen doymu~
durumda olmakla birlikte burada su basmcl negatiftir (emme). Kapiler sa<;agm list
smm bo~luklann %99 oranmda su ile doymu~ oldugu seviye olarak tammlanabilir.
Yeraltl suyu alt taraftan suyu ge<;inneyen bir tabaka ile slmrlanml~trr. $ekilde
goriildligii gibi yeraltl su yiizeyinden yukarda olan akarsular yeraltr suyunu beslerler;
buna kar~Illk al<;akta olan akarsular ise yeraltl suyu tarafmdan beslenirler.

Yeraltmdaki suyun bOlgeleri $ekil 5.2'de ~ematik olarak gosterilmi~tir.

Bo~luklarda suyun hava ile birlikte bulundugu doymaml~ bolgedeki suya vadoz
(askzda) su denir. Doymaml~ bOlgenin de lie;: klsma aynldlgl gOriilmektedir. Bitki
koklerinin eri~ebildigi bolgedeki suya zemin suyu (zemill nemi) denir. Bununla kapiler
b61ge arasmdaki ara bolgede yiizeysel (molekiiler) gerilmelerle tanelerin <;evresinde
tutulan pelikiiler su ve yewekimi etkisi altmda a~aglya dogru hareket eden su
bulunabilir. .

___ 1_ ! ~r-m_ln_'liJ_'z_e_y_i---:It----,
r. Ze~in n~mi
bolseSI
Zemin nemi

fj---A~~-- Pelikuler ve
yer c;ekimiyle
~.
d ! ___ 1 ___
btilge hareket
1--_ ___ egen
__ su _-1
E, K'
6 ; ~pler Kapiler su
o l bolge
~ (---1---
Yeraltl su yuzeyi

~1
EI
Yeraltl suyu
>. :

(5 l_ - - -- - - -P77-~~~~~~~~
Ge<;lrlmsiz tcbaka

$eki15.2. Yeraltmdaki suyun smlflandmlmasl.

Yeraltmdaki suyun kaynagml hemen tiimliyle yagl~lardan soma zemin

yiizeyinden Slzan su olu~turur. Yerkiiresinin derinlerinde olu~up kayalardaki
e;:atlaklardan yiikselen jiivenil suyun ve kayalarm bile~iminde bulunan suyun yiizdesi
e;:ok azdrr. Y eraltmdaki <;e~itli bOlgelerde bulunan suyun basmcmm degi~irni $ekil
5.3'de gosterilmi~tir. Daha once de belirtildigi gibi yeraltr su yiizeyi boyunca basm<;
atmosfer basmcma e~ittir, bunun ie;:in A noktasma baglanan manometredeki su seviyesi
A'nm hizasma kadar yiikselir. Doymu~ b61gede basmif dagrlull1 hidrostatiktir, yani
basme;: yeraltl su yiizeyinden a~agrya dogru dogrusal olarak arta.f, B noktasma baglanan
 63

bir manometre~e su seviyesi yeraltl su yiizeyine kadar yiikselir. Kapiler sa<;akta negatif
baslll<;lar goriiliir, bu basm<;larm degeri yeraltI su yiizeyinden yukanya dogru artl}r.
Doymaml~ b51gede de basm<; negatiftir, he kapiler basmcmdan dolaYI C noktasma
baglanan manometredeki su seviyesi bu noktadan he Kadar a~aglda kahr. Kapiler
sa<;akta ve doymaml~ b5lgede bo~luklardaki suyun basmcI atmosfer basmcmdan dii~iik
oldugundan bu bolgelere a<;Ilan kuyulara yeraltmdan su akIml olmaz. Doymu~ b5lgeye
kadar inen bir kuytiya ise yeraltmda basm<;h olarak bulunan suyun girdigi goriiliir. Bu
nedenle insanlar yeraltmdaki suyu ancak yeraltl su yiizeyinin altma kadar uzanan
kuyularla <;lkarabilirler.

he Doymaml;; beige.
T

Doymu$ bOlge

$ekiI5.3. Yeraltmdaki <;e~itli bolgelerde suyun basmcmm degi~irni.

5.2. DOYMAMIS BOLGE

Yeryiiziiniin hemen altmdakidoymaml~ b5lgede zemin Janelerinin arasmdaki

bo~luklarm sadece bir kIsmmda su bulunur. Bu b5lgenin derinligi c;:e~itli degerh~r
alabilir. Batakhklarda yeraltI su yiizeyi zemin yiizeyine Kadar c;:Ikar, doymaml~ bolge
. buhmmaz. <;ok kurak bolgelerde ise doymaIll1~ bolgenin derinligi 300 m'ye Kadar
<;Ikabilir. DoymaIll1~ bolgedeki suyu kuyular vasltaslyla yiizeye C;:lkarmak miimkiin
olmad@ndan bu b51gedeki 8U bizi daha c;:ok bitkilerin su ihtiyacml kar~Ilamak
aC;:lsmdan ve drenaj problemlerinde ilgilendirir.

Doymaml~ b5lgede bulunan su zemin tanelerinin <;evresinde molekiiler ve

kapiler gerilmelerle tutulmaktadtr. Bu b5lgedeki su yerc;:ekiminin ve kapiler
gerilmelerin etkisi altmda hareket eder. Bu hareket oldukc;:a kan~lk olup incelenmesi
zordur, kapiler gerilmelerin ~iddetine gore hareketin yonii a~aglya veya yukanya dogru
olabilir. Suyun molekiiler adezyon kuvvetleriyle taneye yapl~an ve yerc;:ekimi etkisiyle
taneden aynlmayan kIsmma pelikiiler su denir.· Tanelerin c;:apl kii<;iildiikc;:e yiizey
alanlarmm oram artttgmdan pelikiiler suyun oram da biiyiir.
64

Doymaml§ bolgenin alt bsmmdaki kapiler sayagm kahnhgl tl~/Jfapjli/f.?basl12r;

yii~?lfligi7~ee§it olup bu deger zeminin D bo~luk yapl ile ters orantlhdlr. he ve D em
cillsmden olyiilmek iizere ampirik bir formiil:

(5.1)

Ce§itli zemin einsleri iyin he degerleri Tablo 5.1' de verilmi§tir.

TABLO 5.1. CESiTLi ZEMiNLER iCiN

KAPiLER BASINC YOKSEKLiKLE~i

Zemin einsi hcCcm) , I

Silt 10-20
ince kum 4
Ortakum 2.5
hi kum 1.5
0.25

Doymarru~ bOlgede kok1erin eri~ebilecegi klSlmdaki zemin neminin bir

klsrrundan bitkiler faydalanabilir. Bitkiler. derinligi bitki cinsine gore 'CI~f:I~
arasmda degi§en bu bOlgedeki suyu kokleriyle yekerler (osmos olaYl). Doymairu~
bolgede yeryekimi etkisiyle a~aglya' dogru hareket sona erdikten sonra geriye kalan
suyun yiizdesine arazi (tarla) kapasitesi denir. Yagl~ sona erdikten 1-5 giin sonra
zemin nemi arazi kapasitesine e§it bir deger ahr. Bu suyun tanelerin yiizeylerine slklea
yapl~IDl~ olan bir klSIDl bitkiler tarafmdan zeminden ylkanlamaz (higroskopik su).
Bitkilerin zeminden yekemeyeeegi suyun yiizdesine kururna (solrna) noktasl denir.
Kuruma noktasl 15 atmosferlik osmotik basmea kar~l geien su yiizdesidir. Sekil 5.4'de
zemin neminin alabilecegi ye~itli degerlere verilen adlar gosterilmi~tir. Arazi
kapasitesi ile kururria noktasl arasmdaki fark bitkinin kullanabileeegi suyun yiizdesini
gosterir. Bu degerler zemin einsine gore degi~ir, bazl ortalama degerlerTablo 5.2'de
gosterilmi~tir .

Maksimum su tutma kapasitesi

,

Kullanllamlyan Kullamlabilen
Su Su

Higroskopik Kapiler Yerc;ekimi ile

Su Su hareket ed en su

Kuruma Arazi Doymo.

nok tasl kapasitesl noktasl
$ekil 5.4. Doymarru~ b61gede zemindeki su miktarmm degi~imi.
 65

TABLO 5.2. <;E$iTLi ZEMiNLER iern ARAzi KAPASiTESi

VE KURUMA NOKTASI DEGERLERi (*)

Zernin Cinsi Arazi Kapasitesi Kururna Noktasl Faydah Su Yiizdesi

Kum 6-12 2-6 4-6
Kumlu lem 10-18 4-8 6-10
Lern 18-26 8-12 10-14
Killi lem 23-31 11-15 10-14
Siltli kil 27-35 13-17 14-18
Kil 31-39 15-19 16-20
(*)Kuru zemin aglrhgmm yiizdesi olarak.

Zemindeki su miktannm ol<;iilrnesi olduk<;a gU<;tiir. Laboratuvarda zernin

nurnunesinin tartIlmasl ve sonra etiivde kurutulup tekrar tartIlarak aradaki farkm
bulunrnaslyla zemin nemi belirIenebilir. Zerninin direncinin i<;indeki su miktan ile
degi~rnesi esasma dayanan elektrik diren<; aletleri, termogravimetrik metotlar,
lizimetreler, seramik bir fincanm zemine sokulup zemindeki su basmcmm manometre
ile 61<;iilmesi esasma dayanan tansiyometreler ise arazide kullamlabilir. En giivenilir
sonu<;lar notron metodu ile elde edilebilir, .zemine <;akIlan bir borudan verilen
notronlann hIZlanmn a.zalI~ miktan zemindeki su miktan ile bagmtIlIdir. Kobalt 60
izotopunun yaydigi gamma I~mlan da bu i~ i<;in kul1anIlabiIir.

Yagt~h mevsimlerde zeminden Sizan su doymamI~ bOlge arazi kapasitesine

• eri~tikten sonra yeraltI suyuna katIhr. Kurak mevsimlerde ise doymamI~ b6lgedeki
suyun biiyiik bir kIsmmi (kuruma noktasma kadar) bitkiler alIr, ara bolgedeki suyu
bitkiler kullanamadlgmdan bu bOlge arazi kapasitesinde kiilrr.

5.3. DOYMUS BOLGE

Bo~luklan tamamlyla yeraltl suyu ile doImu~ olan, bu suyu bir nokt.adan
digerine iletebilen ve boylece bo~luklanndaki suyun dl~anya <;Ikanlabilmesine imkan
veren formasyonlara akifer (su ta~lyan tabaka) denir. Bir jeolojik formasyonun a1dfer
niteIiginde olabiImesi i<;in porozitesinin yeter derecede yiiksek olmasi ve zemindeki
bo~luklarm da olduk<;a biiyiik oImasi gerekir. Bu fonnasyonlar kum, <;akII tabakalan,
tortuI kiitleler, <;atlakli kayalar, bo~luklu kalkerler olabilir. Boyle bir formasyon alt
taraftan ge<;irimsiz ya da <;ok az ge<;irimIi bir tabaka ile smlrIanrru~ oldugU i<;in su
a~aglya dogru hareketine devam edemez, bo~luklan tamamlyia doldurur($ekiI 5.5).
Boylece in~aat mi.ihendislerini ozeIlikle iIgiIendiren doymu~ boIge (yeraItI suyu
bolgesi) meydana gelIni~ oIur. .

AkiferIeri iki sllllfa ayrrabiliriz:

l.Serbest yiizeyli (slmrlanmaml~)akiferler: Bu gibi akiferlerde yeraltI suyunun

list smm yeralh su yiizeyidir, bu yiizey boyunca doymu~ b61ge, doymaml~ bOIge ile
:emas etmektedir. Doymaml~ bOlgenin bo~luklarmda hava da bulunduguna gore yeraIh
ill yiizeyi boyunca atmosfer basmcl mevcuttur. Bu bakImdan yeraltl su yiizeyi bir
66

serbest su yiizeyine kar~l gelir ve serbest yiizeyli akiferdeki akuTI bir a<;:lk kanaldaki
serbest yiizeyli akIma benzer. Sekil 5.1' de g6riilen· akifer serbest yiizeylidir. Serbest .
yiizeyli bir akiferin ust SInm olan yeraltl su yiizeyinin yeri akifere giren kuyulardaki
statik su seviyesi (kuyudan su <;:ekilmesi halindeki seviye) ile belirlenir. Genellikle bu
yiizey arazinin topografyaSInI takip eder, tepelerin altInda yiikselir, <;:ukur b6lgelerde
al<;ahr.

Sekil 5.5. Bir akiferin kesiti.

2.Basl/u;lz (artezyen, slmrlanml~) akiferler: Bu akiferler list taraftan da bir

ge<;:irimsiz tabaka ile sInrrlanml~lard!r, atmosfer bas InC! ile temasta olan bir serbest
yiizeyleri yoktur. Bu bakImdan basIn<;:h akiferlerdeki akIm borulardaki basIn<;:hakIma
benzer. ."Bir basIn<;:h akifere giren kuyular, borulara takIlan piyezometrelere
benzetilerek bu kuyulardaki statik su yiizeyinepiyezometre yiizeyi denir. AkIm"basIn<;:lI
oldugundan piyezometre yiizeyi, akiferin yukansIndadrr. Sekil 5.6'da bir basIn<;:h
(artezyen) akifere giren kuyulardaki su yiizeyinin belirledigi piyezometre yiizeyi
. g6riilmektedir.

10
===t> Yeronr SLIy'I'
akrml

Seki15.6. BasIn<;:h (artezyen) akifer.

 67

Artezyen akifere giren bir kuyuda su akiferin iist SlDlfInlD yukanslDa kadar
yiikseldigine gore zemin yiizeyinin yeter dereeede al<;:ak oldugu bazl hallerde
zeminden yukanya da fl~kIrabilir. $ekil 5.6'daki kuyulardan soldaki bOyle fl~kIran bir
kuyudur, sagdaki kuyu da· artezyen akifere girdigi halde zemin yiizeyi yiiksekte
oldugurIdan suyu pompa ile <;:ekmek gerekir.

Bazen bir bolgede iist iiste iki akifer bulundugu goriilebilir. Alttaki serbest
akiferin yukansllldaki doymaml~ bolgenin i<;:inde bulunan diger bir ge<;:irimsiz
tabakamn iizerindeki akifere tiil1el/li~ (as/h) akifer denir. Ya da alttaki baslll<;:h akiferin
iist smm olan ge<;:irimsiz tabakanm iizerinde serbest bi~ akifer bulunabilir.

. Bir akiferde bulunan su yiizdesi akiferin porozitesine e~ittir. Porozite

bo~luklann haeminin toplam haeme oram olarak tammlamr. Akiferin taneleri
arasmdaki bo~luklann biiyiikliigii kilde mikroskopik bo~luklardan kalkerde biiyiik
tiinellere kadar degi~ebilir. Aneak, porozitenin biiyiik olu~l1 her zaman yeraltmdan
fazla miktarda su elde edilebileeegini gostermez .. Zira suyun bir klsml molekiiler ve
laIcal gerilmelerle bo~luklarda tutulur, dl~anya ahnamaz. Akiferden elde edileeek su
haeminin toplain haeme oranma~7fll?.ri, bo~luklardan <;:lkanlamayan su haeminin
toplam haeme oranma azgiil..,trctmc,["denrr. Bu tannniara gore ozgiil veri ile ozgiil
tutmanm topla1ll1 porozit'gye;·e~it~lmaktadlr. inee taneli zeminlerde tanelerin toplam
yiizey alanl biiyiidiigii i<;:in molekiiler gerilmeler biiyiik olur, ozgiil tutma artar, ozgiil .
veri kii<;:iiliir. Ornegin kilin porozitesi yiiksek oldugu halde ozgiil verisi azdlr. Tablo
5.3' den goriildiigii gibi en yiiksek ozgiil veri kum ve <;:akIldadrr. Bu tabloda verilen
degerler ortalama degerlerdir, gen;:ekte her bir zemin einsi i<;:in porozite ve ozgiil veri
olduk<;:a biiyiik daglhmlar gosterir.

TABLO 5.3. CE$iTLi ZEMiNLER iCiN ORTALAMA PORoziTE VE OZGOL

VERi DEGERLERi

Zemin Cinsi Porozite (%) Ozgiil Veri (%)

Kil 45-65 3
Kum 30-45 25
CakIl 25-45 22
CakIlhkum 20-45 16
Kum ta~l 15 8
Kalker 5 2
Kuvarsit, granit 1 0.5

5.4. YERALTI SUYUNUN BESLENMESi VE KAYIPLAR

Serbest yiizeyli akiferlerdeki yeraltl suyunun beslenmesi ~u ~ekilde alur:

l.Ya~~lardan sonra yeryiiziinden Slzan suyun doyma1ll1~ bolge arazi

kapasitesine eri~tikten sonra daha derine SlzmaSl (perkolasyanu) ile.
68

2.Yeraltl su yiizeyinden yukarda olan besleyen akarsulardan ve gollerden Slzma

ile.

3.Sulama kanallarmdaki suyun slzmasl ile.

4.Yerin derinliklerinden faylarla yukanya 9lkan su ile: -Bu suyun miktan

onemsiz oldugu gibi genellikle mineraller ta~ldlgl i9in kalitesi iyi degildir.

5.Havadaki su buhannm zemin iizerinde yogunla~masl ile: Havanm slcakhgmm

9igle~menoktasmm altma dii~mesi halinde goriiliir, ancak bu ~ekilde zemin neminde
meydana gelen artl~lll miktan genellikle 90k azdlr.

Y agl~larla yeryiiziine dii~en su ancak biitiin diger ihtiya9lan kar~Iladlktan sonra

yeraltl suyu bolgesine inebilir. Bu da ancak ~iddetli ve uzun siireli yagl~lardan sonra
miimkiin olabileceginden yeraltl suyunun beslenmesi arahkh olur. Yeraltl suyu
beslenmese ve kaYlplar olmasa idi yeraltl su yiizeyi hareketsiz bir su yiizeyi gibiyatay
bir konum ahrdl. Fakat gen;ekte yeraltI suyunda devamh olarak beslenme ve kaYlplar
oldugu i9iri denge konumuna vanlamaz. Farkh yagl~lar, farkh zemin cinsleri, gol,
akarsu ve kuyulann etkisiyle ge~itli bolgelerde yeraltl su yiizeyinde- a19alma ve
yiikselmeler olur. Beslenmenin fazla oldugu yerlerde su yiizeyi yiikselir ve buralardan
yeraItl su yiizeyinin a19ak oldugu yerlere dogru akIm ba~lar. Genellikle yeryiiziiniin
yiiksek b6lgelerinde yeraltl su seviyesi - de yiiksektir. Hareket zemin tanelerinin
gosterdigi diren9 dolaylSlyla genellikle 90k yava~ oldugundan dengeye vanlmasl 90k
uzun bir zaman gerektirir. Ancak yeraltmda biiyiik 9atlaklar ve bo~luklar varsa, aJam
hlzh olacagmdan dengeye 9abuk vanhr. Kalkerli kayalarl suyun eritmesiyle meydana
gelen biiyiik bo~luklar karstik b6lgelerde goriiliir (Tiirkiye'nin giiney batIsmda, goller
b6lgesinde ve giineydogusunda oldugu gibi).

Basm9h akiferler ise yeryiiziine a9Ildlkiari beslemue bolgelerinde slzma ile ve

iistteki ge9irimsiz tabakanm 9atlaklarmdan giren su ile- beslenirler. Basm9h akiferlerin
beslenme b61gelen genellikle kii9iik oldugundan buralardan fazla su elde edilemez.
Ancak, bas1ll9h akiferden bir miktar su gekilince baslllcm dii~mesiyle su geni~lemekte,
akifer sIkI~makta ve kIsa bir siire i9in kllyuya akIm artabilmektedir, bu srrada zeminde
90kmeler olabilir.

YeraltI suyundan kaYlplar ~u ~ekillerde olabilir:

1.KIlcal bolge bitkilerin koklerine kadar vardlgmda terleme ile (bazl 901
bitkilerinin kokleri 10m derine inmektedir).

2. KIlcal b6lge yeryiiziine yakla~tIgmda zeminden buharla~ma ile (bu yoldan

kaYlplar 0.35-0.5 mm tane 9aph zeminlerde en yiiksek degere vanr).

3. YeraItl su yiizeyinin yeryiiziinii kesmesi halinde:

a. Alamm geni~ bir alana yayllmaslyla yiizeyde birikme. ve buharla~ma
~eklinde (bataklIklar), .
 69

b. Bir akarsuyu besleyerek (ozellikle kurak mevsimlerde kurumayan akarsular

yeraltI suyu ile beslenirler),
c. YeraltI suyunun kiic;:iik bir bolgede yeryiiziine C;:IkmasI ile (kaynak),

4.insanlar tarafmdan ac;:Jlan kuyulardan pompajla ve artezyen kuyulardan

fI§kIfarak.

Bir havzadaki yeraltI suyu hareketi yeraltl suyu haritasmdan belirlenebilir.

Kuyularda olc;:iilen statik su seviyelerinin birle§tirilmesi ile yeraltI su yiizeyine ait
tesviye egrileri c;:izilir: YeraltI suyu akImI bu egrilere dik dogrultuda olup yeraltI suyu
yeraltI su yiizeyinin yiiksek oldugu yerlerden alc;ak oldugu yerlere dogru hareket eder.
Omek olarak $ekil 5.7'de goriilen yeraltI suyu haritasmda yeraltI suyu akmlIllIn genel
yonii A'dan C'ye dogrudur. A bolgesinde akarsu yeraltI su seviyesinden yiiksekte
oldugundan yeraltI suyunu beslemektedir. C bolgesinde ise akarsu daha alc;akta olup
yeraltI suyu tarafmdan beslenir. D bolgesinde pompajla yeraltmdan su c;:ekildigi ic;:in
yeraltI su seviyesinde yersel bir dii§me goriilmektedir. E bolgesinde ise akarsudan
alman su yeraltma basIldIgmdan yeraltI su seviyesi yiikselrrii§tir.

$ekil5.7. YeraltI suyu haritalarma bir omek.

YeraltI suyu haritalanm c;:izmek ic;:in gozleme kuyulan ac;:Jlarak bu kuyulardaki

statik su seviyesi ayda, miimkiinse haftada bir olc;:iiliip kaydedilir. Bu olc;:iimler
§eritmetre He yapJlabilecegi gibi elektrikli, yiizgec;:li ve ses yankIsma dayanan yazIcI ~;i

diizenler de kullamlabilir. Tiirkiye'de bu gibi olc;:iimler D.SJ. tarafmdan yapIlmaktadIr.

5.5. YERALTI SUYU AKIMI

Akiferin taneleri arasmda kiic;:iik, diizensiz, birbirIeriyle ili§kili· bo§luklarda

yeraltI suyu yerc;:ekimi etkisiyle hareket eder. YeraltI suyu akImI suyun eneIjisinin
yiiksek oldugu yerIerden alc;:ak oldugu yerIere dogrudur. Siirtiinme ile meydana gelen
eneIji kaYIplarmm biiyiik olmasI yiiziinden bu hareket genellikle c;:ok yava§tIr, ~yUn
hii[':l@:ide:rbir:kag:metre:ile,yndabirkac;: metre arasifida: degi§ir.J3u nedenle yeraltI
suyu alami liemen --her"zaman lanilnerafr~'ancak c;:()k-bilYillc bo§lukIu zeminlerde ve
kuyu yiizeylerinin yakmmda tiirbiilansh hareket goriilebiIir.

J
 Taneler arasllldaki kiiC(iik ve degi~ken kesitli diizensiz kanallarda yer alan
aklrnm aynntIlI olarak incelenmesi yok giiytiir. Ancak olaya makroskopik 61yekte
bakIllfSa, yani su molekiilIerinin bu kanailardaki hareketi yakmdan incelenmeyip de
yok saYlda bo~lugu iyine alan bir zemin kesiti g6z oniine ahl11rsa hareketin Darcy
yasasma uydugu gorii1mii~tiir. $ekil 5.8'de goriildiigu gibi bir zemin numunesinden Q
debisi geyerken VrQIA hlZl ve 1 piyezometrik egimi oI<;iiliirse belli bir zemin i<;in
<;e~itli debilerde ol<;iilen Vj ve 1 degerlerinin orantIh oldugu goriiliir:

(5.2)

Bu yasa hIZ ile ·yiik kaYIplannm laminer akImlardaki gibi lineer olarak bagmtIll
oldugunu gosteren ampirik bir formiildiir. Darcy yasasml Navier-Stokes
denklernIerinde <;ok yava~ hIzlar halinde atalet k.uvvetlerini ihmal ederek teorik yoldan
elde etmek de miirnkiindiir. Buradan da anla~lldIgl gibi, Darcy yasasl ancak <;ok yava~
akImlarda ge<;erlidir. Deneyler, D zeminin ortalama tane <;apl, J.l. suyun kineinatik
viskozitesi olmak iizere ~2]l,"~§~linde tal11mlanan Reynolds saYlsmm l-lO'dan
kii<;iik degerlerinde Darcy yasa"sinm ge<;erli oIdugunu gostermi~tir. Bu ko~ul yeraltI
suyu aknnlarmda yogu zaman saglamr, ancak kuyularm yakmlarmdav~ <;ok iri
bo~luklu akiferlerdeki akImda Darcy yasasI ge<;erli o1maz.

(5.2) denkIeminde VjhlZI akImm ger<;ek ortalama hlZl degildir,

(5.3)

~eklinde hesaplanan fiktifbir hlzdn (filtre hlZZ), buradaA alanmdan ge<;en yeraltI suyu
debisi Q ile·g6sterilmi~tir. Geryekte akfm ancak zeminin bo~luklannda yer aldlgmdan
geryek Vg hIZl VJ den daha biiyiiktiir:

(5.4)

Bu denklemde p zeminin porozitesini gostermektedir. YeraltI suyu aknnllllll debisini

belirlemek i<;in VJ hlZllllll bilinmesi yeterli oI~r.

$eki15.8'de goriildiigu gibi yeraltI suyu akIrnmda, Z geometrik yiikseklik, ply

baslll<; yiiksekligi olmak iizere, z+ply ~eklinde tanunlanan h piyezometre yiiksekligi
aklm yoniinde azabr. Aktm y6niinde 6I<;iilen L uzunlugu boyunca meydana gelen hL
yiik kaybl piyezometre yiiksekligindeki azalma olarak tannnIann:

(5.5)

(5.2) denkIemindekiI egimi piyezometre yizgisinin egimidir:

 71

(5.6)

I egimi serbest akiferde yeraltl su yiizeyinin egimi olmaktadlr.

/Piyezo m~ tre
.....e
-- --
<;:IZg151

Z,

Mukayese
duzlemi

~eJs.il5;8.D.arcy' . yasasIudaki
..z,,~! _~"~~r~._/,,~::~,
_ ,':
buyiikliiklerin anlaI11lan .

YeraltI suyu akImmda hIzlar 90k kii9iik oldugu i9in hIz yiiksekligini ihmal
etmek kabildir. Buna. gore I egimi eneIji 9izgisinin egimi olarak da dii~iiniilebilir.
..
Darcy yasasmda hIZ ile egim arasmdaki K orantI katsaYIsma hidrolik iletkenlik
denir (buna bazen get;irimlilik (permeabilite) katsayzsl da denmektedir). (5.2)
denkleminden an1a~IlacagI gibi bu katsaYI uzunluklzaman, yani hIZ boyutundadIr. K
katsaYISI gerek zeminin, gerek akI~kanm ozelliklerine baghdIr. Sadece zeminin
ozelliklerine bagh oIan kIsmI aymp k iIe gosterirsek K ile k arasmdaki bagmtI boyut
analizi iIe .

(5.7)

~eklinde bulunur, burada y suyun ozgiil agrrhgl, f.l dinamik viskozitesidir. k ozgiiI
ge9irimliIigi genelIikle zeminin ortalama tane 9apmm karesiyle artar. k aynca zeminin
porozitesine, tanelerin bi9imine ve graniilometrisine de baghdrr. Omegin kumun ; ,

porozitesi kilinkinden kii9iik oldugu halde tane 9apI daha biiyiik oldugu i9in ozgiil
ge9irimliligi de 90k daha biiyiiktiir. . ~
i,
!

k'nm boyutu uzunlugun karesidir. SaYIsal degeri 90k kii9iik oldugundan

genellikle Darcy birimi cinsinden ifade edilir (1 Darcy = 0.987 x 10-8 cm2), ya da f.l2
kullanllrr (1 f.l2=IO. I2 m2).

J
72

Ce~itli zeminler i<;in hidrolik iletkenlik ve 6zgUl ge<;irimliligin slmr degerleri

Tablo 5.4'de verilmi~tir. Aneak, genellikle bir zeminin iletkenliginin hem noktadan
noktaya hem de aklmm dogrultusuna gore degi~tigi, yani zeminin homojen ve izotrop
olmadlgl goz onunde tutulmahdlr.

TABLO 5.4. CE~iTLi ZEMiNLER iCiN HiDROLiK iLETKENLiK

VE aZGOL GECiRiMLiLiGiN SINIR DEGERLERi

Zemin Cinsi K(*) k

(emJs) (Dare;)
Kum ta~l 10-3 - 10- 1 1 _10 2
Cakll, iri kum 10-2 - 1 10 - 103
Cakllh kum 10-2 _ 10- 1 10 - 102
Orta kum 10-2 _ 10-1 10 - 102
inee kum 10-3 _ 10-1 I - 102
Cok ineekum 10-1_ 10-1 10- 1 - 10
Silt 10-6 _ 10-1 10-3 _ 10-1
Kumlu kil 10-8 _10- 6 10-5 _ 10-3
Kil 10-9 _ 10-7 1 0~6 - 10-4
(*) SlVl olarak su i<;in.

Akiferlerin hidrolik ozelliklerini belirlemek wm bazen iletim kapasitesi ve

biriktirme katsaYlSl diye adlandmlan biiyiikler de kullanlhr. Birim geni~likte bir akifer
kesitinden birim egim altmda birim zamanda ge<;en su miktanna zeminin iletim
kapasitesi denir. Buna gore T iletim kapasitesi i<;in ~u ifade yazIlabilir:

=QIBI (5.8)

Burada B akiferin geni~ligidir. Tnin boyutu uzunluk2/zaman'du'. m akiferin

kalmhgl olduguna gore:

(5.9)

ifadesinden Tile K arasllldaki bagmtl elde edilebilir:

(5.10)

Piyezometre <;izgisindeki birim al<;almaya kar~lhk akiferin yatayda birim kesitli

bir par<;asllldan dl~anya <;Jkaeak suyun haemine biriktirme katsaYlsl denir. Sc
biriktirme katsaYlSl boyutsuz olup artyzyen akiferde zeIninin einsine gore 0.00003 ile
0.005 araslllda degi~ir, serbest akiferde ise ozgiil veriye e~it olaeagr tarurnmdan
anla~dabilir. iletim kapasitesi ve biriktirme katsaYlSl ozellikle zamanla degi~ken yeraltl
suyu ~Illlmn ineelenmesinde onem kazanlr.

(5.2) ve (5.6) denklenderine gore:

 73

dh
V =K (5.11)
I dL

~=Kh olmak iizere Vf hlZlnm bir potansiyeli bulundugu sonucuna vanhr:

VI = d<j>1 dL =grad~ (5.12)

BUlla gore yeraltl suyu akImi bir potansiyel akImdIr, potansiyel akimlar i<;:in kullalllian
metotlar yardImIyla incelenebilir.

YeraltI suyu akImi viskoz bir SIvmm laminer akImi olduguna ve ote yandan
ancak ideal akI§kanlann hareketinin potansiyel (<;:evrintisiz) akIm ko§ullanm
ger<;:ekIe§tirdigi bilindigine gore, yeraitl suyu akImmm potansiyel bir akIm oldugu
sonucu <;:eli§kili gibi goriinebilir. Ancak olaYI makroskopik ol<;:ekte inceledigimizden
Vf hiZI ger<;:ek aknll hiZI degildir, ku<;:uk kanallardaki <;:evrintilerin birbirini
dengelemesi sonunda ortalama hizm bir potansiyele sahip oldugu du§iiniilebilir.

5.6. DOYMAMIS BOLGEDE AKIM

DoymamI§ bolgedeki akImm incelenmesi daha gu<;: olur. Bu bOlgede akima

yer<;:ekiminden ba§ka molekiiler ve kapiler kuvvetler de etki yaptIgmdan ~ potansiyeli
kapiler basm<;:la ilgilidir. Bu bolgedeki akIm i<;:in de Darcy denklemi kullanilabilir.
Ancak bu b6lgede bo§luklann bir kIsmmda hava bulundugu i<;:in suyu ileten kIsmlll
kesiti daha kii<;:uk olacagmdan K hidrolik iletkenligi zemindeki iu miktarl ile birlikte
azahr. Bo§luklardaki su hacminin toplam bo§luk hacmine oranllla doygun1uk derecesi
denildigine gore K doygunluk derecesinin fOnksiyonu olur, doygunluk derecesi
azalmca K hlzla azahr. Buna bir omek $ekil 5.9' da gOriilmektedir.

Ote yandan doymamI§ bOlgedeki su basmcl da atmosfer basmcllldan du§iiktiir.

Bu negatif basmca kapiler basm<;: denir. Zeminin doygun1uk derecesi azaldlk<;:a kapiler
basm<;: artar. Buna gore Darcy denklemindeki K hidrolik iletkenligi kapiler basmcm
fonksiYOIiU olarak ifade edilebilir. Her bir zemin cinsi i<;:in K ile kapiler basm<;: arasmda
bir bagmtl vardrr ($ekil 5.10).
I
DoymaITll§ bolgede K'nm degi§ken o1InasI, genellikle aktm §artlarmm zamanIa '1

degi§mesi ve SIlllf §artlarmm kan§lkhgi yUziindenDarcy denkleminin <;:oziimlerinin

elde edihnesi ancak bazl ozel hallerde mumkiin olabilir.

Green ve Ampt doymaml§ bolgedeki akIma bir omek olarak SlZma olaYIll1
incelemi§lerdir. Zemin neminin doymaITll§ bOlgedeki 8 j degerinden doymu§ bolgedeki
p porozite degerine (biitiin bo§luklar su ile dolu) ani olarak ge<;:tigi kabul edilirse t
anmdaki F slzma yiiksekligi .

(5.13)

j
74

-~
10

0.2 Q3 0.4 as
Doygunluk c!erecesi

$ekiI5.9. Hidrolik iletkenligin doygunluk derecesi ile degi§imine bir 6mek.

J.
10

..3
10
K.
cm/dak...4' .
10

5
10

-z -1
10 10
Kapilpr boslO{ (bor)
$ekiI5.10. Hidrolik iletkenligin kapiler basIDC; ile degi§imine bir 6mek.
 75.

olur, burada L zemin ytizeyinin altmda SIZma derinligidir. he kapiler gerilme, Vrf
Sizma hiZI olmak iizere 1=(h e +L)/L alarak Darcy denklemi yazIhrsa ($ekiI5~1l):

f = dF / dt = K he +L (5.14)
L

(5.13) ve (5.14) denklemlerini birle~tirip integre ederek:

(5.15)

t anmdaki F SIzma ytiksekligi bulunmu~ olur. SIzma bIZI:

j =dF / dt =K hc(p -8 i )+ F . (5.16)

F

DoymamI~ hi:iIgede K bidrolik iletkenligi doymu~ b61gedekinden daha kiiC;iik olup

hc'nin fonksiyonudur ($ekil 5.10). Kiide 0.03 crnlsaat'den kumda 12 crnlsaat'e kadar
degi~ir. he kapiler gerilmesi kumda 1 cm'den kilde 150 cm'ye kadar degerler alrr.

.....------,.-- e _-.!--~,---TP- e
DClymu~
bolge
KOfitrol
hacmi
Gec;;i~
bolgesi
Kuru l
bolge

$ekiI5.11. Green-Ampt modelinde doygunluk derecesinin degi~im ic;in yapIlan kabul.

5.7. YERALTI SUYUNUN KUYULARLA <;EKiLMESi

5.7.1. YeraltI Suyunun Giivenli Verisi:

YeraitI suyu birc;ok havzalarda miktar bakrrnmdan bol ve iyi kalitede oldugu
iC;in ac;Ilan kuyulardan yeryUziine c;Ikanirr ve c;e~itli maksatiar iC;in kuIIamlIr. Ancak bir
akiferden fazia miktarda su c;ekmek bazen sakmcalI olabiiir. Yeraltmdan c;ekilen su
miktan a~m derecede fazia olursa yeraltl su yiizeyi fazia aIc;alacagI ic;in pompaj
masraflan artar, deniz kIyIlarmda tuziu su akifere girer.Bunlardan sakmmak i<;in

J
76

<;ekilen su miktanmn belli bir degeri al?mamasl gerekir. Bir akiferden sakmcalar
yaratmadan <;ekilebilecek en fazla su miktanna giivenli veri denir:

Guvenli veri §u etkenlerle smrrlanrrn§ olabilir:

1.Kurak bolgelerde beslenme miktan ile: Havzadaki yIlhk yagl§ P, akI§ R,

evapotranspirasyon E, akiferden diger kaYlplar G ile gosterilirse su dengesine gore
gUvenli veri P-R-E-G §eklinde hesaplanabilir. <:;ekilen veri bu degeri a§arsa yeraltmda
depolanan su hacmi azalrr, fazIa su <;ekmeye UZUll sure devam edilirse yeraltl su
yiizeyindeki al<;alma sakmcah olmaya ba§lar.

2.Zeminin iletim kapasitesi iIe: Akiferin beslenme kaynaklan yeterli oldugu

halde zemin istenen miktarda suyu kuyulara iletmeyebilir. Bu durumda guvenli veri
akiferin kuyulara ilettigi miktarla slmrlanlr.

3.Akiferin kirlenmesi tehlikesi ile: Yeraltl su yiizeymm al<;almasl deniz

suyunun ve diger zararh suI ann akifere girmesine yol a<;abilir, ekosistem bozulur. Bu
durumda guvenli veriyi boyle bir tehlike yaratmayacak §ekilde se<;melidir. Giivenli
veriyi belirlerken bir veya birka<; kuyuyu degil akiferin tiimunu goz onune almak
gerekir.

Bazl hallerde yeralti suyunu yapay olarak beslemek yoluna gidilebilir. Zira
yeraltlllda saklanan su i<;in depo, kanal ve boru masraflan gerekmedigi gibi
buharla§ma ve kirlenme tehlikesi de azdlr. Bu bakImdan yagl§h mevsimlerde su fazlaSl
a§agldaki l?ekillerde aki~ere verilir:

1.Slzdmna ile: Omegin bir akarsuyun yakInllla a<;I1an bir kuyu ile yeraltl su
seviyesi dU§iiriiliip akarsudan yeraltl suyuna Slzan miktar artmlabilir.

2.Yayma ile: Duz ve ge<;irimlizeminlerde su yeryiiziindeki geni§ bir alana

biriktirilerek zemine SlZillaSl saglamr.

3.Basma kuyulan ile: Su kuyulardan yeraltma basIlrr.

7.2~:K:~yul~mn Hid'roiik.Hesabl:
5.;;;,:'].'
:.:.~-: -;'""' "

Bir pompaj kuyusundan <;ekilen debi ile akiferin hidrolik iletkenligi ve kuyudan
belli bir uzakltkta yeraltl su yiizeyinin al<;ahna miktan arasllldaki bagllltl Darcy yasasl
ve Dupuit hipotezlerini kullanarak elde edilebilir. Dupuit hipotez/eri l?unlardrr:

l.Yeraltl
..
::;.~
suyu'akIrtunda birdu§ey kesit boyunca her noktada luz yataydrr,

2.,Bir ~dul?:ey boyuncaluZ: da~bIDiiinifonndur,

3.Piyezometrik·egimin ifadesindeki dL uzunlugu piyezometre <;izgisib.oyunca

ol<;iilecek yerde yata.y' dogruItuda ol<;iilebilir.

~
 77

Gerc;:ekte tam olarak dogru olmayan bu kabuller serbest yiizeyin egriliginin

fazla biiyiik olmamasl halinde iyi sonuc;:lar verirler. Bu baklmdan bir kuyunun hemen
yakmmdaki ~.kI:na uygul~amazlars~ ?a ku~.dan yeter uzakbktaki bir. silindirik ~klm
yiizeyi goz onune ahndlgmda debl lfadesmm kolayca yazdmasma lmkan venrler.
Homojen, izotrop, sonsuz geni~likte ve yatay tabanh bir akiferde pompaj kuyusunun
geyirimsiz tabakaya kadar uzanmaSl, su yiizeyindeki alc;:almalarm akifer kahnhgma
gore kiic;:iik olmasl ve akImm laminer bOlgede kalmasl ko~ullan gerc;:ekle~tigi takdirde
serbest yiizeyli ve basmc;:b akiferler ic;:in a~agldaki c;:oziimler elde edilir.

. Serbest yiizeyli bir akiferdeki kuyu: $ekil 5.12'deki notasyonlarla r yanc;:apb

silindirik yiizeyden giren debi:
Pompoj Gazleme
k~ysul kuyutorl

sStotik yerottl su yuzeYI

r-----
LPOmpajdon sonra --
yeraltl su yuzeyi

Serbest akifer

xxxx XXXXXXX
G~irimsiz tabak.a

$eki15.12. Serbest yiizeyli bir akiferde ac;:ilan bir kuyudari su c;:ekilirken yeraltl su
yUzeyinin durumu.

(5.17)

Burada 1. ve 2. Dupuit hipotezleri kul1all1lml~ttr.l egimi de 3. hipotezi kullanarak ~u >11

~ekilde yazdabilir: .

(5.18) Ii

Buna gore:
II

(5.19)
78

Bu denklemde degi~kenler aynlarak integrasyon yaplhrsa:

1. ~~.= 'I
TI r
21tK
Q "I
hdh (5.20)

B6ylece.kararh halde kuyudan yekilen (dola)'lSlyla silindirik yiizeyden giren debiye

olan ) Q debisi iyin ~u sonw; bulunur:
e~it

(5.21 )

Basl1u;lz bir akiferdeAi kuyu: m kahnhgl sabit olan baSlllyh bir akiferde ayllan
bir kuyudan yekilen Q debisi ile piyezometre yiizeyinin h kotu arasllldaki bagllltl da
benzer ~ekilde bulunabilir ($ekil 5.13). Bu halde r yanyaph silindirik yiizeyden giren
debi:

Pompaj GOZlelnl:'
kuyusu l/kuyutarl \2
. ~Q
___Eompajdan sonra i
--_"p,yezometre>. .
...,- ___ ¥...uzeyl I ........
Gecirimsiz tabaka - - ' .... ~
~X !~~~~~~~YF~~
I

h
BasinclI akitler m

$eki15.13. BaSlllyh bir akiferde aytlan bir kuyudan su yekilirken yeraltl su yiizeyinin
durumu.
I
\
(5.22)

\
 79

Bu denklemi integre ederek:

2 K "2
r

f 2.- dr_=:~m dh f (5.23)

Ij-j' Q ''I

Q=2rr.K _
m~(h.....:.?,--_J.....:.II~)
- (5.24)
In 1"2
" 1"1

Daha kan~lk kuyu problemleri potansiye1 aklm teorisinin c;:e~itli metotlan ile
c;:ozii1ebilir.

Yukanda verilen denklemler zamanla degi~meyen aklm ic;:indir. Bu duruma

vanlmcaya kadar yeraltl su yiizeyi alc;:alinaya devam edeceginden bu denklemler
kullamlamaz. Theis basmc;:h akiferdeki kuyuya zamanla degi~en akIm denklemini
integre ederek ~u sonuca vannl~tlr:

Q 00 e- u Q
s - - f -du·=-W(u) (5.25)
- 4rr.T o u 4rr.T

Burada s pompaj kuyusundan r uzakbkta t anmda piyezometre yiizeyindeki algalma, T

akiferin iletim kapasitesidir. u ~u ~eki1de tanlIDlanrm~trr:

2
r Sc
u=-- (5.26)
4tT

Sc akiferin biriktirme katsaYlSldrr. W(u) kuyu fonksiyonu Tablo 5.5'de verilmi~tir, ~u

denklemle de hesaplanabilir:

u2 u3
W(u) =0.577216 -Inu +u ---+--+A (5.27)
2x 2! 3x3!

5.~..HiDROLiKiLETKENLiGiN-OLC;ULMESi _
t~:" '.

Bir zeminin hidrolik iletkenligini ortalama tane gapma ve poroziteye -bagb

o1arak belir1emek igin ge~itli fonniiller ileri siiriilrnii~se de bunlar genellikle iyi sonug
vennezler. Omegin ince tane1erin iri tanelerin arasma ginnesi ile iletkenligin
azalmasllll bu fonniillerde hesaba katamaytz. k ozgiil gegirimliligini zeminin D etkin
tane gapma ve p porozitesine bagb o1arak veren ampirik birfonnill (C: tane bigim
katsaytsl):
80

(S.28)

Hidrolik iletkenligi olgerek bulmak genelIikle en iyi yoldur. Bu ol9me laborutuvarda

ya da arazide yapIlabilir.

l1L7zbordtiiviirdtj Qlpl~E]unun i9in permeametre denen aletler kullamhr. $ekil

S.l4a'd;~~g6rifien~s~bit yiiklii permametrede sabit bir H yiik kaybl i9in zemin
numunesinden gegen Q debisi olc;:iiImektedir. Zemin numunesinin uzunlugu L, kesit
alam Aile gosterildigine gore Darcy denkleminden hidrolik iletkenlik:

OL
K=Vj /1=-=- (S.29)
AH

§eklihde hesaplamr.

Ge9irimliligi az olan zeminlerde Q debileri c;:ok kiic;:iik degerJer alacagl i9in

degi~ken yiiklii permeametreler kullanmak uygun olur. Burada yiikiin zamanla
degi§mesi olc;:iiliir ve buradan hidrolik iletkenlik hesaplanlr. Herhangi bir t anm1a
dii§ey borudaki debi a kesit alan! ile yiikteki dhldt azalmasmm 9arpIlDlna e§ittir. Buna
gore ($eki15.14b):

(a) (bl
$ekilS.14. (a) Sabit yiiklii permeametre, (b) Degi§ken yiiklii permeametre.

Q=AKH =_adH (5.30)

L dt
 81

Degi~ken1eri aymp bu denklemi integre ederek:

HI dH All
-a f - = K - dt f (5.31 )
Ho H L 0

(5.32)

Permeametrelerde denenebi1en zemin numunelerinin boyutlarl ldiyuk oldugu iyin (

ancak 0 bolgedeki K degeri belirlenebilir,akiferin ortalama hidro1ik i1etkenligi
bulunamaz, aynca numune1er ahmrken orse1enebi1ecekleri iyin 1aboratuvarda elde
edi1en sonuylara her zaman guvenilemez, bu neden1erle i1etkenligi arazide olymek
tercih edilir.

"z!A?aztaeo/rjnfe.: iki me tot kullanrlabilir:

"""'.~-'-'.-:..;--; ~ ': <

aH1Z "ni"etodu: Belli bir noktadan akifere veri len bir maddenin bir gozleme
kuyusu~'i'eI:i~mesi iyin geyen zaman 6lyulur ve buradari yeraltl suyu aklmmm Vg
geryek lliZl hesaplanrr. Zeminin porozitesi bilindigine ve yeraltl su yiizeyinin egimi
61c;:iildiigiine gore (5.2) ve (5.4) denklemlerini kullanarak zeminin K degeri bulunur.
Hrz metodunda izleyici madde olarak kimyasal tuzlar, boyalar, fluoresan maddeler,
elektrolitler ve radyoaktif izleyiciler kullamlabi1ir. izleyicinin bir kuyudan digerine
zeminin bo~luk1anndaki c;:e~itli yollan izleyerek ula~masl nedeniyle van~ zamaruru
presizyonlu bir ~ekilde 61c;:mek guc; olur.

b;Potansiyel metodu: Pompaj yapIlan bir kuyudan c;:e~itli uzakhklardaki

gozlenie<ku::Yu1armda su "yiizeyinin alc;:aImalan gozlenir ve buradan zeminin i1etim
kapasitesi hesaplanlr:

LThiem metodu: Bir pompaj kuyusundanc;:ekilen suyun Q debisi ile kuyudan

belli hir uzakhkta "yera1tI su yiizeyinin alc;:alma miktan arasmdaki bagmtI serbest
yiizeyli bir akiferde Darcy yasasl ve Dupuit hipotezleri He hesaplanarak kararh hal ic;:in
gec;:erli olan (5.21) denklemine vanhll1~tl.

Buna gore pompaj kuyusundan c;:ekilen debi ve iki gozleme kuyusundaki hI, lz2
su derinlikleri biliniyorsa K hesaplanabilir. h degerlerini 61c;:mek guc;: oldugundan
bunlan su yiizeyindeki alc;:almalar cinsinden yazmak yoluna gidilebilir:

(5.33)

Burada Sl ve S2 gozleme kuyularmda su yiizeyinin alc;:alma miktarlandrr. (5.33)

denklemini (5.21)'e koyarak zeminin iletim kapasitesi ic;:in bir ifade bulunur:

J
 82

(5.34)

Bir tek gozleme kuyusu ayIlml~Sa kuyu cidanndaki So alyalma miktan da

kullarulabilir. Bunun iyin fonniilde r2 yerine ro (kuyu yanyapl), S2 yerine So (kuyu
cidanndaki alyalma) konur. Ancak Dupuit hipotezleri kuyu yakmlannda geyerli
olmadIgmdan bu hatalara yoI ayabilir.

(5.23) denkleminde Sl ve s2'nin lIl'ye gore kiiyiik oldugu kabul edilmi~ti. Eger
tabaka kahnhgl yeter derecede biiyiik degilse h=m-s ifadesini kullanarak ~u sonuca ~
. vanhr: I

(5.35)

II.Theis metodu: Pompaj deneylerinde kararli hale vanlmasI uzun bir zaman
gerektirir. Deneyin ba~langIcmda yeraltl su yiizeyi alyalmaya devam ederken kuyuya
giren suyun onemli. bir kIsml alyalma konisinden bo~alan su oldugu iyin Thiem metodu
ile hesaplanan K degerleri geryek degerlerden biiyiik olur. Su yiizeyinin alyabnaya
devam ettigi slrada okumalann degerlendirilmesi lyin zamanIa degi~en yeraltI suyu
hareketi denklemini kullanmak gerekir.

TABLO 5.5. u'nun ye~itli degerleri i((in W(u) degerleri

u 1.0 2.0 3.0 4.0 5.0 . 6.0 7.0 8.0 9.0

xl 0.219 0.049 0.0l3 0.038 0.0011 0.00036 0.00012 0.000038 0.000012
xl0- 1 1.82 1.22 0.91 0.70 0.56 0.45 0.37 0.31 0.26
X 10-2 4.04 3.35 2.96 2.68 2.47 2.30 2.15 2.03 1.92
X 10-3 6.33 5.64 5.23 4.95 4.73 4.54 4.39 4.26 4.14
X 10-4 8.63 7.94 7.53 7.25 7.02 6.84 6.69 6.55 6.44
X 10-5 10.94 10.24 9.84 9.55 9.33 9.14 8.99 8.86 8.74
xl0-6 l3.24 12.55 12.14 . 11.85 11.63 11.45 11.29 11.16 11.04
><10-7 15.54 14.85 14.44 14.15 13.93 13.75 l3.60 l3.46 13.34
X 10.8 17.84 17.15 16.74 16.46 16.23 16.05 15.90 15.76 15.65
X 10.9 20.15 -19.45 ·19.05 18.76 18.54 18.35 18.20 18.07 17.95
X 10.10 22.45 21.76 21.35 21.06 20.84 20.66 20.50 20.37 20.25
X 10.11 24.75 24.06 23.65 23.36 23.14 22.96 22.81 22.67 22.55
X 10.12 27.05 26.36 25.96 25.67 25.44 25.26 25.11 24.97 24.86
X 10.13 29.36 28.66 28.26 27.97 27.75 27.56 27.41 27.28 27.16
X 10. 14 31.66 30.97 30.56 30.27 30.05 29.87 29.71 29.58 29.46
xl0·15 33.96 33.27 32.86 32.58 32.35 32.17 32.02 31.88 31.76

Theis metodunu uygularken bir gozleme kuyusunda s alyalmasmm zamanIa

degi~imini izleyerek s-r2lt egrisi yizilir. (5.25) denklemincten s_r2lt egrisi ile W(u)-u
egrisinin benzerolacaklan anIa~I1Ir. Bu bagmtIdan faydalanarak rve Sc'nin hesabI iyin
 83

grafIk metot verilebilir. Bir veya birkac; kuyudaki gozlemlere dayanan s-r2lt egrisi ile
Tablo 5.5'e gore hazlrlanan W(u)-u egrisi aym olc;ekte logaritmik kagltlar iizerine
c;izilir, eksenler paralel olacak ~ekilde kaydmlarak c;akI~tmhr. Bu durumda iki egrinin (
ortak bir noktasmm her iki diizlemdeki koordinatlan okunur, bu ~ekilde elde edilen u,
W(u), S ve r21t degerlerini (5.25) ve (5.26) denklemlerine koyarak T ve Sc hesaplamr
($ekil 5.15).

III •
f
6 i.a
•,
--_0....-
10 r-----~--~----------,---------~r__r--4_~~
1r--_..1-

1:.)01

2
I,D
,4
0,1 '-;---J.--....I-....I-.1...L:-...l.-_ _-1.._ _...1..::-__L.i"__...l---.JI;\
10" 1 • S I flj~ l 0 .6

-f- Im7g;;..} l
.
I

$eki15.15. Theis metodunda Tve Sc'nin hesabl.

u<O.l iC;in (pompajm son donemleri, basmc;slz akiferlerde t>2 giin, basmc;h
akiferlerde t>6 saat) (5.27) denkleminde W(u)=O.577-in II almabilir ve a~agldaki ifade
kullanllabilir:

(5.36)

SrSI ile ill t2/tl arasmda dogrusal bir ili~ki elde edilmi~tir. Tnin degeri bu dogrunun
.,
egiminden bulunabilir. Sonra bu egriyi uzatarak u=O.562'ye kar~l gelen s=O iC;i~ to ,I

degeri okunur ve Sc ~u ~ekilde hesaplanrr:

(5.37)
84

Ya da t anmda kuyudan rl ve r2 uzakhktaki Sl ve S2 alc;:almalan i<;:in:

(5.38)
(i
Bu durumda T degeri SZ-Sl ile In rl/r2 arasmdaki dogrusal iIi~kinin egiminden
belirlenir:

(5.39)

Hidrolik iletkenligin olc;:iilmesinde hatlrda tutulmasl gereken bir nokta zeminierin

genellikle homojen ve izotrop olmadlklan, yani iletkenligin gerek noktadan noktaya,
gerekse hareketin yonii ile degi~tigidir.

Onzek Problem 5.1

Serbest yiizeyli bir akiferde aC;llan iki gozleme kuyusu arasmdaki uzakhk 70
m'dir. A kuyusunda statik su kotu 7S.0 m, B kuyusunda ise 74.4 m'dir. A kuyusundan
yeraltma verilen izleyicinin B kuyusuna varmaSI i<;:in 36.7 saat ge<;:tigi ol<;:iiliiyor.
Zeminin porozitesi %13, akiferin kalmhgl 30 m'dir. Akiferin hidrolik iletkenligi,
iletim kapasitesini ve ozgiil ge<;:irimlilik katsaYlsl hesaplaYllliz. -

t;oziim: A ve B kuyulan arasmda yeralh su yUzeyinin egimi. (S.6) denklemine

gore:

1= hL = 7S.0 -74.4 0.0086

L 70

Yeralh suyu ala.mmm gerc;ek hlZl:

v =L = 70 x 100 0.53 cmls

g t 36.7 x 3600

Yeralh suyu aklffililln filtre hlZl (S.4) denklemine gore:

Vf =p Vg = 0.13 x 0.053 = 0.0069 cmls

Darcy yasasmdan hidrolik iletkenlik (5.2) denklemi ile:

K = Vf / 1= 0.0069/0.0086 = 0.802 cmls

 85

(5.10) -denklemine gore zeminin iletim kapasitesi:

T = mK = 30 x 100 x 0.802 =2.4 x 10 3 em 2/s

Zeminin ozgiiI ge9irimlilik katsaYlsl (5.7) denklemini kullanarak heslfplamr:

Omek Problem 5.2

40 m kalmhkta serbest yiizeyli bir akiferden 40 em yan9aph bir pompaj kuyusu

ile 0.03 m /s debi gekilmektedir. Kararh hale ula~lldlktan soma pompaj kuyusundan
3

20 ve 50 m uzakhktaki iki gozleme kuyusunda yeraltl sUyiizeyinin 3.2 ve 1.9 ni

al9aldlgl gozlenmi~tir. Zeminin hidrolik iletkenligini ve iletim kapasitesini
hesaplaymlz.

(;oziim: (5.21) denkleminde:

3
Q=0.08 m /s, rl=20 m, r2=50 m, hl=40-3.2=36.8 m

h2=40-1.9=38.1 in

K = 0.03 In 50/20 =8.99x10-5 mls

1t 38.1 2 -36.8 2

T = mK 40x8.99xI0-5 =3.6xlO-3 m2/s

Omek Problem 5.3

Bir kuyudan siirekli olarak 30 Us su gekilirken 60 m uzakhktaki bir pompaj

kuyusunda olc;iilen alc;alma degerlerinin zamanla degi~imi Tablo 5.6'da verilmi~tir.
Buna gore zeminin iletimkapasitesini ve biriktirme katsaYlsml hesaplaymlZ.

J
86

TABLO 5.6

Ba~langwtan itibaren Gozleme kuyusundaki ,.lIt

gec;en zaman t alc;alma, s
(dakika) (gUn) (m) (m2/gUn)
0 0 0 co
6.96x10~ 0.201 5.l7x106
1.5 1.02x10-3 0.266 3.53x106
2 l.39x10- 3 0.302 2.59x106
2.5 1.74xlO-3 0.339 2.07x106
3 2.09x10-3 0.369 1.72 x 106
4 2. 78x 10-3 0.415 1.295xl06
5 3.48xI0-3 0.455 1.035x106
6 4.l7x10-3 0.485 8.6xl05
8 5.57x 10-3 0.534 6.45xl05
10 6.96x10-3 0.567 5.18x105
12 8.33x10-3 0.601 4.32xl05
14 9.72x 10-3 0.635 3.7x105
18 1.25xlO-2 0.672 2.89x105
24 1.67x10-2 0.72 2.16xl05
30 2.09x 10-2 0.76 1.725xl05
40 2.78x 10-2 0.81 1.295x105
50 3.48xlO-2 0.85 1.035xl05
60 4.l7x10-2 0.88 8.64xl04 .
80 5.57xlO-2 0.927 6.47xl04
100 6.96x 10-2 0.965 5.17xl04
120 8.33xl0-2 1.00 4.32x104
150 1.02xl0-1 1.04 3.54xl04
180 1.25x10-1 1.072 2.78xl04
210 1.46xlO-1 1.10 2.47x104
1.67x10- 1 2.155x104

9oziim:

Theis metodunu uygulamak iC;in once her bir t zamanmda olc;iilen s alc;almasl
iC;in s'nin r21t degi~imi noktalamr (r=60 m). Sonra Tabla 5.5'deki W(u) degerlerini
kullanarak W(u) egrisi aym olc;ekte C;izi1ir (Gerek s-/It, gerekse W(u)-u egrilerinin
C;izimi iC;in logaritmik kaglt kullanlhr).

Sonra eksenler paralel ~ekilde kaydmlarak bu iki egri c;akI~tmhr ($ekil 5.16).
Bu durumda iki egrinin ortak bir noktasmm her iki diizlemdeki koordinatlan okunur:

1 Wi
 87

• , > • , . .
: :!
• j'
, I ,
I

I'

'" I--r.-+

1.1

I.:
.r '.
~
'.
D.! ~

'.1 I- . . .•
-.
D.

o.
+ .t-i- i !-+-
-l-... ... .:....
-.
D.> ..
.,1 'c.
:

:, • )"1",, I
•..1_(t
!"." f, 1.! 9 Hl

$ekilS.16. Theis metodunda Tve Sc'nin yaklCl§llc olarak hesaQl.

u == 0.1 iC;in W(u) == 1.82

2
.c..... == 2.56 x 106 iC;in s = 0.302 m
t

Akiferin T iletim kapasitesi (S.2S) denkleminden hesaplanrr (Q=30 1/s==2S92 m 3/giin):

T =.iLW(u) == 2S92 1.82 =1240 m 3/giin

47tS 41t x 0.302

Akiferin Sc biriktirme katsaYIsl (S.26) denkleminden bulunur:

s == 4Tu 4x1240xO.l ==0.000193

c r2 It 2.56xl0 6

T ve Sc degerlerini dah~ kolay bir gekilde hesaplamak iC;in t'nin biiyiik:

degerlerinde gec;erli olan (S.36) ve (S.37) ifadeleri ku11am1abilir. Bunun iC;in t'nin
biiyiik: degerlerine ait verileri ku11anarak s-Iog t egrisi C;izilir (~ekilS.l6). Bu egriden:

t1==10,3 giin iC;in s1=0.24 m

t2=10,1 giin iC;in s2=1.04 m

 89

6. BOLUM

AKIM OL<;UMLERi VE VERiLERiN ANALizi /

Yiizeysel akl~ miktanmn belirlenmesi hidrolojide en c;ok kar~Ila~Ilan

problemlerdendir. Su kaynaklarmdan faydalanma ile ilgili c;e~itli tesislerde su
miktanna dair sorularla kar~lla~IlIr. Omegin ta~kmlann kontrolti ile ilgili c;ah~malarda
maksimum debiyi, su kuweti tesislerinin projelendirilmesinde yilda belli bir siire
mevcut olan debiyi bilmek gerekir.

Yiizeysel akl~ miktanm diger hidrolojik biiyiikliiklere bagh olarak belirlemek

wm, ilerde anlatIlacagl gibi, birc;ok c;ah~malar yapIlml~ ve yapllmaktadrr. Ancak
birc;ok hallerde bu metotlar yeterli dogrulukta sonuc;lar vermezler, C;iinkii bagmtIlann .
. ~ekli heniiz kesinlikle belirlenebilmi~ degildir. Bu bakImdan giivenilir sonuc;lar elde
edebilmek ic;in bir 61c;me istasyonlan agl kurarak yiizeysel akI~1 dogrudan dogruya
61c;mek gerekir. Hidrolojinin akIm 61c;meleri ile ilgilenen koluna ~!d.f£?~!y~i denir.

Aklm 61c;melerinin amaCI akarsuyun bir kesitindeki su seviyesini ve kesitten

gec;en debiyi (birim zamanda gec;en su hacmini) zamana bagh olarak belirlemektir.
Siireklilik denklemine g6re debi ortalama hIZ ile ala~ kesiti alamnm c;arplmma e~it
oldugundan debiyi 61c;mek ic;in hlZ ve kesit· 61c;meleri yapmak ve elde edilen
sonuc;lardan debiyi hesaplamak gerekir. Ancak, bu gibi 61c;meleri siirekli yapmak c;ok
zor ve masraf11 olacagmdan pratikte bir istasyonun debi-seviye bagmbsl 1Ii~¥Zlz!a6
&.g!:iSlf;~pir kere belirlendikten soma sadece su seviyesini 61c;mekle yetiIihrr,·bii~
seviyeye kar~l gelen debi anahtar egnsinden oktmur ($eki16.1).
Anahtar
egrisi
\--~~-r-------r- - - .:;
:. -. -)10-

III
\1\
.I:.

diizlemi o . Qdebi

$ekil 6.1. Anahtar egnsi yardlilllyia seviyeden debiye gec;ilmesi.

Bu bOliimde srraslyla, seviye, illz, kesit ve debi 6lc;melerinin yaplh~ ~ekilleri

anlatllacak, anahtar egnsinin elde edilmesi ve kullanlh~l belirlenecektir. B6liimiin
sonunda akIm 61C;iimlerinden elde edilen sonuc;larm nas!l degerlendirilecegi iizerinde
durulacaktrr.
 6.1. SEViYE
. VE SU YUZU EGiMi OL<;UMLERi
.

Herhangi bir kar~Ila~tmna dtizlemine g6re 61<;:tilen su yiizeyi kotuna kIsaca

.eviye denir. Kar~Ila~ttrma dtizlemi olarak geneIIikle ortalama deniz yiizeyi se<;:ilir.
Seviye 6l<;:mekte yazlCl 61<;:erler (limnigraj) ve yazlcl olmayan 61<;:ekler (limnimetre) . (
rullallliabilir.

l.Yazlcl almayan olr;ekler (lil1l11imetre):

Bunlann en basiti ve en <;:ok kullamiam santimetre b61meli ah~ap veya metal bir
:ubuktur (e~el). E~el k6prii ayagma, akarsuyun ~evindeki bir duvara, ya da ba~ka bir
raplma tutturulabilir. Belli aralarla e~elde suyun yiikseldigi seviye okunur. Su
;eviyesindeki degi~meler btiyiik ise <;:e~itli degi~me b6lgeleri i<;:in birden fazla e~el
:uIlamlabilir. Daha presizyonlu 61<;:timler i<;:in bazen e~el egik olarak da
'erle~tirilebilir. E~elin sum seviye okumalan daima pozitif degerler alacak ~ekilde
lelirlenmelidir.

Ba~ka bir limnimetre tipinde b6lmeli bir telin ucuna baglanan bir aglrhk okuma
'apJlacagr zaman su yiiztine degdirilir, bir sabit g6stergeden. seviye okunur. Bu
imnimetrenin tisttinltigti akarsuyun dl~mda kaldlgl i<;:in akImdan zarar g6rmemesi ve
iiksek sularda da yanma vanlabilmesidir. Buna benzer ~amandlrah 61<;:ekler de vardlr.
)aha presizyonlu 61<;:meler il;in elektrikli 61<;:ekler kullallllrr, bunlarda bir aglrhgm suya
iegmesi ile bir elektrik devresi kapalllr ve seviye hassas olarak okunabilir. Rezistans
'e kapasitans kl\llanan elektrikli 61<;:me dtizenleri de vardrr.

YazlCI olmayan 61<;:ekler giinde bir defa (Ttirkiye'de saat 8'de), ya da iki defa
Ttirkiye'de saat 8 ve 16'da) okunur. Ta~km zamanlarmda daha sIk (1-6 saatte bir)
kuma yapIlmasl uygun olur.

Aynca ta~kInlarda suyun yiikseldigi en yiiksek seviyeyi belirlemek 6nemlidir.

:ira ta~km srrasmda e~elin yanma vanhak <;:ogu zaman mtimktin olmaz. Bun1lll i<;:in altl
elikli bir boruya mantar par<;:alan konur. Su bu boruda yiikselirken :~r;:tar'jpar<;:alan
a su yiiziinde yiikselir. Borunun i<;:indeki b6lmeli bir <;:ubuk tizerinde inailtann yapl~lp
aldlgl seviye en yiiksek su seviyesini g6sterir($ekil 6.2). Ta~kInlardaki en yiiksek
eviye daha kaba olarak suyun aga<;:larda ve yaplmlarda brrakhgl izlerden de tahmin
diIebilir.

2.Yazlcl olr;ekler (limnigraj):

Akarsuyla bir boru vasltaslyla bagmtlh olan bir sakinle~tirme kuyusundaki

lJIID ytizeyindeki bir ~amandrranm hareketi ~amandlranm bagh oldugu telin
zerinden ge<;:tigi bir makaraYl d6ndtirtir ($ekil 6.3). Makaranm d6nmesiyle bir yazici
<;:, stirekli olarak d6nmekte olan bir kagrt ~erit tizerinde hareket eder ve seviyenin
lmanla degi~mesi otomatik olarak kaydedihni~ olur. Sakinle~tirme kuyusu ytizgeci
l~ etkilerden koruyacagl gibi .akarsu yiizeyindeki salimmlarl kIsmen
;ntimlendirmeye de yarar. Kuyuyu akarsuya birle~tiren borunun giri~ine yiizen

+
,..

91

cisiIIJlerin ginnemesini saglamak ve sahmmlan sondiinnek i<;:in lzgara koymak uygun

olur. Sonu<;:lan telsiz, telefon ve telgraf vasltaslyla.uzaga iletmek, otomatik olarak bir
diskete kaydederek bilgisayara vennekde miimkiin olabilmektedir. Limnigraflarla su
seviyesi 3 mm civannda bir bassashkla kaydedilebilir ($ekil 6.4) .

.Standart boru

BoruyQ giren
bOimeli crubuk

$ekil 6.2. Suyun yiikseldigi en yiiksek seviyeyi belirlemek i<;:in kullamlan i:iI<;:ek.

',~~Iijj.
Iii,"

$ekiI6.3. Sakinle§tinne kuyusu ve limnigraf.

Diger bir limnigraf tipinde bir borudaki delikten sabit miktarda basm<;:h hava
veya azot gazl suya kabarclklar balinde brrakthr. Deligin iistiindeki basmcm suyun
derinligi ile bagmhh olmasmdan yararlanarak manometre ile sevlye i:i1C;iiliip
. kaydedilir. Kabarctkh ol<;:ek giiveniIir, ucuz, i§Ietrnesi kolay ve su seviyesinin biiyiik
degi§melerini izIeyebilecek niteliktedir. Sakinle§tirme kuyusunu gerektirmedigi gibi
okumalann uzaktan kaydl da kolay olur. Ta§km seviyesinin yukansmda
yerle§tirilebilir, fazla kah madde ta§lyan aktmlarda kullamlabilir, donmadan az
 kilenir. Bir limnimetredeki okumalara baglanarak kontrol edilmeleri gereken
yaframh basm<;: 61<;:erler de kullamlabilir.

Limnigraflann limnimetrelere olan iistiinliigu su seviyeslUm zaman i<;:inde

~gi~imini siirekli olarak kaydetrne olanaglUi vermeleri ve okuma hatalannm ortadan
llkmasidir.

Su yiiziiniin egimi iki kesitte 61<;:iilen seviyelerden hesaplanabilir. ~~~sitlerin

:asmi:laIciuzakhgmakarsuyurrgeni~liginin 5 katI kadar oImasi ve seviye okumalarmm
I'm anda··yapilmaSi-gereKiCBlIhassa··lGvnhtilarda su yiizii egiroi iki kIy! boyunca
lrkh olabileceginden her iki kIy! boyunca ayn ayn 61<;:iimler yapmak uygun olur. Su
iizii egimi genellikle <;:ok kii<;:iik oldugundan seviye 61<;:iirnlerinde biiyiik bir presizyon
erekir.

I
~

I
Sekil 6.4. Limnigraf

Ta~kmlar srrasmda debiyi hesaplayabiImek i<;:in su yiizii egimini biImek 6nem

ta~rr.Fakat bu ~artlarda seviye 61<;:iimleri yapmak gU<;: oldugundan genellikle egimi
yiikselen suyun brraktIgl izlerden faydalanarak tahmin etmek gerekir.

6.2. mz OU;UMLERi

Bir akarsudaki akImm bir noktasmdaki hIZl 61<;:mek i<;:in en <;:ok kullamlan alet
mulinedir. Mulinede yatay veya dii~eybir eksen etrafmda aklmm etkisiyle d6nebilen
i
i
I.
I
$
 1

!
!
bir pervane, mulineyi alam dogrultusunda yonelten bir kuyruk pan;:asl ve mulinenin
alam tarafmdan siiriiklenmesini onlemek i<;:in bir agIrhk bulunur. Pervanenin donme
93

hiZI alamm hIzIyla bagmt!hdrr. Bu bagmtmm ~ekli mulineyi bir kanaldaki hareketsiz
su i<;:inde belli hIzlarda <;:ekerken ya da dairesel bir havuzda belli hIzlarda dondiiriirken
pervanenin donme ruzlarrni okuyarak belirlenir, b6ylece aletin kalibrasyonu yapIhru~
olur. Dakikada donme saYIsi olan 12 ile VakIm hlZl arasmda dogrusal bir bagmtI vardlr:

V =a +b12 (6.1)

Bu bagmhdaki a ve b katsaytlan donme saYISIlllll <;:e~itli bolgeleri i<;:in

mulinenin yapImclSI tarafmdan verilir.· Ancak <;:ok tiirbiilansh alamlarda bazi farklar
ortaya <;:Ikabilir. Muline ile <;:ok dii~iik hIzlan ol<;:mek de miimkiin olmaz. Muline ile bir
noktadaki hiZI ol<;:mek i<;:in kronometre ile ol<;:iilen (1 dakika civannda) bir zaman
arahgmdaki donme saYISI belirlenir. Genellikle donme saytlan ya sese <;:evrilir, ya da
bir gostergeden okunur. Hata %O.5'den azdIr.

MulineferWr.<;:(;!~iIlf>iipleti~ardlI:"Dii~ey eksenli @rdelli). bir muline $ekil

6.5'de "yatay, yataYeksetiW~(tfsbirl~Y bir muline $ekiC' 6.6'"da goriilmektedir,
Tiirkiye'de mulinelerin kalibrasyonu: Ankara'da D.SJ. Ara~trrma Merkezinde yapIhr.
Yatay eksenli mulineler dii~ey eksenlilere gore daha dogru sonu<;:lar verirler, zira kesit
i<;:erisindeki sekonder hIzlar da dii~ey eksenli mulineleri dondiirebilir. Buna kar~tltk
dii~ey eksenli mulineler kat! maddelerin a~mdrrmasma kar~I daha dayantkll olurlar.

I,' I

\1:'1

$eki16.5. Dii~ey eksenli (gerdelli) muline.

 - - - - - - - - - - - - - - - - - -..........--.~

Til
-- -----

94

(
!

J,~'
"

"-'---

Sekil 6.6. Yatay eksenli (uslcurlu) muline.'

Muline ile IllZ olc;erken bir,.Jlli~ey 'iizerindeki ortalama hIZ! bulmak' ic;in
genellikl~ su yiiziinden derinligin;J(6dslj;kadar a~aglda bir Qkuma y.~p~Il1ak yeterli olur.
Derinligi<OS,m'den fazla olan aklinIarda su yiiziinden derinligin Q:2~si ve 0.8Tkadai
a~aglda iki oktima yaplhp i:ilc;iilen hlzlann ortalamasl almrr (Sekil 6.7). Logaritmik mz \
dagllimma gore bu ~ekilde olc;iilen hIZlar dii~ey iizerindeki ortalama mza e~it olur. C;ok
derin sularda tabana ve su yiizeyine yakm iki noktaile aralanndaki uzakhk derinligin
0.2'si kadar olan diger dort noktada olc;iim yaplhr. Aradaki 4 noktadaki olc;iimlere 2
I
kat agrrhk vererek agrrhkh ortalama ile ortalama hlZ hesaplarur. ~fy!-u{u.stii·buzla:
kaphysa,derinliginyansmdaki
" ' . -
--;-,~-:..-" -
hlzolc;iiliip 0.88 gibi bir katsaYI ile c;arpllrr.
.,' ,~
\i
O.2h j
I
E /
Vi:: YO.6 a.Gh; V' ~ VO.2. + VO.S
I - •
O.6hi~Pv O.2h; F Vo.S
2
, 0.6
A B
• • • • • E• • • " • e

A·I
" . ..
''''''''"''''''"'-~F~~~~
. ..
$ekiI6.7. Akarsu kesitini p~J"a ayrr"ak debinin OJ,~
 95

Daha basit bir hiZ 6ls;me usulii akIm tarafmdan siiriiklenen yiizges;lerin belli bir
yolu almalan is;in ge<;en zamam ols;mektir. Bu usulle ols;me yapabilmek is;in akarsuda
yeterli uzunlukta (en az kesit geni~liginin 5 katl kadar) diiz bir par<;a buiunmasl
gerekir. Su yiiziind~. hareket eden bir yiizges; kullamhyorsa ortalama hlZl elde etmek
i<;in yiizgecin hIz~ Q:&.:O.9 gibi bir katsaYI ile s;arplhr. Aklmm derinligi boyunca uzanan
yiizges:lerle ortalamit hiz"'i9'in daha gUvenilir bir deger elde edilebilir. Cok saYlda
yiizges; kullamhp sonus;lann ortaiamasl ahnarak muline ile elde edilen sonu<;lardan
%l5'den fazla fark etmeyen hlzlar elde etmek miimkUndiir. Fakat genellikle
yiizges;lerle elde edilen hIzlann s;ok presizyonlu olmadlklanm kabul etmek gerekir.
Ta~kmlar slrasmda muline ile ols;i.im yapiiamayan hallerde bu usulii kullanmak
gerekebilir.

Cok geni~ akarsularda (1 km'ye kadar) su yiizeyinden belli bir mesafedeki

kesitsel ortalama' hlZ ses iistii dalgalan ile ol<;iilebilir. Aklm dogrultusu ile a a<;lsl
yapan bir dogrultunun iki kIYlYl'kestigi noktalardan bu dogrultu boyunca her iki yon de
ses iistii dalgalan gonderilir. Ses iistii dalgasmm hareketsiz suda ilerleme hlzl C,
aklmm ortalama hlZl V olduguna gore $ekil 6.8'de 1'den 2'ye dogru ilerleyen ses iistii
dalgasmm hlZl V12=C+ V.cos a, 2'den l'e dogru ilerleyen ses iistii dalgasmm hlZl
V21=C-V.cos a olur. Buna gore ol<;iilen Vi2 ve V21 degerlerinden aklmm hlZl
V = V12 - V21 olarak bulunur.
2cosa

$ekil 6.8. AkImm ortalama hIzmm sesiistii dalgalan ·yardlmlyla ols;iilmesi.

6.3. KESiT OU;UMLERi Ii'· I

Akarsuyun ses;ilen bir noktadaki derinligi Slg sularda bOlmeli bir smkla olS;i.iltir.
Daha derin sularda ols;me yapmak is;in bir s;elik ~eridin ucuna 2-6 kg'hk bir agrrhk
takIhr ve agrrhk tabana indirilir. Ancak agrrhgm tabana batmamasma dikkat
edilmelidir. Aynca hIzh akImlarda agrrhgm sfuiiklenmesi ile~erit dii~ey durumdan
aynlacagmdan ol9me1erde hatalar olur, bunlarm diizeltilmesi i9in ozel tablolar
kullanIlrr. Cok derin akarsularda derinligi ols;mek i9in ses dalgalarmm tabana S;arplP
yansrrnasl esasma gore s;all~analetler kullamlabilir. Derinlik 6l9iildiigii srrada ol9iim
 " -- ----"-------

96

yapIlan dii~eylerin ara"smdaki uzakhkIar da c;elik ~eritIeolc;iilerek akarsuyun kesiti

belirlenmi~ olur.

Bu olc;meler Sig veya yava~ sularda (1 m geni~likten gec;en debinin I m /s'den

2

az oimaSI halinde) bir ~erit metreyi bir kIYIdan digerine uzatip iizerinden istenen
arahklar okunarak yapiiabilir. Derin ve hIZh sularda ise ya iki kIYI arasmda gerilen bir
kablo iizerinde hareket eden bir arabadan (teleferik) olc;meler yaplhr, ya da mevcut bir
kopriiden faydaIamhr. Ancak koprii ayakian akimi bozdugundanayaklarm yakmmda
kesiti c;ok sIk parc;aIara aYIrmak gerekir. Kar~ldan kar~Iya uzatIlrm~ bir kablo boyunca
sabit hIzia hareket eden bir motordan olc;me yapmak da miirnkiindiir. Ancak motordan
yapIlan olc;iimlerde buiunulan yerin dogru olarak belirlenmesindeki giic;liik ve motorun
hareket hlzmm etkisi hatalara yol ac;ar. Akarsuyun buz tuttugu zamanlarda ise buzda
delik ac;arak olc;iimler yapIlIr.

6.4. DEBi OU;UJyILERi

Bir akarsuyun debisini olc;mek ic;in en c;ok kullamlan metot akarsu kesitini
dilimiere aYJrmak, bu dilimlerin her birindeki Vi ortalama hlZlm ve Ai kesit alarum
olc;mek ve sonra debiyi

(6.2)

~eklinde hesaplamaktIr. Bunun ic;in diiz ve iiniform bir bolgede sec;iIen bir kesit $ekil
6.7'de gosterildigi gibi dii~ey dilimlere aynlIr. Bu dilimlerin saylSl akarsuyun
biiyiikIiigune ve kesitin diizgiin olup olmaYI~ma gore 10-30 arasmda degi~ebilir,
dilimlerin her birinden toplam debinin %10'undan faziasl gec;memelidir. Dilimlerin
geni~liklerinin e~it oImasi gerekmez, kesitin diizensiz kIslmlannda daha dar,
ortalannda daha geni~ dilimier sec;mek uygun olur, dilimierin geni~ligi 1 ile 10 II)
arasmda degi~ebilir. Her bir dilimin (~ekildeki ABCD gibi) ortasmdan gec;en dii~ey
(EF) iizerindeki ortalama hIz ve derinlik olC;iiliir. Bu olc;iim sonuc;lanna gore her bir
diIimden gec;en debi hesaplamr. Kesitten gec;en toplam debi (6.2) denklemine gore bu
debilerin toplarm olarak elde edilir.

<;ok tiirbiilansh akimlarda, c;ok yiiksek (7 mls'den fazla) ya da c;ok dii~iik

hiziarda, akarsuda fazia kati madde hareketi buiunmasl halinde ve buz ortiisii altmda
muline ile olc;me yapmak zor oidugundan debiyi olc;mek ic;in ani veya siirekli
enjeksiyon metotlarlill kullanmak uygun olur.

1Ani enjeksiyon nletodu: Akarsuya bir kesitten ani olarak bir kimyasal tuz,
fliioresan boya (rodamin) veya zararSlZ bir radyoaktif madde katIhr. Mansaptaki diger
bir kesitte katIlan izleyicinin konsantrasyonunun zamanla degi~imi olc;iiliir. Akarsuya
katIlan eriyigin hacmi HI, ic;indeki izIeyici konsantrasyonu Cb eriyik katIImadan once
akarsudaki izleyici konsantrasyonu Co ise, mansaptaki kesitte zamana gore olc;iilen
konsantrasyon degi~imi CCt) olduguna gore akarsuyun debisi, izleyici maddenin
kiitlesinin korunumu ilkesine gore ~u formiille hesaplarur:
 97

HICI
o =---'---''----
- 00
(6.3)
f (C-CJdl
o

C(l) konsantrasyon degi~iminin yeterli presizyonla olyiilmesi gUy oldugundan bu

metodun uygulanmasmda zorluklarla kar~Ila~lhr.

2.Siirekli enjeksiYOIl metodll:· Bu metotta enjeksiyon surekli olarak yapIlrr.

Enjeksiyon sfuesi mansaptaki olyum istasyonunda olyiilen izleyici konsantrasyonunun
sabit bir C2 degerine eri~mesine imkan verecek kadar uzun olmahdrr. Akarsuya birim
zarnanda katIlan eriyik hacmi QI ve eriyikteki izleyici konsantrasyonu CI olduguna
gore yine aym ilkeye gore akarsuyun debisi bulunabilir:

(6.4)

0= CI
-
2
0
C -C _I
2
-C 0
=(~-l)Q
C
2
I

Sfuekli enj~ksiyon metodunun uygulanmasl daha kolay olur.

Bu metotlan kullamrken dikkat edilecek nokta iki kesit arasmdaki uzakllgm

izleyicinin ala.ma tam olarak kan~masml saglayacak kadar biiyiik olrnasldlr. Yanal
dogrultuda kan~rna du~ey dogrultudaki karl~rnaya gore daha yava~ oldugundan
enjeksiyonun kesitin ye~itli noktalannda birden yaptlrnasl daha uygun olur.Kullamlan
izleyicinin gevreye zaran dokunrnamah, ucuz olmah, kiiyiik konsantrasyonlarda bile
kolayca 61yiilebilmelidir.

Kiiyiik ve hlZh akan akarsularda (2-3 m3/s'den kiiyuk debilerde) keskin kenarh 1;;1
iiygen, trapez veya dikdortgen savaklarla veya geni~ ba~hkh savaklarla ve Parshall .
Ill.
I
k'
kanah gibi diizenlerle debi olyiilmesi de mumkiindur. Okunan savak yiikiinden \',1

hidrolik formiilleriyle debiye gegirilir, savak yerine akumn kritik derinlikten

gegmesine sebep olan do gal dii~iilerden de faydalamlabilir.

Debinin hesabl igin aglk kanallardaki iinifonnaktm denklemleri (Manning

denklemi gibi) killlanIlabilir. Ancak bunun igin su yiizeyi egiminin, kesit
karakteristiklerinin ve piiruzliilugiin bilinrnesi gerekir. Bu yola bazen ta~kmlardan
soma ta~km debisinin tahrnininde ba~vurulur. Bu ~ekilde tabrnin edilen debilerde hata
yiizdesi biiyiik olm (en iyi ko~ullarda %10).

6.5. ANAHTAR EGRisi

Bir akarsu kesitinde debi ile seviye arasmdaki bagmtIYl gosteren egnye anahtar
egnsi denir.· Anahtar egnsini belirlemek igin farkh akrrn ko~ullarmda seviye ve debi
olgiim1eri yapl!rr. Bu olgiim1er sonunda elde edilen ardl~lk noktalann seviyeleri
I

J
98

arasmdaki farkm akarsudaki en biiyiik seviye degi~iminin %10'undan fazla olmamasl

istenir. Bu egriyi <;izerken genellikle seviye dii~ey eksende, debi yatay eksende
gosterilir ($ekil 6.9). Logaritmik olc;ek kullamhnasl halinde anahtar egrisi dogruya
yakm olacagmdan bu gosteri~ ~ekli daha uygundur ($ekil 6.10).
6

5
v.~
~~ r----r i _

- /
;/'
.(V I
~~-- r···· ~--

I 1 I

o
/ 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 1800 2000
Q. Debi (mJ/s I
$ekil 6.9. Anahtar egrisi.
13 IU
II 8
9 I ./
6
7 I .,,- v
y~ 4

5 / 2
Vc
/'
~ ]
1.0 -'"
V
8 .8 E
/ .6 ~
.,,-~
3 .4

v. ",...r 0
. .4

3.2 2
/0
3.1 J
10 20 l.O 60 80 100 200 400 600 1000 2000 4000 10000
Q Deb; (m3/s l
$ekiI6.10.Anahtar egrisinin logaritmik koordinatlarda gosterili~i.

Anahtar egrisinin <;Ikanldigi kesitte seviye ve debi arasmdaki belirli ve tek

degerli bir bagmtmm buiunmasl gerekir, bOyle bir kesite kontroi kesiti denir. Ancak
bazi nedenlerle bOyle bir kesitte de anahtar egrisi zamanla degi~ebilir. Bunun bir
nedeni akarsu kesitinde zamanla degi~iklikler olmasidu (tabanm taranmasl, koprii
yapum, bitkilerin yeti~mesi gibi). Aliivyal akarsularda tabamn hareketli oImasl
nedeniyle oyulma ve YlgIImalar sonunda anahtar egrisi degi~ebilir. Bu nedenlerle
kesitin anahtar egrisinirl degi~ip degi~medigini arada bir (Yllda birka<; defa) kontrol
etmek gerekir. Kontrol sonunda ol<;iilen debiye kar~1 gelen seviyenirl anahtar
egrisirldeki degerden farkh oldugu goriilfuse anahtar egrisi aradaki fark kadar
kendisine parale1 olarak kaydmlu (§ift uygulama). Ozellikle ta~kmlardan sonra bu

.\
\
I
I

5
r
kontrolii yapmak gerekir. Akarsuyun buz tutmasl da buz ile silrtiinmeve su yiizeyi
99

kotunun okunmasmdaki zorluk yiiziinden anahtar egrisini degi~tirir. Bu bakImdan buz

ortUsilniin buiunmasl hali ic;:in aynca bir anahtar egrisi elde etmek gerekir.

Anahtar egrisinde kiic;:ilk bir debi degi~imine kar~Ihk oldllkc;:a biiyilk bir seviye
degi~imi olabilmesi ic;:in kesitin dar ve derin oimasl uygun olur. BIZ dagIhmmm
iiniform oimasl aC;:lSlndan da kesitin diizgiln olmaSI istenir. .

Anahtar egrisinin C;:Ikanldigi kesitin kontrol kesiti olmamasl halinde debi-seviye

bagmtISI tek degerli olmaz. Ornegin Sll yiizil egiminin degi~mesi halinde (barajlann
kabarma egrisi ic;:inde kalan kesitlerde, bir hareketli baglamamn veya kopriiniin
arkasmda, bir goliin veya akarsuya bir kolun kan~tJgI yerin memba tarafmda) anahtar
egrisi de egime bagh olarak degi~ir. Bu durumda c;:e~itli su yiizii egimleri ic;:in farkh
egriler kullanmak gerekir. Akarsll boyunca iki ardI~Ik istasyon arasmdaki su yiizil
seviyelerinin farb (dii~il) File gosterildigine gore Q ile F arasmda ~oyle bir bagmti
bulundugu kabul edilebilir:

(6.5)

Burada Q sec;:ilen bir F dil~ilsiine kar~l gelen debidir, ac;ak kanallardaki ruz· formilllerine
gore (6.5) denklemindeki I~ ilssilniin degeri O.5'e yakm olmahdrr, zira dii~il su yiizii
egimi ile orantlhdrr. Ancak dil~iiniin olc;:iildiigii kesitlerin arasmda su yiizeyi dogrusal
olmayabilecegi ic;:in n degerini olc;:erek belirlemek gerekir. Buna gore belli bir Fo
dii~iisii ic;:in h-Qo anahtar egrisi belirlenir. Diger bir F dii~iisilniin mevcut olmasl
halinde olc;:iilen h seviyesine gore anahtar egrisinden okunan Qo debisi (6.5) formiiliine
konarak akarsudaki Q debisi hesaplamr. Akarsud"a uygun bir dogal kontrol kesitinin
buiunmamasl halinde yapay bir kontrol kesiti in~a etmek uygun olur.
II
Yilksek sularda debi olc;:iimU c;:ok gilc;: oldugu ic;:in· anahtar egrisini yiiksek nl
pi
debilere dogru uzatmak gerekir. Fakat anahtar egrisinin olc;:iilmii~ olan debilerin 1.1

yukansmdaki bolgede ekstrapolasyonu her zaman iyi sonue;: vermez.

Bu i~ ic;:in kullamlan usullerden biri Q debisi ile h seviyesi arasmda ~oyle bir
bagmtl kabul etmektir:

(6.6)

Bu bagmtJdaki K, ho ve Il sabit degerleri 0 istasyonda olc;:iilmii~ degerlerden elde edilir.

Bunun ie;:in (6.6) denkleminin logaritmik kaglt iizerinde bir dogru ~eklinde'
goriinmesinden faydalamlrr. ho degeri log Q ile log (h-ho) arasmdaki bagmbyt dogrusal
bir bagmtJya yakla~trracak ~ekilde deneme ile belirlenir. Seviyenin farkh bOlgelerinde
(ale;:ak, orta ve yiiksek sularda) sabitler farkli degerler alabilir. Ortalama hiZ ie;:in
Chezy, ya da Manning formiiliiniin kabul edilmesiyle de buna benzer bir bagmbya
vanhr.
 ~FH
if
i
!

100

6.6. AKI~ KA YITLARININ ANALiZi

6.6.1. Hidrometriistasyonlan AgI:

Aktm 61c;iim istasyonlan agml _planlarken kumlacak istasyon saYlSl ve

istasyonlann yeri optimum ~ekilde belirlenir, bunu yaparken istenen dogmlukta
61c;iimlerin miimkiin oldugu kadar ucuza efde edilmesi amac;lamr. istasyonlar 3 tip
olabilir:

1.Baz (esas) istasyonlar: Siirekli olarak i~letilen bu istasyonlar 6nemli

akarsularm aglzlan yakmmda ve ba~hca kollannda kumlur. Olc;iim yapllmayan
kesitlerdeki aktmlar baz istasyonlardaki kayttlara dayanarak tahmin edilir.

2.Sekonder (tali) istasyonlar.

3.Gec;ici (6zel maksath) istasyonlar: KumlmaSl planlanan su yapllarmm

yakmmda ya da ara~tmna amaclyla belli bir siire i~letilirler.

Diinya Meteoroloji Orgiitii hidrometri istasyonlannm slkhgl ic;in diiz b61gelerde

1000-2500 km2 'de bir istasyon, daghk bOlgelerde 300-1000 km2 'de bir istasyon
tavsiye etmektedir, daghk bOlgelerde istasyonlann arasmdaki kot farkt 500 m'den
fazla olmamahdlr. -

Tiirkiye'de -hidrometri istasyonlarmm i~letilmesinJ<.19'35' de ba~lanmI~ttr. Bu

istasyonlardan esas istasyonlar \j[';fE; gec;ici olanlai'-U:8.i:-'tarafmdan i~letilir.
_E.i.E.'nin 2000 Yllmda i~lettigi istasyonlann saYlsl 278'dir, bunlann 226'smda
linmigraf (83 elektronik, 143 mekanik), 140'mda teleferik vard!r. D.S.I. -tarafmdan
i~letilen istasyonlardan 1992 yllmda sonuc;lan yaymlananlann saytSl 782'dir. Aktm
6lc;iim istasyonlan arasmda kaYltlan uzun olanlarm yuzdesi c;ok kiic;iiktiir.

: Tiirkiye'deki hidrometri istasyonlarmm giinliik debileri her Yll E.i.E tarafmdan

SU-:~YJlt;.-}1J..::il1iUNeiiiie.I~1T;fJjttS.i. tarafmdan da Alam G6z/em Yzllzgz adl altmda
yaYI~i~iuctadI~'- Her Ylirikta- bir su YIh boyunca 6lc;iilen debiler bulunur. Su yzlz bir
6nceki takvim ythnm 1 Ekiminden ba~laYIp 0 takvim yIlmm 30 Eyliiliine kadar siirer.
Ornegin 1986 su ythmnba~langtc! 1 Ekim 1985, sonu 30 Eyliil 1986'dlr. Su ytlmm 1
Ekimde ba~latIlmasmm nedeni bu tarihte yeraltl su seviyesinin en dii~iik degerlere
dii~mesidir, b6yiece yllksek sulann bulundugu d6nem iki Yll arasmda b61iinmemi~
olur.

Yllhklarda istasyonun numaraSl, adl, akarsuyun adl ve havzasl, istasyonun yeri,

yagl~ alam, g6zlem siiresi, g6z1em siiresinde ve 0 su ythndaki ortalama, maksimum ve
minimum debiler ile istasyonun anahtar egrisi sayfanm iist tarafmda g6sterilmi~tir. Bu
bilgilerin l!-ltmda da 0 ytla ait giinliik debilerin tablosu ile ayhk top lam, maksimum,
minimum, ortalama debiler, 6zgiil debi ve ayhk akt~ yiiksekligi veriliiri~tir ($ekil
6.11). -
 101

lS - 1Ot'rIWI IIIWlA$t

IB2C1 - ~ =U·"""·U'::C».
I( 3~· ,. ~. :t - 11·17· L'-II} Ad&:u."y. hag4 lu~4 tl ••do1D U loA, ""._""Ita:.=..
'lt4rlOA s...,. Q.... h ..S.ki ~11 UVI\ ~4.a..:edir.
: lUQ .. Cl It.;- 1St. eSTS !1l"": 114 ,.

!L.a.J.!....1!U0! I.'r eN el Mlrn M:;

1»1. $at 1'Il,&cb .&alIt oo.cot. uaa. u.~ ..va.. OUllUl.Hl
1'''1 5"1 )l'11J.e.d.L 4!/I.l~b. ........ b. z.3lt ~ UIOUun
Ci-allo • .sGre~!ad:r .,.1:. .. .. ~c1. Aua ~Zll. a.v... 2UOUUeo
calle. sOud.N!G .nlJ.t. oaa.z .11:1. 1.U L!.'\Ia l~l"1!

~I~Z:U 2t..ttlil :(;t1 va I.hA!vt,al

~ rIll t,:;lnda U: .. JUG .1tA~ 76Pa.1D.ll' al.,.. ~rl..ur~ h\ .a.u.. .....,'"U .,111....
:aJ. h611ullol,;lhr .. S::diaoftt ~~1 ,bl1Q.bu.cfu ..

%0 .. An&.hlAt cet"hi (savl;telar CA .. - AUalU" .v~)

$ .... ho otk.s S."l,.a 1'1.a Sevi)'o Aha

n 1.41 lZQ 3:: .. $ zea it'-
80 2.3lt 140 .,.~ 2SO 311.
'0
100
~.50
11.0
ua
HO
47.)
#7.0
lCC •..e..
HO 20.0 IltJ 12'.
[atlt 'au

-
Ull!lAll 1 U~ :Ill E'ft.1lL 1"1 ' . ~ SA>I!Ytl% N:mt III» ~

-----------..--..--- ca.s
IilBVU UId .....,
US[ft "'UI1.U: ~1aU 1lt".Alt ...n5 IIO.Zll!.IS AClarcs l'IUII..

---------
1
Z
'.:::l
4.23
4.86
•• 1$
'.16
•. 0'
l.U
l.U
3;5'
J.n
'.35
B.1:4
B.G1l
0.25
a.4
11.1
10.S
10.S
....611
6.0$
2.'"
l.Zl
2.1.4
Z.U
3 •. :3
4 .. ::3
"'.0'
4 .. 8'
.... a& '.23
~ .. O6
j.ll •• 25
8.2$
12.11
ll.a
17.:: '.fQ
?U
S.18
5.la
2.ff.
l.U
Z .. , •
Z.. ,.
4.21 4.14
" .. I '
4 .. 56. •• $$
3.5'
l.U 7.1~ 1:.1 13.5
13.1 '.U 4." 2." 2.t.4

• •.s, 4" ... 4.0S '.U 3." '.60 14.1. 12.0 9.to ~.U :l.t' 2.H
7 '.U t.U 4 .. 1' ~.n 1.$' '.0, n.' 12.' U.S 4.D :l.U 2.U
•, ••
..55
S~ '.14
' •• 14
... ~1
4.U
'.55
4.S~
3.59
3.St
'.05
'.OS
14.4
27.$
U.7
14.'
11.0
10.5
'.23
l.U
2.U
2.1.4
:."4
2."
10 '.2:1 '.4' 4.23 '.SS 3.91 ,.a~ 25.0 1l.' 10.5 3.n 2.104 2.1.4

11 •• 23 s.sa :I.U t.u

U
11
'.23
•• S5
".8'4
,.a •
I.Q6
•• %'
'.%1
'.21 ...
'.2,3
l.U
~'
3.'1
3.91
3.U
s.sa
'.SO
:2.5
20.0
U ••
lZ.0
11.'
11.'
11.0
11.11'
11.1
3 .. ':'
:J.U
l.'n
%.'4
:t.n
2.U
2.U
I' •• 55 4.e, 5.1. l .. '! 3.'\ S.U
U.,
U.! 11.' 10.4 l.U 2.32 2.U
U 4.:IS 4.84 •. n l.U l .. !1 S.50 11.' U.S 3.59 :t.32 2.U
1&'
11
".23
•• 55
'.U
•• U
'.55
•• 5$
3.'1
3.U
S.511'
1.U
'.05
1..05
21.5
V.5
U.S
17.:1
12.7
11.'
l.U
3.U
2.U
l.'.:R
2.H
2.1.4
\0 4 ... 23 •• U •• 23 3.11 ,.;$ 1.10 22.S 15.5 10.5 :1.57 Z.U l.12
It
20
'.n
'.U
•• 86
4.D'
'.23
" .. 23
3.'1
:I.tI
'.44
'.lO
'.to
11.0
n.l
V.l
H.I>
1l.7
'.tII
'.35
:I.st
l.~'
:t."
2.104
2.K
:1.91
21
2Z
'.55
'.23 ...,
•• U •• 23
<.Zl
l.ti
l.'l
6.45
•• O~
n.'
n.'
11.'
14 ...
1$.4
U.,
U., ,.»
Y.U
3.'1
2."
2.6'
2.12
~.V
l.U
23
ZC
25
~.U
5.50
'.86 ...,
•• U
'.1'
... a,
~.ll
'.23
3.U
3.01
3.11
3.n
4.05
' .. 0$
*.ao
ll.R
11.0
15.$
U.S
U.,
13.1
11.'
11.'
t.'tO
'.35
'.~5
5.50
'.116'
•• n
:.32
2."
:.l.2
3.5~
3.5'
2.tto

.1
c& '.5S
•• 1& c•• ,
3.'1
2.U
l.5'
3.5'
12.1
11.'
10.5
10.5
U."
U.S
11.11
10.$
8.eo
7.1.
3.59
3.21
Z.l.2
2.U
2.~
2."
z.,.
.... '.a,
28
a,

....
JO
•• SO
<.U
4.",

4 .. C'
3."
3.91
l.U
3.5t
3.S'
l.U
'.'0 ,.,;
10.5

' .. '0
13.7
13.7
14.&
10.$
10.5
10.5
7.7a
7.1S
4.'0
3.U
2."
Z.. "
Z.U
2~H
Z .. ,.
2."
I.U
11 2.11 2.51 '.'0 10.5 :/.tl.
-_._--- 2.U
'

._------
tCl'l,AlI ua. 101'. 137.
------
1':$. lU. 2'2. 50&. <lUI_ ~a. 12•• Ill.: IS ••
'iii!'
It~"
CIIr~_ •• 5:1 4.U ..... 2 .... 03 5.1>' 0.4. 13.5
l t./'Sa/Ul· 3.1' 3.11 2.07 Z.IO "2.16 S.U
U.t
11.1 9.25
10.3
• 7.13
4.08
2.113
Z.U
1.82
l.U
I." .
Ill&.. 113
I .• a

................-I ...12.'
""%II M.
-. ... _
12.1

-------....- ...----..
SU YILt (ltn
I.ll
...............
,Io.a
c.n
11 ••
7.50

TlLUlC 1CP1. ... ",,111 %"0. /lJ/Slf.

.......... -..
~-,-------
'.3$
U.5

------~-----
1$.7

-................................................................
12.' 2'.'
30.3
C3.7
.........
215. ntL10lf 113
25.0
26.1
2&.5 1.51
10.t
'.11
1.01
_- 5.U
7';4Z

11120 - ltlW<UH Slml-llAClUCCP.

~ekil6.11. "SU Ylh Aknn Neticeleri" kitabmdan bir sayfa.

102

6.6.2. Giinliik Debilerin Hesabl:

Bir istasyonda her giin yapilan okumalardan faydalanarak giinliik debiler

hesaplamr. Bunun iyin once giinliik ortalama seviye bulunur. Tiirkiye'de bu seviye §U
§ekilde hesapianmaktadir. Giinde bir gozlem yapIlan istasyonlarda a,b,c siraslyia bir
giin onceki, 0 giinkii ve bir giin sonraki okumalan gosterdigine gore 0 giinkii ortalama
seviye a§agidaki agIrhkh ortalama ile bulunur:

(6.7)

Giinde iki okuma yapihyorsa a bir giin once saat 16'daki okumaYI, b ve C 0 giinkii
okumalan, d bir giin sonra saat 8'deki okumaYI gosterdigine gore giinliik ortalama
seviye:

a 5b 5c d
h=-+-+-+- (6.8)
12 12 12 12

Bu fonniilIerle hesaplanan h seviyesindeki hata %5 kadardrr. Yiiksek sular siraslllda

daha slk okuma yapIldlglllda bunlar gi-afik halinde yizilerek ortalama seviye grafikten
okunur. istasyonda limnigraf varsa giinliik ortalama seviye elde edilen kaytttan
belirlenir. Boylece giinliik ortalama seviye bulunduktan sonra anahtar egrisinden
giinliik debi okunur.

6.6.3. Debi Gidi§ Cizgisi:

Yukanda anlahidigi §ekilde hesaplanan giinliik debilerle 0 istasyondaki debi

gidi~ 9izgisi yizilir. istasyonun yerinde bir degi§me oimasl halinde yagl§ kaYltlannlll
analizi iyin anlatIlana benzer §ekilde yift top lam debi yizgisi metoduyla kayttlar
homojen hale getirilmelidir. Debi gidi§ yizgisinin periyodu 1 ytl olan periyodik bir
bile§eni vardrr, ancak bu periyodik bile§enin yevresindeki yalkantIlann miktan
genellikle biiyiiktiir. Aynca havza biriktirme sisteminin etkisiyle herhangi bir giiniin
debisi ile ondan onceki giinlerin debileri araslllda baglmlIhk goriiliir.

Olyiilen debilerin analizine ba§lamadan once eger' varsa insan etkisinin

giderilerek dogal ak.t§lara geyilmesi gerekir. Bu etkiler hazne i§letmesi, sulama ve
ba§ka maksatlarla su yevirmeden kaynaklanabilir. Havza ozelliklerinde meydana
getirilen degi§ikliklerin ak.tmlara etkisinin belirlenip giderilmesi ise yok giiytUr.

6.6.4. Oll;iim Yaptlmayan KesitlerdekiAkImlarm Tahmini:

Bir akarsuyun olyiim yapllmarru§ olan bir kesitindeki ak.tmlar, 0 akarsuda

(yoksa kom§u akarsularda) yakmdaki bir kesitte olyiilmii§ olan akImlara dayanarak
tahmin edilebilir. Bunun iyin en basit yol kesitlerdeki debilerin kesitlerin ya~§ alanlan
ile dogru orantIh oldugunu kabul etmektir. Ta§km debilerinin tahmininde ise debilerin

L
 103

yagll? alanlannlll 1'den kiiyiik bir kuvveti ile (AO. 2_Ao. 7) orantIh oldugunu kabul etmek
gerekir, ancak tal?km debilerinin bu I?ekilde tahmini giivenilir sonuylar vermez.

6,6.5. Debi Siireklilik <;:izgisi:

Eldeki bir debi gidil? yizgisinden faydalanarak debinin belli bir degere el?it, ya
da ondan biiyiik oldugu zaman yiizdesi hesaplamp diil?ey eksene debiler, yatay eksene
zaman yiizdeleri tal?llllrsa debi siireklilik {:izgisi elde edilir ($ekil 6.12). Siireklilik
yizgisini elde ederken miirnkiin oldugu kadar uzun bir siireye ait debi gidi~ yizgisini
kullanmak uygun olur. .

~
T

Zaman T o Zaman yuzdesi 130

$ekil 6.12. Debi siireklilik yizgisinin elde edilmesi.

Bu egriden zamanlll belli bir yiizdesinde a~I1an debi derhal okunabilir. $ekil 6.13' den
zamanlll %25'inde al?Ilan debi 215 m3/s, zamanm %50'sinde al?tlan debi 135 m3/s
olarak okunmaktadlr.
1000

750 1\

~
c
U1

- 50
.Q
o
c- o
\ ~~'b; ""kim, ~izgisj
>

".
II lit¥

Q
25 a
0.2 51-----.'K
Qo.5 0 1 - - - - + - -
t
l l r--...
2S 50 75 100
:?:aman yuzdesi

$eki16.13. Debi siirekli1ik yizgisinden zamanm belli yiizdelerinde al?11an debilerin

okunmasl.
104

Siireklilik c;izgilerinin birbirleriyle kar~lla~tmlmaSml kolayla~tmnak ic;in bazen

dii~ey eksende gerc;ek debilerin yerine debilerin ortalama debiye oram gosterilir,
boylece debiler boyutsuz hale getirilir. Bir akarsuda belli bir siire ic;inde elde edilmi~
olan siireklilik C;izgisini daha uzun bir siireye uzatmak ic;in yakmmdaki bir akarsuyun
boyutsuz debileri iC;in c;izilen siireklilik' C;izgisinden faydalamlabilir. Aym i~ bfr
akarsuyun iki ayn kesiti arasmda da yapIlabilir. Debi siireklilik C;izgisi akarsuda belli
bir zaman yiizdesinde mevcut olan debinin bilinmesi gereken hallerde kullamhr.
Omegin bir hidroelektrik tesisinde giivenilir giicii hesaplarken yllm %50'sinde var
olan debi esas almabilir. Debi siireklilik C;izgisi, giinliik ortalama debi rastgele bir
degi~ken olarak dii~iiniildiigiinde elde edilen top lam olaslbk egnsine benzemektedir.

Debi i<;in oldugu gibi seviye ic;in de giri~ ve siireklilik c;izgileri c;izilebilir.

6.6.6. Toplam Debi Cizgisi:

H= J Qdt (6.9)
o

~eklinde hesaplanabilir. Pratikte D. ti zaman arahgmda (ay, yll gibi) ortalama debi Qi
ise toplam ala~ hacmi:

(6.10)

~eklinde hesaplamr. Toplam ala~m zamana gore degi~imini gosteren egriye top/am
debi r;izgisi denir. Bu egrinin hethangi bir noktasmdaki tegetin egimi, 0 anda
akarsudaki debiye e~ittir.

$ekil 6.14' deki omekten anla~llacagl gibi egrinin iki noktasmm ordinatlarmm
fark! zaman arallgmda gec;en toplam hacme e~ittir. Egri iizerindeki iki noktaYl
0
birle~tiren dogrunun egimi de 0 zaman arallgmdaki ortalama debiyi gosterir. Omekte
AB zaman arahgIndaki ortalama debinin 356 m3/s oldugu gOriilmektedir.

Toplam debi C;izgisi biriktirme haznelerinde gerekli kapasiteyi hesaplamakta

kullambr. Bir omek olarak $ekil 6.14'de goz online alman zaman (5 ytl) ic;inde
akarsuya devamh olarak bu zaman arahgmdaki ortalama debiyi (356 m3/s) verebilmek
iC;in yapllmasl gerekli haznenin hacmini bulabm. Bunun ic;in egriye AB dogrusuna
paralel tegetler C;izilir, eve D' den c;izilen A' B' ve A" B" tegetlerinin arasmdaki A 'A"
dii~ey uzakhgI gerekli hazne hacmini verir. Bu siire boyunca akarsuda 228 m3/s gibi
daha kUC;iik bir debiyi bulundurabilmek ic;in gerekli hazne haCini ise egimi 228 m3/s'yi
ifade eden GH dogrusuna paraleller c;izerek bulunur (1 J UZl1lllugu).

. I

L
 105

6 /
s-
/ B
/ /
/",~/
5
/~ "-'
/~(;:-/
B'
/~I
:E
-0
/
/ / C
= l, /
/
'Eu / F
Cl /
..c.
/ I.
~3 / / /
Cl / / H/
/ // //
E
Cl I"'~{I 1//
c.. L:~~/ I I'
:='2 IV /
J: / //5/ / .
I.G / /
Il / /
/ /
/ /
/ /
/
/

2 .35
laman(YIIl

$ekiI6.14. Toplam debi yizgisi.

Toplam debi yizgisi iizerinde A-C arasllldaki bolgede (Ekim-Arahk) giren debi
yekilecek debiden kiiyiiktiir, toplam debi yizgisinin bu bOlgedeki egiminin AB
dogrusunun egiminden (ortalama debi) az ·olmaslbunu gosterir. C:"D araslllda (Ocak-
MaYIs) ise toplam debi yizgisi AB dogrusuna gore daha dik olduguna gore giren debi
yekilecek debiden fazla ohnaktadJi. D-B araslllda (Haziran-Eyliil) tekrar giren debi
ortalamadan kiiyiik olur ($ekil 6.17). ~1

Ardl§Ik YIllar boyunca hazneye giren aylIk akImlarrn degi§medigi kabul edilirse
hazne C-D araslllda dolacaktrr, buna gore Ocak ba§lllda tamamen bo§ olan hazne
MaYls sonunda dolmu§ olacaktrr. Bu aralIkta hazneye giren toplam mm hacmi C ve D
noktalarrndan AB dogrusuna yizilen paralellerin arasllldaki dii§ey uzaklIk olarak II I
6 3
okunur (1880xl0 m ). Buna gore gerekli hazne kapasitesi 1880xl06 m3 olur, Ocak ii,'.;,]
aYJlllll ba§lllda bo§ olan hazne MaYIs sonunda dolar, sonra tekrar bo§ahnaya ba§lar ve u
AralIk sonunda tamamen bo§ahru§ olur.

Toplam debi yizgisinin ordinatlan zamanla siirekli olarak arttlgrndan egriyi

daha biiyiik olyekli olarak yizebihnek amaclyla
106

(6.11 )

~ek1inde hesap1anan, giren debilerin c;ekilen (ortalama) debiden olan farklannm

toplammm zamana gore degi~imi c;izilebilir. Hazne kapasitesi bu c;izginin en yiiksek ve
en alc;ak noktalan arasmdaki dii~ey uzakhk olarak okunur ($ekiI6.l5).

Ho

$ekil 6.15. Toplam debi C;izgisinin debilerin c;ekilen debiden farklanm

kullanarak c;izilmesi.

Onzek Problem 6.1

Bir aklm gozlem istasyonunda anahtar egnsinin elde edilmesi ic;in Tablo
6.1 'deki olC;iimler yapllml~hr.

a)Anahtar egnsini c;iziniz. Anahtar egrisinin (6.6) denklemine uydugunu kabul

ederek bu denklemdeki sabitlerin degerlerini belirleyiniz.

b)Bir ta§km srrasmda seviye 2.8 m olarak olC;iilmii~tiir. Ta~km debisini (6.6)
denkleminden tahmin ediniz.

TABLO 6.1

Seviye h(cm) 20 30 40 50 60 80 100 150 200 250

Debi Q(m3fs) 6.9 9.9 15.2 22.5 32 66 116 279 486 720

(6.6)

denklemindeki K, n ve ho sabitlerinin degerlerini belirlemek iC;in denklemin iki

taraflllm logaritmasl abnrrsa:

log Q =log,K + n log(h -lzo)

oldugu goriiliir. Buna gore log Q ile log (h-ho) arasmda dogrosal bir ili§ki vardlr. Once
lzo'lll degeri logaritmik kagltta Q ile lz-ho arasllldaki ili~kiyi dogrosal bir ili§kiye en

n
r fazla yakmla~tlracak ~ekilde deneme yoluyla belirlenir. lzo=-0.2 m ic;in bunun
saglandlgI goriiliir ($ekil 6.16). Bu ~ekilde noktalann arasmdan gozle gec;irilen
107

dogrudan lz-ho=l iC;in Q=60 okunur, (6.6) denklemine gore K=60 bldugII anla~lhr.
Dogrunun egimi 2.60 olarak olC;iiliir, oyleyse n=2.60 olur:

Q= 60(h + 0.:4)2.60

4.0
3.0 -- -- ----- ---~- j - - - - -- -- -----~--~-1--- r;,
. . I V ~V
, I
.-2.0
~
I I
E
4
'-'
/ I:! ,
..e1.0
~'v
I. . . . .V 0
I : I
!,.,
0.8 ....- ! I

0.6
... ~ I I I I

~ V I I
I~ I
ott I
I
I
"-- I
0.2
6 8 1() 20 40 6080100 200 400 600 1000
QCJ/s)
$eki16.16. Anahtar C;izgisinin ekstrapolasyonu.

b)lz=2.8 m iC;in lz-lzo=2.8+0.2=3.Q m olur, $ekil 6.16'dan h-ho=3.0 ni ic;in Q=

3
1050 m Is olarak okunur, aym deger yukandaki denklemden de hesaplanabilir.

Ornek Problem 6.2

Bir baraj goliine giren ayhk akImlar $ekil 6.17' de gosterilmi~tir. Bu baraj
goliinden )'11 boyunca giren akIrnlarm ortalamasma e~it bir debiyi c;ekmeyi saglayacak
hazne kapasitesini belirleyiniz.

f;ozum: Verilen ayhk alarnlan ardarda ekleyerek $ekil 6.17' de goriilen toplam
deqi c;izgisi C;izilir. Bu ~izginin B ucunun ordinatl alan 6670xl06 m3 )'11 boyunca
hazneye giren toplam akIm hacmidir. ytlhk ortalama debi:

6
. 6670x10 = 212.5m3/s
365 x 24 x 3600
II!
3
1 ytl bayunca siirekli olarak 212.5 m /s'lik bir debi lYekebilInek ic;in gerekli olan hazne
kapasitesini buhnak iC;in AB dogrusuna paralel tegetler C;izilir, C ve D noktalarmdan
 -. - ---- - - -- - - ------------------c----_ _ ..-;~

108

6 3
"11
c;izilen tegetler arasmdaki A' A" du§ey uzakhgt hazne kapasitesini 1880x 10 m olarak
verir.
72

£8 Ay ""Irt' Tcptem
aklJ'f\ , B
!Of; Ir~ .1e' ,.,." ;
/
61. E 79' 1H
K JH .,1
A H4 tl,S
61)
,.. /
,~- f - - - ~
$ ala nO! ./
,<0/
'')6
M 115,L 1 Ii] ~
52 N HI " GO'! -v-;~'7; / B
"
1151 SH'
~ "" I
0-0/
11/
/
"

<')5 1.8 tl!-

T
2"
ISO
~
121S
/
I
I /
CO - I
I
/ '
....
0
1.1. ~- 111
113 SLIt
r-mo I
I
/
I
/
;'
E /
/ /
e ,I)
, I
I
I /
" til
::c: /
I
I /
/ I
rf)o H /
~
I / /
/ I I
~ 32 I, / I
!6 I '/
/
/
/
'ii 28 I
....
0
/
I I
/
21. I
/
20 /
/
/ Toplam Deb; Cizgisi
16 /
/
If
G2
i
Ef'E 8
~
.co
QlX
CCO
N
til
-
co A
I.

::t: ....
, N M H E
K A. o M
i Zaman, t (Ay)
L..

, ~ekil 6.17. Hazne kapasitesinin hesabl.

I t

I
'I I
r
I
109

7. BOLtJM

YUZEYSEL AKIS

Bir akarsu kesitinden belli bir anda gec;en su parc;aclklan 0 kesite c;e~itli yollan
izleyerek eri~mi~ olabilirler. Bir akarsuda gozlenen yiizeysel akl~m izledigi yola gore
ne ~ekilde smIf1andmlabilecegini bilmek yiizeysel akI~la yagl~ arasmdaki bagmtIlan
nispeten basit bir ~ekilde ifade edebilmek aC;lsmdan onem ta~lr. Bu boliimde once
yiizeysel akI~m yer aldlgl akarsu havzasml belirleyen ba~hca ozellikler iizerinde
durulacak, sonra akl~m ne ~ekilde klSlmlara aynlabilecegi anlatllacaktlr. Yagmur
~eklinde dii~en yagl~m meydana getirdigi akI~m yanmda karlann erimesiyle meydana
gelen akI~ da birc;ok havzalarda onemli olabilir. Bu baklmdan kann erimesi problemi
de aynca incelenecektir.

7.1. AKARSU HAVZALARININ QZELLiKLERi

Hidrolojide kullamlan cografi birim olan akarsli havzasl (su toplama lzavzasl,
drenaj havzasl) akl~ml biro yiizeysel su yolu (akarsu) iizerinde alman bir C;Ikl~ noktasma
gonderen yiizey olarak tammlamr. Bu ~ekilde tammlanan akarsu havzasma iizerine
dii~en yagl~l C;Ikl~ rioktasmdaki akl~ haline donii~tiiren bir sistem goziiyle bakIlabilir.
Bir havzaYl kom~u havzalardan ayrran Sli ayrzm r;izgisinin topografIk aynm
c;izgileriyle' c;akI~tlgl, yani C;IkI~ noktasmdan ba~layarak arazideki en yiiksek
noktalardan gec;tigi'kabul edilebilir.

Bu kabul yiizeysel akI~ bakImmdan dogru ise de yeraltl akI~l ic;in her zaman
dogru olmayabilir ($ekil 7.1). Ozellikle karstik bolgelerde ve hasmc;h akiferlerde
yeraltl suyu ile beslenme bolgesi yiizeysel akI~ ile beslenme bolgesinden farkh olabilir.
Ancak birc;ok havzalarda yiizeysel akI~ ve yeraltl akI~l aC;lsmdan havzanm smrrlatmm
aym oldugu kabul edilebilir.
.yiheysel akl~
hav zaSI
yeraltl .
havzasl

~7??.??>?>77??;;>;>
$ekilfI.::YiiZeysel aki§bavzasl ileyeraltl havzaslarasmdakifaJ:k•. ~,
-:, '.-, "- • - • • '<. ",.:,. - _. " ~ - " , ' , "•• -. ;'-"" 0.".'. ~ ;-; J - " " , • •',: _ •••( ; ' . " . : ; ~ .:-.: ," ", , - •• •

Akarsu havzalarIDl birbirleriyle kar~lla~tlrabilmek iC;in bir havzaytbelirleyen

karakteristikleri bilmek gerekir. Havzanm iizerine dii~en yagl~l zaman ic;inde bir
 110

. degll?ime ugratarak yllal? noktaslllda g6zlenen alal? haline yevinnesi bu

karakteristiklere baghdrr. DolaYlslyla bir havzanlll jeomorfolojik 6zellikleriyle
hidrolojik 6zellikleri araslllda yaklll bir ilil?ki olmasl beklenir. Havza
karakteristiklerinin en 6nemlileri l?unlardlr:

qz~rrllliciirsive: jeolojik yapI:Havzamn jeolojisi ve zemin cinsi morfolojik

6zellikl~rini bel[rledigi gibi ala~lll zemine sizmasllli ve yeraltl alal?lm da etkiler.

f:~}tki6rtiisii:Tedeme ve tutma kaYlplanm belirledigi gibi havza yiizeyindeki

alal?lll miktarml, hlZlm ve kar erimesini de etkiler. Daha 6nce de belirtildigi gibi bitki
6rtiisii Slzma kapasitesini de 6nemli 61<;iide degil?tirebilir.

3';H~Xia.ill:i::lbiiYUklugu: Havzanlll alam ile ifade edilir, havzada akll?a katlada

bulunmayan b61gelervarsa bunlar alam hesap ederken katIlmamahdrr. Kii<;iik ve
biiyiik. havzalar araslllda yel?itli farklar g6riiliir. Kii<;iik havzalarda biiim alandan gel en
maksimum debi daha biiyiik olur, akll?lll YII iyinde dagIlIl?! daha diizensizdir. Havza
biiyiidiikye ilerde tammlanacak olan ge<;il? siiresi de biiyiir. Geyirimsiz laslmlan olan
havzalarda bu laslmlarm alanlanm aynca belirtmek gereki~.

~1(I{a\;z;anjl1 'hiyimi: Akarsu havzalan yel?itli biyimlerde olabilirler. Havzanlll

biyimf:hidrografni"~eklilli ve pik debisini etkiledigi i<;in 6nemlidir. Havzanlll biyimini .
belirlemek iyin ye~itli boyutsuz biiyiikliikler kullamlabiIir:

a.Bi<;im katsaYJsI: A havzamn alam, L esas akarsuyun talveg (yatagm en derin

noktalanm birlel?tiren <;izgi) bOYJlllca 6lyiilen uzunlugu olmak iizere L2/A l?eklinde
tanlmlanan boyutsuz bir katsaYJdrr. Bu katsaYJnm degerinin biiyiik olmasl havzanm
uzun ve dar oldugunu g6sterir. Genellikle biiyiik havzalarda biyim katsaYlsl da daha
biiyiik degerler alrr.

b.Gravelius katsaYJsI: Havzamn <;evre uzunlugunun (P) havza ile aym alanda
bir dairenin <;evre uzunluguna oranldrr: P / 2.[;;i. Bu katsaymm degeri biiyiidiikye
havzanm biyimi daireden uzaklal?rr.

c.Schumm katsaYJsI: Havza ile aym alanda bir dairenin <;apmm Lakarsu
uzunluguna oramdrr: 2..,) A / 1t / L. Bu katsaYlllm degeri 0.6 ile 1 arasmda degil?ir,
daghk havzalarda k:iiyiik degerler alIT.

d.El?deger dikd6rtgenin boyutlan: Havza ile alanl ve yevre uzunlugu aym olan
bir dikd6rtgenin kenar uzunluklandrr.

e.Havzanm alamrun gevresi havzamnki ile aym olan bir dairenin alanma oranl
da havzanm biyimini ifade eder.

·C::5:ij~y~tniTP;egifui:· Bir topografik haritadan belirlenebilir, tesviye yizgilerinin

toplam llzunIugUt, "lid tesviye yizgisi arasmdaki kot farkl d ise havzamn egimi dllA
l?eklinde hesaplanrr. Havzanm en yiiksek ve en alyak noktalanmn kotlan Zmax ve Zmin

z
 III

olduguna gore eglm yakla~lk olarak (Zmax -" Zmin)/.fA ~eklinde de hesaplanabilir.
Havzanlll egimi arttIkc;a, akI~lll YII ic;inde dagIllilllmn diizensizle~tigi, gec;i~ siiresinin
kiiC;ii1diigu, birim alandan gelen maksimum debinin arttlgl goriiliir.

qIIiavzaIllIf.ortfll?Illa kotu: Topografik bir haritadan faydalanarak bir eksene

kotlar, Cliger eksene btl kotlarlll iizerinde kalan havza parc;alannm alal1l i~aretlenerek
c;izilen hipsometrik egriden havzamn ortalama kotu h~saplanabilir. Bu kot ozellikle
bavzadaki yagl~ miktanm ve slcakhk derecesini etkiler, bitki ortiisii ve kar ortiisii de
kot ile ili~kilidir.

7Jiayzaalap.lmn C;JlcI~ noktasllldan olanuzak!JgagoredagllIilll:; Bir yagl~tan

sonra C;Iki$'floktasmda goriilen;:.akJ~ln:zaman Tc;inde dagIllml (hidrografm ~eklini)
etkilemesi baklmmdan onemlidir.

Bir akarsu havzasmdaki akarsu agl planda, profilde ve enkesitte mevcut su ve

kat! maddeyi dinamik bir denge halinde ta~lyabilecek bir" bic;im ahr. Bu ag ~u
ozellikleriyle belirlenebilir:

l.Akarsu yoguruugu: Kollarlll her biri ayn ayn sayllmak iizere hesaplanacak
akarsu sa)'lsmm bavza alanma oramdlr.

'2.Drenaj yoguruugu: Havzadaki akarsulann toplam uZ!ll1lugunun(biitiin kollar

dabil) bavza alanma oramdrr. Drenaj yogunlugu 0.5-2.5 km/km2 arasmda degi~ir.
Drenaj yogunlugunun biiylik olmasl halinde yagl~m esas akarsuya van~l
c;abukla~acagmdan ta~kmlarm ~iddeti artar.

3.Akarsu profili: Havzadaki esas akarsuyun yatagmm' talveg kotunun C;oo~

noktasmdan "olan uzakllga" gore degi~imini gosteren c;izgidir. Genellikle C;oo~
"noktasmdan uzakla~tikc;a profilin dikle~tigi (akarsu yatagmm egiminin arttlgl) goriiliir.
Dag akarsulimnda" yiizde mertebesinde olan egim ova akarsulannda binde ya da
onbmde mertebesinde olur. "

4.Akarsu agmm ~ekli: Zeminin jeolojik yaplsma baglI olarak havzadaki akarsu
a!?;l c;ok c;e~itli ~ekiller alabilir. Dogada diiz' bir yoriinge izleyen akarsulara pek
rastlanmaz, akarsular genellikle kIvnntIlar c;izerek (menderes) ya da sac; orgiisii
~eklinde kollara aynlarak akarlar.

5.Akarsuyun mertebesi: En kiiC;iik koldan ba~laYlp kollann birle~tigi noktalarda

1 artrrarak yapIlan besaba gore bavzada besaplanan en yiiksek deger akarsuyun
mertebesi olur.

6.Akarsuyun enkesiti: Genellikle diizensiz olan enkesitlerde akarsuyun esas

yatagmm biC;imi yakla~ik olarak trapez kabul edilebilir. Sel yatagmm geni~ligi esas
yataga gore c;ok daba fazladrr. Kesit derinligi ve geni~ligi genellikle akun yoniinde
artar.

." I
112

Bir akarsu havzasmm hidrolojik bakImdan en onelnli ozelliklerinden biri

yiizeysel akI~m havzamn en uzak noktasmdan C;:lkI~ noktasma varrnaSI ic;:in gec;:en.
zaman olarak tammlanan ger;i~ siiresi (kolZsantrasyoll siiresi)dir. Gec;:i~ siiresi ~li
siirelerin toplamma e~ittir:

1.Yagl~ ~iddetinin Slzma kapasitesini a~maSI ic;:in gereken siire,

2.Yiizey birikintilerinin dolmasl ic;:in gec;:en siire,
3.Tabaka halinde akl~m akarsu agma varmaSI ic;:in gec;:en siire,
4.Akarsu agmda suyun C;:lkl~ noktasma varrnaSl ic;:in gereken siire.

Ge9i~ siiresi havzanm alam arttlkc;:a biiyiir, egiinle ters orantlbdlr:

(7.1)

Bu fonniildeki n iissii 1 'den kiiC;:iiktiir, bu havza alam bi.iyiidiikc;:e gec;:i~ siiresinin artI~
hlzmm gittikc;:e kiic;:iildiigiinii gosterir, zira havza alam arttlkc;:a akarsudaki derinlik de
artacagmdan akImm hlZl artar. Gec;:i~ zamam iizerinde havza bic;:iminin de etkisi vardlf.
Kiic;:i.ik havzalarda gec;:i~ sfuesi ic;:in Kirpich ~u ampirik formiilii venni~tir:

1: = 0.066~2 / S)0.385 (7.2)

Burada 1: saat, L (akarsuyun uzunlugu) km cinsindendir, Kinematik teoriye gore, 1:

dakika, L m, yagl~ ~iddeti i mm1saat cinsinden olmak iizere, n Manning piiriizliiliik
katsaYlsllll gosterdigine gore:

(7.3)

C;:;e~itli havzalardaki akl~lan birbirleriyle kar~tla~tlfIDak ic;:in Dzgiil debi

kullamlrr. Bu c;:tkt~ noktasmda 6lc;:iilen debiyi havza alamna b6lerek bulunur,birimi
genellikle IIs-km2 dir.

Bir akarsu havzasmm C;:lkl~ noktasmdan belli bir siire ic;:inde gec;:en akl~ miktan
bazen ala~ yiiksekligi ile ifade edilir. AkI~ yiiksekligi akI~ hacmini havza alanma
b61erek bulunur. 1 mm akl~ yiiksekligi 1000 m 3/km2'ye kar~l gelir. Belli bir siiredeki
akI~ yiiksekliginin aym siiredeki yagl~ yiiksekligine oramna havzanm ala~ katsaYlsl
denir, bu boyutsuz saylllln degeri genellikle 0.05 ile 0.50 arasmda degi~ir.

7.2. AKI~~ KI~nyILAJ~AAY1;ULMASI

::" : _.;' ~' __ ..•..• ~.' ." ''''"-:" , ' . ,t,' . . ",,'. .'."' ~

Bir su top lama havzasmdan toplanarak havzanm c;:tkt~ noktasmdaki bir akarsu
kesitinden gec;:en toplam akI~ c;:e~itli ktslmlardan meydana gelir. Havzaya dii~en
yagl~tan daha 6nceki b61i.imlerde s6zi.i edilen kaytplar c;:tktlktan soma geriye kalan
yagl~ fazlasl yiizeysel ala~ haline gec;:er, yerc;:ekimi etkisi ile arazinin egimiue uyarak
havzamn yiiksek noktalarmdan alc;:ak noktalarma dogru hareket eder. Diger taraftan
zemine SlZan suyun bir ktsml zeminin iist tabakalarmda ( doymarru~ b6lgede)
i'""

113

ilerleyerek ge<;:irimsiz bir tabakaya rastlaymca yiizeye ylkabilir, buna yiizeyaltl akz~l
denilir. Zemine Slzan suyun bir kIsml ise daha derinlere inerek yeraltl suyuna kan~lr ve
sonundayeraltl akz~l ~eklinde bir akarsuyu besleyebilir ($ekil 7.2).

Tabalca ak!;.

-=--
YQzel' alb Okl$'

$ekil 7.2. AkI~m

---
Ytrollr

Yorlllb
SU yiiz~i

CIt!$!

kIslmlara aynlmasl.
--
YiizeyaltI akl~lm digerlerinden aymnak giiy oldugundan bir akarsudaki toplam
akI~1 akarsuya van~ siiresine gore iki paryaya aymnakla yetinilir:

d,.Dq(aYSIZ· .akz$::,iYiizeysel akI~la yiizeyaltl akI~llllll gecikInesiz (zemine

slzdIktan klsa bir zaman sonra akarsuya ula~an) klsmllldan meydana gelir. Genellikle
yiizeyaltl akI~1llln biiyiik bir kesimi dolayslz akl~ i<;inde dii~iiniiliir.

2.-Tabarr:'Gk(~i:·YeraltI akI~1 ile yiizeyaltI akl~llllll gecikIneli (akarsuya uzun bir

zaman sorifidila~an) kIsmmdan meydana gelir.

DolayslZ akI~ ancak yagl~ ~iddeti Slzma kapasitesini a~tlgl zaman meydana
gelecegi i<;:in ~iddetli ya~~lardan sonra onem ta~lr. HlZlI olarak hareket edip akarsuya
kIsa zamanda eri~tigi iyin ta~kllllann ba~hca kayna~ dolayslz akI~tIr. Gte yandan
taban akl~l yeraltlllda hareket ettiginden hlZI <;ok yava~tIr, akarsuya eri~mesi uzun
zaman alIr. BUlla kar~IlIk akarsuyu siirekli olarak besledigi i<;:in ya~~slz siirelerde
akarsuyun ba~hca beslenme kaynagl olur. Taban akl~llllll katkIsl onemli olan akarsular
. YII boyunca. kurumaz, bu akarsularda ta~kIn debisinin ortalama' debiye oram fazla
biiyiik degildir.

Ya~~lll yukanda belirtilen kIslmlara aynlmasl yagl~ ~iddeti, siiresi, yagl~lll

havza iizerinde daglhIlll gibi yagl~ karakteristiklerine, daha once anlatIlan havza
ozelliklerine ve yeraltI su seviyesinin durumu gibi <;e~itli etkenlere baghdlr. Bir ya~~
srrasmda yeryiiziine dii~en sularm dagIlIIlllm ~ematik olarak incelemek iyin yagl~
~iddetinin zamanla degi~medigi bir saganagl goz oniine alahm ($ekil 7.3). Yagl~m ilk
anlannda zemin kuru oldugu i<;:in suyun biiyiik bir yiizdesi zemine slzar. Slzan su once
zemini nemli hale getirir, sonra yiizeyaltI akI~l ve yeraltl akI~l haline geyer. Yeryiiziine
dii~im sularm bir kIsllllll1 bitkiler tutar, bir kIsml yeryiiziindeki <;:ukurlarda birikir
(yiizeysel biriktirme), bir kISIlll da havza iizerinde akarsu agllla vanllllcaya kadar
 114

goriilen tabaka ~eklinde akI~l meydana getirir. Yagl~ devam ettikye bu gibi kaYlpiar
gittikye azahr, yagl~m daha bliyiik yiizdesi ylizeysel akI~ halinde havzanm ylkl~
noktasmda goriinmeye ba~lar. Yagl~slrasmda ve yagl~tan hemen sonra herhangi bir
anda akarsudan geyen akI~m onemli bir klsml yiizeysel akI~tJr, yeraitI akI~mm ve
yiizeyaltl akI~mm miktan boyle bir saganak boyunca fazla degi~mez. Akarsudaki
akl~m kiiylik bir klsml da dogrudan dogmya akarsu lizerine dli~en yagl~tan ileri geIir,
yagl~ devam ettikyt< akarsuyun yiizey alanmin artmaslyia bu biIe~en de biraz bliyiir:

t
$ekil 7.3. Sabit ~iddette bir yagl~ slrasmda yeryiiziine dli~en suI ann dagIinrunm zaman
. iyinde degi~imi. .

Ozerine dli~en yagl~l aym slire iyinde yIkI~ noktasma gonderen noktalardan
olu~an ?i~giye ~f&,gl£?:gl~~]!~t Yagl~devam ettikye ylkI~ noktasmdan gittikye daha
uzaktaki lzokronhirla smlrlanan aianiar ylkI~ noktasmdaki akI~a kattlmaya ba~IadIklan
i9in akarsudaki debi de gittikge artar. Goz online aiman yagl~ uzun bir slire devam
ederse havzanm blitiiniiniin 9Ikl~ noktasmdaki ak1~a katkIda ·bulundugu bir dumma
vanlrr, bu andan sonra yagl~ kesilinceye kadar akl~la yagl~ dengede bulunacagl i9in
91kI~ noktasmdaki akI~ sabit bir degerde kalIr ($ekil 7.4). Bu durumun meydana
gelebilmesi i9in yagl~m en az havzamn geyi~ sliresine e~it bir stire boyunca devam
etmesigerekir, .

. $ekil 7.4 de g6riildligu gibi yagl~m tp stiresi , ge9i~ stiresine e~it veya daha
kii9iikse akI~la ya~~m dengede olmasl haline vanlamayacagl iyin akarsudaki debi bir
maksimumdan geytikten sonra azalmaya ba~lar. Biiyiik havzalarda genellikle bu
durumla kar~lla~Iirr, debinin en kii9uk degerinde bir slire sabit kaldlgl hidrograflara
2
ancak 1 km , den kii9iik havzalarda rastlanrr.
r
I
115

A,a.

t=T

a tp
$ekil 7.4. Havza alanmm c;Ua~ noktasmdaki aIa~a katkIda bulunan kIsmmm yagl~
boyunca" degi~imi ve buna gore hidrografm aldl~ ~ekiller.

7.3. AKI~-YAGI~ BAGINTILARI

Verilen bir ya~~ yiiksekligine kar~l gelecek dolayslz akJ~ yiiksekliginin tahmin
edilebilmesi iC;in akJ~-yagl~ bagmttlan kurmak faydah olur. Bu bagmttlar aktm
olc;iimleri bulunmayan havzalarda akl~ yiiksekligini tahmin etmekte kullamlabilirler.
Akt~la ya~~ arasmdaki en basitbagmtt, c;e~itli yagl~lara ait akI~ yiiksekliklerini ya~~
yiikseklikleriyle baglayarak kurulabilir. Bir eksene yagl~ yiikseklikleri, digerine akI~"
yiikseklikleri ta~mdlgmda elde edilen noktalarm c;izilecek bir egri etrafmdaki
sapmalan genellikle c;ok fazla olur ($ekil 7.5). Boyle bir egn ~iddetli yagl~larda akJ~
katsaytsmm biiyiidiigiinii de gosterir, bunun nedeni bOyle yagl~larda kaytplarm
yiizdesinin daha az olu~udur.
UP-

4 . I
E
u

rl
0
0
'/
, 0

,,:0 } _

00
-
,

10
o 05 1.0 1.5 2.(
Akl~ yuksekligi (em)
$ekil 7.S. AkI~la yagl~ arasmdaki basit ba~ntl.

Noktalarm egri etrafmda sapmalarmm fazla olu~u, olayda ba~ka etkenlerinde

bulundu~a i~aret eder. Bunlann en onemlisi yagl~m ba~langlcmdaki zemin nemidir.
Zira zemin nemi slZma miktarml etkiler, ancak zeminin gec;irim§iz oldugu b6lgelerde
(yerle~me bolgeleri gibi) bu etki azalrr, ak:I~la ya~~ arasmda basit bir bagmtI e1de
edilebilir. Ancak yagl~tan onceki zemin nemi dogrudan dogruya olc;iilemediginden
zemin nemiyle ilgili olan ba~ka degi~kenler kullamhr. Bu amac;la en c;ok kullanIlan
degi~kenler ~unlardlr:

1.Goz online alman yagl~tan onceki yagl~lar (gec;mi~ ya~~lar)zemin nemi ic;in
gayet uygun bir olC;li olu~turur. Zemin nemi iizerine yakm gec;mi~teki yagl~lann etkisi
daha fazla olaca~ iC;in ya~~Iara meydana geli~ zamanlarma gore agrrhk vermek
gerekir. Bun gore N inci giiniin gec;mi~ yagm indisi PaN, bir onceki giinfuI gec;mi~ ya~~
indisi Pa(N-I) cinsinden hesaplanrr: .

(7.4)

Burada, P N , N inci giin meydana gelen yagl~m yiiksekligidir. (7.4) bagmtIsmm elde
edihnesinde zemin nemini ifade eden gec;mi~ ya~~ indisinin ya~~slz bir giinde azahna;
miktannm 0 giinlin ba~mdaki gec;mi~ yagl~ indisi degeri ile orantIh oldugu kabul
edihnektedir: -
 - - ----- - - - - . . ,

117

Pa(N-l) - PaN = (1- K)Pa(N-l) (7.5)

K katsaylSl daima 1'den kiic;:iik olup 0.85 ile 0.98 arasmda degi~ir, K'nm degeri
buharla~ma ka)'lplan ile ilgili oldugundan mevsimden mevsime degi~ebilir. Herhangi
bir yagl~m korelasyonunda kullamlacak gec;:mi~ yagl~ indisi, 0 yagl~m ba~ladlgl giiniin
ba~langlcmdaki deger olarak ahmr. Gec;:mi~ yagl~ indisinin hesap ~ekli $ekil 7.6'da
goriilmektedir. Hesaba gec;:mi~ yagl~larm etkisinin ihmal edilecek derecede azalml~
oldugu kurak bir devreden sonra Pa=O alarak ba~lamak gerekir. Bundan sonraki
giinlerin gec;:rni~ yagl~ indisleri (7.4) denklemi ile hesapIanlr. Eger t giin boyunca yagl~
dii~memi~ ise N irIci giindeki ge9mi~ yagl~ indisi, t gun onceki indis cinsinden
hesaplanabilir.

(7.6)

Ge9mi~ yagl~ indisierini kullanarak bu indisirI bir parametre olarak goriindiigii bir
akI~-yagl~ egrileri ailesi eide edilir. Bu ~ekilde akI~-yagl~ bagmtIsmdaki dagIlmalar
onemli olc;:iide azaltl1ml~ olur.

5
E p~mis yogIS indisl, K :0.90
~
4
"ti)
U
.S
/
!!l"
'0>
C
>-
<I).

"E..,.
<11
~

Il..P
1

t Zaman (gun)

$ekil 7 .6. Ge9rni~ yagl~ irIdisirIin hesabl.

Kohler irIdisi olarak bilirIen (7.4) denklemirIdeki gec;:rni~ yagIlj irIdisirIden ba~ka
c;:e~it indisler de ileri siiriilmiiljtiir. Bunlardan biri:

(7.7)
U8

§eklindedir, buradaki n iissii b6Jgeden Mlgeye 0.5-1 arasmda degi~mektedir. Aynca

,<ok basit oJarak, bir onceki yagl~tan beri gec;en giin sa)'1S1 da gec;:mi~ yagl~ indisi
, almabilir.
olarak

2. Y agl~m meydana geldigi haftanm numaraSl da parametre olarak kullarulabilir.

<;iinkii )'11 boyunca hafta numaraSl bitki 6rtiisiiniin durumunu, topragm i~leni~ ~eklini
ve evapotranspirasyon miktanm karakterize eder.

3.Yagl~m ba~langlcmda akarsuda mevcut olan akIm miktan (taban akI~l)

akarsuyun kurumadlgl nemli bolgelerde korelasyon parametresi olarak kullamlabilir.

4.Yagl~m belli bir ~iddetin iizerinde devam ettigi siire de slzmaYl etkiledigi ic;:in
pararnetre olabilir.

Bu parametrelerin birden fazlasl birlikte goz oniine almdlgl taktirde daha

giivenilir bir akI~-yagl~ bagmtlsl elde edilebilir. Bu gibi bagmtIlar ancak elde
edildikleri havza ic;:in gec;:erli olurlar.

Uzun ..siireli (ayhk, yIlhk) akI~-yagl~ korelasyonlarmda gec;:mi~teki ~artlann

etkisi birbirini gotiiriir. Bu bakImdan siire olarak bir su yIll ahnrrsa yagl~la akI~
arasmda basit bir ili~ki kurulabilir.

7.4. RASYONEV'METOT . c'.

Akarsu yapIlannm projelendirilmesinde en c;:ok kar~Ila~11an problemlerden biri

akarsudaki maksimum debinin belirlenmesidir. Soz- konusu yapmm cinsine ve
havzaD.m biiyiikliigune gore bu i~ ic;:in c;:e~itli metotlar kullarulabilir. Bu metotlar
arasmda en basit olan ve en c;:ok kullarulanlarmdan biri rasyonel metol adl ile bilinir..
Alaru A olan bir havzaya dii~en i ~iddetinde yagl~m meydana getirecegi maksimum Q
debisi ~u formiille hesaplanrr:

Q==CiA (7.8)

Bu formiilde kullarulacak i yagl~ ~iddeti, havzanm gec;:i~ siiresi kadar devam eden bir
yagl~m ~iddeti o1.arak ahnmahdrr, zira bundan daha uzun siiren yai?;I~lar maksimum
debide bir artl~ meydana getirmez. Buna gore i yagl~ ~iddeti, tp havzanm gec;:i~ siiresine
e~it aImmak iizere (2.2) tipinde bir formiilden hesaplanabilir. Bu formiildeki T degeri
(bu ~iddette bir yagl~m ortalama olarak' kac;: )'11da bir goriildiigii) projelendirilen
yapmm cinsine gore sec;:ilir.

(7.8) formiiliinde kullarulacak birimJe.rW...119mojen oImasI gerekir. bmegin

debiyi m% cinsinden elde etmek istenii'se'Y:'·Ws:.X.nl'cillsinden yerine konmahdrr.
Formiildeki sIZmalan ve diger ka)'1plan il·aci~·~den·fc·aid1;k1l-!saYlsl o~~llikle '(:eminin
gec;:irimliligine baghdrr, Tablo 7.1' den almabilir. ilkyahla§lm olarak C'nin havzadaki
gec;:irimsiz alanmyiizdesine e~it oldugu 'kabul edilebilir. Bir havzada farklI akI~

.1
 119

katsaylSlna sahip bolgeler bir arada bulunuyorsa haVZanlll C ala;; katsaYIsI, bolgelerin
alanlannlll yiizdesi agIrhk olarak ahnmak iizere, agIrlIklI bir ortalama ile hesaplamr.

TABLO 7.1. RASYONEL METODUN C AKl$ KATSAYISININ DEGERLERi

Havzanlll Ozelligi C
Ormanhk bOlgeler 0.05-0.20
Otla kaph bOlgeler
Kurnlu zernin 0.05-0.20
Az gee;:irimli zemin 0.13-0.35
Yerle;;me bolgeleri
Aynknizam 0.30-0.60
Biti;;ik nizam 0.60-0.75
i;; ve endiistri bOlgeleri
Seyrek 0.50-0.70
SIk 0.70-0.95
Yollar 0.70-0.95
Not: Kiie;:iik degerler diiz, biiyiik degerler egimli bOlgeler ie;:indir.

Bu ve buna benzer basit yapIda fonniiller ancak havzadaki gee;:irimsiz bolgelerin

yiizdesi biiyiik oldugu takdirde iyi sonue;:lar verirler. Bu balamdan ba;;hca kullamna
yerleri ;;ehirlerde kanalizasyon tesisleri ie;:in yagmur debisinin hesabllldadIr.

Rasyonel metot biiyiik havzalarda kullamlamaz. Zira formUlde havzamn top lam
alanI goz online ahndIgma gore bOyle bir formUl yazIlabilmesi ie;:in yagI;;m en az
havzanm gee;:i;; siiresi kadar devam etmesi gerekir. Biiyiik havzalarda yagI;;m gee;:i;;
siiresi kadar siirmesi ve biitiin havza iizerine liniform dagIlmasI olasIhgI azalacagmdan
bu formUl kullamlamaz. Aynca biiyiik havzalarda yiizey iletme kanalJannm dolInasl
da onernli bir zaman alacagmdan uzak noktalardaki akl;; C;IkI;; noktasma e;:ok .gee;:
vanlabilir. Boylece maksimum debi gee;:i;; siiresinin bitirninden once goriilebilir.
Rasyonel metod 0.5 km2 'den biiyiik havzalarda ihtiyath olarak kullanllInah.drr. 5
km2 , den biiyiik havzalarda maksimum debi ile yagl;; ;;iddeti araslllda bas it bi! bagmtI
vermek milinkiin olInaz.

Yagl;; siiresinin havzanm gec;i;; siiresinden az olmasl halinde rasyonel metodu

biraz degi;;tirerek kullanmak miimkiindiir. Bu durumda debinin maksimumdan gee;:tigi
anda havzanm ancak bir lasmma dii;;en yagl;; e;:IkI;; noktasma varabilmi;; olacaktrr.
Havza iizerinde yagl;;lanm e;:lkI;; noktasma e;;it zaman soma gonderen noktalan
birle;;tirerek izokronlar (e;; zaman e;:izgileri) e;:izildigini dii;;iinelim ($ekil 7.4).
izokronlarm saylSl n, gee;:i;; siiresi ., yagl;;m siiresi tp ve tp=m.ln ise ancak e;:oo;;
noktaslila en yakru olan m bOlgedeki yagl;;lar maksimum debiye katkJda bulunabilir.
Bu durumda rasyonel formUlii ;;u ;;ekilde degi;;tirmek gerekir:

Q=<pCiA (7.9)

<p ie;:in yakla;;Ik olarak t/. degeri ahnabilir.

120

7.5. SCS YONTEMi

A.B.D. Soil Conservation Service (SCS) alGm ol~iimii bulunmayan havzalarda

dolayslz akt§ hesabl i~in ampirik bir yontem geli§tirmi§tir. P yagl§ yiiksekligini, P e
artrk yagl§ yiiksekligiill, F Slzma yiiksekligini gostermek iizere:

(7.10)

yazrlabilir. Cok uzun siireli yagI§larda F'nin ula§acagI maksimum deger S ile
gosterilirse

F e P
-=- (7.11)
S P
kabul edilebilir. Bu iki denklemden:

p2
p=-- (7.12)
e P+S

YagI§ill 0.25'e e§it bir kIsmmm tutuldugu ya da yiizeydeki ~ukurlarda birikip

buharla§tlgml kabul ederek P yerine P-0.2 S konursa:

p = (p-0.2S)2 (7.13)
e P+0.8S.

Inch cinsinden S degeri CN egri numaraSI ile iIi§kilidir:

S= 1000_ 10 (7.14)
CN

CN egri mimaraSI yiizeydeki bitki ortiisiine, arazmm kullanllma §ekline,

hidrolojik zemin grubuna ve yagl§m ba§langIcmda nem muhtevasma baglIdrr (Tablo
7.2). A zemin grubunda silt, kum, ~akIl gibi slzma kapasitesi yiiksek (8-11 mmlsaat),
B grubunda SlZIna kapasitesi orta (4-8 mmlsaat), C grubunda kil gibi SlZlTIa kapasitesi
dii§iik (1-4 mmlsaat), D grubunda SlZma kapasitesi ~ok dii§iik (1 mmlsaat'ten az)
zeminler bulunur. Tablo 7.2'de verilen degerler ba§langl~ nem muhtevasmm orta
I
.
degerleri i9indir (son 5 giindeki toplam yagl§ biiyiime mevsiminde·35-53 nun, diger
mevsimlerde 13-28 nun). Ba§lang19 new daha az ise egri numaraSI daha kii~iik, daha
fazla ise egri numarasl daha biiyiik olur.

CN'yi se~tikten soma S (7.14) denklemden hesaplanrr, Pe (7.l3) denklemiyle

bulunur. t anma kadar pet) yagI§ yiiksekligi degerini kullanarak bu ~e§itli t anlan i9in
yapllrr ve bunlara kar§l gelen PeCt) degerleri belirlenir. t anmdaki R(t) akI§ yiiksekligi
Pe(t)'ye e§ittir.

_I
.1
 121

TABLO 7.2. CNEGRI NUMARAS1 (Chow v.d., 1988)

Hidrolojik Zemin Grubu

Arazinin Kullamm ~ekli A B C D
Ekili alan: Korunmaslz 72 81 88 91
Korunmah 62 71 78 81
OtIak : Kotii durumda 68 79 86 89
iyi durumda 39 61 74 80
<;:ayrr 30 58 71 78
Orman : Zaytf 45 66 77 83
jyi 25 55 70 77
AC;:1k yer1er: Parklar, c;:im
iyi durumda 39 61 74 80
Kotii durumda 49 69 79 84
Ticaret ve i~ bOlgeleri 89 92 94 95
Endiistri bolgeleri 81 88 91 93
Oturma b6lgeleri: %65'1 gec;:irimsiz 77 85 90 92
%38'i gec;:irimsiz 61 75 83 87
%30'u gec;:irimsiz 57- 72 81 86
%25'i gec;:irimsiz 54 70 80 85
%20'si gec;:irimsiz 51 68 79 84
Kaplamah otopark, c;:atl 98 98 98 98
Yollar : Kaplamah 98 98 98 98
<;:akIl 76 85 89 91
TOQrak 72 82 87 89

7.6. KAR ERiMESiNDEN MEYDANA GELEN AKI$

Kar ~eklinde yeryiiziine dii~en yagl~lar geneIlikle uzun bir sUre dii~tiikleri yerde
kahr ve ancak havanm lsmmaslyla eriyerek akI~ haline gec;:erler. Bir kI~ mevsimi
boyunca yagan karlann erimesiyle meydana gelecek toplam akl~1 bilmek ozellikle
biriktirme haznelerinin i~letilmesi bakImmdan onemlidir. ilkbaharda herhangi bir
giinde eriyecek karlarm meydana getirecegi akI~m bilinmesi ise akarsudaki ta~kmlarm
hesabl aC;:lsmdan onem ta~rr.

Toplam akI~ hacminin hesabl ic;:in bolgede karla ortiili.i alan, karm su e~degeri,
yagmur ~eklinde dii~en yagl~m rniktan, slzma vebuharla~ma kaytplan bilmmelidir.
Toplam akI~ hacrni bu verilere bagh olarak su dengesinden hesaplanabilir.

Kann eriyerek su haline gec;:mesi ic;:in belli bir Ismm verilmesi gerekir, erime
ISISI 1 gr buz ic;:in 80 kaloriye e~ittir, karm slcakllgma ve su muhtevasma gore bu deger
65 ile 90 kalori arasmda degi~ebilir. Bu lSI ge~itli kaynaklardan gelebilir:
122

b0iipei? .Ii?m1an: Kan eriten bai?hea etkendir. Bu Ii?mlann ISISImn kann

erirnesinde1illlIanlifua Dram kann I~mlan yansItrnayiizdesine (albedo) baghdIr; yerri
yagrrui? temiz kar gelen Ii?mlann %80-90'mi yansitIr, eski ve kirli karda bu %40-50'ye
kadar diii?er. Giinei? Ii?m1annm etkisiyle bir giinde eriyen kann rneydana getirdigi su
yiiksekligi giinei?li giinlerde 60 rnm'ye kadar ~Ikabilir. Kar ortiisiiniin yaydIgI, urun
dalgah Ii?mlar nedeniyle bulutsuz havalarda erime giinde 20 rnm'ye dii~ebilir.

2,Kann iizerindeki havanm ISlSl: Sakin havada molekiiler kondiiksiyon ile lSI
iletimi ihniaTediiecek kadar azdIr. Riizgarh havada ise konveksiyon yolu ile onemli
miktarda lSI iletimi olur. Bu i?ekilde eriyen kar giinde 10-20 mm su yiiksekligi
meydana getirebilir.

3._Havadaki nemin kar yiizeyinde yogunlai?masI: Bu sirada ortaya ~Ikan lSI kan
eritir. 1 cmnemin yogunlai?maSI sonunda 7.5 em su meydana getireeek kadar kar erir.
Bu yogunlai?ma da riizgarh ve sleak havalarda onem kazamr. Bu i?ekilde eriyen kar
miktan havanm ISlSlyla eriyen miktar mertebesindedir.

4.Yagmurlar: Kann iizerine yagan yagmurlann etkisi pek onemli degildir.

Ornegin~tO~G~de 1 em yagmur dii$mesi aneak 1 mm su meydana getireeek kadar kar
eritebilir. Ote yandan sleakhgi O°C'nin altmda olan bir kar ortiisii iizerine dii~en bir
yagmurun donmaslyla aC;:Iga ~Ikan lSI kar ortiisiiniin sieakhgmi 6nemli ol~iide
yiikseltebilir.

5.Z;~A1inden iletilen lSI: Etkisi onemsizdir. Bu i?ekilde eriyen kar aneak 0.5 mm
kadar sUyiiksekligi meydana getirebilir. Zemini doygun hale getirerek eriyen kann
derhal akIi?a ge~mesine neden olabilir.

Kann erime miktanm giinei? li?mlannm, hava sleakhgmm, riizgar h1zmm ve

buharlai?ma basmemm .fonksiyonu olarak eneIji dengesi metodu ile hesaplamak
miimkiinse de havzanm ~ei?itli yerlerinde bu faktorler farkh degerler alabileeekleri ve
kolayea belirienemeyeeekleri i~in boyle bir hesap gii~ olur. Bu bakImdan basit
metotlar kullamlmasl tereih edilir. Eriyeeek kar miktarmm tahmininde kullamlan bazi
ampirik forrniiller ai?agida verilmii?tir.

l.Yagmurlu giinlerde:

M =0.24kWT+0.013PT+1.3T+2.3 (7.15)

Bu forrniilde M mm einsinden bir giinde karm erimesiyle rneydana gelen su

yiiksekligi, W km/saat einsinden riizgar hlZI, P rom olarak giinliik yagli? yiiksekligi, T
giiniin ortalama ~Ieakhk dereeesidir eC), k katsaylSl sIk orrnanlIk b61gelerde O.3'den
a~Ik b61gelerde 1.0'e kadar degi~ir. (7.15) denkleminde sagtaraftaki ilk terim havanm
ISISI ve havadaki nemin yogunIai?maSI ile meydana gelen erimeyi, ikinei terim
yagmurun etkisini, son iki. terim de giine~ I~m1an ve zeminden gelen Ismm etkisiyle
erimeyi ifade etmektedir.

.1

--i
 123

Bolgede orman ortiisii yiizdesinin 60-80'den biiyiik oimaSI halinde (7.15)

denklemi yerine ~u denklem kulIamlmahdIr:

M = O.013PT+ 3.5T + 1.3 (7.16)

2.Giine~li giinlerde:

M =024kWT+1.3FT +O.I(I-F)Hj (1- a) (7.17)

Bu formiildeki F bOigede ormanla ortiilii olan alanlll yiizdesi, HJ giine~ten gelen

radyasyon (kal/cm2 -giin), a kar yiizeyinin albedosudur. Yukandaki formiiller Fin
0.6'dan kiiviik oImasi halinde kullanIlabilir.

Bu formiilleri kullanabilmek ivin gerekli olan veriler genelIikle

olviilmediginden pratikte kar erimesinin hesablllda bunlann yerine derece-giin metodu
adl ile bilinen daha basit bir yol kulIamhr.

Derece-giin metodunda bir giinde kann erimesiyle meydana gelecek su

yiiksekliginin 0 giiniin T ortalama slcaklIk derecesi ile orantIlI oldugu kabul edilir, zira
T degeri gelen radyasyon, rUzgar ve nem etkisini birlikte ifade eder:

M=KT (7.18)

Burada M karm erimesiyle bir giinde meydana gelecek su yiiksekligi (mm), T giinliik
ortalama SlCaklIk eC), K derece-giin jaktoriidfu:. Bu faktoriin degeri erime ilerledik<;e
artar, 1 ile 10 araslllda degi~ir, ortalama deger olarak 2-4 allllabilir. Boylece bir giinde
eriyenkara kar~l gelen su yiiksekligi hesaplanabilir. Goz oniinde tutulmasl gereken bir
nokta eriyen karm bir k!smll1l1i once kann kendi. i<;inde bo~luklarda ve k!lcal
kanallarda nem halinde tutulmasl ve ancak belirli bir nem yiizdesi a~Ildtgl zaman akI~
haline ge<;mesidir. Bu ~ekilde tutulabilen' suyun karm su e~degerine oram 0.1-0.3
araslllda degi~ir, yeni yagrru~ karlarda bu oran yiiksektir.

Goz oniine allllan bolgedeki arazi kotu onemli miktarda degi~iyorsa kar )'l!?;mI
kalllllIgllllll ve slcaklIk derecesinin kotla degi~mesini de hesaba katmak gerekir. Bunun
i<;in bu gibi bOlgeler kot fark! 300-500 m'yi ge<;meyen par<;alara aynlIp kar erimesi her
bir par<;a i<;in ayn ayn hesaplanrr.

7.7. TURKiYE'DE AKISLARIN YEREL DAGILIMI

Ce~itli iklim ~artlanmn varhgt nedeniyle Tiirkiye'de akI~Iarm yerel dagtlImI

2
biiyiik farkhlIklar gostermektedir. Ce~itli havzalarda km ba~llla lis cinsinden ortalama
ozgiil debi 1.12 ile 31.6 araslllda degi~ir. Tiirkiye'nin 26 su toplama havzasl i<;in)'lllik
yagl~ ve akI~ yiikseklikleri ile akI~ katsa)'llan Tablo 7.3'de verilmi~tir.
 --~
1(~

124
i

TABLO 7.3. TORKiYE HAVZALARININ AKlS KATSAYILARI(*)

Havzanlll Adl Alam YIlhk Yagl~ YllhkAkl~ AkI~ KatsaYlsI

(1an2) Yiiksekligi Yiiksekligi
Meric;-Ergene 14560 640 85.9 0.13
Marmara 24100 766 316.2 0.41
Susurluk 22399 730 238.8 0.33
KuzeyEge 10003 730 220.0 0.30
Gediz 18000 639 100.6 0.16
K.Menderes 6907 740 162.2 0.22
B.Menderes 24976 656 118.l 0.18
Batl Akdeniz 20953 865 370.3 0.43
Antalya 19577 910 574.1 0.63
Burdur(G611er) 6374 436 48.6 0.l1
Akarc;ay 7605 472 59.2 0.13
Sakarya 58160 534 103.7 0.19
Bat! Karadeniz 29598 803 339.2 0.42
Ye~ihrmak 36114 556 153.4 0.28·
Ktzlhrmak 78180 459 .80.6 0.18
Konya(Kapab) 53850 437 62.4 0.14
Dogu AkdeJ:!iz 22048 669 556.5 0.83
Seyhan 20450 629 345.2 0.55
Asi 7796 837 153.9 0.18
Ceyhan 21982 758 328.0 0.43
Frrat 127304 582 248.2 0.43
Dogu Karadeniz 24077 1291 581.2 0.43
Coroh 19872 540 327.1 0.61
Aras 27548 462 201.1 0.44
Van(Kapah) 19405 507 133.5 0.26
Dicle 57614 814 437.4 0.54
Ortalama . 653 239.3 0.37
(*)D.S.i. Haritah istatistik BiiIteni, 1985.

Omek Problem 7.1

Alam 0.01 1an2 olan bir b6Igenin yagrour suyu ~ebekesinin hesablllda d6nii~
arahgl 5 ytl olan ya~~ esas ahnacaktrr, b6lgenin gec;i~ siiresi 20 dakika olarak
hesaplanml~t!r: Yagl~ ~iddeti -siire- frekans bagllltIlarllldan tp=20 dilkika ve T=5 ytl
iC;in i=100 mm/saat olarak belirlenmi~tir. B6lgede yer1e~me aynk nizamda olup akt~
katsaytsl C=0.30 allllacaktrr. Buna gore yagrour suyu kanah hesap debisini
belirleyiniz.

t;ozum: Rasyonel formiilii kullanarak:

i = 100 mm/saat = 0.113600 mls

, I
 125

Yagmur suyu kanab 0.083 m3/s'lik debiye gore hesaplanacaktlr.

Omek Problem 7.2

Bir havzanm alan-kot egrisi (hipsometrik egri) $ekil 7.7'de verilmi~tir.

Bolgenin 1100 m'nin yukansmdaki klsml kar ile ortiiliidiir. 1000 m kottinda bulunan
meteoroloji istasyonunda giinliik ortalama slcakbk 7.6 °c olarak olc;iilmii~tiir.
Yiiksekligin 100 m artmasma kar~lhk slcakhgm 0.7°C azaldlgml ve derece-giin
faktoriiniin 0.53 oldugunu kabul ederek bir giinde kar erimesi sonunda olu~acak debiyi
hesaplaymlz. .

Knl(lll)

2500

\
2000
Vsom.,,, ~i
~
-
::J
'-
:0
....
1500
.:
~--
~ rl
\ 000

700
o 1000 2000
---- ~
3QOO
Alan (kml!J
$ekil 7.7. Problemdeki havzanm hipsometrik egrisi.

Cozum: Verilere gore donma smm (slcakhgm Doe oldugu kot):

1000 + 7.6 100 = 2086

'0.7

1100 m ile 2086 m arasmdaki klSlm kat farkl 250 m alan 4 parc;aya aynhp her '> •

bir parc;anm alam $ekil 7.7' den akunur, ortalama SlCakbk ve kar erimesiyle olu~an su
yiiksekligi hesaplamr (Tablo 7.4).

.1
 l
eA

;!lj
:;;

126

TABLO 7.4 I
B6lgenin Alan Ortalama Ortalama Kar Erimesiyle Sll Hacmi
Smrrlan (kro2) Kot (m) Slcakhk Olll~an Sll (l06m 3/giin)
Kot (m) (0C) (mm/giin)
1100-1350 1080 1225 6.8 3.18 3.43
1350-1600 440 1475 4.3 2.28 1.02
1600-1850 180 1725 2.5 1.32 0.24
1850-2086 80 1968 0.8 0.42 0.03
TOPLAM 1780 4.72

4.72 xl0 6
Giinliik ortalama debi 54.5 m 3/s
24 x 3600

Omek Problem 7.3 .

Egri nllmaraSl CN=80 (iyi dllrumda 'lim) olan bir zeminde ya~~ yiikseklikleri
Tablo 7.5'de verilmi~tir. Yagl~m ba~langlcrnda nem mlihtevasl ortadlr. Artlk yagl~
hiyetografrnl belirleyiniz. . .

TABL07.5

t(saal) o 1 2 3 4 5 6 7
P(cm) o 0.5 2.27 3.2 5.8 11.7 13.3 13.5

(:oziim: (7.14) denkleminden 8blllunur:

8=1000/80-10=2.5 inch = 6.3 cm

PeCt) artIkya~~ yiikseklik1eri (7.13) denklemiyle blliunur. Ardl~Ik Pe degerleri

arasrndaki Me farklarrnl M=1 saate bOlerek i(t) yagl~ ~iddetleri 1 saatlik zaman
arahklanyla belirlenir (Tablo 7.6).

TABLO 7.6

t(saat) 0 1 2 3 4 5 6 7
P(cm) 0 0.5 2.27 3.2 5.8 11.7 13.3 13.5
Pe{cm) 0 0 0.15 0.45 1.9 6.5 7.9 8.05
Micm) 0 0.15 0.30 1.45 4.6 1.4 0.15
i=M/ M (cm/saat) 0 0.15 0.30 1.45 4.6 1.4 0.15
'-.
 127

8. BOLUM

HIDROGRAF ANALiZi

Bundan i:inceki bi:iliimde yagmurlar veya kar erimesi sonunda meydana gelecek
toplam akr~ hacminin nasIl belirlenebilecegi incelenmi~ti. Toplam akl~ hacminin
bilinmesi ay, yll gibi uzunca zaman arahklarllldaki aknnlarm hesabl ic;:in gereklidir.
Ta~kmlann ve kurak devrelerin incelenmesinde ise akImlll zaman ic;:indeki degi~imini
gi:isteren hidrografl bilmek gerekir. Bu bi:iliimde toplam akI~ hacminin akarsuyun bir
kesitinde hidrografa nasIl c;:evrildigi, yani akI~ miktannlll zamanla degi~iminin
belirlenmesi iizerinde durulacaktrr. Hidrografla onu' meydana getiren yagl~lll
. hiyetografl arasmdaki ili~kinin belirlenmesi ic;:in akarsu havzasma yagl~l akI~a c;:eviren
bir sistem olarak bakmak gere}q:nektedir. Akarsu havzasllllll sistem olarak
incelenmesindeki c;:e~itli metotlar belirtildikten soma bunlann araslllda en c;:ok
kullanIlan birim hidrograf metodu iizerinde aynntIh olarak durulacaktrr. Bu bi:iliim
hidrografm akarsu boyunca i:itelenmesi konusuyla tamamlanacaktrr.

8.1. HIDROGRAFIN ELEMANLARI

Hidrografbir akarsu kesitindeki akr~ miktarmm (debinin) zamanla degi~imini

gi:isteren bir grafiktir. Debi genellikle m3/s cinsinden ifade edilir, dii~ey eksende
gi:isterilir. $ekil 8.1' de bir fIrtllla yagl~rna ait tipik. bir hidrograf gi:iriihnektedir.
Hidrografm ~ekli gerek havzamn, gerekse yagl~m i:izelliklerine baghdlr. Bir hidrograf
iizerinde 3 elemam aYlrtedebiliriz: '"

Hiyetogtaf

;r
/~ecikme zamant
~ Tepe noktasl
I I

.6

Hidrograf,
ic
Cekilme(al~almo.J
e~risj

Zaman
$eki18.1. Bir hidrografm elemanlan.
128

l.Yiikselme egrisi: AB egnsl boyunca debi zamanla artmaktadlr. Bu egn

olduk<;a dik olup ~ekli yagl~m ozelliklerine (zaman ve yer i<;inde daglhmma, siiresine),
yagl~ 6ncesi ~artlanna (zemin nemi, bitki 6rtiisii ve havza ozeIlikIerine) gore degi~ir.
Egri genellikle yukanya dogru konkaydrr. Bunun nedeni yagl~m ba~Ianglcmdan
itibaren zaman ilerledik<;e havzanm yukan kIslmlanndan gelen sulann katkIsimn
artl~ldlr: GenellikIe <;Ikl~ noktasmdan uzakIa~tIk<;a iki ardl~lk izokron arasmda kalan
alan gittik<;e biiyiidiigiinden yiikselme egrisinin egimi de biiyiir.

2.Tepe 1l0ktasl (Pik): GenellikIe hidrografm belirli bir tepe noktasl vardlr (B
noktasl). Bu noktada debi bir maksimum degerden (akI~ piki) ge<;er. Daha once yagl~
~iddetinin en az ge<;i~ siiresine e~it bir zaman boyunca degi~memesi halinde debinin
belli bir siire sonra sabit bir degerde kalacagml gormii~tiik. Fakat, havza bi<;iminin ve
yagl~ da~hmmm diizensizligi bu durumda bile debinin maksimum degerde sabit
kalmasml onler. Sabit degerlere ancak kar erimelerinde ve <;ok uzun siireli yagl~lardan
sonra rastlanabilir. C;ok kii<;iik olmayan havzalarda fmma yagl~Ianmn belirli bir piki
oIdugu goriiliir. .

Q Q

.~
b~
t .~ t

.~
Q

~s t
$ekil 8.2. Hidrografm bi<;iminin yagl~m zaman i<;inde da~Ilillilla,havzada ya~~m
ilerleme yoniine ve yagl~m havza iizerindeki dagIllmma gore degi~imi
\
(Dyck, PesclIke,1983).

Tepe noktasl ile hiyetografm agrrlIk merkezi arasmdaki zaman aralI~na

gecikme zamam denir. Gecikme zamaru yagl~m havza iizerinde ve zaman i<;inde
da~h~ ~eklinde baglIdrr ($ekil 8.2). Havza iizerinde iiniform dagIlml~ bir ya~~
halinde tepe noktasl ya~~m bitmesinden sonra goriiliir. Havza iizerinde tabaka halinde

G
 129

Mulan yagl§m etkisiyle tepe noktasl ileriye kayar, maksimum debi azahr. Yagl§ havza
iizerinde iiniform ?agtl~~rnt§sa yagl§ ~~rkez~ r;l~§ no~tas~a y~la§tlkr;a tepe noktasl
one gelir. Yagl§ §Iddetmm zamanla degl§mesl halmde lse §lddeth yagl§Jar ba§Janglr;ta
goriildiigiinde tepe noktasl one gelir, pik debi azahr. Havza iizerinde yagl§ill
membadan mansaba ilerlemesi halinde maksimum debi (akt§ piki) artar, tepe noktasl
daha ger; goriiliir. -

Gecikme zamam ve pik debi iizerinde havza bir;iminin ve akarsu agmm

ozelliklerinin de etkisi vardlr. Havzanm geni§ligi membaya dogru arttlgmda gecikme
zamam biiyiir. Akarsu agmm iyi dallanml§ (yiiksek mertebeden) oimasl halinde pik
debi yiikselir, tepe noktasl gecikir. Drenaj yogunlugunun artl§l da aym etkiyi yapar.

3.gekilme (alt;alma) egrisi: ED egrisi boyunca debi zamanla azalmaktadrr.

Yiikselme egrisine gore r;ok daha yatrk olan bu egrinin §ekli ozellikle havzanm
karakterine baghdlr. Egrinin ust klsml yiizey kanallarmda toplanan suyun bo§almaslm
ve yiizeyaltl akl§ml gosterir. Egrinin taban akl§ml gosteren alt klsml (CD) yagl§tan
yagl§a r;ok az degi§ir. Taban akt§ma ait r;ekilme egrisini belirlemek ir;in havzada
kaydedilmi§ r;e§itli hidrograflann r;ekilme egrileri yatay olarak kaydmlarak ust iiste
getirilir, $ekil 8.3' de gosterildigi gibi bu egrilerin Zarfl ortak r;ekilme egrisini verir.
Boylece kurak.devrelere ait bidrografbelirlenmi§ olur.

.0
Q,I
Q

Ortak ~ekilme egi-isi

o t
Zaman
$ekil 8.3. Ortak r;ekilme egrisinin elde edilmesi.

Ortak r;ekilme egrisi 0 §ekildedir.ki debinin azalma htzl zamanla gittikr;e azalrr,
debi asirnptotik olarak sabit bir degere yakla§rr. Buna gore egri ir;in §u §ekilde genel
bir denklem yaztlabilir:

(8.1)
Burada Q/> tamndaki debi, Qo,O anmdaki (c;:ekilme egrisinin ba~iangICI) debi, K ise
1 'den kiic;:iik bir sabittir. K=e- a almarak c;:ekilme egrisi ic;:in:

(8.2)

~eklinde bir ifade de yazIlabiIir, bu ifade yan logaritmik kagItta bir dogru denklemi
olarak goriiliir:

lnQ==lnQo -at (8.3)

Btl bagmtIlardaki K(veya a) sa~iti gerc;:ekte yagl~tan yagl~a ve mevsime gore az c;:ok
degi~ebilir. Tabari ala.~ml gosteI;en ortak c;:ekilme egrisi ic;:in K degeri 0.8S-0.98 (a
degeri 0.02-0.16) sllllriarl arasmda degi~ir. Cekilme egrisinin yiizeysel akl~l ifade eden
ust la.sml ic;:in K=0.OS-0.20 (a=1.6-3:0), yiizeyaltl ala.~im ifade eden ortil. kIsml ic;:in
K=0.S-0.8 (a=0.2-0.7) arasmda kahr.

(8.2) denklemi bir haznenin bo~almasl slrasmda debinin zamanla degi~imini

gosteren ifadeye benzer. 2ira hidrografm c;:ekilme egnsi boyunca havza yiizeyinde,
. akarsu agmda ve yiizeyaltmda birikmi~ olan su bo~almaktadlr. $ekil 8.4' deki haznenin
alanml A, herhangi bir t amnda birikmi~ suyun yiiksekligini h, hazneden c;:Ikan suyun
debisini Q/ ile g6sterirsek siireklilik denklemi:

Adh=Q/ dt (8.4)

$ekiI8.4. Ortak c;:ekilme egnsinin denkleminin elde edilmesinde kabul edilen sistem.

Debinin birikmi~ suyun yillcsekligi ile orantIlI oldugu kabulii yapIlrrsa (dogrusal
hazne):
\
(8.5)

(8.4) ve (8.S) denklemlerinden:

(8.6)
 131

dO
-=::!- = -a dt (8.7)
Q/

(8.7) denklemini integre ederek:

(8.8)

(8.8) denkleminin (8.2) denkleminin aylll oldugu g6riilmektedir.

8.2. DOLAYSIZ AKISLA TABAN AKISININ AYRILMASI

Bir hidrografta dolayslz akl1?1 g6steren kislmla taban akl1?llll g6steren klSlm
birbirinden yakla1?lk olarak aynlabilir. Yagl1?lD biti1?inden ge9i1? siiresi kadar bir zaman
sonra dolayslz aki1? sona erer. Biiyiik havzalarda dolayslz akl~lD tepe noktasmdan N
gUn sonra sona erdigi kabul edilirse bu N degeri 1?U formiille yakla~Ik olarak
hesaplanabilir:

N=O.9Ao. 2 (8.9)

Burada A krn2 cinsinden havza alallldlr, bu formiiliin gosterdigi gibi havza

biiyiidiikge suyun gekilmesi daha yava1? olacagmdan N degeri havzanm alanlyla artar.
Dolayslz aki1?m sona erdigi noktaYI belirlemek i9in diger bir yol da hidrografI (8.3)
denkleminin aJcla· getirdigi gibi yan logaritmik kaglt iizerine 9izmektir. Bu durumda
s6m gegen noktada egrinin egimi ani olarak degi~ir.

Dolayslz aki~la taban aki~ml ayrran 9izgi i9in $ekil 8.S'de gosterilen ge~itli
kabuller yapIlabilir. Hidrografm yiikselme egrisinden 6nceki klsml tepe noktasmm altl
hizasma kadar uzatlbp C noktasl ile birle1?tirilebilir (ABC egrisi). Ortak gekilme egrisi
. tepe alb hizas,ma kadar uzatlllp A noktasl ile birle~tirilir (ADE egrisi). Ya da ortak
geki1me egnsi d6niim noktasl hizasma kadar uzatlllp B noktasl ile birle1?tirilir (ABFE
egnsi). En kolay usul A .ve C noktalanlll bir dogru paryasl ile birle1?tirmektir. Esasen
hangi kabul yapdrrsa yapdsm taban aki1?mm top lam hacmi fazla degi~mez. Geryekte
taban aki~mm bir yaf!;l~ boyunca degi~imi akarsudaki su yiizeyi ile yeraltl su yiizeyinin
kar1?lhkll durumlanna baghdlr. Yeraltt suyu debisinin yagl~ srrasmda artInasl halinde
taban akt~l zamanla artar. Bazl hall~rde ise akarsu akiferi besleyebilir, bu durumda .
taban akt~l zamanla azahr.

Bir yagl1?m meydana getirdigi dolayslz aki1? heniiz sona ermeden ba1?ka bir yagl1?
ba1?larsa hidrograf $ekil 8.1 'deki gibi basit (yani tek tepe noktalI) olmaz, birden fazla
tepe noktasl olabilir (birle1?ik hidrograf). Seyrek olarak, havzanm ~ekli Uniform
yagl~larda bile hidrografta birden fazla tepe noktasl g6riinmesine yol a9abilir.
132

..
.a
Q

c E
A

Zaman.
$eki18.5. Hidrografta taban akl:;;l ile dolayslz akl:;;m aynlmasl.

8.3. AKARSU HAVZASININ SiSTEM OLARAK iNCELENMESi

Akarsu havzasma iizerine dii:;;en yagl§l akt:;; haline donii:;;tiiren bir sistem
goziiyIe baktlabiIir:

Q(t) = f(i(t)) (8.10)

Bu denklem havzanm i(t) yagl:;; hiyetografmlytkl:;; noktasmdaki Q(t) akt:;; hidrografl

haline yevirdigini ifade etmektedir. Havza ye:;;itli ka)'lplar ytkttktan soma geriye kalan
yagl:;;l oteleyerek ve biriktirme yoluyla soniimlendirerek akt:;; haline donii:;;tiiriir.
Akarsu havzasl vok kan:;;tk bir sistem oldugundan bu donii:;;iin matematik ifadesini
eide etmek iyin bU;Zl basitle:;;tirici kabuller yaparak sistemin matematik modelini
kumiak gerekir ($ekil 8.6). Modeli kurarken havza sistemini iki ayn :;;ekilde ele almak
miimkUndiir:

1.Akarsu havzasirun yagl:;;l akt:;; haline donii:;;tiirmesi olayt SIZma, yeraltI akt:;;l,
yiizeysel akt:;; gibi ye:;;itli bile:;;enierine aynlarak analiz ediIir, bu bile:;;enierin
aralarmdaki ili:;;kiler ifade edilir. Bu analiz srrasmda olaylann fIziksel ayldan ayrmtIlI
olarak belirlenmesine yah:;;Illr. Boylece h~lVzanm r;ok bile~enli (parametrik) modeli
kurulmu:;; olur. Model kurUlduktan soma belli bir havza. jyindeki model
parametrelerinin alaca~ degerler, havzada gozlenmi~ olan hidrograflar yeter bir
yakla:;;nnla modelden elde edilinceye kadar deneme yoluyla belirlenir (kalibrasyon).

o
 133

Fizi k kanunlal"l
Modelin
yapisl

i ( t)

Mode-lin
p arametrele ri
Havza ozelli kLGri
Sekil 8.6. Havza sisteminin matematik modelinin kurulmasl.

2. Havzada yer alan olayJan aynntlh olarak incelemekten vazge9ilip havzaya

yagl~l akJ~a geviren bir kapalz kutu (kara kutu) sistemi gozliyle bakIllf. Kapah kutunun
J d6nii~iim fonksiyonunun 0 havzada g6zlenmi~ olan akI~ ve yagl~ kaYltlanru
inceleyerek belirlenmesine 9ah~I1rr. Bu inceleme yolu digerine gore daha yakla~Ik,
fakat daha basittir. Sistemin lineer oldugu, zamanla degi~medigi gibi kabuller .
yapIlarak daha da basitle~tirilebilir. Kapah kutu modelleri arasmda en 90k kullanIlanl
birim hidrograf modelidir.

ister 90k bi1e~enli, ister kapah k'Utu ~eklinde dii~iiniilen bir havzaya modeli
kurulduktan soma bu havza iizerine dii~ecek bir yagl~m meydana getirecegi akJ~l
belirlemek miimkiin olur. Bu, aklm ol9iimii bulunmayan yerlerde akJrnlann
yagl~lardall hareket ederek belirlenmesi ve degi~ik ~artlarda goriilecek akIrnlarm
tahrnini a91smdan onem ta~lr.

8.4. P ARAMETRiK HAVZA MODELLERi

Parametrik (90k bile~enli) havza modelleri genellikle biriktirme elemanlanndan ['ii.

kurulur. Bu elemanlarm arasmdaki ili~kiler (giren ve 9Ikan su miktarlan) fiziksel

ozellikleriyle belirlenir. Bir biriktirme elemamndan birim zamanda 9Ikan su miktannm
(y) elemanda birikmi~ su miktan (S) ile oranhh oldugu kabul edilebilir:

(8.11)

Bu ifadedeki n iissii 1 almrrsa lineer (dogrusal) biriktirme modeli elde edilir, 90gu
zaman olay! basitle~tirmek i9in bu kabul yapIllf, boylece elemandan birim zamanda
9Ikan su miktarmm 0 anda elemanda birikmi~ su miktan ile dogru oranhlI oldugu
kabul edilmi~ olur. '

(8.11) denklemi biriktirme elemam i9in yazllan siireklilik denklemi

134

dS
x-y=- (8.12)
dt

ile birle:;;tirilirse eIeD;lana giren ve C;:lkan x ve y su miktarlan arasmda bir diferansiyel

denklem eide ediIir: .

x=y+Knyn-1 dy (8.13)
dt

n=1 ic;:in bu diferansiyel denklem lineer oIur:

dy
x=y+K (8.14)
dt

Buna gore, ya elde edilen diferansiyel denklemi c;:ozerek, ya da uygun zaman

arahklanyla (8.11) ve (8.12) denklemlerini adlm adlm integre ederek elemandan c;:lkan
su miktanmn zamanla degi:;;imi belirlenebilir. (8.14) denkleminin genel c;:5ziimii:

y =yoe-II K + f x('r:)~ e-(t-T) I K dr: (8.15)

o

:;;eklindedir. x=O ahmrsa biriktirme elemanmm bo:;;alma denklemi elde edilir:

IIK
Y = Yo e- (8.16)

Bu denklemin ortak c;:ekilme egnsinin (8.2) denklemi ile aym oldugu goriilmektedir.

Parametrik modellerde genellikle dogrusal biriktirme elemanlan (hazneler) ya

da bunlarm seri halinde kombinezonlanpdan olu:;;an elemanlar kullamhr. Parametrik
modellere basit bir amek olarak Dawdy ve O'Donnell (1965) tarafmdiill ileriye sfuiilen
modeli inceleyelim. Bu model 4 biriktirnie elemanmdan kurulmu:;;tur: Yiizeysel
biriktirme (R), akarsuda biriktirme (S), zemin nemi (M), yeraltl suyu (G) ($eki18.7).

Bu elemanlar arasmda ili:;;kiler :;;u :;;ekilde ifade edilmi:;;tir:

1.Yiizeysel biriktirme elemamndaki R biriktirme miktan P yagl:;;mm

eklenmesiyle artar, ER buharla:;;masmm c;:lkarllmaslyla azahr. Horton denklemine gore
hesaplanan F SlZIDa miktan da: R'den c;:lkanhr. Eger R yUzeysel biriktirme miktan
R*'dan (c;:ukurlardaki biriktirme) biiyiikse aradaki Ql=R-R* farkl akarsu biriktirme
elemanma gec;:er.·
 135

Le...
J

r
M

i G
j-~---------------------
~ekiI8.7. Parametrik havza modellerine bir 6mek (Dawdy, O'Donnelll, 1965).

2.Akarsu biriktirme elemanmdaki S biriktirme miktarma QJ. eklenir. Bu

elemandan yikan Qs dolayslz akt~mm S'e lineer olarak bagh oldugu kabul
edilmektedir. Buna gore Qs dolayslz akt~l Qs=SIKs ~eklinde hesaplanrr..

3.M zemin nemine F slzmasl eklenir, EM terleme miktan yikanlrr. Zemin nemi
M* arazi kapasitesinden biiyiikse D=M-M* fark! perkolasyonla yeraltl suyuna geyer.
Aksi halde yeraltl suyundan zemin nemine kapiler yiikselmeyle geyi~ olur. Bunun C
miktan M-M* farkma, G yeraltt suyu biriktirme miktarma ve Cmax maksimum
yiikselmesine bagh olarak hesaplamr.

4.Yeraltt suyunun G biriktirme miktarma D eklenir, C yikartlrr. Bu elemandan

yikan QB taban akt~l da lineer biriktirme modeli ile Qs=GIKG ~eklinde hesaplamr.
G'nin iist smm G* olup G>G* ise biitiin zemin doymu~ hale geyer, zemin nemi ve
yeraltlsuyu elemanlan birle~ir. Bu modelin 9 parametresi vardrr: R*, Jo,Jc"k (Horton
denklemindeki parametreler), Ks.M*,CmcroKG.,G*. Belli bir havzada bu parametrelerin
alaca~ degerler denemeyle bulunabilir. Bunun iyin parametrelerebelli degerler
verilerek 0 havzada gozlemni~ yagl~lar iyin modelin verecegi Q=Qs +QB yiizeysel ak!~
hidrografl hesaplantr. Bu hidrograf gozlenmi~ hidrografa yeter derecede yakla~mcaya
kadar parametrelerin degerleri degi~tirilir (modelin kalibrasyonu). Parametre saytsrnm
yok oImasi halinde parametrelerin degerlerinin belirlenmesi oldukya gUytiir, ancak
bilgisayar yardlIDIyla ve sistem analizi metotlarrot kullanarak yapllabilir (otomatik
optimizasyon).
136

Son ytllarda akarsu havzalan i9in 90k daha aynntIh parametrik modeller
haZlrlanml~tlr.Stanford Havza Modeli, SSARR Modeli, NWSH Modeli, Institute of
Hydrology Modeli, IPH2 Modeli, Beven-Kirkby Modeli gibi adlarla bilinen bu
modeller bir bilgisayar programlyla bir havzada meydana geleeek akImlann yagl~lara
bagh olarak tahmininde kullamlabilmektedir. SHE modeli en geli~mi~ parametrik
havza modellerinden biridir. .

8.5. BOOM HiDROGRAF TEORisi

8.5.1. Birim Hidrografm Tamml:

Parametrik havza modellerinin' kurulmasl ve parametrelerin belirlenmesi gU9

oldugundan pratikte 90gu zaman kapah kutu modellerinin kullamlmasl yoluna gidilir.
Burada gU9liik yag;I~l ,akI~a donii~tiiren havza sisteminin lineer olmaYl~mdan ileri
gelmektedir. Bu sisternin davranl~l lineer bir diferansiyel denklernle ifade edilemez.
DolaYlslyla sistemin girdisi olan yagl~lann siiperpozisyonu ile olu~aeak bir yagl~m
olu~turaeagl akI~, yagl~larm ayn ayn olu~turaeaklan akI~lann siiperpozisyonu ile elde
edilemez. Yani havzada i](t) yagl~mm meydana getirdigi akI~ Q](t), i2(t) yagl~mm
.meydana getirdigi akl~ Q2(t) olsa, i](t)+i2(t) yagl~mm meydana getireeegi akI~ her
zaman QI(t)+Q2(t)'ye e~it olmamaktadlr. Siiperpozisyon prensibinin uygulanamad.lgr
bu gibi sisternlere llonlineer sistem denir. Nonlineer sistemlerin ineelenmesi lineer
sistemlere gore 90k daha zordur.

Aneak, yagr~tan tutrna, yiizey birikintileri ve ozellikle Slzma ile aynlan kIsml
9Ikararak elde edilen artlk yagl~ (etkin yagl~) ile toplam akl~tan taban akI~ml 91kararak
elde edilen dolayslz akl~ goz online ahmrsa, artIk yagl~l dolayslz akI~a geviren
sistemin lineer oldugu kabul edilebilir (gergekte bu kabul de tam olarak dogru degilse
de pratikte yeterli bir yakla~lm' saglamaktadrr) ($ekil 8.8).

f------il Akarsu
HavzaSl

Slzma ve
Digei· KaYlplar

$ekil 8.8. Birim hidrograf modelinde goz online alman sistem.

Su toplama havzasml artIk yagr~l dolayslz akI~a donii~tiiren lineer bir sistem
olarak goz online alan havza modeline birim hidrograf modeli denir. ilk defa 1932
YIlmda Shennan tarafmdan ileri siiriilen birim hidrograf ~u ~ekilde tantrnlanrr:

Birim hidrograf, akarsu havzasma belli bir zaman siiresinee sabit bir ~iddette
dii~en,birim yiikseklikte (1 em) arttk yagr~m meydana getireeegi dolayslZ akI~m
hidrografldrr ($ekil 8.9) ..
 137

~ em: Artlk yogis y'uksekligi

.0
41.1 Birim Hidrograf
Cl

)oICII1---- t + 't' 11>'1

o
Zaman
$ekil 8.9. Birim hidrografm talllmmda adl geyen biiyiikliikler.

Birim hidrograf teorisinde ~u kabuller yapllmaktadrr:

\
l.Arttk yagl~ sabit ~iddettedir.

2. Artlk yagl~ havzanm biitiiniine iiniform olarak (veya yagl~tan yagl~a

degi~meyen bir~ekilde) dagdml~trr.

3.Belli bir zaman siiresince devam eden arttk ya~~m meydana getirdigi
dolayslZ akI~m siiresi (hidrografm taban geni~ligi) yagl~ ~iddetine bagh olmayan sabit
bir degerdedir: bu kabul gen;:ekte her zaman dogru degildir, geryekte ya~~m ~iddeti
artttkc;:a yiizeysel akI~m htZI artacagmdan ve bOylece geyi~ siiresi kIsaiacagmdan
hidrografm taban geni~ligi azalrr.

4.Aym siire boyunca devam eden c;:e~itli yagl~lara ait dolayslz akI~lann
hidrograflarmm ordinatlan, her birinin arttk yagl~ yiikselcligi ile orantIbdrr.

5.Bir havzada belli bir siire devam eden sabit ~iddette bir yagl~m hidrografl,
havzanm biitiin flZiksel karakteristiklerini yansltrr (yani havzanm ozellikleri zamanla
degi~mez): bu kabul de her zaman dogru degildir, havzanm bitki ortiisii ve diger bazl
ozellikleri mevsimden mevsime degi~tiginden birim hidrografta da degi~meler olabilir.

Gerc;:ekte bu kabuller tam olarak geryekle~mezse de birim hidrograf teorisi ile

elde edilen sonuc;:lar pratikte yeterli dogruIuktadtr. Ancak bu teori, 5 km2 'den kiic;:iik ., .
havzalarda (ya~~ siiresinin havzanm gec;:i~ siiresinden uzun oimasl halinde) ve kar
erimesinden meydana gelen yagl~lara uygulanamaz. 5000-10000 km2 ' den biiyiik
havzalarda da yagl~m biitiin havza iizerinde. her defasmda aym ~ekilde dagdmasl
OIaslh~ azalacagmdan havzayt daha kiic;:iik parc;:alara ayrrarak her birinin birim
138

hidrograflanm ayn ayn bulmak uygun olur. Kar erimesi hidrograflan ic;:in de benzer
dii§iinceler kullamlabilir, ancak bu durumda girdi olarak radyasyon (veya hava
slcakh~) degerini kullanmak getekir.

8.5.2. Birim Hidrografm Elde Edilmesi:

Birim hidrografl elde etmek ic;:in biitiin havzaya iiniform olarak yaYllml§, §iddeti
fazla degi§meyen, kIsa siire1i ve diger ya~§lardan yeter derecede aynlml§ bir flrtma
yagl§mm hidrografmdan faydalamhr. Birim hidrografm hesabl §U adlmlarla yaplhr
($ekiI8.10):

~ fl1 Hiyetograf
,7.Z
.0
<IJ
o
I Rol
.~
OolaysLZ akl~ yuksekligi = RO

Zaman

$ekiI8.10. Birim hidrografm elde edilmesi.

1.Ya~§ analizi: Havzadaki ya~§ olc;:eklerinin ok:umalarmdan faydalanarak

karakteristik bir havzasal ortalama top lam ya~§ egrisi elde edilir ve buradan
hiyetografa gec;:ilir.

2.Gozlenen hidrograftan ~arda anlatdan metotlardan biriyle taban akI§l

aynhr. Hidrografm ordinatlarmdan taban akI§lan c;:Ikanlarak dolayslZ akI§m hidrografl
elde edilir.

3.DolayslZ akI§ hidrograflnIn altmdaki alan olc;:ii1erek toplam dolayslz akl§

hacmi bulunur. Bu degeri havzanm alamna bOlerek dolayslZ akI§ yiiksekligi elde edilir.
 139

4.ArtIle yagIl?m tiimii doiaysiz ala.1? haline c;:evrildigi ic;:in artIk yagII? yiiksekligi
siireklilik prensibine gore RD doiaysiz akll? yiiksekligine el?it olacagmdan dolayslz abl?
hidrografmm ordinatlanm doiaysiz ak11? yiiksekligine bolerek birim hidrografm U
ordinatlan bulunur.

5.Bu I?ekilde elde edilen birim hidrografm to artik yagll? siiresini belirlemek ic;:in
hiyetografta oyle bir yatay c;:izgi c;:izilir ki iistiinde kalan alan artlk yagll? yiiksekligine
e~deger olsun (<jl slzma indisinin tamflll hatlrlanlfSa c;:izilen bu yatay c;:izginin
·ordinatmm <jl'ye e~it oimasl gerektigi anIa~Illr). Bu c;:izginin hiyetografla kesi~me
noktalan arasmdaki zaman arahgl artlk yagl~ siiresine e~ittir.

Boylece belli bir arttk yagl~ siiresine ait birim hidrograf elde edilmi~ olur. Elde
aylll siireli birden fazla yagl~m hidrograflan varsa bu metotla her biri ic;:in birim
. hidrografl elde edip bunlann grafik olarak ortalamasllll almak uygun olur. Miimkiinse
en az 5 yagl~a ait hidrograflann hesaba katIlmasl onerilmektedir. Elde edilen birim
hidrograflardan ortalama birim hidrografa gec;:erkenaYlll andaki ordinatiann
ortalamaslm alacak yerde once ortalama pik debisini ve bu debinin goriildiigli am
hesaplaytp, soma birim hidrografl bu noktadan gec;:ecek ~ekilde c;:izmek uygun olur.

Elde digerlerinden yeter derecede aynlml~ bir yagl~m hidrografl yoksa, birim
hidrografl elde etmede bile~ik yagI~lann hidrografl da kullanIlabilir. Bunun ic;:in
dolayslz ala.~ hidrografl $ekil 8.11' de goriildligli gibi her biri to siireli c;:e~itli
yagl~lara kar~l gelen klslmlara aynhr, her bir hidrografm ala.~ yiiksekligi belirlenir
(Rb R 2, R3, ... ). Soma to artIle yagI~ siiresine e~it arahklarda hidrografm ordinatlan
okunur (Ql, Q2, Q3, ... ). Birim hidrografm t = to, 2to, 3to>" .. anlanndaki ordinatlannl
Uh U2, U3, •• • ile gosterirsek siiperpozisyon prensibine gore ~u e~itlikler yazIlabilir:

Ql=RPl )
Q2=R 2U 1 +RP2
(S.17)

Qn = RnUl + R n_1U 2 + ... +R1Un

Bu denklemlerden Ub U2 ,. •. Un bilinmeyenleri srrayla hesaplanarak birim hidrograf
belirlenmi~ olur. Ancak ardl~tk denklemlerin c;:ozlimiinde daha once elde edilen
ordinat~ar kullamldlgI ic;:in verilerdeki hatalar nedeniyle 11 biiyiidUkc;:e Un' in prezisyonu
azalrr, bunun sonucu olarak diizensiz hatta negatif degerler ortaya c;:Ileabilir. (8.17)
denklem tala.mmI matrismetotlan ile c;:ozmek uygun olur.

Bile~ikhidrograflardan birim hidrografl elde etmek ic;:in ba~ka metotlar da

kullanIlabilir. Bunlardan biri bir birim hidrograf kabul ederek i~e ba~lamak, gozlenen
yagl~tan ala.~lan hesaplamak ve gozlenen ala.~larla aradaki farklann karelerinin
toplammI en kiic;:iik Japacak ~ekilde birim hidrograft diizeltmektir. Diger bir metot
c;:e~itli yagl~lann hidrograflanm kullanarak (S.17)'nin son denkleInindeki. U b ... UI/
katsaytlanm enkiic;:iik kareler metodu ile hesaplamaktrr. Birim hidrografm ordinatlan
Fourier serileri yarmmIylada belirlenebilir.
 140

GCizlenen hidrograf·

u~

Zaman
$ekil 8.11. Bir bile~ik hidrograftan birim hidrografm elde ediImesi.

Bir havzarun her biri fark:lt arttk yagl~ siirelerine kar~l gelen c;ok saYICia birim
hidrograflan vardrr, ancak bunlar birbirinden baglmslz degildir, to arttk yagl~ siiresi
iC;in birim hidrograf bilindiginde ba~ka herhangi bir siireye kar~l gelen birim hidrograf
a~ajpdaki ~ekillerde hesaplanabilir (to'dan %25'den fazla fark etmeyen siireler iC;in to
siireIi birim hidrograf kullarulabiIir):

1.istenen siire to'm tam bir kah ise superpozisyon prensibi kullantlrr: Ornegin
2to siireli birim hidrografl elde etmek iC;in to siireli birim hidrograf to kadar saga
kaydmlrr ve kendisiyle toplanrr. B6ylece 2to siireli veyUksekligi 2 birim kadar olan bir
arttk yajp~m meydana getirecegi dolaysIz akt~m ordinatlan bulunur, elde edilen
ordinatlar 2'ye b61iiniirse to siireli birim hidrografbulunmu~ olur ($ekil8.12),

2.S hidrografi metodu: S hidrografi sabit i ~iddetinde sonsuz siireti bir yagI~m
. hidrografI olatak tannnlanrr. Bir havzanm S hidrografl111 elde etmek ic;:in to siireli birim
hidrograflar to zaman araltklan ile kaydmlarak ordinatlan toplanrr. S hidrografl belli
bir siire (birim hidrografm taban geni~ligi) sonra yatay bir hale geldigi (yani debi .sabit
bir degerde kaldtjp) ic;:in sonlu saytda birim hidrografl siiperpoze etmek yeterli olur. Bu
saYI, birim hidrografm taban geni~liginin birim hidrografa ait yajp~ siiresine oranma
e~ittir. S hidrografIndan herhangi bir t~ siireli birim hidrografl elde etmek ic;:in S
hidrograft t~ kadar saga kaydtnlrr ve iki hidrografm ordinatlan birbirinden c;:tkanltr.
Boylece .siiperpozisyon prensibine gore t~ siireli ve yUksekligi i t~ =(1/to) t~ olan biro
artI~ . yajp~m meydana getirecegi dolayslZ akt~m hidrografl elde edilmi~ olur. Bu
hidrografm ordinatlan i t~ ile bOliinerek t~ siireli birim hidrograf elde edilir. ($ekil
8.13).
 141

to surell blrim hidrograf

tosureli birim hidrograf

(tokadar otelenm~J

2 te sureti birim hldrograf

o
~eki18.12. to siireli birim bidrograftan 2 to siireli birim bidrografm elde edilmesi.

(al

(bJ
:0
.",
Cl
--; r ?.:::.~;.:.id::.:r..:!o~Q:..::ra:.:.;h:.....-_ _ _---t

'"
/t .
Kaydlfllmr,; S hidrografl

it~
1_____ ....: ____ _
te)

ldl

~eki18.13. Sbidrografmdan t~ siireli birim bidrografm elde edilmesi.

142

8.5.3. Birim Hidrograf De Ya~~tan ~a Ge~ilmesi:

Bir havzamn to siireli birim hidrograft bilindigine gore bir yagJ.~ kaydmakar~l
ge1en hidrograf ~u adunlar1a hesap1amr:

l.Ya~~ ~iddeti egrisinden SlZIDa egrisi c;:Ilcanlarak artJ:k ya~~ egrisi bulunur.
Pratikte c;:ogu zaman ya~~ boyunca degi~en bir SlZIDa hlZl kullanmak yerine sabit bir
SlZIDa indisi kullanmak yo1una gidilir. Gerekli gorii1iiyorsa yiizey birikintilerinde
top1anan ya~~ da tahmin edilerek aynhr.

2.ArtIk yagJ.~ egrisi her biri to siireli parc;:a1ara aynlrr. Bu II parc;:amn her
birindeki orta1ama artJ:k ya~~ ~iddeti hesaplamr (ii).

3.t amndaki hidrograf ordinatI siiperpozisyon prensibine gore ~u formiiIle

hesap1amr ($eki18.14):

Q(t) :::: L U(t - (i - l)t 0) i ito (8.18)

Burada U (t-(i-1)to) birim hidrograftn t-(i-1)to amndaki ordinatIru gostermektedir.

(S.18) formiiliindeki toplam t amndan once yer alan ya~~lar iizerinde yapuaeaktIr. Bu
formiille ifade edilen i~lemleri grafik olarak yapmak daha kolay olur ($eki18.14).

Artlk yagl~

. .
II'· •
hiye!ogrofl

:'2 .;
J

0 to 2 to
a

0
a

• t
J
I
I
I
\
•
I

at
I
$eki18.14. Birini hidrograft kullanarak yagJ.~tan a.k:l.I;;a gec;:ilmesi.
 143

4.(8.18) formiilii ile hesaplanan akl~ sadece dolayslz akl~ oldugundan toplam
akt~l elde etmek iyin buna taban akt~ml katmak gerekir.

y agl~tan akl~a geyerken kullanllacak to birim hidrograf siiresi (yani hiyetografm

zaman basamakIarmm geni~ligi) 6nemlidir. Pratikte havzanm gecikme zamanmm
~'iine e~it siireli birim hidrografl kullanarak akl~lan hesaplamak iyi sonuy
vermektedir. Kullanllmasl 6nerilen birim hidrografm siiresi 10 kro2 'lik havzalarda 15
dakika - 1 saat, 100 kro2 'lik havzalarda 1-2.5 saat, 1000 kro2 'lik havzalarda 6-12 saat
arasmdadrr.

8.5.4. Sentetik Birim Hidrograflar:

y agl~ ve akt~ kayttlan bulunmayan havzalann birim hidrograflan yukarda

anlattlan metotlarla belirienemez. Bu gibi havzalarda birim hidrografl havzamn
fiziksel 6zelliklerine (biiyiikIiigiine, biyimine ve egimine) bagh olarak belirlemek iyin
ye~itli metotlar ileri siiriilmii~tiir. Bunlann en tanlmm~lanndan biri Snyder' in sentetik
birim hidrografmetodudur. Snyder A.B.D.'deki ye~itli havzalann birim hidrograflanm
inceleyerek birim hidrografm tPR gecikroe zamanl (saat) ve QPR maksimum debisi
(m3/s) iyin ~u formiilleri venni~tir:

(8.19)

Bu formiildeki tp ve tr degerleri ~u ~ekiide hesaplanacaktlr:

(8.20)

Burada A havzanm alanl (km2), L ytkt~ noktasl ile havzanm en uzak noktasl arasmdaki
akarsu uzunlugu (km), Lc ytkt~ noktasl ile havzanm agrrhk merkezi arasmdaki akarsu
uzunlugu (kro), to arttk yagl~ siiresi (saat) dir. Ct ve Cp katsaytian havzadan havzaya
yok degi~ir (Ct=1.8-2.2, Cp=0.56-0.94). Daghk b61gelerde Ct katsaytsl kUyiik degerler
am, Cp ise .artar. Bu katsaytlarm aym b6lgedeki birim hidrograflan bilinen benzer
havzalardan eide edilmesi uygun olur.

Birim hidrografm taban geni~ligi a~agIdaki formiiller tahmin edilebilir:

(8.21)

Burada tb gUn, tPR saat cinsinden aimacaktrr. Kiiyiik havzalarda tb'yi pik debinin
g6riilmesine kadar geyen siirenin 3-5 kah almak uygun olur.
144

Birim hidrografrn QPR maksimum debisi ve tPR gecikme zamaru hesaplandlktan

soma birim hidrografl elde etmek iyin bOYlltsuz birim hidrograjIardan faydalaruhr.
Boyutsuz birim hidrograflar QIQPR debisinin tlTPR ile degi9imini g6sterirler
(TPR=O.S to + tPR pik debinin g6riilme zamam). ~ekiI 8.IS'de g6riildiigii gibi ye9itli
boyutsuz birim hidrograflar ileri Sliriilmii9tiir. Daha basit olarak birim hidrografm
uygen biyiminde oldugu da kabul edilebilir. Boylelikle birim hidrografrn taban
geni9ligi azaltIlmI~ olacagrndan maksimum debisi artar, geryektekinden daha ~iddetli
akI~lar hesaplanrnI~ olur. Uygen birim hidrografrn taban geni9ligi Cp katsaYIsma
baghdrr, ortalama bir deger olarak tab an geni~liginin tb=2.67 tpR ahnabilecegi ifade
edilmektedir.

Sentetik birim hidrograflan elde ederken aym b6lgedeki birim hidrografl

bilinen havzalann birim hidrograflanmn maksimum debi, gecikme zamanI, taban
geni~ligi gibi ba~hca ozeIIikleri ile havza alanI ve diger havza karakteristikleri arasmda
bagmtiiar bulmak ve bu bagmtiian kullanmak yok yerinde olur (boJgeseJ allaliz).
1.0 r---,.,---::>!I...:---,.,---,.,---r---r------,~-....,

0.8
.
\

£k 0.6

- Il..
<3
<3
0.4

0.2

0
'-.
-"- ---
0 2
tlTpR
~ekil 8.15. Boyutsuz birim hidrograflar.

8.5.5. Enstantane Birim Hidrograf:

ArtIk ya~~m siiresinin sonsuz kiiyiilmesi halinde elde edilecek birim hidrografa
enstantane (anlIk) birim hidrograf denir. Bu kavram matematik analizi kolayla~tInnak
iyin ortaya konulmu~tur. Siiperpozisyon prensibine gore t anmdaki Q debisi, i yagI~
~iddetine ve enstantane birim hidr.ografm II ordinatlanna bagh olarak 9U integral ile
gosterilebilir (~ekil 8.16):
 145

10

Q(t) = f u(t --r;)i('r)d-r (8.22)

o

Burada to yagl~ siiresini gostermektedir. Bu denklem (8.18) denklemi ile aym

anlamdadrr, havzamn enstantane birim hidrografI bilindiginde bir i(t) hiyetografl ile
verilen yagl~rn meydana getirecegi dolayslz akl~m Q(t) hidrografml bulmaya yarar.
Konvoliisyon irItegrali adl ile de bilinen (8.22) denklemi herhangi bir andaki Q
debisinin havzaya 0 andan once dii~en yagl~lara bagII oldugunu gostermektedir. Yani
yagl~l akI~a donii~tiiren havza sisteminin bir haflzasl vardrr. u enstantane birim
hidrografrna bu sistemin donii~iim (transfer) fonksiyonu da denir.

_~ekiI8.16. Enstantane birim hidrografla yagl~tan ala~a ge9iImesi.

Enstantane birim hidrografbilindiginde havzanrn to siireli Ubirim hidrografl ~u

~ekilde elde edilebilir: .

1
U(t) = - f u(-r;)d-r;
I
(8.23)
to I-Io

Bu irItegrasyonda t<to i9ID alt SlllIT 0 aImacaktrr.

Enstantane birim hidrografrn ~ekli basit bir yagl~rn hidrografma benzer.

Enstantane birim hidrografm altrnda kalan alan toplam yagI~ yiiksekligirIe e~it
olduguudan tanIma gore 1 'e e~ittir:
 146

00

f u(t) dt = 1.0 (8.24)

o

AkI~ ve yagl~ aym birimle ifade edilirse (mm gibi) enstantane birim hidrografm
ordinatlanmn boyutu IIzaman olur.

Enstantane birim hidrograf yagl~ siiresinden baglmslz oldugu iyin teorik

incelemelerde daha uygundur. Bilgisayar yardlmlyla gozlenen akI~ kaYltlanndan
enstantane birim hidrografl elde etmek iyin ye~itli matematik metotlar ileri
siiriilmii~tiir. Aynca havzaYI bir takIm hazne ve kanallann kombinezonu ~eklinde
dii~iinerek kurulan modellerle enstantane birim hidrografl belirlemeye de yah~llml~tIr.

Son zamanlarda akI~la yag19 araslllda nonlineer bir bagllltI kuran kapah kutu
modelleri de ileri siiriilmii~ olup bunlann geli~tirilmesine yah~Ilmaktadrr.

8.5.6. Birim Hidrografm Kullamlmasl:

Birim hidrografl bilinen havzalarda seyilen bir yagl~lll neden olacagl akImlll
hidrografl birim hidrograf yardll'myla belirlenebllir. BunuQ. iyin eldeki probleme gore
uygun bir proje yagl~l seyilir (10 yIlda, 20 yIlda, ... bir meydana gelmesi tahmin edilen
yagl~ gibi) vi': bu yagl~m meydana getirecegi akI~lll hidrografl birim hidrograf aracllIgl
ile belirlenir. B.iiyiik barajlann dolusavaklanmn boyutlandmlmasl gibi yok onernli
problemlerde proje yagl~l olarak olabilir maksimum yagl~ allllir.

Havzada en ~iddetli akl~lann meydana geli~inde kar erimesmm de etkisi

oluyorsa gozlenmi~en biiyiik derece-giin faktorii degerleri ve kar erimesi
mevsimindeki en yiiksek slcaklIklar kullanilarak kar erime~inden meydana gelecek
akl~lll hidrografl hesaplamr ve yagmurdan meydana gelecek akI~m hidrografl ve taban
akI~1 ile siiperpoze edilerek toplam akI~ hidrografllla geyilir.

2
2000 krn 'den biiyiik havzalarl paryalara aYlrmak, her bir parya iyin yukarda
anlatIlan ~ekilde hidrograflan belirlemek ve sonra bunlan havzanm yIkI~ noktasma
kadar oteleyip burada siiperpoze ederek havzanm hidrografml elde etmek uygun olur.

8.6. HIDROGRAFIN AKARSU BOYUNCA OTELENMESi

Akarsuyun bir kesitinde hidrografm bilindigini kabul edelim. AkIm yoniinde

ilerledikye akarsudaki biriktirmelerin etkisiyle mansaptaki kesitlerde gozlenecek
hidrograflann ~ekli degi~ir. Bu degi~me hidrograflll maksimum debisinirI azalmasl,
buna kar~llIk taban geni~liginin artmasl ~eklinde olur ($ekil 8.17). Bunun nedeni
. debinirI artI~1 srraslllda su seviyesi yiikseleceginden akarsu paryaslllda biriken hacmin
artmasl, debinirI azalmasl SlraSlllda ise bu haemin yava~ yava~ bo~a1masldrr.
 ~---l
147

~
Q

....
A kE'sltmdE' goZIE'oE'o
hidrograf B" . ..
kesltlOdE' gozlenen
,. - -... . ( hidrograf
/ '.....- . ~ <; ke?itiode
I / , · , --<. gozlen.en
I '-
.....- "-
- . hldrograf
./
...............
-- -
t
Sekil 8.17. Hidrografm akarsu boyunca otelenmesi slrasmda maksimum debinin
. azalmasl.

Bir ta~kmm akaisu boyunca ilerlemesi SIrasmda akarsuda iiniform olmayan ve

zamanla degi~ken bir mm yer alrr. Bu olaym incelenmesinde kullamlan metotlar iki
grupta toplanabilir:
r

1Hidrolik metotlar: Siireklilik denklemi ve hareket (momentum) denklemine

dayamdar. Bu olayda denklemler 90k kan~Ik bir ~ekil aldlklanndan' basitle~tirmeler
yapmak gerekir. Denklemlerin 90ziimii genellikle saYIsal analiz metotlanyla ve
bilgisayarlar yardrrruyia yaplhr. En 90k kullarulan 90ziim metotlan karakteristikler
metodu ve difiizyon analojisidir. Akarsu sisterninin elektrik analog modelini kurarak
olay! bu model iizerinde incelemek de miimkiindiir, bu bilhassa bir ta~km srrasmda
ta~km dalgasmm ilerleyi~ini 90k 9abuk olarak hesaplamak baklrrundan yararh olur.
Hidrolik metotlan egirni O.0005'den kii9iik olan akarsularda kullanmak gerekir. Bu
metotlarm aynntlh olarak incelenmesi konumuZUll gergevesi dl~mda kahnaktadlr.

2Hidrolojik metotlar: Yakla~lk sonu9lar vermekle birlikte basit olan bu

metotlar sadece siireklilik denklemine dayarurlar. Kullanlhnayan hareket denklerni
yerine metotian metoda az 90k degi~en basit kabuller yapIlrr.

Akarsuyun bir par9asma giren akIrrun hidrografl x(t), 9lkan akurun hidrografl
yet), bu par9ada birikrni~ hacim Set) ile gi:isterilirse siireklilik denklerni: :1
I'

dS
x-y (8.25)
dt

~eklindeyazIlabilir. Bu denklem sonIu farklarla yazllrrsa, 1 ve 2 indisleri At zaman

aralIgmm ba~mda ve sonundaki degederi ifade etmek mere:
 '.-• .-
-n
>! >;:" " ~

.- I
f::
,
i
t~
148 I

XI +X2 YI + Y2 (8.26) .
2 2'

Hidrografm otelenmesi srrasmda bu biiyiikliiklerden XI> X2, YI ve SI bilinrnektedir. S2 ve

Y2 bilinrneyenlerinin c;:oziilebilmesi ic;:in once bunlardan S2'yi bilinen biiyiikliikler
cinsinden ifade etmek gerekir. Bu c;:e~itli ~ekillerde yapiiabilir ve bOylece farkll
metotlara vanhr:

a.En basit yol S biriktinne hacminin sadece y'ye bagh oldugunu kabul etmektir.
Ancak bu kabul gerc;:ekten oldukc;:a farkll sonuc;:lara gotiirii.r.

b.Akarsuyun bir parc;:asma giren ve C;:lkan akI~lann xU) ve yet) hidrograflarml

bildigimize gore ($ekil 8.18) S biriktirme hacmindeki degi~meler her bir zaman arahgl
ic;:in (8.26) formiiliinden hesaplanabilir. $ekilde dSldt>O olan bOlgede x>y oldugu ic;:in
akarsuda depolanan hacim artmaktadlr, soldaki tarah alan yiikselme slrasmda
depolanan toplam hacmi gosterir. dSldt<O olan bolgede ise x<y oldugu .ic;:in
depolanml~ olan -hacim bo~almaktadlr. Bu ~ekilde belirlenen S biriktirme hacimlerini
y'ye gore c;:izersek S'in sadece y'ye baglJ olmadlgml goruriiz. $ekil 8.19'<1a goruldiigu
gibi aym y degeri lc;:in akarsuda seviyenin yiikselmesi srrasinda S hacmi seviyenin
alc;:almasl srrasmdaki S hacminden daha biiyiiktiir. Bunun nedeni 'seviyenin yiikselmesi
srrasmda, X, y'den biiyiik oldugu ic;:in akarsuyun 0 parc;:asmda kama bic;:iminde bir
biriktirme hacmi meydana gelmesidir. Seviyenin alc;:almasl slrasmda ise X, y'den kiic;:iik
oldugundan kama bic;:imindeki biriktirme negatifolur ($ekil 8.20). Buna gore S
biriktirme hacmi iki kIslmdan meydana gelmektedir:
Q

I (aJ
I
5 I
I
I

ibl
$ekil 8.18. Akarsuyun bir parc;:asma giren ve c;:Ikan akImlarm hidrograflarmdan bu
parc;:adaki biriktirme hacminin hesabl: (a) Giren ve c;:Ikan akImlarm hidrograflan,
(b) Biriktirme hacminin zamanla degi~imi.

"-
--.---
""~,,- ~- ---
-"
-
",,-_. -
-~-
--
,,,,-,"'-- ~ -.--, -
--
--"'~ b
 149

5
~ekilS.19. Biriktirme hacmi ile 9lkan a1am arasmdaki bagmtJ. seviyesinin yiikseImesi
ve alc;:aImasl srralarmda farkhdrr.

I. AIc;ak su ~ EVlyesi
2. Seviyenin yukselmesi
3. Yiiksek ~u sEviyesi
4. Sevlyenin al«;:almasl

Mesah'
~ekil S.20. Bir ta§km dalgaslrun gec;:i~i srrasmda c;:e~itli anlarda su yiizii profilleri.

I.Prizma bit;imindeki biriktirme: Bu y ile orantIh oldugundan Uniform

akunlardaki gibi Ky ~eklinde ifade edilebilir (K: biriktirme katsayul1),

ITKama bit;imindeki biriktirme: x ile y arasmdaki fark ile orantIh oldugu kabul ;..
edilerek aK(x-y) ~eklinde ifade edilebilir. Kama bic;:imindeki biriktirme yiikseIme
srrasmda pozitif, alc;:aIma srrasmda negatif ~aret1idir.

Bu iki hacim toplanarak S biriktirme hacmi ic;:in ~ ifade elde edilir: r1~

S=Ky+aK(x- y)=K[ax+(1-a)y] (S.27)

150

Bu denklemin gosterdigi gibi S biriktirme hacmi sadece ylkan aklma degil, giren
akIma da baghdrr. (8.26) ve (8.27) denklemlerinin bir arada kullamlmaslyla pratikte
yok kullamlan Muskingum metoduna vanhr.

(8.26) ve (8.27) denklemierindenY2 bilinmeyeni yoziiliirse:

(8.28)

Bu denklemde:

-aK +0.5i1t aK +0.5i1t K -aK -0.5M

CO = , cl = C? = (8.29)
K -aK +0.5i1t K -aK + 0.5M' - K -aK +O.5M

Co, Cj, C2 katsayIlarmm toplaml l' e e~ittir.

K ve a katsayIlanmn bir akarsu parya,smdaki degerlerini belirlemek iyin (8.26)

denkleminin zamana gore tiirevi ahnrrsa:

dS
-=K [d:" dY ]
a-+(1-a)- (8.30)
dt dt dt

x(t) ve yet) hidrograflanm aym eksen takImmda yizelim ($ekil 8.18). iki egrinin
kesi~tigi nokta I noktasmda S maksimum olacagrndan (dSldt)FO olur.

Buna gore (8.30) denkleminden:

~ (ddtY)
I
(8.31)

Boylece 1 noktasmda olyiilen xCt) ve yet) egrilerinin egimlerinden a hesaplanabilir.

Pratikte daha basit bir yol, a iyin bir deger kabul edip bu degere gore hesaplanan
ax+C1-a)y ifadesi He S arasmdaki bagmtl)'l yizmektir. i~aretlenen noktalarm bir dogru
etrafmda en az dagrhmlarml saglayan a degerinin aranan deger oldugu kabul edilir,
elde edilen dogrunun egimi de K degerini verir. K ta~km dalgasmm goz online alman
akarsu paryasmdan geyi~ zamanml gosterir, zaman boyutundadlr. a degeri 0 ile 0.5
arasmda degi~ebilir, genellikle 0.1 ile 0.3 arasmda kahr. a'nm 0 olmasl S'in sadece
y'ye bagh oldugu anlamma gelir. a'nm 0.5 Olmasl halinde ise oteleme srrasmda
hidrografm pik debisi azalmaz.

C.S'in x ve y'ye lineer olarak bagh olduguTIu kabul etmek her zaman yeterli
d·egildir. Bazen. (8.27) denklemi yerine:
 151

(8.32)

~ek1inde bir bagrntl kabul edilir, n ussunun degeri denemeyle bulunur. Bu metodun
uygulanmasl daha gii~tiir. Ba~ka bir yol da (8.27) denkleminde K'nrn x'in fonksiyonu
oldugunu kabul etmektir.

Hidrografrn otelenmesi slrasmda akarsuya kollanndan katIlan akI~lann da goz

onune almmasl gerekir. Kol akarsuya goz onune alrnan par~anrn membama yakm bir
yerde kallhyorsa kolun getirdigi akI~m hidrografl akarsudaki x(/) hidrografma eklenir.
Kol akarsuya par~anlll mansabma yakm bir yerde katlhyorsa 0 par~a i~in yet) ~IkI~
hidrografI hesaplandlktan sonra kolun getirdigi akI~m hidrografI buna eklenir. Gerekli
goriiliirse kolun getirdigi akI~ iki par~aya aynhp bir kISilll membada, bir kIsml
mansapta goz onune ahnabilir.

Bu metotlan kullamrken akarsuyu uygun uzunlukta par~alara aymnak gerekir,

bu par~alann her birinde akarsuyun ozellikleri a~agI yukan sabit kalmahdlr. i).t zaman
arahgI da ta~kIn dalgasllllll akarsuyungoz oniine allllan par~asrndan ge~mesi i~in
gerekli zaman siiresinden daha kii~iik (bu surenin 1/3 - 1I2'si kadar) se~ilmelidir ki
'hidrograflll tepe noktasI M zaman arahgI i~inde akarsu par~aslm ge~emesin.
Muskingum metodunda i).t degeri 2aK ile K araslllda se~ilmelidir. .

8.7. HIDROGRAFINHAZNEDE OTELENMESi

Bir ta~krn hidrografl bir baraj hazn~sinden-ge~erken soniimlenir. Hazneden

ylkan aklm sadece haznede depolanmI~ su hacmine bagh oldugu i~in hidrograflll bir
haznede otelenmesini incelerken S'in sadece y ile i1i~kili oldugu kabul edilebilir.

(8.26) denklemi ~u ~ekilde diizenlenebilir:

(8.33)

S ile y arasrndaki ili~kinin bilindigi kabul edildigine gore once (2S1 M)+y ile y
arasllldaki baglllh belirlenir. Herhangi bir i).t zaman arahglllda (8.33) denkleminin sol
tarafllldaki biitiin terimler bilindigine gore (2S21i).t)+Y2 degeri bellidir. (2S-M)+y ile y
arasllldaki baglllhYl kullanarak bilinen (2S21M)+Y2 degerinden Y2 'ye geyilir. Hazneden
~Ikan akImm hidrografl boyleceadlill adlm hesaplanrr. M giri~ hidrografllllll pik
zamammn 1120 -1/1 O'u kadar se~ilmelidir.

Baraj haznelerinde depolanmI~ S hacmi ile hazneden ~Ikan y debisi arasllldaki

i1i~kibarajm dolu savagI iizerinde kapak bulunup bulunmadlgllla gore degi~ir. Kapak
bulunmamasl halindebu ili~ki savak denklemini kullanarak kolayca belirlenir. Kapak11
savagi olan haznelerde a~Ik tutulan kapak saYls! ve kapak a~lkhgllla bagh olarak S ile
y arasllld~ ayn ayn bagmtIlar belirlenmesi gerekir.
 152

Ornek Problem 8.1

Alam 162 km olan bir havzanm 9dC1~ noktasmda bir fIrtma srrasmda gozlenen
2

hidrografm yakla~Ik olarak u9gen bi9iminde oldugu goriilmu~tiir ($ekil 8.2 I) .. Yagl§
~iddetinin 50 mm1saat degerinde sabit kaldIgI ve havzanm SIZma indisinin 10 mmlsaat
oldugu kabul edilinektedir. Havzanm birim hidrografml elde ediniz.
I
I
i

100

o 30 50 90 120 150 t (dakJ

$ekil 8.21. Problemdeki havzada gozlenen hidrograf.

. t;ozum: ilk: olarak hidrograf iizerinde
Burada taban akI~mm siirekli olarak 100 m3/s
~ekilden goriilmektedir. Buna gore gozlenen
·akI~ hidrografl elde edilir. Bu hidrograf pik
dakika olan bir u9gendir.
dolayslz akI~la taban akI~I aynlmalIdrr.
degerinde kaldIgmm kabul edilebilecegi
debilerden 100 m% 9Ikararak dolayslz
debisi 900 m% ve taban geni~ligi 120

Dolayslz akI~ hacmi dolayslz akl~ hidrografmm alanma e~it olacagma gore:

900 x 120 x 60 3.24 x 106 m3

2

Bu hacmi havza alanma bOlerek rlolayslz akI~ yiiksekligi bulunur:

6
R =3.24 x l0 =0.02m=2cm
D 162x10 6

Birim hidrograf 1 cm'likdolayslz akI~ yiiksekligine kar~l geldigine gore birim

hidrografl elde etmek i9in gozlemlerden elde edilen dolayslz akI~ hidrografmm
ordinatlarml 2'ye b6Imek gerekir. Boylece havzanm birim hidrogran taban geni~ligi
120 dakika olan ve 450 m 3/s1lik pik debisi 30. dakikada goriilen bir u9gen olarak elde
edilmi~ olur.

hi
 153

Elde edilen birim hidrografm siiresi ~u ~ekilde belirlenir. ArtIk yagl~ ~iddeti
50-10=40 mm/saat ve arttk yagl~ yiiksekligi =RD=2 em olduguna gore .

20
t =-=0.5saat
o 40

Boyleee havzanm 30 dakikahk birim hidrografl elde edilmi~ olur.

Dmek Problem 8.2

Bir oneeki problemdeki havzallln 60 dakikahk birim hidrografml elde ediniz.

(:oziim: 30 dakikahk B.H. 'dan 60 dakikaltk B.H.'a gec;:mek ic;:in 30 dakikaltk

B.H. zaman ekseni boyunea 30 dakika otelenir ve otelenmi~ B.H. ile siiperpoze edilir
($ekil 8.22). Bu ~ekilde elde edilen hidrograf 60 dakika siiren ve yiiksekligi 1+ 1=2 em
olan bir in1:1k yagl~m olu~turaeagl dolayslz akI~a aittir. 1 em'lik birim hidrografa
gec;:mek ic;:in ordinatlanlll 2 'ye bolmek gerekir. Boyleee bulunan 60 dakikaltk B.H. 'Ill
taban geni~ligi 150 dakikadrr. 60. dakikada goriilen pik debinin degeri 375 m3/s'dir.

Dmek Problem 8.3

y agI~ alanl 1400 km olan bir akIm gozlem istasyonunda ~iddetli bir yagl~
2

srrasmda 6lc;:iilen hidrograf ve yagl~m hiyetografl $ekil 8.23'de verihni~tir. Yagl~Ill

ba~langIemda 10 m3/s olan taban akImmm her 6 saatte 2 m3/s arttIgI ·kabul.
edilmektedir. Havzanm birim hidrograflll1 eld~ ediniz.

(:oziim: Dogrusal olarak arttlgl kabul edilen taban akImml hidrografm

ordinatlanndan C;:lkararak dolayslZ akI~ hidrografl elde edilir. Bu hidrografm altInda
kalan dolayslZ akI~ haemini verir. $ekilden bu deger 20x106 m3 olarak hesaplanrr.
DolayslZ akI~ yiiksekligi: .

20 xl0 6
RD 6 =O.014m=1.4 em·
1400xl0

Dolayslz akI~ hidrograflll1n ordinatlanlll 1.4 ile bOlerek birim hidrograf elde ediir.
Birim hidrografm taban geni~ligi 54 saattir. 12. saatte goriilen pik debinin degeri:

398 -14 273m3/s

1.4

Elde edilen birim hidrografm siiresini belirlemek ic;:in hiyetograf iizerinde

c;:izilen yatay bir c;:izgiyle hiyetografta alam aittk yagI~ yiiksekligi 1.4 em'ye e~it olan
. bir kIslm aynlrr. Hiyetografta arttk yagl~m siiresi 6 saat olarak belirlendigme gore elde
edilenB.H. havzanm 6-saatlikB.H. 'lclrr.
 . 0
{ m3/s)
lcm

450 30 dak. S.H.

a 30 60 90 120 t (dck)

o
( m3/s) o-rcm
450

o 3) 60 90 120 150 t(dal<~

o 1------1"_2 em
{m)/s)t--_ __
750

o lem
( J1) 3/s ) I======-==::r
375 60 dck. S.H.

o 30 60 90 120 150 t (dok)

i;lekil 8.22. 30 dakikahk birim hidrograftan 60 dakikahk birim hidrografa ge9ilmesi.

E:::
 155

1/3 Hiyetogr-of
2/)

i (em/soat)
400

)00

Hidrograf
200

Dolaysl'z
okl~

o 12 18 . 36 42 L. S 5f, t (soot)

$ekil 8.23. Problemdeki havzada tH9iilen hidrografve hiyetQgraf.

Ornek Problem 8.4

Alam 72 km2 alan bir havzada 20 dakikabk B.H pik debisi 2 cm/saat olan
ii9gen ~eklindedir. Gecikme zamam 10 dakikadrr. Bu havza iizerine dii~en bir yagl~ta
yagl~ ~iddeti ilk 20 dakikada 18, ikinci 20 dakikada 12, ii9Uncii 20 dakikada 6 mmlsaat
olarak 6l9iilmii~tiir.Havzanm slzma indisi 6 mm/saat'tir. Bu ya~~tan kaynaklanan
hidrografl belirleyiniz. Taban aklmmm 10m3Is degerinde sabit kaldlgl kabul
edilmektedir.

j
156

5
I

/
I
I I
I

/
/
I

I
I

V
-
v
/
L----- ~
o 2 3 4 5
y(1JJ/S)
Sekil 8.24. Problemdeki havzada (2SI/),.t)+y ile y arasmdaki ili~ki.

{:oziim: Geeikme zamanmm tammma gore pile debi (20/2)+10=20. dakikada

gOriiImektedir. Birim hidrografm dolayslz akt~ yiiksekliginin 1 em oImasl gerektigine
gore taban geni~ligi ~oyle bulunabilir:

1
x 2 x tb 1
2

Boyleee 20 dakikahk B.H.'m taban geni~ligi 60 dakika ve 20. dakikada goriilen pik
debisi 2 emlsaat olan bir uygen oldugu belirlemni~ olur.

Arttk yagt~ yiikseklikleri:

20
ilk 20 dakikada RJ = - (18-6)=4 mm = 0.4 em
60

L
 157

20
ikinci 20 dakikada R2 = - (12-6)=2 mm = 0.2 cm
60

20
U<;Uncii 20 dakikada R3 = - (6-6)=0
60

DolayslZ akl~ hidrografull elde etmek i<;in once B.H.'m ordinatlan R}=O.4 ile
<;arpIlrr. Sonra 20 dakika saga kaydIrllnu~ B.H.'m ordinatlan R 2=0.2 ile <;arpIlrr. Bu
degerler toplanarak dolayslz akI~ debileri elde edilir (Tablo 8.1).

TABLO 8.1

t(dakika) 0 20 40 60 80
R}U(cmlsaat) 0 0.8 0.4 0 0
R 2 U(cml saat) 0 0 0.4 0.2 0
Dolayslz akI~(cml saat) 0 0.8 0.8 0.2 0
Dolayslz akI~. (m3 /s)
3
0 160 160 40 0
Toplam akI~ (m Is) 10 170 170 50 10

cmlsaat cinsinden e1de edilen dolayslz akl~ debilerinden m 3/s cinsinden debilere
ge<;mek iC;in bu havzada:

oldugu goz oniinde tutulur. Dolayslz akl~ debilerine 10m3/s taban akImlill ekleyerek
toplam akI~ bulunur. .

Ornek Problem 8.5

Bir havzaya ait 2 saatlik birim hidrograf Tablo 8.2'de verilmi~tir. Havzanm S
hidrografml elde ediniz. S hidrograflill kullanarak. 3 saatiik birim hidrografl
belirleyiniz.

TABLO 8.2

t(saat) o 1 2 3 4 5 6 78 9 10
o 30 84 94 56 34 21 12 7 3 o
. (:ozum: S hidrografl11l elde etmek iC;in 2 saatlik birim hidrograf 2 saatlik .
arahklarla kaydmhp ordinatlar toplanrr. btelenmesi gereken birim hidrograf saylSl
birim hidrografm taban geni~liginin birim hidrografm ya~~ siiresine .oranma e~it olup
bu problemde 10/2=5'00. Hesaplann yaplh~l Tablo 8.3'·de gosterilmi~tir.
158

TABLO 8.3.

2 saatlik birim hidrograflar S hi dro grafl

t( saat2 (m3/s ) (m3/s) .
0 0 0 .1
1 30 30
2 84 0 84
3 94 30 124
4 56 84 0 140
5 34 94 30 158
6 21 56 84 0 161
7 12 34 94 30 170
8 7 21 56 84 0 168
9 3 12 34 94 30 173
10 0 7 21 56 84 168

S hidrografmm ordinatlannm· 7. saatten ba~layarak yakla~Ik olarak sabit kaldlgl

g6riilmektedir. 3 saatlik birim hidrografl elde etmek ir;in S hidrografJ 3 saat atelenip
kendisinden r;Ikanbr. Sonra fark hidrografm ordinatlan 3/2'ye baliinilr (Tablo 8.4).

TABL08.4

Otelenmi~ S Fark 3 saatlik birim

t S hidrografl hidrografl hidrograf hidrograf
(saat) (m3;s) (m3/s) (m%) (m3/s)
o o o o
1 30 30 20
2 84 84 56
3 124 o 124 83
4 140 30 110 73
5 158 84 74 49
6 161 124 37 25
7 -170 140 30 20
8 168 158 10 7
9 173 161 4 3
10 168 170 o
1
Ornek Problem 8.6

G6ksu havzasmda akJ~-yagl~ olr;iimleri bulunmayan istasyonlardaki sentetik

birim hidrograflan elde etmek ir;in Snyder metoduridaki Cr ve Cp katsayIlarmmbu
havzadaki degerlerinin tahmin ediImesi istenmektedir. Havzada akJ§-yagl~ 61r;iimleri
bulunan 3 istasyonda elde edilmi§ olan '24 saatlik B.H. ,1arm 6zel1ikleri havza
 159

karakteristikleri ile birlikte Tablo 8.5'de verilmi~tir. Buna gore C, ve Cp katsayllanm

belirleyiniz (Tabloda TPR pik debisinin goriilme zamanl, tPlFTPR-0.5 to=TPR-12 saattir).

TABLO 8.5

istasyon A L Le QPR TPR tPR Cp tp C,

2
No (krn ) (krn) (km) (m3/s ) (saat) (saat) (saat)
1714 9867 231 116 767 38 26 0.73 21.0 1.31
1719 3500 142 57 275 32 20 0.57 14.7 1.32
1720 4304 170 70 323 35 23 0.62 17.8 1.42

t:;ozum: (8.19) forrniiliinden Cp katsaYlsl:

QPR tpR
Cp
2.78 A

~eklinde hesaplanrr. C, katsaylSl ise (8.20) forrniiliinden:

~eklinde hesaplanacaktrr. (8.19) ve (8.20) forrniillerinden:

25t
tPR -0. o =1048 -0262
0.25 . tPR . to
1--
5.5

to birim hidrografm siiresi olduguna gore 24 saattir.

Yukandaki forrniillere gore 3 istasyon ilfin hesaplanan Cp ve C, degerleri Tablo

8.5'de gosterilmi~tir. Ortalama degerler olarak Cp=0.64, Ct=1.35 almabilir.

Bu degerleri kullanarak bu havzadaki Kurtsuyu alt havzasmm Iflla~ kesitinde 24

saatlik birim hidrografm pik debisini ve gecikrne zamallIDI hesaplayalrrn. Bu kesit i<;:in
A=1166 krn , L=76 krn, Lc=42 krn olarak haritadan ollfiilrnii~tiir.
2

tp=0.75x1.35 (76x42)o.3=11.4 saat

tr= tJ5.5=2 saat

tpr11.4+0.25(24-2)=17 saat

Qpr2.78 0.64 1166 = 116 m3/s

17
160

3
Boy1ece bu aIt havzanm 24 saatlik birim hidrografmda pik debi 116 m /s, geeikme
zaman! 17 saat olarak bulunur. Pik debi 17+0.5x24 = 19. saatte goriiliir.

Ornek Problem 8.7

Dicle Nehri iizerinde kurulaeak olan Ihsu baraj yerinde gozlenmi~ 4 fmmaya ait
hidrograflar analiz edilerek her birinden 24 saatlik birer birim hidrograf elde edilmi~tir.
Bu 4 birim hidrografin ordinatlarmm ortalamasml alarak belirlenen birim hidrografm
ordinatlan Tablo 8.6'da verilmi~tir.

TABLO 8.6

t(saat) o 12 24 36 48 72 96 120 144 168

o 680 2050 2670 1400 475 240 110 20 0

Barajm dolu savagmm projelendirilmesinde esas almaeak olan olabilir

maksimum ya~~ 48 saat siireli olup yagl~ yiiksekligi ilk 24 saatte 6.3 em, ikinei 24
saatte 2.1 em'dir. KaYIplar <;:lkanldIktan sonra bu yagl~ i<;:in artlk yagl~ yiiksekligi ilk
24 saatte 3.0,ikinei 24 saatte 1.7 em olarak hesaplanml~tIr.. Buna gore olabilir
maksimum yaglsm olu~turaeagl akl~m hidrografmI belirleyiniz.

(:oziim: Ilk 24 saatte g6riilen 3.0 em'lik artlk yagI~m meydana getirecegi
dolayslz akwm hidrografmI belirlemek i<;:in verilen 24 saatlik .birim hidrografm
ordinatlan 3 ile <;:arplhr. Ikinei 24 saatte g6riilen 1.7 em'lik artIk yagl~a kar~I gelen
hidrografm ordinatlan da 24 saat otelenmi~ birim hidrografm ordinatlanm 1.7 ile
<;:arparak bulunur. SOrrra bu iki hidrografm ordinatlan toplanarak toplam dolayslz akI~
hidrografi elde edilir. Hesaplar Tablo8.7' de g6sterihni~tir.

TABLO 8.7

t(saat) 3xU 1.7xU Q

(m%) (m3/s) (m3/s)
0 0 0 0
24 6150 . 0 6150
36 8010 1156 9166
48 4200 3485 7685
72 1425 4539 5964
96
120
720
330
2380
808
3100
1138
\
144 60 408 468
168 0 187 187
192 0 34 34

Pik debinin 36. saatte g6riildiigii ve degerinin 9166 m3/s oldugu anla~lhnaktadrr.

I
i
L
 161

Ornek Problem 8.8

Bir akarsu parc;:asmm giri:;;inde gozlenen ta:;;km hidrografl Tablo 8.8'de

verilmi:;;tir. Giri:;; kesitinden 18 kill uzaktaki C;:IkI:;; kesitindeki hidrograft Muskingum
metodu i1e belir1eyiniz. Ta:;;km dalgasmm akarsuda i1erleme ruZI 2 mls'dir.

TABLO 8.8

t(saat) 0 2 3 4 5 6 7 8 9 10
~(m3/s) 10 12 18 28.5 50 78 107 134.5 147 150 146

t(saat) 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
x(m3/s) 129 105 78 59 45 33 24 17 12 10

l;oziim: Once Muskingum metodununa ve K parametre1erinin degerlerini

tahmin etmek gerekir. Hesap1arda l:ix; (hesap yapIlan kesitler arasmdaki uzakbk)=6 kill,
l:it=2 saat a1mrrsa, K ta~kIn da1gasmm & yolunu gec;:tigi zamam gosterdigine gore:

bu1unur. Hesap1arda a=0.25 a1macaktlr (bu deger ax+(l-a)y ile S araslllda dogrusa1 bir
ili:;;ki verecek :;;ekilde deneme i1e bulunmu:;;tur).

(8.29) denklem1erinden:

- 0.25 x 3000 + 0.5 x 7200

c·: OA8
o 3000 - 0.25 x 3000 + 0.5 x 7200

0.25 x 3000 + 0.5 x 7200 .,

CI : 3000 _ 0.25 x 3000 + 0.5 x 7200 0.75

3000 - 0.25 x 3000 - 0.5 x 7200 : -0.23 .

3000 - 0.25 x 3000 + 0.5 x 7200

Co+CI+Crl.OO oldugu goriiliir. 6 kill aralIklI kesitlerde 2 saat zaman arahklan ile
yapllan hesap1ann sonuc;:lan Tablo 8.9'da gosterilmi:;;tir.
,.
162

TABLO 8.9

t x(km)
(saat) 0 6 12 18
0 10 10 10 10
2 18 13.9 11.9 10.9
4 50 34.5 24.4 18.2
6 107 81.3 59.6 43.0
8 147 132.4 111.2 88.6
10 146 149.9 145.9 J.33.4
12 105 125.2 138.8 145.4
14 59 77.9 99.0 117.9
16 33 41.9 55.5 73.5
18 17 23.1 29.6 38.8
20 10 12.2 16.3 21.0
22 10 9.5 9.9 12.1
24 10 10.1 9.7 9.3
26 10 10.0 10.2 10.0
28 10 10.0 10.0 10.1

Hesaplann yaplh~ma bir 6mek olarak x=6 km kesitinde t=2 saat iyin debinin
hesabl ~6yledir:

Y2= Co X2+ ClXl + C2Yl

3
= 0.48 x 18 + 0.75 x 10 - 0.23 x 10 = 13.9 m /s

x=6 km kesitindeki hidrograf elde edildikten soma bunu giri~ hidrografJ olarak
ahp ..-=12 km kesitindeki yJla.~ hidrografl benzer ~ekilde hesaplarur. Bu kesitte t=2 saat
iyin:

Y2= 0.48 x 13.9 + 0.75 x 10 - 0.23 x 10 = 11.9 m3/s

x=18 km'deki hidrograf da benzer ~ekilde x=12 km kesitinde hesaplanan

hidrografl giri~ hidrografJ olarak kullanmak suretiyle elde edilir. t=2 saat iyin:

Y2= 0.48 x 11.9 + 0.75 x 10 - 0.23 x 10 = 10.9 m3/s

x=18 km kesitindeki ta~kIn hidrografmm pik debisinin 145.4 m3/s oldugu

goriilmektedir. Ba~langIY kesitinde pik debi 150 m3/s olduguna gore pik deb ide 4.6
m3/s azalma olmu~tur. Buna kar~Illk ta~km dalgasmm taban geni~ligi x=0 kesitinde20
I
saat ikenx=18 km'de yak1a~lk 24 saate ylkmI~tJr.

7
 163

Ornek Problem 8.9

Bir barajm in~aatl slfasmda nehir batardolarla derivasyon tiineline

gevrilmektedir. Tiinelin giri~indeki havuzda su kotu, biriken su hacmi (S) ve runel
kapasitesi (y) arasmdaki ili~ki Tablo 18.10' da verilmi~tir. Batardolarni
projelendirilmesinde esas almacak 25 yIlhk ..ta~km hidrografl Tablo 8.11' de
gosterilmi~tir. Ta~kl~ slrasmda ta~km ~algasl. ~m~ ~avuzunda soniimlenerek runele
I! girrnektedrr. Buna gore b.atar~o~arm proJelendmlmesmde kullamlacak olan havuzdaki
! maksimurn su kotunu behrleymlz.

TABLO 8.10

Su kotu (m) 405 413 420 430 440 450

S(10fim3) 2.75 20.0 44.5 121.0 285.2 562.0
Y(m 3/s) 1850 2550 3100 3950 4650 5300

TABLO 8.11

t(saat) 0 6 12 18 24 30 36
Q(m3/s) 0 1060 2410 4240 5930 8290 8840

t(saat) 42 48 54 60 66 72
Q(m3/s) 8290 7410 6560 5540 4580 3670

<;azum: Once havuzda biriken su hacmi (S) ile havuzdan 9lkan debi (y) arasmda
verilen ili~kiyi kullanatak 2SI/:).t+y ile y arasmdaki ili~ki belirlenir (/:).t=6 saat = 6 x3600
s). Hesaplar Tablo 8.12'de gosterilmi~tir.

TABLO 8.12

S(10fi m3) 2.75 20.0 44.5 121.0 285.2 567.0

l:{m3/s) 1850 2550 3100 3950 4650 5300 "

2S//:).t(m3/s) 255 1855 4120 11200 26410 52500 1\

2S1M+y(m3Is) 2105 4402 7220 15150 31060 57800

Problemin 90Ziimii i9in (8.33) denldemi /:).t=6 saatlik zaman arahklan ile
uygularur. Hesaplarm yaplh~l Tablo 8.13'de gosterilmi~tir. Her bir adlmda ~u i~lemler
yapllrr:

1.0 satrrdaki x degeri ile (Xl) bir somaki satrrda X degeri (X2) toplanarak XI+X2
kolonuna yazIhr.

2.Bir onceki satrrdaki XI+X2 degeri ile 2SI /M-YI degeri toplanarak (8.33)
denklemine gore 2S2//:).t+Y2 degeri bulunur.
164

3.Daha once belir1enen (~ekil 8.24) 2S/l:lt+y ile Y arasmdaki ili~kiyi kullanarak
bulunmu~ olan 2S2/I:lt+Y2 degerine kar~l gelen Y degeri belirlenir.

4.0 satIrdaki 2S2/I:lt+yz degerinden y degerinin 2 katmm C;:lkanlIl).aslyla

hesaplanan 2S1/M-Yl degeri bir somaki satIrdaki yerine yazIllr.

Bu ~ekilde ta~km dalgasl havuzdan gec;:erken havuzdaki S hacminin ve tiinele

giren Y debisinin zamanla degi~imi belirlenmi~ olur. Tablo 8.13' deki sonuc;:lara gore en
yliksek deger y=5040 m 3/s olup Tablo 8. lO'daki ili~kiye gore bu 446 m'lik su kotuna
kar~l gelir. Buna gore batardolann projelendirilmesi srrasmda havuzdaki en yliksek
degeri 446 m alrnabilir.
TABLO 8.13

t x Xl+X2 (2S2/ I:lt)+Y2 Y (2S 1/M)-Yl

(saat) (m3/s) (m3/s) 3 (m3/s) (m3/s)
(m /s)
0 o. 1060 0 0
6 1060 3470 1060 1350 -1640
12 2410 6650 1830 1700 -1570
18 4240 10170 5080 -2675 -270
24 5930 14220 9900 3450 3000
30 8290 17130 14520 3925 6670
36 8840 17130 23800 4450 14900
42 8290 15700 32030 4700 22630
48 7410 13970 38330 4850 28630
54 6560 12100 42600 49'Z5 32650
60 5540 10120 44750 5025 34695
66 4580 .8250 44820 5040 34740
72 3670 42990 5000

6mek Problem 8.10

Bir yagl~ srrasmda 0.5 saat aralarla olc;:iilen Pi artI~ yagl~ ylikseklikleri ve Qi
dolayslz akt~ debileri Tablo 8.14'de verilmi~tir. 0.5 saatlik birim hidrografl
belirleyiniz.

TABLO 8.14

i 1 2 3 4 5 6 7 8 9' 10 11
t(saat2 1.5 2 2.5 3 3.5 4 4.5 5 5.5 6 6.5
P,i cm2 1.06 1.93 1.81
QAm3/s) 4.3 19.2 53.0 91.3 106.2 78.3 39.2 18.5 14.0 8.3 3.1
 165

(:iiziim: i=1 'den 9'a kadar Qi ve Ri=Fi degerleri (8.17) denklemine konur:

4.3=1.06 UI
19.2=1.06 U2+1.93 UI
53.0=1.06 U3+1.93 U2+1.81 UI
91.3=1.06 U4+ 1.93 U3+ 1.81 U2
106.2=1.06 U5+1.93 U4+1.81 U3
78.3=1.06 U6+1.93 U5+1.81 U4
39.2=1.06 U7+1.93 U6+1.81 U5
18.5=1.06 U8+1.93 U7+1.81 U6
14.0=1.06 U9+1.93 U8+1.81 U7

9 ·bilinmeyenli 9 denklemi c;:6zerek birim hidrografm 0.5i saatlerdeki Ui

ordinatlan elde edilir:

U I =4.0, U2=10.8, U3=23.4, U4=25.1, U5=14.6,

U6=4.5, U7=3.8, U8=2.7, U9=1.7 m 3/s

t=6 ve 6.5 saat ic;:in debiler:

QlO=1.93 U9+ 1.81 U 8=8.2:=8.3 m3/s

3
QII=1.81 U9=3.1 m /s

i
L
166

9. BOLUM

OLASILIK TEORisi VE iSTATiSTiGiN

IDDROLOJiDE UYGULAMALARI

Hidrolojik olaylarc;:ok sa)'lda etkene bagb olduklan ic;:in bunlarm hepsini birden
goz online almak miimkiin olmaz, bu nedenle hidrolojik olaylardaki degi~kenler
arasmda kesinlikle belirlenebilen deterministik (gerekirci) bagmtllar c;:ogu zaman elde
edilemez. Omegin bir olc;:ekteki Yllbk yagl~ yiiksekliginin veya bir akarsu kesitindeki
ta~km debisinin. herhangi bir )'llda alacagl degeri onceden belirlemek .miimkiin
degildir. Rastgele bir karakter ta~lyan bu gibi olaylann incelenmesinde ancak
olasIllklann belirlenmesi sot konusu olabilir, boylece olaya probabilistik (olasllzkp)
aC;:ldan bakIlml:;; olur. Bu da olaszlzk teorisi ve istatistik metotlanm kullanarak
yapIlabilir. Bu metotlar yardlmlyla yukandaki omekteki ta:;;km debisinin belli bir
deger a:;;masl olaslhgl belirlenebilir.

OlasIlIk teorisi mat~matigin rastgele karakterdeki olaylan inceleyen dahdlr.

Gozlernler sonunda toplanan verileri analiz ederek rastgele degi:;;kene ait hiikiimlere
varan bilime de istatistik denir. Bu bilirnler hlzla geli:;;mekte ve son )'lllarda c;:e:;;itli
konularda uygulama alanlan bulmaktadrr. istatistik metotlar sayesinde gec;:mi:;;te'
gozlenmi:;; olan hidrolojik verilerden miimkiin olan en fazla bilgi elde edilebilir.

Hidrolojik olaylann incelenmesinde deterministik yakla:;;lmla probabilistik

yakla:;;lmI bir arada kullanmak gerekir. Boylece hem olaylarm fiziksel yonii goz oniine
almnu:;;, hem de gozlemlerle toplanan veriler en iyi :;;ekilde degC'<rlendirihni:;; olur.
Om~gin bir havzanm akI:;;-yagl:;; ili:;;kisinin belirlenmesinde havzanm davram:;;l birim
hidrograf metodu yoluyla detertninistik bir yakla:;;lrnla incelenirken yagl:;;lann,
akI:;;larm ve havza ozelliklerinin rastgele karakteristiklerinin de goz online ahnmasl
uygun olacak:trr. Boylece c;:ok c;:e:;;itli etkenlere bagh ve c;:ok kan:;;Ik yaplda olan bu ili:;;ki
gerc;:ekte probabilistik karakterde oldugu halde incelenmeyi kolayla:;;tmnak ic;:in
detenninistik olarak dii:;;iiniilmekte, fakat yeri gelince olaslhk kavrarnlan da i:;;in ic;:ine
sokuhnaktadrr.

Giiniimiizde hidrolojide deterministik ve probabilistik metotlar yan yana ve

birbirini tamarnlayacak :;;ekilde kullamhnaktadrr. Zamanla toplanan verilerin artmasl
ve ara:;;tlnna metotlarmm ilerlemesi sonunda hidrolojik olaylar hakkmdaki fiziksel
bilgilerimiz geli:;;tigi ve ba:;;anh matematik modeller kurabildigimiz olc;:iide hidrolojik
olaylann incelenmesinde deterministik yakla:;;rrnm agrrhgmm artmasl beklenebilir.
Ancak hidrolojik olaylardaki etkenlerin hepsini birden goz online almaya imkan
olmadl~ ic;:in tam bir detenninistik incelemenin hic;:bir zaman miimkiin olmayacagl
anla:;;lhr; Soz konusu rastgele degi:;;ken olaydan olaya fazla degi:;;miyorsa ve aym
zamanda degi:;;imin etkileri onernli degiise degi:;;imi goz online ahnaYlp detenninistik
bir yakla:;;lm uygulamak yeterli olabilir. Fakat birc;:ok hidrolojik biiyiikliikler ic;:in
durum bOyle ohnadIgmdan hidrolojide olasllIk teorisi ve istatistik metotIan biiyiik
 167

onem ta~lmaktadrr. Bu bOliimde bu metotlann ana hatlan kIsaca anlatIlacak ve

hidrolojideki uygulamalan iizerinde durulacaktlr.

Hidrolojide istatistik yontemler hidrolojik verilerin (ozellikle ta~km debilerinin)

frekans analizinde, iki veya daha fazla hidrolojik degi~ken arasmda korelasyon ve
regresyon analizinde, hidrolojik degi~kenlerin olaslhk dagthmlan ve parametreler iyin
yapJlan hipotezlerin kontroliinde ve hidrolojik siireylerin (ozellikle aklmlann) zaman
serilerinin modellenmesinde kullamlmaktadlr.

9.1. TANIMLAR

Herhangi bir gozlemde alacagl deger onceden kesinlikle bilinemeyen, ancak

hakkInda tahminler yapIlabilen bir degi~kene rastgele degi~ken denir. Omek olarak
bir akarsuyun yIlhk ortalama debisini goz online alahm. C;ok saYlda etkene bagh olan
bu debinin ilerdeki ytllarda alacagl degerleri onceden kesinlikle belirlemek miimkiin
degildir. Her bir gozlem slrasmda bu etkenler az yok farkh degerler alacagmdan
rastgele degi~kenin gozlenen degerleri de farkh olacaktIr.

Rastgele bir degi~kenin ilerde alacagl degerler hakkmda tahminler yapabihnek

lym elimizde geymi~te gozlenen degerlerinin bulunmasl gerekir. Bir rastgele
degi~kenin ye~itli olaylarda alabilecegi degerler yok geni~ bir topium olu~turur. Biz bu
toplumdaki olaylann hepsini gozleyemeyiz, ancak toplumdan smrrh bir ornek
alabiliriz (~ekil 9.1). Omek, bir rastgele degi~kenin istatistik ozelliklerini belirlemek
iyin toplanIDI~ bir gozlem takImldrr; omekteki her bir eleman rastgele degi~kenin bir
gozlem srrasmda alml~ oldugu bir degeri gosterir. Goz online alman akarsuda 1961-
2000 ytllarl arasmda 40 ytl boytillca yIlhk ortalama debiler biliniyorsa elde 40
elemanh bir omek var demektir.

",/
.... --- -- .........
"\
// \
./ \
/ \
I Ttlplum \

I \
\ \
\ \
\\ _-_
t1/I
\"
- .-"
.".. -- ...... I

~eki19.1. Toplumun ozelliklerinin toplumdan alman bir omegin istatistik analizi ile
tahmin edilmesi.·
168

istatistik yah~maIannda kullantlacak ornekler nicelik ve nitelik balammdan

yeterli olmahdrr. Ornegin nicelik balarrundan yeterli olmasl iyin yeterli saYlda elemanl
oimasl gerekir. Ornekteki eleman saYJsI ne kadar yoksa rastgele degi~kenin topiumu
hakkmda bize 0 kadar iyi bir fIkir verir. HidroIojide ornekteki eleman saYIsmm .en az
30'dan fazia oimasl istenir. Daha kiiyiik ornekierie yah~lrken ozel metotlar kullanmak
gerekir. Ornegin nitelik baktmmdan yeterIi oimasl iyin eIemanIannm olyiimiinde
sistematik hatalar bulunmamah, rastgele hatalar da miimkiin oldugu kadar· az
olmahdlr. Diger onemli bir ~art da ·omekteki elemanlann homojen karakterde
olmasldlr. Bir akarsuda oh;me kesitinin memba tarafmda bir baraj yaplhrsa bu,
akarsudaki debilerietkileyecegi iyin barajm yaptlmasmdan once ve sonra olyiilen
debilerin homojen oldugu kabul edilemez, bu debiler ayn toplumlara ait olduklan i<;in
aym 6mek iYll:e almamazlar.

Bir 6megin istatistik ve olaslhk teorisi metotlanyla analizi sonunda rastgele

degi~kenin toplumu hakkmda elde edilen bilgilere dayanarak rastgele degi~kenin
gelecekte alacagt degerIerhakkmda tahminler yapabiliriz: akarsudaki ortalama debinin
%95 olaslhkla 200 m3/s'nin iistiinde kalacagt gibi. Bu gibi tahminleroe daima bir
miktar risk bulunur. Yukandaki tahminde debi %5 olaslhkla 200 m3/s'nin altmda
kalabilir. Bu risk probabilistik olaylann karakterinde daima mevcuttur.

Bir rastgele degi~kenin bir gozlem slrasmda olyiilen belli bir degeri almasma bir
rastgele olay denir. Ta~km debisinin 2000 YJlmda 1200 m3/s degerini almasl bir
olaydrr. Debinin 2000 ytlmda 1000 m3/s'nin iistiinde bir deger almasma da bir oIay
·g6ziiyle balalabilir. Bu olaylardan ilki basit bir oIay, ikincisi ise bas it oIaylann bir
araya getirilmesi ile elde edilen bile~ik bir oIaydrr. Bile~ik oiayiann olaslhklan daima
onlan meydana getiren basit olaylann olaslhklan cinsinden hesapianabilir.

Rastgele degi~kenler siirekli ya dakesikli olabilirler. Siirekli bir degi~ken

sonsuz saYJda degerlerden birini alabilir, halbuki kesikli bir degi~kenin alabilecegi
degerler sonlu saYJdadrr. Bir yagt~ 6lyeginde bir YJI iyindeki yagt~h giinlerin saYlSl
ancak 0 - ile 366 arasmdaki tam saYJlardan birine e~it olabileceginden kesikli bir
degi~kendir. YIlllk yagl~ yiiksekligi ise pozitif olmak iizere herhangi reel bir degeri
alabilecegine gore siirekli bir degi~kendir. HiGlrolojide· kar~lmlza ylkan rastgele
degi~kenlerin yogu bir alt smm olan (genellikle slflr) siirekli degi~kenlerdir, fakat
bunlann alacagt deg~rleri ancak belli bir presizyonla 61yebilaigimiz ve dolaYlslyla
sonlll saytda dijitle ifade ettigimiz iyin kesikli degi~ken olarak da dii~iiniilebilirler.

9.2. OLASILIK

Olastltk teorisinin temel aksiyomuna gore her rastgele olaym bir oIaslhgl (P)
vardrr. p, 0 ile 1 arasmda bir saYJ olup p=O oimasl olaym imkanslz oldugunu, p=l ise
olaym kesinlikle me.ydana gelecegini gosterir. Olaslhk O'dan 1'e dogru arttlk<;a
gozlernler srrasmda 0 olaYJn goriilme ~anSI da artar, yani 0 oIayla daha stk kar~tla~tllr. I '
Bir rastgele degi~kene ait basit olaylann olaslhklannm toplarru daima l' e e~ittir, yiinkii I
hergozlemde bu olaylardan biri kesinlikle meydana gelecektir. I I

I
 169

Kesikli bir degi~kenin alabilecegi degerlerin saYISI (yani basit olaylann saYIsI)
sonlu olduguna gore degi~kenin herhangi bir degeri almasl olaslhgl da sonlu bir sayl
olur. Halbuki, siirekli bir degi~ken sonsuz saYlda degerlerden birini alabileceginden
basit olaylann saYISl da sonsuzdur. Buna gore bu olaylann olaslhklan da sonsuz kiiC;iik
olur. Bu bak.lmdan siirekli rastgele degi~ken1erde basit olaylan degil, degi~kenii:J. belli
bir degerden biiyiik (ya da kiiC;iik) olmasl, ya da bir arahkta kalmasl ~eklinde bile~ik
ola}T\an goz online aimak uygun olur. Debinin 500 m3/s'den biiyiik oimasl olaYl, ya da
3
400-500 m /s arabgmda kalmasl oiaYI gibi.

OiasIhk teorisi bile~ik olaylann olaslhklanmn basit olaylann olaslhklan

cinsinden nasIl hesaplanabilecegini gosterir. Basit olaylann olaslhklan ise bazen
mantlk yoluyla belirienebilir, ornegin bir zar atl~lllda 6 olay mevcut olduguna ve
bunlann olasIhklan da birbirine e~it olduguna gore belli bir yiiziin gelmesi olaslhgl 116
olacaktrr. Hidrolojik olaylar ise c;ok daha kan~lk oiduklanndan olaslhklan genellikle
bu ~ekilde bulunamaz, gozlenen orneklerin analiziyle belirlenir. Bir olc;ekte bir giiniin
yagl~h oImasl olaslhglm belirlemek ic;in elirnizde N giinliik bir ornek bulundugunu
kabul edelim. Bu ornekte yagl~h gi.inlerin saYlsl 111 ise yagl~h giinlerin frekansl ~u
§ekilde tammlamr:

J=mIN (9.1)

Ornekteki N elyman saYlSlmn artmaslylajfrekanslp olaslhgma yakla~lr:

111
P= lim - (9.2)
N~CX) N

Pratikte sonsuz saYlda gozlem yapinak miimkiin olmamakla birlikte, N gozlem

saYIsmm biiyiimesiyle j frekansl P olasIllgma hlzla bir ~ekilde yakla~tl~ ic;in eldeki
gozlemlerden hesaplanan frekansa 0 olaym olasIllgl goziiyle baktlabilir.

i ve j, olastltklan Pi ve Pj olan iki olay olduguna gore, bu iki olay aym anda
meydana gelemeyecek cinsten (ayrzk) olaylar ise, i ve j olaylanndan meydana gelen
bile~ik olaym olaslhgl Pi+Pj olur. Ornegin YIlhk ortalama debinin 500-600 m%
arasmda kalmasl olaslhgl 0.20, 600-700 m 3/s arasmda kalmasl olaslhgl 0.15 ise 500-
700 m3/s arasmda kalmasl oIaslh~ 0.20+0.15=0.35 olur. Fakat i vej olaylanmn aYm
anda meydana gelmeleri miirnkiin ve olaslhgl Pij ise meydana· gelen bile~ik olaym
oIaslhgl Pi+PrPij olur ($ekil 9.2). Ornegin, debinin 500-600 m3/s arasmda kalmasl
olaslbgl 0.20, 550/650 m 3/s arasmda kalmasl olaslhgl 0.18 ve 550-600 m3/s arasmda
kalr;nasl olaslhgl 0.09 ise 500-650 m3/s arasmda kaImasl oIaslh~ 0.20+0.18-0.09=0.29
olur. Bile§ik olaylann olaslhklarmm hesabmda $ekil 9.2'de bir ornegi gori.ilen Venn
diyagramlarzm kullanmak yararb olur. Bu diyagramlarda alanlar olaslhklara kar§l
geImektedir.

j rastgele olaymm meydana geImesi ko§uluyla i rastgele olaymm meydana

gelmesine ko§ullu rastgele olay denir. Ko§ullu rastgele olaylarm olastligma da ko§ullu
olaslhk denir ve p(i Ij) semboli.i ile gosterilir.
170

P:j
Pi + Pi -' P, J
$ekiI9.2. Aym arida meydana gelmeleri olaslhglpij olan iki olaydan meydana gel en
bjlel?ik olaYlll olaslhglllm Vellll diyagraml yardlmlyla hesabl.

9.3. FREKANS DAGILIMI

Bir rastgele degil?ken ic;in elimizde bulunan bir ornekten degi~kenin c;e~itli
degerleri hangi olaslhklarla alacagmm nasIl belirlenecegini gorelim. (9.2) denklemiyle
bir olaym olaslhgml eldeki ornekten hesaplanan frekansm limit degeri oIarak
tanlmlall11~tlk. Buna gore kesikli bir rastgele degil?kene aitN elemanh bir ornekte Xi
olaYl ni defa goriiliiyorsa (yani nj defaX=xi oluyorsa) bu olaYlll frekansl

(9.3)

olur. Cel?itli x/ler iC;in hesaplanan/; degerlerini Xi absisleri hizasmda dii~ey c;izgilerle
gostererek rastgele degil?kenin frekans grafigi elde edilir ($ekil 9.3). Bu grafIkteki Ji
frekanslarmm toplall11 1'e el?ittir, zira n/lerin toplaml N'dir. Degil?kenin belli bir Xi
degerine el?it veya ondan kiiC;iik Olmasl olaymmF(xi) frekansml da benzer ~ekilde elde
edebiliriz:

F(xj) = L nj / N (9.4)
j=l

F(x)-x grafIgine toplam (eklenik) frekans dagllzml denir, bu genellikle basamakll bir
c;izgi ~eklinde C;izilir ($ekil 9.3).

Yukanda belirttigimiz gibi sfuekli rastgele degi~kenler de c;ogu zaman kesikli

degil?ken gibi incelenirler. Ornekteki eleman saYlsl yeter derecede c;oksa frekans
dagIllIDlll belirlemek ic;in once degil?kenin degil?me bOlgesi uygun saYlda slmf
arabklarma' aynl1r, bunlarm saYlsi ve genil?ligi eldeki ornegin biiyiikliigiine ve
d~gil?kenin degil?me bOlgesinin genil?ligine baghdrr. Smlf arahklarmm saYlSl genellikle
5-20 sec;ilir, bu saYl daha fazla olursa liizumsuz yere cmek harcamr, daha az olursa
ornekteki bilgilerin biiyiik bir kisll11 kaybedilmil? olur. Slmf arahklan ve her bir
arahktaki olaylarm saYlsl (ni) belirlendikten soma slmf arahgI ic;inde kalan biitiin
olaylarm bu arahgm orta noktasmda (Xi) toplandlgI kabul edilir ve (9.3) denklemine
gore kesikli degil?kenler iC;in yaplldlgl ~ekilde frekans grafIgi ve toplam frekans
 . 171

dagilimI 9izilir. Ancak burada frekans grafigi 90gu Zi:lIl1an yatay basaplakh bir 9izgi
~eklinde 9izilir, bunajrekans histogramz denir ($elcil9.4).

f I

0.25 Frekan5 grafigl

020
015
f·I
010 I
0.05 ]1 J
o L---L._I...--.....L_I...---L.---1_.J1_....L'--Il_
XI x

F
100 - - - - -

075

To Plam. f rekans
osa daglltmr

0.25

$ekil9.3. Kesikli bir rastgele degi~kenin frekansgrafigi ve toplam frekans dagilimI.

histogram
0,30

0,20

0,10
Xi
oL---~--~L-~--~--~--~--~~~x
I-l:I.x-l
$ekil9.4. S1l11f1ara ayn1nn~ bir rastgele degi~kenin frekans histogrann.
172

Eldeki omekte e1eman saYlsl azsa (kiir;iik ornek) simflara aymnak uygun
oImaz, zira bu durumda biryok slDlf arahkIannda frekans slfrr ylkabilecegi gibi eldeki
bilgilerin onemli bir kJsml kaybolmu~ olur. Bu durumda eldeki elemanlan once
biiyiikIiik srrasma dizerek bir diizenlenmi$ ornek elde edilir. (X(:::;;X2:S;;" ·:$.xm:S;;·· .::>'\:x).
Artan srrada dizilmi~ bir diizenlenmi~ omekte m inci elemalll X IIl ile gosterirsek
degi~keninxm'e e~it veya ondan kiiyiikolmasl olaYlll1ll frekansl:

(9.5)

~ekIinde hesaplanlr. (Burada ilk akla gelen mIN ifadesinin kuIlallllmamasllllll nedeni
F(XN)= 1 sonucunu vermesindendir, geryekte rastgele degi~kenin x,v'den biiyiik degerler
almasl oIasIlI~ bulundugundan bu sonuy yanh~ olacaktlr.) Boylece hesaplanan F(xm)
degerleri ile $ekiI9.3'deki gibi toplam frekans daglhml yizilebilir.

9.4. OLASILIK DAGILIMI

Omekteki N eleman saYlsl sonsuza yakla~ttkya frekanslar olasIllklara

yakIa~tlgllla gore kesikIi bir rastgele degi~kenin frekans grafigi olaslhk kiitle
fonksiyolluna, toplam frekans da~lmll da toplam(eklenik) olasllzk daglhmllla yakla~lr.
Bu fonksiyonlar srraslyla j(x) ve F(x) sembolleriyle gosterilecektir. Talllmllldan
anla~llacagl iizere F(x) tek degerli, azalmayan ve negatif degerler almayan bir
fonksiyondur, F( -00)=O,F(+(0)= 1 olaca~ da tanlmdan belirh;nebilir.

SiirekIi bir rastgele degi~ken sonsuz saYlda degerler alabilecegine gore ancak
sonIu bir dx araltgmda degerler almasl olaslhgl sonlu olabilir, bu halde rastgele
degi~kenin bir x degerini almasl olaslitgllldan soz edilemez. Siirekli bir degi~keninfix)
olaslltk yogunluk fonksiyonu ~u ~ekilde taDlmlanrr: X degi~keninin (XI. X2) arabgmda
X2
bir deger almasl olaslbgl Jf(x)dx'dir ($ekil 9.5). Kolayca goriilebilec~gi gibifix)
XI

ile F(x) toplam olasIlIk daglltnn araslllda ~oyle bir bagllltl Vardlr:

X
f(x)== d F(x) F(x)==J f(u)du (9.6)
dx -co

Degi~kenin (-00, +(0) arabgmda bir deger almasl kesin oldugundan olaslhk yogunluk
egnsinin altlllda kalan alan 1 'e e~ittir:

+00

f f(x)dx=l (9.7)
-co

I
5 .. Li
 173

oloSlllk yogunluk
fonksiyonu

o x

P
1.00 ------------ -- --

0.75 Toplam
OlaSlllk dagillmi
0.50

o xI X7
$ekil 9.5. Siirekli bir rastgele degi~kenin olaslhk yoguruuk fonksiyonu ve toplam
olasIlIk dagIllml.

9.5. DAGILIMLARIN PARAMETRELERi

Bir rastgele degi~kenin olasllIk dagrhm fonksiyonu bu degi~kenin davranl~l ile

ilgili biitiin bilgileri kapsar. Ancak bazl durumlarda bu bilgilerin tiimii g~rek1i
olmayabilir, ya da bunlan elde etmek mihnkiin olmayabilir. Bu' dur.umda daglhm
fonksiyonunun ba~hca -dzelliklerini bir veya birkay biiyiikliikle belirlemek istedigimiz
zaman dagI1lmm parametreZerini kullanmz. Bu parametreler daglhmm ~u
ozellik1erinden birirIi ifade eder:

1.Merkezse1 degeri (rastgele degi~kenin ye~itli gozlemlerde alabilecegi

degerlerin yevresinde kiimelendigi degeri), .

2.Merkezse~ deger yevresindeki yaytlmayt, "

3.Olaslhk yoguruuk fonksiyonunun yarplk1lgml,

4.Olaslhk yoguruuk fonksiyonunim diiz veya sivri olu~unu.

l
174

Pirrametre olarak en 90k kullamlan biiyiikliikler istatistik momentlerdir.. Bir

rastgele olaym oIasIll~ x ekseni iizerine yerle~tirilmi~ bir hitle gibi dii~iinUliirse
mekanikteki momentlere benzer ~ekilde rastgele degi~kenin dagIllmmm momentleri
tanllnlanabilir (~ekiI 9.6). k'mcl mertebeden istatistik moment:

(9.8)
-co

x=mlnoktasl etrafmda alman momentlere merkezsel istatistik. moment denir ($ekil

9.6). k'mcl mertebeden merkezsel istatistik moment:

+<Xl

mk = f (x_ml)k f(x)dx (9.9)

-co

Pratikte 4. mertebeye kadar istatistik momentler kulIamhr, zira mertebe

biiyiidiikge momentin eldeki omekten tahminindeki dogruluk derecesi hlzla azahr.

p m =. jxk. pI x)·dx
k -00 :

a x x+dx x
. J(II) k
p m = (x-m) . p (xl ·dx
k I -00 t,.-

o x x+ dx
~eki19.6. k'mCl mertebeden istatistik momentin ve merkezselistatistik momentin
tanlml.

1.mertebeden istatistik moment, bir rastgele degi~kenin merkezseI degerini

gosterir. Bu dritmetik ortalam::z ile e~deger olup beklenen deger ad! da verilir:

+<Xl

J.Lx =E(x)=m l = J xf(x)dx (9.10)

-co
DagulIDll mer!cezsel degerini ifade etmek i9in en 90k kullanIlan parametre budur. Bu
ama9la ba~ka parametreler de kullarulabilir. Rastgele degi~kenin kii9iik kalmasl
(a~masl) olaslh~ 0.50 olan XM degeri (m_edyan) veya olasIlIk yogunluk egrisinin
 175

maksimumdan ge9t ig i noktanm Xm absisi (mod) bu maksatla kull 1

· M d d . " am an
parametre1erd endIT. e yan alma ortalama ile mod arasmda bulunur Olaslhk"
yogunluk fonksiyonunun simetrik oImasl halinde bu u9 deger ust uste du:;;er..

2.dereceden merkezsel moment olan varyans rastge1e degi:;;kenin a1dlgl

degerlerin ortalama deger etrafmda yaYllmasl c)l<;:er:

+<0

Var(x)=m 2 = f (x-I.t
x )2 f(x)d;r; (9.11)
-eX)

Varyansm buytik OlmaSI degi~kenin ortalama gevresindeki yaYllmasmm buyUk

oldugunu gosterir. Varyansm kare kokU olan ax standart sapmasl rastgele degi~ken ile
aym boyutta oldugundan Var(x) yerine a/in kullaIlllmaSI tercih edilir. Degi$im
(varyasyon) katsaYlsl ise yine yaydmaYI ifade eden boyutsuz bir parametredir.

C = ax (9.12)
v
Jlx

Bazl problemlerde sadece ortalama ve standart sapmaYJ bilmek rastgele degi~kenin

dagIlum hakkmda hukUm vermek i9in yeterli olur. Standart sapma degi§kenin rastge1e
karakterini ana hat1an ile ifade eder. "

3.dereceden merkezsel moment dagIlumn ortalama etrafmdaki simetrisinin bir

619usudfu. Genellik1e <;arplklzk (asimetri) katsaYlsl adl altmda boyutsuz ~ekilde ifade
edilir: "

(9.13)

Cs =0 ise olaslllk yogunluk fonksiyonu simetriktir, (yO ise saga, Cs<O ise sola dogru
9arpiktu C$ekiI9.7).

p.

$ekiI9.7. Sirnetrik, saga ve sola dogru 9arpJk olasIllk daglllmlan.

 (:arplkl.1kbazen Pearson katsaYlsl ile de ifade edilir:

(9.14)

Hidrolojide kan;nla~;alan rastgele degi~kenlerin dagIllmlan genellikle 9arpIk

oldugundan 9arplkhk katsaYlsl onem ta~Ir. Hidrolojik biiytikliiklerin 90gunun
dagliImmda Cs>O oldugu goriiliir.

istatistik momentlerin toplumdaki gergek degerleri bilinmez, ancak eldeki

ornekten bu degerler i9in en iyi yakla~lmlar (istatistikler) ~u ~ekilde hesaplanabilir:

N
Ortalama :x=L: xjlN (9.15)
i=1

N
Varyans :s; =L:
. i=]
(Xi _X)2 I(N -1) (9.16)

.IV
NL: (Xi ..:.x)3
3.mertebe moment m = ---'.;i_=:...1_ _ __ (9.17)
3 (N -1)(N -2)

Ornekteki eleman saYlsmm N> 30 olmasl halinde (biiyiik ornek) bu formiillerde N-l ve
N-2 yerine N almabilir.

Eldeki bir ornekten hesaplanan bu degerler toplumun parametrelerinin ger<;ek

degerlerini gostermezler, ornekteki eleman saylSl sonlu oldugu i9in ancak yakla~Ik bir
deger olurlar. Toplumun bir parametresinin eldeki bir ornekten tahmin edilen degerine
istatistik denir, aym toplumdan allllan ge~itIi orneklerden bir istatistigin degerleri
hesaplandlgmda bunlarm az 90k farkll oldugu goriiliir. Buna gore istatistik de bir
rastgele degi~ken olup belli bir olasIlIk dagIlmll vardlr, buna ornekleme dagzlunl denir.
Ce~itli istatistiklerin ornekleme dagrhmlan istatistik metotlanyla belirlenebilir.

Bir istatistigin ornekleme daglillm biliniyorsaparametrenin toplum degerinin

ornekten hesaplanan istatistik degeri etrafmda belirlenen bir arahkta (giiven aralzgz)
hangi oIasIlIkla bulunacagl soylenebilir ($ekil 9.8). Bu olasliIga giiven seviyesi
(diizeyi) denir. Ornegin, gUven diizeyini %95 segerek belirlenen gUven arahgI,
toplumdan alman <;ok saytda orneklerden hesaplanan istatistik degerlerinin %95'irIin
i<;inde kalacagr arahktlr. Ornekteki eleman saytsI arttlk<;a istatistigin ornekten
hesaplanan degerinirI parametrenirI toplum degeri <;evresindeki sapmalarmm azaldIgr
goriiliir. Yani belli bir gUven seviyesindeki gUven arahgI~ ornekteki eleman sa0s1
arttIk<;a darahr. Ote yandan, aym biiyiikliikteki orneklerden. hesaplanan k'mci
dereceden momentler ~eklindeki istatistiklere ait gUven aralIklan k arttlk<;a geni~ler,
buna gore istatistikler arasmda gUven arahgl en dar olaru ortalamadtr.
 177

p
%ct(gGven seviyesiJ

Ornekleme
daglhml

guver. 0.-0[:91

$ekil9.8. Toplumun bir a parametresinin %a guven seviyesinde ic;inde kalmasl

, beklenen guven arahgmm tamml.

Omekteki eleman saYlsmm buyiik olmasl halinde C;el?itli istatistiklerin

omekleme dagIllmlan nonnal dagIllma yaklal?lr. Ortalamanm omekleme dagIlummn
varyansl cr; / N , varyansm omekleme daglhmmm varyansl2cr; / N olur.

9.6.0LASILIK DAGILIM FONKSiYONLARI

Rastgele degil?kenlere ait gozlenmil? omeklerden elde edilen frekans

dagIllmlannda mev-cut bilgiyi ozlii olarak ifade edebilmek ic;in bunlan analitik olaslhk
dagIllm fonksiyonlanna uydurmak gerekir, Bu fonksiyonlar genellikle deneyimlere ve
fIziksel dUl?Unce1ere dayanarak sec;ilir.
+<xl

Aldl~ degerler daima pozitif olan ve J f(x) dx = ll?artIm saglayan

herhangi bir j(x) - fonksiyonu olasIlIk yogunluk fonksiyonu olarak dUl?Uniilebilir.
Degeri F(-oo)=O'dan F(+oo)=l'e dogru siireldi artan herhangi bir F(x)fonksiyonu da
bir eklenik da~hm fonksiyonu olabilir. Ancak hidrolojide baZl fonksiyonlann
hidrolojik rastgele degil?kenlerin dagIllmml daha iyi ifade ettikleri iC;in slk sIk
kullandIklan goriilmektedir. Burada bu fonksiyonlann bal?hcalan iizerinde
durulacaktrr.

Analitik olasllIk daglhm fonksiyonlarmm, degerleri eldeki omekten istatistik..

momentler vasltaslyla belirlenmesi gereken belli saYlda parametreleri vardrr. Bir
fonksiyonun parametrelerinin saYlsl c;ogaldtkc;a bunu gozlenen bir frekans daglhmma
uydurmadaki esneklik artar. Buna karl?litk parametrelerin degerlerini belirlemek iC;in
daha c;ok saytda istatistik moment hesaplanmasl gerekir, momentin derecesi arttIkc;a
eldeki omekten hesaplanmasmdaki gUvenilirlik azaldlgmdan arada optimum bir c;oziim
bulmak gerekir.
178

l.Binom dagllzm (Bernoulli dagllzml): Pratikte ~ok kar~lla~llan bir problem bir
rastgele degi~ken ie;in her g6zlernde sadece iki olaydan birinin meydana gelmesi
halidir. Bu olaylardan birinin olas1llg1 p, digerinin olasI1l~ q=l-p olsun. Bu rastgele
degi~kene ait n elernanh bir 6rnekte olaslhgl polan olaym x defa g6riihnesi olaslhgl
binorn daglllrnma uyar:

x == O,l, ... ,n (9.18)

J
Burada (: binom katsayllan olup ~u ~ekilde hesaplamr:

I1J 111 (9.19)

(x == x 1(n - x)1

x'in ortalamasl E(x)=pn'dir.

Ornekteki n saYIsl biiyildiigilnde bu dagIllm, Poisson dagllzmma d6nii~iir:

AX e-'J...
p(x)==-- x=O,l, ... (9.20)
xl

Burada:

A==np==E(x) (9.21)

Bu da~hmlann p parametresi g6z1emlere d~yanarak hesaplanlr. Bernoulli ve

Poisson dagIllmlan hidrolojide olaslhgl bilenen bir olaym veri len biiyilkliikteki bir
6rnek ie;inde belli saYIda g6riihne olasllIklanru hesaplamakta kuIIanll1r. Ornegin bir
YIlda g6riihnesi olasIll~ p=0.002 olan ta~kmm 11=10 Yll bOYJ1llca hie; g6riihnemesi
(x=0) olaslhglru hesaplayahm:

.(1OJ
'p(O)= 0 0.002
0
0.998
10 .
=0.98

I
Ayru olaslll~ 100 yll i<;in hesapiarken n= 100 biiyilk bir sayl oldugundan Poisson
daglllilllill kullanabiliriz:

A= 100 x 0.002 = 0.2 , p(O) =

0.2 0 e--O· 2
e-0.2 == 0.82
I
O!

Olaslhgl polan olay n g6zlemde ortalama E(x)=pn defa g6riilecektir. Buna gore
ortalama olarak T=llp YIlda bir ortaya e;tkacaktrr. T'ye olaym donil~ aralzgz denir.

nc s l
 179

Yukandaki omekte ta~kmm donii~ arahgl T=1/0.002=500 ylldrr, ortalama 500 yllda bir
goriiIecektir.

2.Normal dagllzm (Gauss dagzlzmz): Birc;ok rastgele degi~kenin olaslhk daglhml

normal daglhma uyar:

(9.22)

Goriildii@ gibi bu daglhmm iki parametresi vardrr: rastgele degi~kenin Ilx

ortalamasl ve ax standart sapmasI. x degi~keni yerine z standart degi~keni kullamlIrsa:

X-Il
z= _ _x_ (9.23)
ax

olmak iizere standart normal dagzlzm elde edilir. Bu dagdlma ait F(z) toplam oIaslllk
daglhm fonksiyonu tablola~tmlml~tlr (Tablo 9.1). Bu Tablo z'nin pozitif degerleri iC;in
z'nin verilen bir ciegerden biiyiik olma oIasdlgml vermektedir (A=I-F(z)), simetriden
dolaYl z'nin negatif degerleri iC;in A=F(z) olur.

Normal dag1l1m simetrik bir daglhmdrr. Bunun ic;in Ilx=X~Xm ve Cs=O olur. Bu
dagdunm ozelliklerine gore degi~kenin ortalamamm iki yanma dogru birer ax jI
geni~liginde bir arallkta kalmasl olaslhgl 0.68, iki~er ax geni~liginde bir arallkta
kalmasl olaslhgl 0.95, iic;er ax geni~liginde bir arahkta kalmasl olaslhgl ise yakla~lk
olarak l' dir ($ekil 9.9).

p
normal dagilim
C5:O
0.95

r - 26"' 1'+26"

$eki19.9. Normal dagrhmm ozellikleri.

x

lI,

t
~I
I
180

TABLO 9.1

NORMAL DACILIM EGR!S!UDl

ALTINDAKl ALAN

I~
0.0
1-
0.1
41.00

O.~

0.4602
0.01

0.4960
0.02

0."920

0.4562 0.4522
~I~iO.O:S
-
0.4880
------ I-
0"47011~
0.«40 0 ... 801
3o z
o.~ 0.0)11

0.4681 .-
.
0.09

0.4641
-
O.Ha) 0-444) 0.4404 0.4)6-4 0.-132.1 " 4286 0.-4247
0.2 0.4207 0.4168 '0.4129 0.4090 0.40521 0.4(1) 0.3974 u.393b 0.3897
0.) 0.3g.591
0.3821 0.n!3 0.3745 0.3701 0.31>69 0.3632 0.3.594 0.3557 O.l.nO 0.3483
0.4 0.3446 0.3409 0.3312 0.)336 0.3300 0.11b4 0.3228 03192 0.3156 0.3121
0.5 0.308.5 0.1050 0.3015 0.2981 0.2946 0.2912 0.2871 0.2843 O.le 10 02776
0.6 0.2743 0.2709 0.2676 10.2b4) 0.2611 0.2578 0.25-46 0.l514 0.2483 0.24.11
0.7 0.2420 0.2389 0.2358 0.2327 02296 0.2266 0.2236 0.2206 0.2177 0.1148
0.8
09
1-
0.2119
0.1841
0.2090
0.1814
0.2061
0.178a
0.2033
0.1162 I
0.2005
0.1136
--·1--'-
0.1977
0.1711
0.1949
0.1623
0.1922
0011>60
0.1894
0.1635
0.lb67
0.1611
1-
1.0 0.1.581 0.1562 0.1$39 0.,515 0.1492 0.1469 0.1«1> 0.1423 0.1401 0.1379
---I - --- I-
1.1 0.1357 0.1335 o 1114 0.1292 0.1271 0.1251 0.1230 O.I].iO 0.1l90 0.1170
1.2 o II 51 O.llll o II 12 0.1093 0.1075 0.1056 0.1038 0.1020 0.1(0) 0.0985
13 O.09bH 0.095' Q.09.14 00918 0.0901 o.on, 0.0169 O.OH') O.O~H O.O~13

I
1.4 0.0808 0.0793 0.0778 0.0764 0.0149 0.0735 0.0721 0.G70! 0.Q69.4 0.0681
1.5 0.0668 0.063.1 0.0643 0.06JO 0.0618 0.0606 0-.0594 0.0'82 0.0571
J.b 0.OH8 0.0537 0.0.126 . 0.0516 O.osas O.().49S 0.Q48S 0.0475 00465
"m
0.0455
1.1 O.044b 00436 .0.0427 0.0418 0.Q.409 0.{J.4{)1 0.0392 0.0)84 0.0375 0.0361
J.8 0.0359 0.0351 003« 0.0))6 0.C!329 0.0321 0.0314 0.0307 0.0301 0.0:!94
1.9
---
. 1.0
0.0287
---
0.0228
---
0.0281 0.0274

0.0222 0'.0217 -1---

0.0268

0.0211
0.0262

0.0207
0.0256

0.0~02
0.0250

0.0197
0.D244
- - - ---
0.0192
0.0239

0018&
0.02B
--
0.0183

2.1
2.2
23
0.0179
00139
00107
00114
0.0136
0.010-4
0.0170
0.0132
0.0102
' ' 'I '" I'"'' I,.,,,.
---
--- ---
0.0129
0.0099
0.0125
61
0.0096
0.0122
0.0094
---
0.0119
0.00111
0.0150
O.Oi 16
0.C089
0.0146
OOID
0.0081
I-
00143
0.0110
0.oog4

2.01 0:0082 0.0080 0.0078 0.007S 0.0073 0.0071 0.0069 0.0068 0.0066 DOOM
l.S 00062 0.0060 0.0059 0.00.17 0.0055 0.0054 0.0052 0.0051 00049 CI.0!l4B
2.6 0.0047 0.0045 0.0044 0.0043 0.0041 O.~ 0.0039 o.oon 0.0037 0.0036

2.1 O.OOH O:OOH 000)) 0.0032 0.0031 0.0029

-
0.0030 O.G028 0.0027 00016
2.8 0.0026 0.0025 O.OOH 0.0023 0.0023 0.0022 0:0021 0.0011 0.0020 0.0019
2.9 0.0019 00018 0.0018 0.0017 00016 0.0016 0.0015 0.0015 00014 00014
---
J.O
- - --- - - - - - - - --- - - - - - --- ~

0.0013 00013 0.001l 0.0012 00011 0.0011 0.0011 0.0011 0.0010 O.COIO
---
).1
--- - - -.-- - - - ---- - - --- - - --.. -
0.0010 oooey 00009 0.0009 00008 0.0008 0.0005 0.0008 0.0007 00007
3.2 0.0007 0.0007 0.0006 0.0006 0.000b 0.0006 00006 0.0005 0.0005 0.0005
3.) 00005 0.0005 0.0005 0.0004 00004 0.0004 0.0004 0.0004 0.0004 {l.0003

3.4
3.5
3.6
00003
0.0002
0.0002
00003
o c002
0.0002
00003
0.0002
0.0001
0.0003
00002
0.0001
0000;
00002
0.0001
0.0003
0.0002
0.0001
0.0003
O.00'.J2
0.0001
00003
00001
0.0001
O.oooJ
0.0001
0.0001
00002
00001
0.0001
I
3.7 0.0001 00001 00001 0.0001 10.0001 O.COOI 0.0001 00001 0.0001 0.000:
3.& 00001 0.0001 0.0001 0.0001 0.0001 i 0.0001 0.0001 0.0001 00001 o OOUI
~1°O(h~
0.0000 00000 0.0000 0.. 0000 00000 00000 0.0000 00000 ooow

z 0.00 0.01 I O.Dl 0.Q3 O.O~

I
0.05 0.06 0.07 O.01S 0.0't

m
I >;~
.1,
 181

Normal daglhmm dogal olaylarda en <;:ok kar~ila~Ilan dag-lhm olma . t t· t·_·

. . . ·1 kl b·l· SI IS a IS 19m
merkez lzmzt teoreml I e a<;:1 ana I lr. Bu teoreme gore birbirinden baglms z I N
adet rastgele degi~kenin bir. lineer kombinezonu ~eklinde· ifade edile~il~nanb·
degi~kenin olasIllk daglhml, degi~kenlerin ayn ayn dagillmlan naSl1 olursa olsun . ~
biiyiidiik<;:e normal dagIllma yakla~lr. Hidrolojide normal daglhmm ge<;:erliligi d~a
azdlr. Bunun ba~hca nedeni degi~kenler arasmdaki baglmhhkhr. Ornegin YIlhk
ortalama yagl~ ve Yllhk ortalama akI~1 goz oniine alahm. Yllhk ortalamalar 365 adet
rastgele degi~kenin (giinliik yagl~lar ve akI§lar) ortalamasl olduguna gore bu
degi§kenlerin baglmslz olmasl halinde yIlhk ortalamanm dagIllml normal daglhma
yakla§acaktlr. Ancak ozellikle giinliik akI§kanlann birbirinden baglmslz oldugu kabul
edilemeyecegi i<;:in normal dagIllm ge<;:erli olmayabilir. Aynca, normal dagIlml§ bir
degi§ken (-00, +00) arahgmdaki biitiin degerleri alabildigi halde hidrolojideki
degi§kenler genellikle sadece pozitif degerler ahrlai. Hidrolojik degi§kenlerin
daglhmlanmn<;:ogu zaman simetrik degil, <;:arplk olu§u da normal daglhml kullanmaYI
zorla§tmr. Fakat, biitiin bunlara ragmen, bir<;:ok kolayhklar saglanmasl bakImmdan
hidrolojik degi§kenler i<;:in de bazen normaldaglhm kabulii yapIldlgJ goriiliir, ya da bir
degi§kendonii§iimii yaparak normal daglhma uyan bir degi§kene ge<;:ilir (lognormal
daglhmda oldugu gibi).

Normal dagtllmm /-Lx ve ax parametreleri eldeki ornekten iki §ekilde

belirlenebilir:

a.Analitik yol: (9.15) ve (9.16) denklemleri ile,

b.Grafik yol: Dii§ey ekseni uygun §ekilde ol<;:eklendirilrni§ olan bir kaglt
iizerinde .normal daglhma ait top lam olaslhk dagIllml bir dogru §eklinde goriiliir
(olasllzk kagzdl). Normal daglhma ait olaslhk kagldl verilen ornekteki degerlerm
normal daglhma uygunlugunu kontrole yaradlgt gibi bu kagtt yardlmlyla /-Lx ve ax
parametreleri de $ekil 9.10'da gosterildigi gibi belirlenebilir. Ancak bu yoldan elde
edilen sonu<;:larda hata fazla olabilir.

3.Lognormal dagllzm: x degi§keninin logaritmasl (lnx) normal dagll1lll§ ise x'in

daglhIll1 lognormaldir. Lognormal dagllml§ bir degi§ken sadece pozitif degerler aldlgt
ve dagthml <;:arplk oldugu i<;:in (Cs;r>O) lognormal dagtIlm hidrolojide <;:ok kullaruhr.-Bu
dagthm i<;:in absis eksenini logaritmik ol<;:eklendirerek normal daglhma ait olaslhk
kagldl kullamlabilir.

4.Gamma dagllzmz: Hidrolojide <;:ok kullamlan diger bir <;:arpIk daglhmdlr. 1,2
ve 3 parametreli tipleri vardtr. En <;:ok kullamlan 2 parametreli gamma dagIllmmm
olastlIk yogunluk fOnksiyonu: .

f( X ) -- 1 a-I -xII}
e x;;:: 0
X (9.24)
pa r(o.)
 182

0.99

0.95 Toplam
0.90 0.84 otosluk
dag/llm!

0.70

0.50 ------
I
0.30 i
I
Normal
I
0.10 I dog/11m
0.05 I olasllik
I kagld/
2'a-'
I
O.O( I
(

/A-o ;U ;"+6"' ------

X

$ekil 9.10. Normal dagIlIma ait ola·SIhk ka~dmdan ~ ve cr parametrelerinin

degerlerinin belirlenmesi.

gamma fonksiyominu gostermektedir. DagIhmm a. ve /3 parametreleri ~x ve cr/e §u.

r§ekilde baghdrr:

(9.25)

Gamma dagIlIilll da rastgele degi§kenin sadece pozitif degerler alabildigi C;arpIk bir
dagdImdrr ($ekil 9.11), bu nedenle hidrolojide geni§ bir uygulama alam bulur.
p

0.75

0.50

0.25

o 2 3 4 x
$eki19.11. 0.=2, /3=0.5 degerleri iC;in iki parametreli gamma da~hmmm olaslhk I
- yo~luk fonksiyonu. I

L ,
 183

5.Ekstrem Deger Dagzlzmlarz: Hidrolojide ta~lan debilerinin olaslhk

dagIbmmm belirlenmesi bliyiik onem ta~rr. Ta~km debisi bir yrldaki glirulik debiler
arasmda en bliyiik olamdrr. istatistigin ekstrem degerler teorisine gore, eleman
sayrsmm sonsuza gitrnesi halinde, omeklerdeki en bliyiik degerlerin daglllmi Gumbel
dagzlzmzna yakla~acaktrr. Bu dagtllmm toplam olaslbk fonksiyonu:

F(x) = exp[-exp(-y)] (9.26)

y= a.(x-P) (9.27)

1.28
0.=--
cr x
, P=)lx -0.45cr x
. (9.28)

Teorideki kabuller tam olarak gere;:eklenmemekle birlikte, hidrolojide ta~km

debileri ie;:in en e;:ok kullamlan olaslhk dagtlmu Gumbel dagtllillldif. Ta~lan debileri
ie;:in ba~ka dagtlnnlar da kullarulmaktadrr, bunlarm arasmda genel ekstrem deger
(GEV) dagIllml, iki veya lie;: parametreli lognormal dagIllm ve logPearson Tip III
dagIhilll (lie;: parametreli gamma dagIllml) sayrlabilir. Eldeki omeklerin lasa olu$u
yiizlinden hangi daglhmm en uygun oldugu konusunda kesin bir sonuca varmak
miirnklin olmamaktadlr.

(9.26) denkleminden anla~IldlgI gibi lnP(x) ile e-Y arasmdaki bagIntI·

dogrusaldrr. Buna gore Gumbel dagIllmmm olaslhk kagldmm bir ole;:egi logaritmik,
digeri exp(-a.(x-P)) ~eklinde haznlanmahdrr. Gumbel daglhml pozitif e;:arplk bir
dagllImdrr (Cs=1.14).

(9.26) denklemi ile veri len x debisinin a~llmama olaslhgl olan F(x)
hesaplanabilir. Debinin herhangi bir yllda a~I1ma olasllIgl A=l-F(x)'dir. Ta~km
debisinin.donii§ aralzgz:

_1 _ .1
T-----'--- (9.29)
A I-F(x)

olarak hesaplanrr. Donli~ arahgl, verilen ta~lan debisinin iki defa a~llmasl arasmda
gee;:mesi beklenen ortalama zaman siiresini gosterir. Bu T y:rlda bir debinin diizenli
olarak verilen x degerini a~acagIm gostermez, ancak m T gibi uzun bir slire ie;:inde
ta~km debisinin ortalama olarak m defax'in iizerine e;:Ikacagml ifade eder. Hidrolojide
donli~ arahgl T yrl olan ta~km debisine T yrllIk ta~km debisi denir.

9.7. TA~KIN FREKANS ANALiZi

istatistik metotlannm hidrolojide en e;:ok kullaruldlgl konulardan biri ta~km

debilerinin olaslhk dagIhilllnm belirlenmesidir. Yllm en bliyiik debisi olarak
tammlanan ta~km debisi yrldan yrla bliyiik degi~imler gosterebilen (degi~im katsaYIsI
bliyiik olan) bir rastgele degi~kendir. Gozlem yapIlan her yrl ancak bir deger
184

gozlenmi~ oIacagmdan ta~kIn debileri i<;in elde edilen ornekler genellikle kii<;iiktiir.
Ta~km frekans analizi i<;in elde en az 10 elemanl olan bir ornek bulunmasl gerekir.
Boyle bir ornegin frekans analizinde daha once anlatIldlgl gibi once of11ekteki .
elemanlar diizenlenir, yani biiyukliik Slrasma dizilir (XI:5: X2:5: ... :5: xm:5: .. ::5:x.v).
Diizenlenmi~ ornekte m'inci eleman X'" olduguna gore ta~km debisinin xm'den kii<;iik
kalmasl olaymm frekansl (9.5) denklemiyle hesaplalllr:

In
F(x ) = - -
m N+l

Boylece her Xm degeri i<;in F(xm) frekansl hesaplandtktan soma xm-F(xm) deger <;iftleri
noktalalllr. Bunu yaparken Gumbel daglhmmm olaslhk kagldllll kullanmak uygun
olur, <;iinkii daha once belirtildigi gibi bir<;ok hallerde ta~kIi1 debilerinin Gumbel
da~hmma uydugu kabul edilebilir.

Gumbel olaslhk kagldl iizerinde i~aret1enen noktalann bir dogru <;evresinde az

bir dagIlma' ile yayllmalan ta~km debilerinin Gumbel dagIllmma uygunluguna i~aret
eder. Ornekteki verilerin <;arplkhk katsaYlSlnm Gumbel dagiltmmm Cs=1.l4 degeri ile
kar~Ila~tmlmasl da bu kohuda bir [Ikir verir. Bu durumda gozlem siiresinden daha
biiyiik olan donii~ arahklanna kar~l gelen ta~kIn debileri Gumbel dagIlIIDlllI kullanarak
tahmin edilebilir. Bunun i<;in frekans faktorii kavrammdan yararlanmak uygun olur.
Frekans faktorii:

X-J.L x
K (9.30)

~eklinde tannnlanm Gumbel da~hmmda K frekans faktorii .ile T donil~ arahgl

arasmdaki ili~ki ~u ~ekilde elde edilebilir:

F(x) =exp[-.Jexp(-y) ]= exp {- exp[- a(x - f3) ]} .

=exp{-exp [ _1~:8(X-Jlx +0.45cr x )]} (9.31)

olduguna gore (9.29) ve (9.31) denklemlerini bir araya getirip diizenleyerek:

K=-0.45 (9.32)

bulunur. Buna gore veri len bir T donii~ arah~na kar~l gelen x ta~kIn debisini
belirlemek i<;in once (9.32) denkleminden K frekans faktorii hesaplanrr, soma (9.30)
denkleminde K'nm hesaplanan degerine kar~l gelen x degeri bulunur.

,[
I

_ m L,
 185

.. Kii<;i.ik 6meklerde ~e~ans fakt6riinii (9.32) denkleminden hesaplamak yerine.

once Tye kar§l ge1eny degen (9.26) ve (9.29) denklemlerinden bulunur:

y=-ln(ln~)
T -1
(9.33)

Sonra K frekans fakt6rii:

(9.34)

denklemiyle hesaplamr, bu denklemdeki YN ve SN, 6mekteki N eleman saYlSlna bagh

olup Tablo 9.2'de veriImi§tir.

TABLO 9.2

N 10 15 20 25 30 35 40 45 50
YN 0.504 0.513 0.524 0.531 0.536 0.540 0.544 0.546 0.549
SN 0.950 1.021 1.063 1.092 1.112 1.128 l.i41 1.152 1.161

N 60 70 80 90 100 150 200 500 1000

YN 0.552 0.555 0.557 0.559 0.560 0.564 0.567 0.572 0.575
SN 1.175 1.185 1.194 1.201 1.206 l.225 l.236 1.259 1.269

Nnin yok biiyi.ik degerlerinde (9.32) denklemi ile (9.34) denkleminin verecegi
sonuy1ar birbirine yok yakla§lr. .

Gozlein siiresinden yok biiyiik olan donii§ arahklan iyin (T»N) tahmin edilen
ta§km debilerinin biiyi.ik hatalar iyerebilecegi unutuImamahdrr. Aynca, ta§km debileri
iyin en uygun olasIlIk daglhmmm her zaman Gumbel dagllrrm olaca~ da ileri
sfuiilemez. Gumbel olaslhk kagtdl iizerinde i§aretlenen noktalarda biiyiik dagthmlar
bulunmasl ve omegin yarplkhk katsa)'lsmm 1.14'den uzak oImasl halinde GEV,
lognonnal, log Pearson tip III gibi ba§ka dagIlrrn fonksiyonlarml kullanmak soz
konusu olabilir.

Pearson Tip III dagzlzmz 3 parametreli gamma daglllllli olup (9.24)

denkleminde x yerine X-Xo koyarak elde edilir. Parametreleri:

(9.35)

Bu daglhmm frekans faktorii, T donii§ arahgl ve CsC>O) yarplkllk katsaytsma bagh

olarak Tablo 9.3'de verilmi§tir.
186

Degi§kenin logaritmasllllll Pearson Tip III dagIlllnma uymasl halinde log_

Pearson Tip III dagllzmzndan soz edilir. Bu dagIllm ta§km debileri ic;in c;ok kullamlan
bir daglhmdrr:

Biiyiik donii§ arahklan ic;in (1) 100 yIl) ta§km debilerini belirlerken seC;iiecek
c;e§itli dagtllrnlar ic;in hesap yaplp sonuc;lan kar§lla§tlrmak uygun olur. Aynca ta§klU
debilerinin tahmininde gec;mi§ ta§kmlara ait su yii~~yi i§aretlerinden, yagl§
verilerinden ve bolgesel verilerden de yararlamlmahdlr (Ozellikle omekteki eleman
saYlsmm kiiC;iik oimasl halinde).

9.8. KORELASYON VE REGRESYON ANALiZi

X've Y gibi iki rastgele degi§kenin aym gozlem slrasmda (omegin aym anda)
aldIklan degerler arasmda bir ili§ki varsa bu iki degi§ken arasmda bir korelasyon
buhmdugu soylenir. Degi§kenier rastgele karakterde olduklanna gore aralanndaki
bagmtl da detenninistik bir bagmtI degildir. Yani X (bagllllslz) degi§keninin aldlgl
deger bilindiginde Y (bagllllh) degi~keninin alacagl deger kesin olarak belirlenemez;
goz oniine ahnmllyan diger etkenlerin etkisiyle Y azc;ok farkll degerler alabilir. X ve Y
arasmdaki ili§kinin kuvvetine gore· soz konusu bagmtI bir uc;ta fOllksiyonel
(deterministik) baglrnllhk ile diger uc;ta tam bagllllslZllk halleri arasmda degi§ik
goriiriiimier alabilir. .

Bu gibi bagmtIlara hidrolojide birc;ok ornekler verilebilir. Bir havzaya dii~en

. yagl§la c;lk:an akt§ arasmdaki bagmtJ, birbirine yakm iki akarsuda aym andaki akt~Iann
bagmtlsl gibi. Bu bagmtdann bilinmesi halinde bir degi§kenin alacagl degeri digerinin
bilinen degerine bagh olarak tahmin etJnek miimkiin olur. Bu tahrnin soz konusu
degi§kenin alacagl gerc;ek degeri kesin olarak vennemekle birlikte bu degerin en iyi
tahmini olur.

iki rastgele degi~ken arasmda bir korelasyon ba~ntlsl bulundugunda bu

ba~ntJYl ifade eden matematik (ienklemine regresyon denklemi denir. Regresyon
denkleminin dogrusal olup o1rnayt~ma gore korelasyon ve regresyon analizi lineer
veya nonlineer olabilir. Pratikte basit olu~u ve fiziksel anlammm aC;lk olu~u nedeniyle
lineer (dogrusal) korelasyon ve regresyon daha c;ok kulIanIldlglndan burada sadece
bunun iizerinde durulacaktrr.

Regresyon analizi §u safhalarda yapllrr:

1.Korelasyon bagmtlsmm tipinin sec;ilmesi: Bunun ic;in rastgele degi~kenler

arasmdaki ba~ntmm lineer olarak ml, nonlineer 9larak rm kabul edilecegine karar
verilir, nonlineer kabul ediliyorsa fonksiyonun §ekli de kararla~tmhr. Korelasyon
analizini ikiden c;ok saytda rastgele degi§ken arasmda yapmak da miimkiindiir, yani Y
degi§keninin alacagl deger XI, X 2 , ••• ,xn degi§kenlerinin degerlerine bagh olarak ifade
edilebilir (c;ok degi§kenli korelasyon ve regresyon analizi). Burada sadece iki
degi§kenli dogrusal hal goz online ahnacaktrr.
 TABLO 9.3 PEARSON T1P ill DAQILIMININFREKANS FAKTORU

T dUnU, .ral11~ (YL1) ,

L~OlO1 1.0526 1.1111 1.2500 2. '5 10 qO
20 25 50 100 200 Leoo
Anll118 olaUhltl (%)
Cs 99 95 90 80 50 20 LO 5 4 2.5 2 1 0.5 0.1
3 •. 0 -0.667 -0.665 -0.660 -0.636 ';'0.396 0.420 1.180 2.003 2.278 2.867 3.152 4.051 4.970 7.152
2.9 -0.690 -0.688 -0.681 -0.651 -0.390 0.440 1.195 2.007 2.277 2.855 3.134 4.013 4.909 7.034
2.8 -{l.714 -{l.711 -0.702 -0.666 -{l.384 0.460 1.210 2.010 2 •.275 2.841 3.114 3.973 ... 6.. i 6.915
2.7 -0.740 -0.736 -0.724 -0.681 -0.376 0.479 1. 224 2.012 2.272 2.827 3.093 3.932 4.783 6.794
,2.6 -0.769 -0.762 -0.747 -0.696 -0.368 0.499 1. 238 2.013 2.267 2.S11 3.071 3.869 4.718 6.672
2.5 -0.799 -0.790 -0.771 -0.711 -0.360 0.518 1.250 2.012 2.262 2.793 3.048 3.845 4.652 6.548
2.4 ..0.832 ..0.819 -0.795 -0.725 -0.351 0.537 1.262 2.011 2.256 2.775 3.023 3.800 4.584 6.423
2.3 -0.861 -0.850 -{l.819 -0.739 -0.341 0.555 1.274 2.009 2.248 2.755 2.997 3~ 753 4.515 6.296
2,'2 -{l.90:; -0.882 -{l.844 -0.752 -0.3)0 0.574 1.284 2.006 2.240 2.735 2.970 3.705 4.444 6.168
2.1 -{l.946 -0.914 -{l.869 -0.765 -0.jI9 0.592 1. 294 2.001 2.230 2.712 2.942 3.656 4.372 6.039
2.0 -0.990 -0.949 -<1.895 -0.777 -0.307 0.609 1,,302 1.996 2.219 2.689 2.912 3.605 4.298 S.9D.8

1•• 9 -1..037
•
-0.984 -0.920 -0.788 -0.294 0.627 1.310 1.989 2.207 2.664 2.881 3.553 4.223 5.775
L8 -1.087 -1.020 -0.9(.5 -0.799 -0.282 0.643 L318 1.981 2.193 2.638 2.848 3.499 4.147 5.642
1.7 -1.140 -1.056 -0.970 -0.808 -0.268 0.660 1.324 1.972 2.179 2.611 2.815 3.444 4.069 5.507
1.6 -1.197 -1.093 ....(l.994 -0.817 -0.254 0:675 1.329 1.962 2.163 2.582 2.780 3.388 3.990 5.)71
1.5 -1.251i -1.13i -1.018 -0.825 -0.240 0.690 ~.333 1.951 2;146 2.552 2.743 3.330 3.910 '.5.234
1.4 -1. 311! -1.168. -1.041 -0.832 '-0.225 0.'705 1.337 1.9311 2.128 2.521 2.706 3.271 3.828 5.095
1.3 -1. 383 -1.206 -1.064 -0.838 -0.210 0.719 1. 339 1.925 2.108 2.489 2.666 3.211 3.745 {j.9S5
1.2 -l.449 -1.243 . -1.086 -0.• 844 -0.195 0.732 1.340 1.910 2.087 2.455 2.626 3.149 3.661 4.815
1.1 -1.51R -L280 -1.107 -0.S'48 -0.180 0.745 1. 341 1.894 2.066 ,i~42D 2.585 3.087 3.575 4.&73
1.0 -1.SIlR -1.317 -1.128 -0.852 -0.164 0.758 1. )40 1.877 2.043 2.)84 2.542 3.022 3.489 4.531
0.9 . -1.660 -1. 353 .-1.147 -0.854 -0.148 0.7M 1. 339 1.859 2.018 2.346 2.498 2.957 3.4ul 4.388
0.8 -1.733 -1.388 ';'1.166 -0.856 -0.132 0.780 1. 336 1.839 1.993 2.)08 2.453 2.891 3.312 4.244
0.7 -1.8011 -1.423 -1.183 -0.851 -0.116 0.790 1.333 1. 819 1.967 2.268
-1.880 ";1.458 2.407 2.824 3.223 ".100
0.6 -1.200 -{l.857 -0.099 0.800 1.328. 1. 797 1.939 2.227 2.359 2.755 3.132
0.5 -1. 9S5 -1.491 3.956
-1.216 -0.856 -0.08) 0.808 1.323 1.714 1.910 ·2.185 2.311 2.686 3.041 J.811
0.4 -7.0:!Q -1. 524 -1.231 -0.855 -0.066 0.816 1.750
1. 31.7 1.880. 2.142 2.261 2.615 ~.949 3.666
0.3 -2.104 -1.555 -1. 245 ....(l.853 -0.050 0.824 1.309 1.726 1.849 2.098 2.211 2.544 2.856 3.521
': 0.,2 -2.178 -1. 586 -1. 258 -0.850 -0.033 0.830 1.301 1. 700 1.818
-2.2SZ . -1.616 2.053 2.159 2.472 2.763 3.377
'0 .. 1 -1.270 -0.846 -0.017 0.836 1.292 1.673 1.785 2.007
-2.3~6 . -1.645 2.107 2.400 2.670 3.23) 00
0.0 -1.282 -0.842 0 0;842 1.282 1.645 . 1. 7S 1 1:960 2.054 2.)26 -..J
2.576 ).090
188

2.Korelasyon bagmtIslmn derecesini 6l~en parametrelerin hesabI: Rastgele

degi~kenler arasmdaki ili~kinin tam baglmslzhk hali ile fonksiyonel baglmslzhk halleri
arasmdaki yerini belirlemeye yarayan parametrelerin degerleri hesaplamr, Iki
degi~kenli lineer korelasyonda bu ama<;la korelasyon katsaYlsl kullamhr.

3.Bu parametrelerin hesaplanan degerlerinin anlamh olup olmadIglU1U

ara~tmlmasl: Korelasyon katsaYISIllIn hesaplanan degerinin degi~kenler araslUda
anlamh bir baglmhhk ifade edip etmedigine karar verilir.

4.Regresyon denkleminin parametrelerinin hesabI: Degi~kenler arasmda anlamh

bir baglmhhk bulunduguna karar verildigi takdirde regresyon denkleminin
parametrelerinin degerleri hesaplanarak denklem tam olarak belirlenir.

$imdi iki degi~kenli lineer korelasyon ve regresyon analizinin nasIl yapIlacagmI

gorelim. Bunun i~in rastgele degi~kenlerin aym gozlem sIrasmda aldIldan (Xi, yJ
degerlerini .-r-y diizleminde i~aret1eyelim. Bu noktalarm bir dogru etrqfmda toplanmasl
iki degi~ken arasmda bir lineer korelasyon bagmtlsI bulundugunu gosterir ($ekil 9.12).
Noktalarm hepsi aym dogru iizerinde bulunsaydI bu fonksiyonel bir bagmtl olurdu, .
noktalarm dagIlmasmm ~ok fazla oImasl halinde ise X ve Y'nin birbirinden lineer
olarak baglmslz oldugu soylenebilir. iki degi~ken arasmdaki lineer korelasyonun
derecesi korelasyon katsaYIsI ile ol~iiliir. Korelasyon katsaYIsI ~u ~ekilde tammlamr:

+<:0 +<:0 '

'f f (x-JlJ(Y-Jly)f(x,y)d:cdy
p == _-.;.::co_-...;.co=---_~--_--____ (9.36)

gore
regresyon dogrusu

\
x
$eki19.12. X=Xi degeri i~in Y'nin alabilecegi degerlerinYoi ortalamasl.

Burada j(x,y) , X ve y degi~kenlerinin ortak olasllzk yogunluk fonksiyollu olup ~u

~ekilde tammlanmaktadlr: bir gozlem srrasmda X degi~kenillin X ile x+dx arasmda, Y
degi~keninin de y ile y+dy arasmda bir deger aImasI olaslhglj(X,y) dx dy'dir.

b
 189

p korelasyon katsaYISlllln mutlak degeri 0 ile 1 arasmda degi~ir. X ve Y'nin

tamaIll1yla baglmslz olmalan halinde ortak olasIlik dagIllm fonksiyonu, X ve Y
degi~kenlerinin olaslhk daglhm fonksiyonlanllln <;arplmma e~it olacagl iyin./tx,y)""./tx)
fly) yazllarak (9.36) denkleminden p'nun 0 olacagl gosterilebilir. X ve Y arasmda
I I
fonksiyonel bir lineer bagmtI oImasl halinde p =1 olur. p'nun degeri O'dan I'e
dogru yakla:;;tIk<;a X ile Yarasmdaki bagunlIhk kuvvetlenir.

Goz online alman iki rastgele degi:;;kenin aylll gozlem slrasmda aIdlklan deger
yiftleri (Xi,Yi) ile gosterildigine gore bu iki degi:;;kene ait N elemanh bir omekten p
korelasyon katsaytsmm r omek degeri ~oyle hesaplalllr:

r ==------=-=--'------ (9.37)
NsXs y

Omekten (9.37) denklemiyle hesaplanan r degerinin slflrdan farklt <;Ikmasl X ile

Y araslIlda lineer bir korelasyon bulunmaslIll gerektinnez, iira p=O oldugu halde bile r
istatistiginin omekleme dagIllmmdan dolaYl r'nin omek degeri slflrdan farkll olabilir.
Bu durumda degi:;;kenler arasmda anlamh bir baglmhhk bulunup bulunmad@ ye:;;itli
?

testlerle kontrol edilebilir. Bunlann en basiti Irl > 3 1 -,.;- olup olmadlgml kontrol
. vN
etrnektir. Bu e:;;itsizlik saglamyorsa p'nun slflrdan anIamh derecede farklt olduguna

karar verilebilir, t~sti J!i-

daha kuvvetli hale getirmek istenirse Irl > 4 1
?

kontrolii de

yapllabilir. Hidrolojide genellikle r'in O.60'dan biiyiik olmasl :;;artl da aranrr, aksi
takdirde goz online alman degi:;;kenler arasmdaki bagmtlIlm yeter derecede kuvvetli
olmadl~ soylenir.

Korelasyon katsaytsmm hesaplanan degeri X ile Y degi:;;kenlerinin lineer

bagrrnll oldugunu gosteriyorsa regresyon denklemleri a:;;agldaki :;;ekilde belirlenebilir.
X'in verilen bir XI degeri i<;in Y'nin alabilecegi degerlerin ortalamasllll Yoi ile
gosterelirn. Yoi d~gerlerinin olu:;;turdugu dogruya Y'nin X'e gore regresyon dogrusu
denir. Aym :;;ekilde Y'nin verilen bir Yi degeri i<;in X'in alabilecegi degerlerin Xoi
ortalamasmm belirledigi dogruya da X'in Y'ye gore regresyon dogrusu adl verilir. X ile
Y arasmdaki bagmtl fonksiyonel olmadtkya bu iki dogru yala:;;maz, ancak (x,y)
noktasmda kesi:;;irler ($eki19.13).

Bu tanrrnlara gore Yoi ve Xoi degerleri :;;u ifadelerle belirlenmektedir:

+<0 +<0

Yoi= J yf(Ylxi)dy , XOi=J xf(xIYi)dx

-00
(9.38)
-00
190

I I
Burada fly Xi) ve j(X Yi) slfaslyla X=Xi i<;in Y'nin ve Y=Yi ic;:in X'in ko~ullu olaSllIk
dagIlnnlarml gostermektedir.

y X In y

\
Y ninX e gore

-y ---------
regresyon dogrusu
,! Yj
y{
I'

I~
: !
, I

X·
I
x
$ekil 9.13. X ve Y degi~kenleri arasmda regresyon dogrulan.

Regresyon bagmtJsmm dogrusal oldugunu kabul ettigimize gore Y'ninX'e gore

regresyon dogrusunun denklemi:

y=a+bx (9.39)

~eklinde yazIlabilir, a ve b regresyon katsayllan (9.39) denkleminden belirlenecek Y

degerleri ile gozlenmi~ Yi degerlerinin arasmdaki e=y,-y=y,-(a+bx;) farklarmm
karelerinin toplaffillll minimum yapacak ~eki1de (en la"it;iik kareler, metoduyla)
belirlenirse ~u sonuc;:lara vanhr:

(9.40)

X'in Y'ye gore regresyon dogrusunun parametrelerini hesaplamak i<;in denklemlerde X

ve Y degi~kenlerinin rolleri degi~tirilerek Y'ye baglmslz, X'e baglmh degi~ken goziiyle
bakIhr. Regresyon analizinde hangi degi~kenin baglmslZ, hangisinin baglmh degi~ken
olarak dii~iiniilecegi degi~kenlerden hangisi i<;in tahmin yapllacagma baghdlf. AlacagJ
deger tahmin edilmek istenen degi~ken baglmlt degi~ken olarak kabul edilir.

X ile Y arasmdaki bagmtI deterministik olmadlgl siirece regresyon denklemi

bagm1l1 degi~kenin degi~iminin ancak bir klSffillll aC;:lklayabilir. (9.39) denklemindeki
Y degi~keninin varyansmm bu denklenlle a<;lklanan yiizdesi r 2 'ye e~ittir, geriye kalan
(1-/)'lik kIslm goz online almmayan diger etkenlerden ileriye g!':len degi~inllerdir. r=I
oldugJlllda Y'nin varyansmm tiimii bli"bagmtI ile a9tklallffil~ olacagmdan fonksiyonel
bir i1i~ki ortaya 9IkIDl~ olur. -

I .
ttl
 191

Regresyon analizi hidrolojide iki rastgele degi~ken arasllldaki bagllltlYI

belirlemekte ve bu bagllltl vasltaslyla bo~ verilerin yerlerini doldunnakta ve mevcut
kaYltlan uzatmakta kullalllhr. Omek olarak Y olyegindeki yagl~larla X olyegindeki
yagl~lar araslllda bir korelasyon bagllltlSlllm bulundugunu ve Y'nin X'e gore regresyon
dogrusunun her iki olyekte aym anda yapllan olyiim sonuylanm kullanarak
belirlendigini dii~iinelim. Y olyeginde belli bir siireye ait veriler eksikse bunlann
degerleri regresyon dogrusu vasltasl ile X olgeginde aylll siirede olyi.ilen degerlerden
hareket ederek tahrnin edilebilir. $iipb.esiz tahmin edilen bu degerler bilinmeyen
geryek degerlerin aym olmaz, ancak beklenen degeder olarak kabul edilebilir. Diger
bir omek olarak iki kom~u havzada aylll Yllda olyiilen aklmlar arasmdaki ili~kiyj
gosterebiliriz. Her iki aklm da 0 yll iyinde bolgeye dii~en yagl~tan etkilendikleri iyin
aralannda fonksiyonel Qlmayan bir ili~ki vardlr. Bu ili~kiyi gosteren regresyon
denklemini kullanarak geymi~te havzalardan birinde olyi.ilmemi~ olan eksik akIm
verilerini diger havzada aym yrllarda olyiilen aklmlara bagh olarak tahrnin edebiliriz.

Yukarda anlatIlan basit dogrusal regresyon analizinden ba~ka yok degi~kenli

dogrusal regresyon analizi ve nonlineer regresyon analizi de kullanllabilir.

9.9. HIDROLOJiK SURE<;:LER

Bir rastgele degi~kenirI zaman iyinde ardarda aldlgl degerler birbirinden

baglmslz degilse bu degerlerden meydana gelen zaman serisine stokastik siirec; denir.
Bir stokastik siireci belirlemek iyin rastgele degi~kenin olaslhk daglhmmdan ba~ka
stokastik bagzmizizgzlll, yani serinin ardl~lk elemanlan arasrndaki iy baglmhhgt da
ifade etrnek gerekir.

Stokastik siireylere hidrolojide yok rastlanlr. Omegin bir akarsuyun giinliik

(ayhk, haftahk) debileri, bir goliin seviyeleri birer stokastik siirey .olan zaman
serileridir, ~ira bir giiniin (ayrn, haftamn) debisi ondan onceki giiniin (aYlll, haftanrn)
debilerinden, gol seviyesi de yine daha onceki giinlerde olyi.ilen seviyelerden baglmslz
degildir.

Bir stokastik siirecin ozellikleri zamana gore degi~rniyorsa bu siirece stasyoner

denir. Stasyoner bir siireyte rastgele degi~kenin ortalama, standart sapma gibi
parametreleri zamandan baglillslz oldugu gibi serinin aralannda 1: kadar bir zaman
arahgl bulunan elemanlan arasrndaki Pt serisel korelasyon· katsayzsz da zamandan
bagtmslzdrr.

Bir siirecin stokastik ba~mhhgt serisel korelasyon (otokorelasyon) katsaytlan

ile ifade edilir. Bu katsaytlllll tamml basit korelasyon katsayrsl gibidir, X ve Y
degi~kenleri olarak serinin 1: zaman arahgl ile olyi.ilen elemanlan (u(t) ile u(t+1:)) goz
online alrnrr ($ekil 9.14).
 192

t t +, t

"'-j./
T

$ekiI9.14. Bir stokastik siirecin i<; baglmhhgmm korelasyon katsa)'llan ile ifadesi.

Hidrolojik siire<;leri <;e~itli bile~enlerine aYlrarak incelemek uygun olur.

. Smlflama ~u ~ekilde yapIlabilir: ./

l.Detenninistik bile$en: Zamana gore degi~imi fonksiyonel bir bagmtl ile ifade
edilebilen klSlmdIr. Bu da ikiye aynlabilir:

a.Egilim bile$eni (trend): Sfuecin zamanla degi~ken bir gidi~ gosteren kIsIDldlr,
bu gidifj zamanla tedrici bir artma (veya azalma) ~ek1inde olabilecegi gibi. ani bir
su;rama §eklinde de olabilir. Bu gibi degifjkenlikler hidrolojide dogal veya insan yaplsl
degi~melerden do gar, orman yangmlan, g611erin dolmasl, baraj yapllmasl, aga<;
dikilmesi gibi. Degi~ikliklerin etkileri ani olarak ortaya <;Ikarsa seride Sl<;rama, aksi
halde tedrici bir degifjme g6riilfu ($ekiI9.15).

u u
Tedrici

$eki19.15.Bir stokastik sfuecin tedrici degi~me ve SH;:rama §eklindeki deterministik

bile~enleri.
 193

b.Periyodik bile§en: Deterministik bile~eiJ. ()) gibi bir periyodu olan ve

dolaylSlyla bir Fourier serisi ile ifade edilebilen klslmdlr:

(9.41)

Burada a siirecin herhangi bir parametresidir (ortalama, standart sapma). Hidrolojik

siirec;lerde yIlhk periyodun etkisiyIe periyodik bir bile~en goriiliir. GiinIiik degerIere ait
seride ro=365, ayhk degerlere ait seride ro=12 olmak iizere periyodik bir klslm vardlr.
YIlhk degerlere ait seride ise periyodik biJe~en bulunmaz. (9.41) denklemindeki Aj ve
Bj Fourier katsayllan serinin Fourier analizi ile belirlenebilir.

Deterministik bile~enler siirecin stasyonerligini bozar. Stasyoner olmayan

siirec;leri incelemek c;ok zor oIdugundan oncelikle deterministik bile~enleri aYlrarak
siireci stasyoner hale getirmek uygun oIur. Periyodikligi gidermek ic;in, x,
ortalamanm periyodik biIe~enini, s. standart sapmanm periyodik bile~enini gostermek
iizere, a~agIdaki donii~iimle Xi,. siireci ortalama ve standart sapmasl stasyoner olan Yin
siir~cine donii~tiiriiliir:

(9.42)

2.Stokastik bile§en: Zaman serisinin periyodik olan ve olmayan detenninistik

bile~enler C;lkarIldlktan sonra geriye kalan kls1TI1dlr. Stasyoner bir stokastik siirecin iC;
bagllnhhgIlll ifade ic;in c;e~itli matematik modeller kullanIlabilir. Hidrolojide en c;ok
kullanIlan model Markov modelidir. m'inci mertebeden Markov modelindeserinin Ui
degerinin Ui-h Ui-2,.. "Ui-m degerlerine lineer olarak baglmh oldugu kabul edilir:

m
u i = L ajuj_j+ei . (9.43)
j=l

Burada ej bagImSlZ bir siireci gostermektedir. Pratikte en yok I. ve 2. mertebeden

Markov modelleri kullanlhr. 1.mertebe modelinde rastgele degi~kenin i anmdaki
degerinin bir onceki i-I anmdaki degerine lineer olarak baglmh oldugu kabul edilir:

(9.44) ,

Goriildiigii gibi l.mertebeden Markov modelinde stokastik baglmhllk PI serisel

korelasyon katsaYISI ile ifade edilmektedir. Daha yiiksek mertebeden modellerde
P2, P3,'" serisel korelasyon katsaYIlarI da i~in iyine girer. Bu da bir siirecin stokastik
bagImhhgmm serisel korelasyon katsayllan ile ifade edilebilecegini gostennektedir.
194

Markov modelleri (otoregresif modeller) ARMA modelleri (otoregresif-

hareketli ortalama modelleri) olarak bilinen modeller grubmidand!r.

Stokastik siirec;ler hidroIojide sentetik seriler tiiretilmesinde kullalllhr. Bir .omek

olarak bir akarsudaki yIlhk akI~Iara ait N yIlhk bir kay!t mevcut oldugunu dii~iinelim.
Bu kayIttaki verileri kullanarak yJlhk akI~ rastgele degi~kenin parametreleri (u, S II) ve
stokastik baglmlIhg! belirlenebilir. Stokastik baglmlIhglll l.mertebeden Markov
modeli ile ifade edilebiiecegini ve PI senseI korelasyon katsaYlSlnlll hesaplandlgllll
kabul edelim. Buna gore x = II - U standart degi~keni ic;in~u ifade yazllabilir:
sl/

(9.45)

Burada Ei baglmslz bir rastgele degi~keni gostermektedir. u'nun normal dagllml~

old!lgll kabul edilirse E'un da dagJllml normal oIur, x standart degi~keninin ortalamasl
0, varyansl 1 olduguna gore E'un ortalamasllllll 0, varyansllllll (1- p~) olacagl (9.45)
denkleminden goriilebilir.

Ayhk akl~lar da (9.42) denklemiyle tanllnlanan Yi;r stasyoner siireci iC;in (9.45)
denklemini kullanarak modellenebilir.

(9.45) denklemi Xi degerini bir onceki Xi-I degerine bagh olarak hesaplamaya
yarar, bu ~ekilde isteneh uzunlukta sentetik seriler tiiretiIebilir. Bu i~i yaparken Ei
degi~keninin degerleri bilgisayarda programlanarak elde edilebilir.

Buna benzer ~ekilde sentetik yoldan uzatI1ml~ kaYltlar bize rastgele degi~kenin
olaslhk dagI1lml ve stokastik baglmhhgl hakkInda yeni bilgiler vermezler, esasen kaylt
uzatIlrrken da~hmm ozelliklerinin aylll kaimasllla dikkat edilmi~tir. Ancak, kayttlan
uzatmakla hidrolojik siirec;lerdeki daha degi~ik ve dolaylSlyla daha kritik olabilecek
gidi~leri (daha kurak veya yagl~li donemleri) goz oniine .almak miimkiin
olabileceginden bu gibi uzahlml~ kaYltlardan ozellikle biriktirme haznelerinin
.
planlama ve i~letilmesinde yarariailllrr.

Sentetik serilerle c;ah~rrken en onemli problem soz konusu hidrolojik siirecin

matematik modelinin kurulmasldrr. Bu slraslyla a~agldaki c;ah~malara gerektirir ($ekiI
9.16):

l.Model sec;imi: Eldeki verilere (gozIenmi~ seriye) en iyi uyaca~ dii~Uniilen

model tipinin belirlenmesi.

2.Parametreleiin tahmini: Sec;ilen modelin parametrelerinin degerlerinin eldeki

verileri kullanarak hesaplanmasl (kalibrasyon).

3.Modelin kontrolii: Belirlenen modelin gozlenmi~ seriye uygunlugunu kontrol

ederek kabul edilip edilemeyecegme karar verilmesi.
 195

Cl:lZLENlil ~ ,
AKI~ S£.R1S!

HODEL
UYCUN DEI. L

SENTEllK
SERIL£.R
TUREllLMESl

$ekil9.16. AkI~ serilerinin modellenmesi iyin aklm diyagrrum.

Hidrolojik siire<;ler iyin yukanda klsaca s6zii edilen Markov modeilerinin

dl~llldadiger bir yok model tipleri de kullallllmaktadIr.

Ornek Problem 9.1

FIrat Nehrinin Keban istasyonunda 1937-67 araslllda 6lyiilen ytlhk debiler

Tablo 9.4'de g6sterilmi~tir. Bu rastgele degi~kenin frekans histogramrnl ve toplam
frekans da~hmrnl belirleyiniz, parametrelerini tahmin ediniz. Degi~kenin normal
daglldlgllll kabul ederek Yllhk debinin 700 m3/s'yi a~maSl olaslhgllll ve g6zlenen en
biiyiik deger olan 973 m3/s'nin a~tlmasl olaslhgllll hesaplaYllllz.

TABL09.4

Yll 1937 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47
. X(m3/ s) 642 782 613 861 876 720 710 778 529 658 502

YII 1948 49 50 51 52 53 54 55 56 57· 58

X(m3/ s) 795 493 534 502 727 684 770 414 623 597 475

Yll 1959 60 61 62 63 64 65 66 67
X(m 3/s) 395 631 320 476 973 660 584 846 878

Degi~kenin degi~me b6lgesi 100 m3/s geni~likte sJ.DJf arahklarrna

Coziim:
aynhp her bir s1ll1f arahgrna dii~en g6zlem saytsl belirlenir ve (9.3) denklemi ile
196

frekanslar hesaplarur (Tablo 9.5, $ekiI9.17). Hesaplananfi frekanslanm ardl~lk olarak

toplayarak hesaplanan F(x;) degerleriyle toplam frekans dagIlulli 9izilebilir (Tablo 9.5,
r
I

$ekiI9.17).

TABLO 9.5

Sl1uf Arahgl 301-400401-500 501-600 601-700 701-800 801-900 901-1000

Il; 2 5 5 7 7 4 1
fi=ll/N 0.065 0.162 0.162 0.225 0.225 0.129 0.032
F(x;) 0.065 0.227 0.389 0.614 0.839 0.968 1.000

f F
frekans ,his; oCir a'ml
025 '. . , ____ _r---- 0
I

0.20
0.15
I
r-,,--.l
r----
I
I
0.8
G.b
I
I
' .....
0.10 r - - - - ... · top~ar:J O.l.
r----..l
I
f reKans dag:l!mi
0.05 I
02
r-----...1
°300 400 500 600 -700 800 900 1000 x"
Cm3/s)
$ekiI9.17. Keban'da ol9iilen Yllhk debilerin frekans histograml ve toplam frekans
daglhrm.

Parametreler (9.15) denklemleriyle tahmin edilebilir:

Ortalama : x=647.3 m 3/s

Standart sapma : sx=160.7 m 3/s
Degi~im katsaYlSl : Cv=160. 7/647.3=0.25
Carplkhk katsaYlsl : Cs=0.075
Medyan : x m=642 m 3/s (gozlenmi~ 31 deger biiyiikliik srrasma dizilince
ortada yer alan 16. deger).

Hesaplanan 9arplkhk katsaYlsmm O'a yakm· 9lkmas1 dagIllmm simetrik

olduguna i~aret eder. BUlla gore Yllhk debilerin normal dagIldlgI kabul edilebilir.
Normal'dagIllm kabuliine gore yIlhk debinin 700 m3/s'yi a~masl olaslhgl ~oyle
hesaplanrr:

700-647.3
z= 0.328, Tablo9.1'denA=0.37
160.7

-- _._-_._----------'-----------------
 197

Debinin 700 rn /s'yi a~rnaSl olaslhgl O.37'dir. Gozlenen en biiyiik deger olan 973
3

rn3Is 'nin a~IlrnaSI olaslbgl da benzer ~ekilde hesaplamr:

Z= 973-647.3 =2.03 , Tablo 9.1'denA=0.021

160.7

Normal daglhrnda degi~kenin ortalarna <;evresinde iki yana dogru birer standart
sapma geni~likte bir aralIkta kalrnasl olaslhgmm 0.68 oldugu bilinrnektedir. Buila gore
debinin 647.3-160.7=486.6 ile 647.3+160.7=808.0 rn3/s arasmda kalrnasl olaslhgl
teorik olarak 0.68' dir. Gi:izlenen 31 degerden 21 'i bu arabkta kalrnaktadlr, 21/31 =0.68
olduguna gore gozlernlerden elde edilen frekans teorik olaSlbk degerine e~it
olmaktadrr, bu da degi~kenin normal daglhrna uygunlugunun diger bir. kamtldlr.

Dmek Problem 9.2

Dicle Nehrinin Cizre istasyonunda 1956-75 donerninde ol<;iilen ta~km debileri

Tablo 9.6'da verilrni~tir. Ta~km frekans analizi yaparak 50 ytllIk ta~km debisini
tahmin ediniz. Kurulacak bir barajm 50 yIlhk proje periyodu i<;inde bu debinin
a~llrnasl olaslhgl (risk) ne kadardlr?

TABLO 9.6

Yll 1956 57 58 59 60 61 62 63 '64 65

X(m%) 2424 6300 2340 2080 2262 1250 3014 7910 4350 2630

Yll 1966 67 68 69 70 71 72 73 74 75
3
X(m /s) 8820 4516 4686 6450 2250 3450 5300 963 5773 2571

l',;ozum: Once gozlenmi~ degerleribiiyiikliik Slfasma dizerek diizenlenmi~ bir

omek elde edilir ve (9.5) formiilii ile kii<;iik kalma frekanslan hesaplanrr (Tablo 9.7).

TABLO 9.7

m 1 2 3 4 5 6 7 '8 9 10
Xm 963 1250 2080 2250 2262 2340 2424 2571 2630 3014
F(."C"J ,0.048 0.095 0.143 0.190 0.238 0.286 0.333 0.381 0.429 0.476

m 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
Xm 3450 .4350 4512 4686 5300 5773 6300 6450 7910 8820
F(x"J 0.524 0.571 0.619 0.667 0.714 0.762 0.810 0.857 0.905 0.952

Hesaplanan noktalann Gumbel olaSlhk kagldl iizerine i~aretlenmesi sonunda

($ekil 9.18) ta§km debileri i<;in Gumbel daglhmmm kabul edilebilecegi goriiliir, zira
noktalarm bir dogru yizgi yevresindeki daglhmlan oldukya azdrr.·
198

0.95
I 0

I /0V
I·

0.90
~
I
.,
!
I I
I
,.
I

[7
17
I

I
i
0.80

070 ,-.
/
GoO

0.50
o ~/
.-
o /
kL . -
,

I
0.40
00/ I
0.30

0.20 1--.- ~
~7 !o
0
!
;
0.10 ~
0.05 /
v~
I I
0.01 I
o 2 3 4 5 6 7 8 9
x (1a~J;)
~eki19.18. Cizre'de ol<;:iilen ta~kIn debilerinin Gumbel olaSlhk kagtdl iizerinde
i~aretlenmesi. '

50 YJ.lhk ta~km debisini omegin kii<;:iik oldugunu (N=20) goz online alarak
hesaplamak i<;:in once (9.34) denklemiyle y degeri hesaplamr:

y=-ln(~)
50-1
3.902
 199

Tablo 9.2'den N=20 i<;:in YN=0.524, s,y=1.063 okunur. (9.35) denklemiyle hesaplanan
frekans faktorii: .

K 3.902 - 0.524 = 3.178

1.063

Gozlenen ta~ICJ.n debilerinin parametreleri:

(9.30) denklemini kullanarak 50 yIlhk ta~kln debisi bulunur:

3
x = 3976 + 3.178 x 2209 = 11000 m /s

Bu debinin 50 Yllhk bir donemde hi<;: a~llmamasl olasl\lgl (9.18) denklemiyle

hesaplamr. Herhangi bir Yll a~Ilmasl olaslhgl p=1I50=0.02, a~Ilmamasl olaslligl
q=1-0.02=0.98 olduguna gore 50 yilda hi<;: a~Ilmamasl olaslhgl:

(0) =(50)0.02 0 0.98 50 = ~0.9850 = 0.364

p 0 O! 50!

50 Yllhk ta~km debisinin 50 ytlhk donemde a~ilmasl olaslhgl:

1-0.364 = 0.636

olarak bulunur. Buna gore baraj 50 ytlhk ta~kln debisine gore projelendirildiginde goz
oniine allnan risk 0.636'dlr. Riski azaltmak i<;:in 100 ytlhk ta~km debisi proje debisi
olarak se<;:ilirse bu debinin 50 ytlda hi<;: a~ilmamasl olaslhgl:

p(O) (50)0.01 0 0.99 50 = ~0.9950 = 0.605

o 0!50!

Risk: 1 - 0.605 = 0.395

Gumbel dagllmuna gore 100 ytlhk ta~km hesabl:

y=-ln ( I n100)
- - =4.600
100-1

K = 4.600-0.524 3.835
1.063
3
x = 3976 + 3.835 x 2209 = 12450 m /s
200

100 Yllhk donii~ araligl 20 yIlhk gozlem siiresine gore olduk9a biiyiik oldugundan.
hesaplanan bu degerin gUvenilirligi azdrr.

Omek Problem 9.3

Goksu nehri iizerindeki Karahaclh istasyonunda 1960-75 yillan arasmda Yllhk

aklmlar ol9iilmii~tiir (Y). Ayru nehir iizerindeki Ramam istasyonunda (.x) ise
ol9iimlere daha onceki ytllarda ba~lanml~tJr. Rer iki istasyonda 1960-75 donerninde
olc;iilmii~ olan yIlhk abm hacimleri Tablo 9.8'de verilmi~tir. Bu aktmlar arasmdaki
regresyon bagmttslm belirleyerek Karahaclh istasyonundaki abmlan geriye dogru
uzatmlz.

9oziim: iki istasyonda ol9iilen ytlhk aktm hacirnleri arasmda anlamh bir ili~ki
bulunup bulunmadlgmt belirlemek i9in X ile Y arasmdaki korelasyon katsaYlsl
hesaplamr. .

TABLO 9.8

YII 1960 61 62 63 64 65 66 67
X(loi'jm 3) 1084 1304 1314 2050 834 1613 1583 1864
Y(106m 3) 2529 2974 3119 5329 2029 4197 4219 4536

Yll 1968 69 70 71 72 73 74 75
X(106 m 3) 1881 2663 1647 1521 1533 844 835 2012
Y(106 m 3) 5109 5803 4347 3405 3315 2038 2060 4799

=[_~xi _X2]1I2
16
LXi
x ~/~1536 s =486
16 x N

--
=3738

16
L XiYi =100817000
i=1

(9.37) denklernine gore:

I
I.
i
r = 100817000-,16x1536x3738 0.969
16 x 486 x 1188 I'
 201

Korelasyon katsaYlSlrun l' e yaklll r;lkmasl iki istasyondaki aknn1ar araslllda

kuvvetli bir ili~ki bulundugunu gosterir. Y'nin Xe gore regresyon denklemii:J.in
katsayrlan (9.40) denklemlerine gore hesaplarur:

b=~r= 1188 0.969=2.369

Sx 486

a= y - b x = 3738 - 2.369 x 1536 =-99.2

BUlla gore KarahacIll'daki Yllhk akImlann Hamam'daki yrlhk akImlara gore regresyon
denklemi:

y = 99.2 + 2.369 x

1959 yrllllda Hamam'da olr;iilen aklm x=1351 'dir. Bunu regresyon denklemine
koyarak aym yrl Karahaclh' daki aklm tahmin edilir:

y= 99.2 + 2.369 x 1351 = 3300 (106m3)

Problemin grafik r;oziimii $ekil 9.19' da gosterilmi~tir.

y (106 m3 i
6000 .------.,...:-----.------.----"1"7----,
o

o
5000 r-______+-______+-____o~~~__- - 1 ___--~

1.000 +------1!------\,.L-~.._-+---+-~---1
y'nJn X'e g6 e
'1::' 3300
re9~e5yon dog usu
--<--
3000

20008~OLO-----l~2LOO-L---i-OLOO----~2~0~OO~--~2~t.0~O~--~2~8'OO
0 3
x(10 m )

Seki1 9.19. iki istasyondaki yrlllk akImlar arasuidaki regresyon.

202

Ornek Problem 9.4

Bir akarsuda 50 yll boyunca 61c;ii1en yJlhk akImlann ortalamaya b6liinmi.i~

degerleri (x/x) Tablo 9.9'da verilmi~tir. 1. ve 2. mertebe Markov modellerini
kullanarak bu siirecin modelini kurunuz.

TABLO 9.9

YIl 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
x/x 0.935 0.662 0.950 1.121 0.880 0.802 0.856 1.080 0.959 1.345

YIl 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
x/x 1.153 0.929 1.158 0.957 0.705 0.905 1.000 0.948 0.907 0.991-

YIl 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
x/x 0.994 0.701 0.692 1.086 1.306 0.895 1.149 1.297 1.168 1.218

YIl 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40
x/x 1.209 0.974 0.834 0.638 0.991 1.198 1.091 0.892 1.020 0:869

Yll 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50
x/x 0.772 0.606 0.739 0.813 1.173 0.916 0.880 0.601 0.720 0.955

9oziim: Gozlenen akInIlann c;arplkhk katsaYlsl Cs=-0.058'dir, bu degerin O'a

c;ok yakIn olmasl YJlhk akImlann dagIllmmm normal kabul edilebilecegini gasterir.
Markov modelleri normal dagIlml:;; degi:;;kenlerin slirec;lerine uygulanabiIir, s6z konusu
degi:;;kenin dagJlulli normal olduguna gore Markov modellerinin kullamlmasmda
da~hm aC;lsmdan bir sorun yoktur. (Degi:;;kenin daglhmmm normal olmamasl halinde
Markov modellerini kullanabilrnek iC;in bir donli:;;iim yaparak normal dagJlIlli:;; bir
degi:;;kene gec;mek gerekir).

Gozlenen y = x/x degerlerinin zamana gore degi:;;imi $ekil 9.20'de .c;izilmi:;;tir.

Kurak yIllarm ve ya~:;;h YJllann kendi aralarmda kllmelenmi:;; olduklan gaze
c;arpmaktadlr. Bu siirec;teki iC; baglmhhgm gaz online al1I1Illasl gerektigini gosterir.

Siirecin stokastik iC; baglmhhgl serisel korelasyon katsaYJlan ile ifade edilir. k.
mertebeden serisel korelasyon katsaYlsl olan rk aralarmda k yIl arahk bulunan akImlar
arasmdaki korelasyon katsaYJsl olup :;;u denklemle hesaplanrr:

I •

I •
 203

1.4

12

10
ij
0.8

O.b

20 1,0 50 t (y:i)
a 10

~eki19.20. Problemdeki mmlann zamana gore degi§imi.

N-k
L (y,-y,) (Y£+k-Y'+k)
t=l
rk ~

[Ni~Yt-Yt)2. I~t+k-Yt~-d~ ]lii

t=l t=l

Burada Yt omekteki ilk N-k elemanm ortalamaSl, Yt+k ise omekteki son N-k
elemanmm ortalamasldrr. k'nm 1'den 18'e kadar degerleri ic;:in yukandaki formiille
hesaplanan rk katsaydan Tablo 9.10'da verilmi§tir.

TABL09.10

k 1 2 3 4 5 6 7 8 9
rk 0,397 -0,013 -0,004 -0,007 -0,108 0,013 0,103 0,076 -0,055

k 10 11 12 13 14 15 16 17 18
rk -0,054 -0,106 -0,257 -0,356 -0,038 0,060 -0,016 0,075 -0,004

I·
 204

rk'nrn k ile degi:?imi (korelogram) $ekil 9.21 'de C;izilmi~tir. r1=0.397 degeri dl~Inda
diger otokorelasyon katsayIlanmn c;ok kiiC;iik olduklan ve yakla~lk olarak 0 kabul
edilebilecekleri goriilmektedir.

1.0

0.8

0.6
..--_1. merte-beMarkov

rGOZlenmi, seri
0.2
;b.., _

or-~~~~~~~--~~~-----I(~·;~5~-~-~k
Z. mertebe Markov I

$ekil9.21. Gozlenen aktmlann ve bu akImlar ic;in kurulan 1. ve 2. mertebe Markov

modellerinin kor~Iogramlan.

y degi:?keninin ortalamasl Y=0.953, standait sapmasl sy=0.189 olduguna gore z

standart degi:?keni :?u :?ekilde tammlanrr:

z degi:?keni ic;ip. 1. mertebe Markov modeli:

PI ic;:in gozlenen seriden hesaplanan r1=0.397 degeri almrr. ej nonnal dagIlIlll~

bajpmslZ rastgele degi:?kenin ortalamasl 0, varyansl 1- rI2 =0.842' dir.

I :
 205

. 2.mertebe Markov modeli:

a]ve a2 parametreleri r] ve r2 otokorelasyon katsayllanna bagh olarak ~u denklemlerie

hesaplalllr:

a = r1 -r1r2 = 0.397 +0.397 x 0.013 =0.477

1 1-r/ 1-0.397 2

2
- 0.013 - 0.397 = -0.203
1-0.397 2

1.mertebe ve 2.mertebe Markov modellerinin teorik korelogramlan da Sekil

9.21 'de gosterilrni~tir. l.mertebe modeli i<;in:

k
Pk =P1

2.mertebe modeli i<;in:

oldugu bilinmektedir. 2.mertebe modelinin korelograffi1ll1n gozlenmi~ siirecin

korelogramrna daha yakrn oldugu goriilmektedir.

Sonu<; olarak 1.mertebe Markov modeli:

Zi =0.397z H +Ei

2.mertebe Markov modeli:

Zi = 0.477 Zi-l -0.203z i _ 2 + Ei

olarak belirlenir. Bu modellerin sentetik seri tiiretilmesinde kullaDlh~rnl a<;lklamak i<;in

l.mertebe modeli ile bir serinin ilk 3 elemallllll tiiretelim. Bir bilgisayar piograJin
yardllDlyla standart da~lllDdan tiiretilen 3 say! -0.142, -0.882 ve 0.635 ·olsun.
l.mertebe modelindeki Ei degi~keninin varyansl 0.842·.(standart sapmasl 0.918)
oldu~a gore yukandaki say!lan 0.918 He <;arparak Ei i<;in 3 deger elde edilir: .

-0.130 , -0~81O , 0.583

Sentetik serinin ba~langw degeri keyfi olarak se<;ilebilir. zo=O se<;ersek:

06

Zl = 0.397 x 0 - 0.130 = -0.130

Z2 = 0.397 x (-0.130) - 0.810 = -0.862
z3 = 0.397 x (- 0.862) + 0.583 = 0.241

degerlerinden y degerlerine geyerek:

Yl = 0.189 x (-0.130) + 0.953 = 0.928

Yz = 0.189 x (-0.862) + 0.953 = 0.790
Y3 = 0.189 x 0.241 + 0.953 = 0.999
36ylece sentetik serinin ilk 3 elemam i<;in x/ X =0.928, 0.790 ve 0.999 degerleri elde
!dilrni~
olur.

Omek Problem 9.5

Bir akarsuda N=44 yJl boyunca g6z1enen ta~km debileri Tablo 9.11 'de
verilrni~tir.
5 )'llhk ve 50 )'llhk ta~kmlar tahmin edilecektir.

TABLO 9.11

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
1790 172 254 49 559 580 560 77 123 220

Yll 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22
X(mJ/s) 179 460 70 206 133 123 284 116 86 50 17

Yll 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33
X(mJ/s) 253 583 101 237 558 108 41 57 150 98 700

Yll 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44
X(mJ/s) 443 157 92 97 585 331 252 302 141 545 127.

9oziim: G6zlenen t~kmlarm parametreleri:

Ta§kmlann Y=lr0'"logaritmalannm parametreleri:

Y=5.24 m 3/s sy=0.03.m3/s Csy=-0.07

Logaritmalarm yarplkhgl slflra yok yakm oldugundan ta~kmlann dagIllml i<;:in

lognormal daglhm se<;:ilebilir. Pearson tip III daglhffil da kullamlabilir. Gumbel
dagllImmm <;:arplkhgl (Cs=1.14) g6z1enen verilerin <;:arptkllgIndan (Csx=3.15) yok
uzak oldugundan Gumbel dagIlIffil kullamlmaz.

11
I
t
-
207

Standart nonnal dagilim ic;:in Tablo 9.1'i kullanarak 5 ve 50 yIlhk ta~klnlar

1ognonna1 dagdlma gore tahrnin edilir: .

T=5 yd, A=1I5=0.2, Tablo 9.1 'den z=0.84

y=5.24+0.84xO.93=6.02 ,.x=el'=e6.o2 =413 m 3Js .

T=50 yd, A=1J50=0.02, Tablo 9.1 'den z=2.05

y=5.24+2.05xO.93=7.l5 ,x=eY=e7. 15=1274 m3/s

Pearson Tip III daglhmma gore tahminler Tablo 9.3 'ii kullanarak yaplhr
(Csy=3.152::3).

T=5 yd, Csv=3, Tablo 9.3 'den K=0.42

x~283 + 0.42 x 300.6=409 m /s
3

T=50 yd, Csy=3, Tablo 9.3'denK=3.15

x=283 + 3.15 x 300.6=1231 m3/s

Lognonnal ve Pearson Tip III dagIllInlanru kullanarak yap dan tahminler birbirine
yakm degerlei verJ?i~tir.
 25

dag!1masma engel olu:~~r .. Mevcut v~rileri en iyi ~ekild~ ?egerle~dire~ek ..bOl~7s~1

ortalama yagl~ ytiksekhgml en az hata Ile hesaplayabIlmek l<;m her blr yagl~ ol<;egmm
tyevresinde 0 ols:ekteki okumayla temsil edilebilecek alam belirleyen metotlar
kuIlamhr:

1.Aritmetik Ortalama: En basit usul btittin oltyeklerin okumalannm aritmetik

Ql1alamaSlm almaktlr. Daghk bOlgelerde ve ~iddetli yagl~lar slrasmda yagI~ ytiksekligi
klsa mesafeler i<;inde hIZla degi~tigi ityin yagl~ ~iddetinin liniform dagIlmadlgl bu gibi
hallerde aritmetik ortalama iyi sonus: vermeyebilir. Bu metot yagl~ ol<;eklerinin
2
olduktya Uniform dagIldlgl 500km 'den kli<;Uk bolgelerde kullamiabilir.

2.Thiessen Metodu: Bu metotta bolge' her bir ols:egin s:evresinde 0 ~ekilde

partyalara bi:iliinlir ki her nokta en yakm oldugu i:ils:ege ait par<;a i<;inde kalsm. Bunu
yapmak is:in birbirine yakm i:ils:ekler dogru partyalanyla birle~tirilip orta dikmeler
tyizilir ve her bit oltyegin <;evresinde bu dikmelerin meydana getirdigi <;okgenin
(Thiessen r;okgeni) 0 i:ils:ekteki yagl~la temsil edildigi kabul edilir (~ekil 2.9). Thiessen
tyokgeni tyizilirken bi:ilgenindl~mda kalan, fakat meteorolojik baktmdan bi:ilge ile
homojen karakterde oldugu kabul edilebilen oltyekler de gi:iz i:inline ahmr (~ekildeki D
i:iltyegi gibi). Bi:iylece aglrhkh bir ortalama ile ortalama yagl~ hesaplamr, h:::r bir
oltyegin tyevresinde kalan alanm ylizdesi 0 i:ils:ekteki yagl~a aglrhk olarak verilir:

mSlZ
L~Ai
p =.:...i=...:.I_ _
(2.6)
psine or A
?iiyle
elde ThieS5en <;:okgeni
bunn
1gede
elde /"
-~ ---
.tistik" I
\

\
1
J
I
(2.5) '-.- _ _ __ " '<IE/ ,/
-- -
lanUll
~ekil 2.9 Thiessen <;okgeni.
mldit
egerlf
kadil Burada, Ai, yagI~ yUksekligi Pi olan i:il<;egin <;evresindeki bi:ilgenin alam, N ol<;ek
Liforl! saylSldrr. Bu metotla elde ediIen sonu<;lar genellikle aritmetik ortalama iIe elde
edilenden daha iyidir. Thiessen <;okgeni yagI~tan yagl~a degi~medigi i<;in bir bOlgede
 26
.

.~I
I
, , ' . 'I
-
i i

bir kere <;izilmesi yeterli olur. Bu metot 500-5000 km2 arasmdaki bOlgelerde
'. i
.i kullamlabilir. Ol<;eklerin ilniform dagIlmaYI~mdan gelen etkileri hesaba katar. Ancak
orografik yagl~larda ~aglda anlatllan izohiyet metodu daha iyi sonu<;lar verebilir.

3.hohiyet Metodu: Yagl~ yilksekligi aym olan noktalan birle~tiren egriler olan
izohiyetler (e~ yagl~ <;izgileri) <;izilir ($ekil 2.10). iki ardl~lk izohiyet arasmdaki alanda
yagl~ yilksekliginin izohiyetlerin degerlerinin ortalamasma e~it oldugu kabul edilerek
aglrhkh bir ortalama ile ortalama yagl~ yilksekligi bulunur. Bu metodu kullanlrken
(2.6) denkleminde Ai degerleri bolgede ardl~lk iki izohiyetarasmda kalan alanlar, Pi
degerleri de ardl~lk iki izohiyetin yagI~ yilksekliklerinin ortalamasldlr.

75 100

{
-
\
"-
50 '\
\
\ C
I 065
.!zahiyet I
I
2
\.
--------

$ekiI 2.10. E~ yagl~ e;izgiIeri (izohiyetler).

E~ yagl~ e;izgiIerini e;izerken bolgenin topografyasma ve yagl~m dagtll~ma ait bilgileri

de kullanmak irnkanl oIdugu is:in bu metot ozellikle daghk bolgelerde daha iyi sonue;
verir.

2.3.6. Yagl~m Yerel DagIllml:

Bir saganak srrasmda boIgesel ortalama yagl~ yilksekligi yagl~ merkezindeki

noktasal degerden daha kile;ilk oldugundan yagl~ yilksekliginin yerel dagIlimull
incelemek ie;in e~ yagl~ e;izgiIerini e;izmek gerekir. Bu e;izgiIer yagl~ yilksekliginitl
maksimum oldugu bir yagI~ merkezini e;evreleyen kapah egriler ~eklindedir, bu
baktmdan bir tepenin e;evresindeki tesviye egrilerine benzerler. Yagl~ merkezinin
e;evresinde belli bir alandaki ortalama yagl~ yilksekligi alan'bilyildtike;e azahr.

Yagl~ merkezinden uzakla~tlke;a yagl~ yilksekliginde meydana gelen azalma

'::1 yagl~ silresi arttlke;a daha yava~ olur. $ekil 2.11 ve $ekiI2.12'de yagI~ merkezinin
1