Materiałoznawstwo – wykład 3

Faza
faza – jednorodna część niejednorodnego układu oddzielona od pozostałych jego części
granicami międzyfazowymi
- pierwiastek (czysty składnik)
poszczególne fazy charakteryzują się różnym
sposobem ułożenia atomów w przestrzeni - roztwór pierwiastka z innym
lub/i różnym składem chemicznym - związek

materiał jednofazowy materiał dwufazowy materiał trójfazowy

fazy gazowe, ciekłe, stałe

każda z nich stabilna tylko w określonym przedziale

temperatur T, ciśnień p i składu chemicznego C

zmiana dowolnego z wymienionych parametrów może wywołać zmianę warunków równowagi, przyczyniając
się do zmiany stanu skupienia danej substancji, czyli powodując jej przemianę fazową

stanowi to podstawę do wykreślania map, nazywanych wykresami równowagi fazowej,

które pokazują jakie fazy będą występowały w danych warunkach
 Fazy i stopy metali
- liczba, rodzaj i właściwości faz są uzależnione od składu chemicznego stopu
- zbiór faz znajdujących się w stanie równowagi termodynamicznej jest nazywany układem

stopy metali - substancje dwu- lub wieloskładnikowe, makroskopowo wykazujące właściwości

metaliczne

- co najmniej jeden z głównych składników stopu jest metalem

- składnikami stopów są substancje proste, np. pierwiastki, lub złożone – np. związki nie ulegające
przemianom
- głównie występuje wiązanie metaliczne ale mogę też wystąpić inne rodzaje wiązań
- skład chemiczny stopów jest wyrażany przez:
x stężenie masowe składników (stosunek masy danego składnika do całej masy
stopu podany w procentach)
x stężenie atomowe składników (udział atomów składnika
w ogólnej liczbie atomów stopu wyrażony procentowo)

stopy metali są wytwarzane głównie przez topienie i krystalizację ze stanu

ciekłego

w wyniku krystalizacji, z cieczy, która jest zwykle roztworem

wszystkich składników stopu, mogą powstać:
- roztwory stałe,
- fazy międzymetaliczne,
- mieszaniny faz
 Roztwory stałe
Roztwór stały - jednorodna faza krystaliczna, której skład chemiczny może być zmieniany z
określonym zakresie, bez powodowania skokowej zmiany budowy fazowej czy właściwości.
Jest utworzony z sieci atomów rozpuszczalnika, w której rozmieszczone są atomy
pierwiastka rozpuszczonego

Roztwory stałe mogą być:

- podstawowe – rozpuszczalnikiem jest pierwiastek będący składnikiem stopu –
!!! zachowuje strukturę sieciową taką samą, jak czysty pierwiastek rozpuszczalnika!!!

- wtórne - rozpuszczalnikiem jest faza międzymetaliczna

W zależności od zakresu stężenia składnika rozpuszczonego roztwory stałe można podzielić na:
ciągłe - nieograniczona rozpuszczalności obydwu składników w stanie stałym w całym zakresie
stężeń, tj. od 0 do 100%
- tworzone przez pierwiastki, które mają jednakowy typ sieci krystalicznej i zbliżone
wielkości średnic atomowych (różniące się nie więcej jak o 10-15%)
- graniczne - jeżeli stężenie składnika rozpuszczonego jest ograniczone w pewnym zakresie
Roztwory stałe międzywęzłowe atomy pierwiastka rozpuszczonego są usytuowane w sposób
nieuporządkowany w przestrzeniach międzywęzłowych sieci
pierwiastka będącego rozpuszczalnikiem

Roztwory są tworzone zwykle przez metale przejściowe

z niemetalami (głównie węglem, azotem, wodorem
i borem – przestrzenie międzywęzłowe są niewielkie i
mieszczą się w nich atomy pierwiastków o niewielkich
węgiel średnicach atomowych)
Roztwory stałe międzywęzłowe są roztworami granicznymi,
a rozpuszczalność graniczna zmienia się zwykle wraz ze
żelazo
zmianą temperatury.

Roztwory stałe różnowęzłowe atomy metalu rozpuszczonego zajmują przypadkowe pozycje w

dowolnych węzłach sieci krystalicznej metalu rozpuszczalnika

Roztwory stałe różnowęzłowe mogą być ciągłe lub graniczne.

miedź cynk
 Fazy międzymetaliczne (fazy pośrednie)
Fazy międzymetaliczne - połączenia metali lub metali z niemetalami, wykazujące właściwości
metaliczne ze względu na częściowy lub całkowity udział wiązania metalicznego między
atomami wchodzącymi w skład fazy

Charakterystyczne cechy:
- struktura krystaliczna faz międzymetalicznych różni się od struktury każdego ze składników,
- atomy każdego ze składników wykazują uporządkowane rozmieszczenie w sieci krystalicznej,
- w oddziaływaniach między atomami występuje przewaga wiązania metalicznego,
- wzajemne stosunki ilościowe atomów składników rzadko odpowiadają wartościowościom
chemicznym pierwiastków, jakie wykazują one w związkach chemicznych (ogólny wzór faz
międzymetalicznych: AnBm, na n atomów pierwiastka A przypada w danej fazie międzymetalicznej
m atomów pierwiastka B)
- fazy międzymetaliczne tych samych pierwiastków mogą różnić się stosunkiem liczby atomów
poszczególnych składników
- występują przy ściśle określonych stężeniach składników stopu, chociaż mogą występować
również w pewnym zakresie stężeń i tworzyć roztwory stałe wtórne

roztwory stałe wtórne:

- różnowęzłowe
- międzywęzłowe
- pustowęzłowe
Mieszaniny faz - w stopie znajdują się co najmniej dwie fazy w stanie rozdrobnienia,
oddzielone od siebie granicami międzyfazowymi

- każda faza ma określone, właściwe sobie, skład chemiczny, strukturę krystaliczną i

właściwości
- mieszaniny faz mają zwykle lepsze właściwości wytrzymałościowe i mniejszą plastyczność
od poszczególnych faz

- mieszaniny występujące jako struktury w stopach metali mogą być typu:

eutektycznego perytektycznego
Dwuskładnikowy układ równowagi fazowej o zupełnej rozpuszczalności składników
w stanie stałym

tworzone przez izomorficzne składniki A i B

rozpuszczające się wzajemnie przy dowolnych likwidus – linia przedstawiająca na
stosunkach ilościowych – zarówno w stanie wykresie równowagi wartości
ciekłym, jak i stałym temperatury, powyżej których stopy w
całym zakresie stężeń są ciekłe

temperatury krzepnięcia
czystych składników: A
oraz B

solidus - linia na wykresie równowagi

oznaczająca wartości temperatury, poniżej
których stopy w całym zakresie stężeń
występują w stanie stałym
 Dwuskładnikowy układ równowagi fazowej o całkowitym braku rozpuszczalności
składników w stanie stałym z eutektyką

eutektyka - mieszanina dwóch lub więcej faz

cecha charakterystyczna dwuskładnikowego
układu równowagi o całkowitym braku
rozpuszczalności składników w stanie stałym
z eutektyką - występowanie mieszaniny
czystych składników A + B o energii swobodnej,
której obrazem jest prosta łącząca
energie swobodne czystych składników
krystalicznych o określonym składzie, która
wydziela się z roztworów ciekłych w określonej
temperaturze, zwanej temperaturą
eutektyczną
skład eutektyczny

przemiana eutektyczna:

LE A+B

temperatura eutektyczna (oznaczenie TE) – najmniejszą energią

swobodną w całym zakresie stężeń charakteryzuje się mieszanina fazy
ciekłej L i składników A + B (w temperaturze niższej od T1 najmniejszą
energię swobodną posiada mieszanina eutektyczna A + B)
Dwuskładnikowy układ równowagi fazowej o ograniczonej rozpuszczalności składników
w stanie stałym z eutektyką

tworzone przez pierwiastki o jednakowych lub różnych sieciach krystalograficznych i różniące

się promieniami atomowymi więcej niż o 15%

wydzielanie faz
wtórnych

stopy o stężeniu c < cα oraz c > cβ krzepną

jak roztwory stałe

eutektyka to mieszanina nasyconych roztworów stałych α i β

przemiana eutektyczna:
LE α(cα) + β(cβ)
Dwuskładnikowe układy równowagi fazowej o ograniczonej zmiennej rozpuszczalności
składników w stanie stałym z eutektyką

poniżej temperatury eutektycznej, podczas

chłodzenia stopów o składzie c1 < c < cα
zmniejsza się rozpuszczalność składnika B w A

z nasyconych kryształów roztworu α wydzielają się

kryształy roztworu stałego β (bogate w składnik B)
o składzie zmieniającym się wzdłuż linii przemiany

wydzielenia powstające z kryształów roztworu

stałego nazywamy fazami wtórnymi
i oznaczamy: a’’, β′′
 Dwuskładnikowy układ równowagi z fazami pośrednimi (międzymetalicznymi)

- układy dwuskładnikowe mogą zawierać nie tylko jedną, ale kilka różnych faz pośrednich,
- fazy pośrednie nie zawsze krystalizują bezpośrednio z cieczy
- utworzone podczas krystalizacji fazy międzymetaliczne nie zawsze są trwałe aż do temperatury
pokojowej, lecz mogą ulegać przemianom fazowym w stanie stałym podczas obniżania
temperatury stopu
- niektóre z faz pośrednich ulegają uporządkowaniu w nadstrukturę inne zaś ulegają rozpadowi
eutektoidalnemu na dwie różne fazy