ΕΥΡΙΠΙΔΗ «ΕΛΕΝΗ» Γ΄ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ
Β΄ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ: 2η Σκηνή (στ. 659-840)
ΚΕΙΜΕΝΟ
ΑΓΓ. Σε γύρευα, Μενέλαε, και σε βρίσκω,
παντού στον ξένο τόπο τριγυρνώντας·
με στείλαν οι συντρόφοι μας να ψάξω.
ΜΕΝ. Τι τρέχει; Οι ντόπιοι μήπως σας ριχτήκαν;
ΑΓΓ. Θαύμα τρανό· τα λόγια δεν το φτάνουν.
ΜΕΝ. Λέγε· κάτι σπουδαίο, με τόση βιάση, θα ’χεις.
ΑΓΓ. Οι κόποι σου όλοι πήγανε χαμένοι.
ΜΕΝ. Κλαις συμφορές παλιές· ποιο το μαντάτο;
ΑΓΓ. Εχάθηκε η γυναίκα σου πετώντας
μες στον αιθέρα· ανέβηκε στα ουράνια
κι άφησε τη σπηλιά αδειανή που μέσα
την είχαμε· είπε τούτα: «Τρωαδίτες
δυστυχισμένοι κι οι Έλληνες, για μένα
πεθάνατε στου Σκάμαντρου τις όχθες,
ξεγελασμένοι από της Ήρας τα έργα,
νομίζοντας πως την Ελένη ο Πάρης
κρατούσε, όμως καθόλου δεν την είχε.
Αφού έμεινα όσο χρειαζόταν, τώρα,
που τέλειωσα της μοίρας τα γραμμένα,
στους ουρανούς πηγαίνω, στο γονιό μου.
Κι η δύσμοιρη Ελένη που δε φταίει,
φορτώθηκε τις ντροπιασμένες φήμες».
Χαίρε της Λήδας κόρη, εδώ βρισκόσουν;
Τους έλεγα πως πήγες ψηλά στ’ άστρα·
φτερά δεν ήξερα πως έχεις. Όμως πάλι
δε θα σ’ αφήσω να μας περιπαίξεις
ξανά, φτάνουν τα πάθη που υποφέραν
ο άντρας σου στην Τροία κι οι σύμμαχοί του.
ΜΕΝ. Αυτά με κείνα σμίγουν· συμφωνούνε
τα λόγια· μου είπε αλήθεια. Ω! λαμπρή μέρα,
που μες στην αγκαλιά μου σ’ έχει φέρει!
ΕΛΕ. Τόσος πολύς καιρός, αγαπημένε,
και τώρα μόλις η χαρά για μένα.
Φίλες μου, να, πασίχαρη αγκαλιάζω
τον άντρα μου, αφού πλήθος κύκλους
έκανε ο φωτοδότης ήλιος.
ΜΕΝ. Κι εσένα εγώ· με πλημμυρούν τα λόγια
κι όμως δεν ξέρω πώς να πρωταρχίσω.
ΕΛΕ. Αναγαλλιάζω, πέτομαι κι αφήνω
λεύτερα τα μαλλιά, σταλάζουν
τα δάκρυα ποτάμι απ’ τη χαρά,
καθώς σφιχτά σε σφίγγω, λατρευτέ μου.
ΜΕΝ. Δεν παραπονιέμαι άλλο, καλή μου·
την κόρη έχω του Δία και της Λήδας,
που κάποτε οι Διόσκουροι, τ’ αδέλφια της,
καβάλα στ’ άσπρα αλόγατα, βαστώντας
του γάμου τους πυρσούς, τη μακαρίσαν
κι ένας θεός από το σπιτικό μου
την άρπαξε, για να την οδηγήσει
σε τύχες πιο χαρούμενες. Για μας
έγινε τώρα το κακό ευτυχία
κι ύστερα από καιρούς σε ξαναφέρνει
στον άντρα σου κοντά. Μακάρι
να χαίρομαι την τύχη την καλή.
ΣΤΙΧΟΙ ΣΧΟΛΙΑ
 Η διαδικασία αναγνώρισης της Ελένης από τον Μενέλαο
660 έχει οδηγηθεί σε αδιέξοδο. Για να μη φύγει οριστικά ο
Μενέλαος (πράγμα που θα ανέτρεπε την πλοκή), είναι
ανάγκη να συμβεί ένα θαύμα. Αυτό συντελείται σε αυτήν
ακριβώς τη χρονική φάση αλλά σε εξωσκηνικό χώρο.  Είναι
απαραίτητη στο πλαίσιο της δραματικής οικονομίας η άφιξη
665
ενός αγγελιαφόρου, που θα μεταφέρει τη συγκλονιστική
αυτή είδηση, αίροντας ως διά μαγείας το αδιέξοδο.
 στ. 659 εξ.: Ο Αγγελιαφόρος, γέροντας υπηρέτης του
Μενέλαου, εισέρχεται από την αριστερή πάροδο τρέχοντας,
670 μάλλον ασθμαίνοντας, σαφώς ταραγμένος και με σκευή
πιθανότατα ανάλογη με αυτή του Μενέλαου. Είναι ένας από
τους επιζήσαντες άνδρες του και παράλληλα ένας από τους
νικητές του Τρωικού πολέμου που δυστυχούν.  Ο Ευριπίδης
υποβάλλει την ιδέα ότι στη μεγάλη καταστροφή δεν
675 αποχρωματίζονται μόνο οι έννοιες της νίκης και της ήττας,
αλλά χάνουν το νόημά τους και οι κοινωνικές διαφορές και
διακρίσεις.
 στ. 659-686: Πρόκειται για τυπική αγγελική ρήση με κλασική
δομή: (α) σύντομη και κοφτή ανακοίνωση της είδησης· (β)
680
λεπτομερής περιγραφή.
 Επειδή η συγκεκριμένη είδηση υπερβαίνει κάθε έννοια
ανθρώπινης λογικής (στ. 663, 667-668), το ύφος και η χροιά
τής φωνής του Αγγελιαφόρου πρέπει να προβάλλουν το δέος
685 και την ψυχική ένταση που τον διακατέχουν. Το ύφος του
αλλάζει αναγκαστικά, όταν μέσα στην ταραχώδη αφήγησή
του ενσωματώνει –σε β΄ και α΄ πρόσωπο κυρίως– τα λόγια του
ειδώλου της Ελένης (στ. 670 εξ.). Από τον στ. 681 εξ. ο
Αγγελιαφόρος ξαναγίνεται ο εαυτός του. Μάλιστα, στους στ.
690 684-686, όπου απευθύνεται στην Ελένη, το ύφος του είναι
απειλητικό.
 Η αναγνώριση είναι κομβικό σημείο στην πλοκή του έργου.
 Η αναγνώριση του Μενέλαου από την Ελένη συντελέστηκε
βαθμιαία, αλλά οδήγησε σε αδιέξοδο. Η αναγνώριση όμως της
695 Ελένης από τον Μενέλαο αρχίζει και τελειώνει ακαριαία λόγω ενός
θαύματος.
 Η Ελένη εκδηλώνει με πολλή ευαισθησία τη χαρά της. Έχει όμως
ήδη αναγνωρίσει τον Μενέλαο, οπότε η ευτυχία της δεν είναι τόσο
ανέλπιστη, γι’ αυτό και δε βρίσκεται σε κατάσταση εκρηκτικής
700 χαράς (αν και είναι πιο εκδηλωτική από τον Μενέλαο).
 Τα συναισθήματα του Μενέλαου είναι κάπως υποτονικά,
αφού αναγνώρισε την Ελένη εγκεφαλικά, χωρίς να
λειτουργήσουν το συναίσθημα και η μνήμη του.  Δεν
705 αναγνώρισε την Ελένη η ψυχή του αλλά η λογική του (με
συνδυασμό στοιχείων).
 Στην αρχαία τραγωδία την αναγνώριση και την επανασύνδεση
αγαπημένων προσώπων ακολουθεί πάντα ένα αμοιβαίο (βλ. σελ.
142 του σχολικού βιβλίου)· πβ. τις ερωτικές διωδίες (ντουέτα) στα
νεότερα μουσικοθεατρικά είδη της όπερας, της οπερέτας και του
710
μιούζικαλ.
 Οι ενδείξεις των στ. 689, 697-699 και 722 μπορεί να
αποτελούν σκηνοθετικούς δείκτες, αλλά, με βάση τα ήθη της
εποχής και τη θεατρική σύμβαση, μπορεί να υποδεικνύουν την
απόδοση των συναισθημάτων των ηρώων διά του λόγου.
 ΚΕΙΜΕΝΟ
ΧΟΡ. Την ίδια κάνω ευχή· πάντα χαρούμενος·
όταν σμίγουνε δυο, διπλή η χαρά τους.
ΕΛΕ. Φίλες μου, δεν αναστενάζω,
δε θλίβομαι για τα παλιά.
Τον άντρα μου έχω, που τον καρτερούσα
χρόνια και χρόνια να ’ρθει από την Τροία.
ΜΕΝ. Πάλι μαζί· περάσαν τόσα του καιρού
γυρίσματα και τώρα πια μαθαίνω
τις δολοπλόκες τέχνες της θεάς.
Τα δάκρυα είναι της χαράς μου·
στέρεψε η θλίψη, μόνο αναγαλλιάζω.
ΕΛΕ. Και τι να πω; Ποιος το ’βαζε στο νου του,
να σ’ έχω απρόσμενα στην αγκαλιά μου;
ΜΕΝ. Κι εγώ που σε θαρρούσα εκεί στην Τροία
στους κακορίζικους τους πύργους.
Πώς σ’ άρπαξαν απ’ το παλάτι, πες μου.
ΕΛΕ. Στης συμφοράς γυρίζεις την αρχή·
άαχ! την πικρή ιστορία ζητάς να μάθεις.
ΜΕΝ. Μίλησε· πρέπει όσα μας δίνουν,
καλά ή κακά, οι θεοί ν’ ακούμε.
ΕΛΕ. Σιχαίνομαι τα λόγια που θα πω.
ΜΕΝ. Λέγε· γλυκιά ξαλάφρωσή ’ναι
τις περασμένες να σου λένε δυστυχίες.
ΕΛΕ. Δεν πήγα εγώ με γρήγορο καράβι
στην αγκαλιά ενός βάρβαρου, ούτε
σε ντροπιασμένο πλάγιασα κρεβάτι.
ΜΕΝ. Τότε ποια μοίρα, ποιος θεός σε πήρε;
ΕΛΕ. Ο γιος του Δία, καλέ μου, και της Μαίας
στη χώρα μ’ έφερε του Νείλου.
ΜΕΝ. Απίστευτο· πούθε σταλμένος; Φοβερά λόγια!
ΕΛΕ. Έκλαψα τότε, ακόμη κλαίω και τώρα·
η ομόκλινη μ’ αφάνισε του Δία.
ΜΕΝ. Η Ήρα; Ποιων τάχα το κακό ζητούσε;
ΕΛΕ. Αχ! συμφορά μου, εκείνες οι πηγές
όπου οι θεές λουστήκαν
κι ήρθ’ η αμάχη για την ομορφιά τους.
ΜΕΝ. Όμως γιατί να κατατρέξει εσέν’ η Ήρα;
ΕΛΕ. Για να μη μ’ έχει ο Πάρης…
ΜΕΝ. Πώς; Λέγε.
ΕΛΕ. που ήμουν γι’ αυτόν της Κύπριδας το δώρο.
ΜΕΝ. Α! δύστυχη.
ΕΛΕ. Ναι, δύστυχη· κι εδώ στην Αίγυπτο ήρθα.
ΜΕΝ. Και του έδωσε το είδωλό σου, ως λες.
ΕΛΕ. Στο σπίτι σου τι θρήνος, μάνα, ω μάνα,
τι πένθος, τι χαμός!
ΜΕΝ. Τι λες;
ΕΛΕ. Χάθηκε η μάνα μου· για τις ντροπές μου
πέρασε βρόχο στο λαιμό της.
ΜΕΝ. Την άμοιρη· η κόρη μας Ερμιόνη ζει;
ΕΛΕ. Ανύπαντρη, άτεκνη, μαραίνεται και κλαίει
για το δικό μου ατιμασμένο γάμο.
ΜΕΝ. Ω! Πάρη, που μου ρήμαξες το σπίτι,
αυτά κι εσένα αφάνισαν και μύριους
Έλληνες χαλκαρματωμένους.
ΕΛΕ. Κι εμένα την καταραμένη,
την κακορίζικη, ο θεός αλάργα
μ’ απόδιωξε απ’ την πόλη κι από σένα
ΣΤΙΧΟΙ ΣΧΟΛΙΑ
 στ. 713-714: Η Κορυφαία του Χορού παρεμβάλλεται στο
αμοιβαίο των δύο ηρώων, δικαιολογώντας τη χαρά που
715 νιώθουν για την επανένωσή τους, ώστε να περάσουν
σταδιακά σε άλλο θέμα, στην αναμόχλευση δηλαδή του
οδυνηρού παρελθόντος.
 Η αναδρομή στο παρελθόν είναι ένα από τα βασικά μοτίβα
720 που στην αρχαία τραγωδία συνοδεύουν μια σκηνή
αναγνώρισης. Η ουσιαστική σκοπιμότητα αυτής της
αναδρομής είναι διπλή:
1. Θεατρική, αφού έτσι γίνεται σύνδεση του μεμονωμένου
δραματικού γεγονότος με το σύνολο του μύθου.
2. Ψυχολογική, αφού έτσι η χαρά της αναγνώρισης συνεπάγεται
725
πίκρα, πόνο και ενοχή για όσα έγιναν και δεν είναι δυνατόν πλέον
να αλλάξουν.
 Η κίνηση προς τα πίσω, προς το παρελθόν, δηλώνει μια
προσπάθεια των ηρώων να ξαναπιάσουν το νήμα της ζωής από
730 εκεί που το είχαν αφήσει. Παράλληλα, η αφήγηση των όσων
συνέβησαν λειτουργεί και ως εξομολόγηση, που ανακουφίζει
και ξαλαφρώνει τις ψυχές από τα περασμένα βάσανα. Με
αυτό το επιχείρημα ο Μενέλαος προτρέπει την Ελένη να
αφηγηθεί τις «περασμένες δυστυχίες» (στ. 735). Εδώ βέβαια
735 μόνο η Ελένη αφηγείται, αν και απρόθυμα, αφού αυτό είναι
επώδυνο. Τελικά όμως, η αναδρομή λειτουργεί θετικά και για
τους δύο: η Ελένη, εφόσον δεν πήγε ποτέ στην Τροία και
διαφύλαξε τη συζυγική της πίστη, σύμφωνα με τον Μενέλαο
740 απαλλάσσεται α-πό την ενοχή και η ευθύνη αποδίδεται στη
μοίρα ή στους θε-ούς. Από την άλλη, ο Μενέλαος
καθησυχάζεται και φαίνεται να ανακτά την αυτοπεποίθηση
και τον ηρωισμό του. Δείχνει αποφασισμένος να αγωνιστεί,
ώστε να διαφύγουν από την Αίγυπτο· στέλνει μάλιστα και
745 σχετικές οδηγίες στους συντρόφους του μέσω του
Αγγελιαφόρου (στ. 813-821), καλώντας τους σε ετοιμότητα.
Είναι ίσως η πρώτη φορά στο έργο που εμφανίζεται ως προς
το ήθος του συμπαθής.
 Η δράση των θεών. Οι θεοί είναι πάντα παρόντες στα έργα
750
του Ευριπίδη. Στην τραγωδία αυτή η παρουσία τους έγινε
εξαρχής φανερή (στ. 26-73), όταν η αρχή των δεινών
αποδόθηκε στον ανταγωνισμό της Ήρας, της Αθηνάς και της
Αφροδίτης για την εκλογή από τον Πάρη της ωραιότερης. Η
755 Ήρα ήταν αυτή που έπλασε το είδωλο, ο Δίας ήταν αυτός που
αποφάσισε να ξαλαφρώσει τη Γη από το υπερβολικό βάρος
των ανθρώπων προκαλώντας τον Τρωικό πόλεμο και ο Ερμής
ήταν αυτός που μετέφερε την Ελένη στην Αίγυπτο και της
προφήτεψε πως κάποια στιγμή θα επιστρέψει δοξασμένη
760 στην πατρίδα της μαζί με τον άνδρα της. Ο συχνά ιδιοτελής
ρόλος των θεών επιφέρει τη διασάλευση της ηθικής τάξης και
του δικαίου. Οι επιθυμίες των θεών, οι ιδιοτροπίες τους, τα
πάθη τους και οι πλεκτάνες που εξυφαίνουν αδιαφορώντας
για το ανθρώπινο κόστος αφήνουν μικρό περιθώριο για
765
απονομή δικαιοσύνης. Συνεπώς, η εποχή της εμπιστοσύνης
προς αυτούς έχει περάσει και την ανθρώπινη ζωή σφραγίζουν
η αστάθεια, η ρευστότητα και η αβεβαιότητα.
 Ο ρόλος του Χορού. Η όλη στάση του, όπως και οι συγκρατημένες
εκδηλώσεις του, μας προϊδεάζουν για τις δυσοίωνες προοπτικές
σχετικά με τους δύο ήρωες και για την αβέβαιη έκβαση της
περιπέτειάς τους. Είναι χαρακτηριστικό ότι η Κορυφαία δε
συμμετέχει στη χαρά τους και στέκεται επιφυλακτικά ως προς την
κατάληξη της ευτυχίας τους.
 ΚΕΙΜΕΝΟ
κι άφησα –που δεν άφησα ποτέ–
τον άντρα μου και τα παλάτια
για ντροπιασμένους έρωτες τραβώντας.
ΧΟΡ. Αν όλα παν καλά από δω και πέρα,
οι συμφορές σας οι παλιές θα σβήσουν.
ΑΓΓ. Άσε, Μενέλαε, τη χαρά μαζί σας να γευτώ·
δεν την ξέρω, μα τη βλέπω.
ΜΕΝ. Ζύγωσε, γέροντα, κι εσύ να κουβεντιάσεις.
ΑΓΓ. Γι’ αυτήνε δε μοχθήσαμε στην Τροία;
ΜΕΝ. Δεν είναι αυτή, οι θεοί μας ξεγελάσαν·
κρατούσαμε μια ολέθρια νεφέλη.
ΑΓΓ. Τι λες;
Τόσος μόχθος κι αγώνας για έναν ίσκιο;
ΜΕΝ. Έργα της Ήρας και τριών θεών αμάχη.
ΑΓΓ. Η αληθινή γυναίκα σου είναι τούτη;
ΜΕΝ. Αυτή· και να πιστέψεις όσα λέω.
ΑΓΓ. Δυσκολονόητος ο θεός, παιδί μου·
ολοένα αλλάζει. Εδώθε κείθε σέρνει,
πότε ψηλά, πότε βαθιά τα πάντα·
ο ένας δυστυχάει, ο άλλος όχι,
όμως κι αυτός κακό θάνατο βρίσκει·
δεν έχει πάντα η τύχη σιγουριά· κι οι δυο σας
βάσανα δοκιμάσατε, απ’ του κόσμου
τα λόγια εσύ, κι αυτός απ’ τους πολέμους.
Σαν πολεμούσε, τίποτε δικό του·
και τώρα δίχως κόπο η ευτυχία.
Δεν ντρόπιασες το γέροντα γονιό σου
και τους Διόσκουρους, δεν έχεις κάνει
όσα δεινά σου φόρτωσαν. Θυμάμαι
το γάμο σου, στο νου μου ξαναφέρνω
πως έτρεχα βαστώντας τις λαμπάδες
πλάι στο αμάξι σου κι εσύ νυφούλα
μαζί μ’ αυτόν το πατρικό σου σπίτι
το ευτυχισμένο χαιρετούσες. Όποιος
δε νιώθει σέβας για τ’ αφεντικά του
και δε συμπάσχει σε χαρές και λύπες,
δούλος κακός. Εγώ κι αν είμαι σκλάβος,
θέλω μες στους καλούς να με λογιάζουν·
λεύτερος αν δεν είμαι, λεύτερη έχω
ψυχή· το ’να κακό κάλλιο απ’ τα δύο· φαύλη
να ’χω καρδιά και δούλο να με λένε.
ΜΕΝ. Μόχθους πολλούς μαζί μου πολεμώντας
πέρασες, γέρο· τώρα, έλα, μοιράσου
την ευτυχία μου· τρέξε στους συντρόφους
που μας απόμειναν και πες τα νέα·
πώς είναι εδώ τα πράγματα· ας προσμένουν
έτοιμοι στο γιαλό για τους αγώνες
που ’χω να κάνω ακόμη, αν θα μπορέσω,
καθώς ελπίζω, ετούτην απ’ τη χώρα
ν’ αρπάξω· ας αγρυπνούν κι όλοι ενωμένοι,
σε μια σμίγοντας τύχη, απ’ τους βαρβάρους
κάποιο να βρούμε τρόπο να σωθούμε.
ΑΓΓ. Θα γίνουν, βασιλιά μου, αυτά· μα βλέπω
κούφια τη μαντική, ψευτιές γεμάτη.
Με τη φωτιά και τα πουλιά μαντείες
τίποτα δεν αξίζουν· αν πιστεύεις
πως τα πουλιά ωφελούνε τους ανθρώπους,
ΣΤΙΧΟΙ ΣΧΟΛΙΑ
770  Η παρέμβαση του Χορού στους στ. 773-774 οριοθετεί το τέλος
του αμοιβαίου.
 Σύμφωνα με τους δραματουργικούς κανόνες του αρχαίου
θεάτρου, οι αγγελιαφόροι αποχωρούν από τη σκηνή αμέσως
μετά το τέλος της ρήσης τους. Ο ρόλος τους εξαντλείται στη
775 μεταφορά της είδησης που θα δώσει ώθηση στην πλοκή, ενώ
οι ίδιοι ως πρόσωπα βρίσκονται στο περιθώριο της δράσης.
Εδώ όμως συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο: ο Αγγελιαφόρος
παραμένει στη σκηνή και μετά τη ρήση του και, όταν
780 τελειώνει το αμοιβαίο, παρεμβαίνει στη δράση, ρωτά για τα
συμβάντα και διατυπώνει απόψεις.  Δεν είναι τυπικός
Αγγελιαφόρος και ο ρόλος του είναι διευρυμένος.
 Αν δεν υπήρχε αυτός ο διευρυμένος ρόλος του Αγγελιαφόρου, η
αναγνώριση θα ήταν το πιο συγκλονιστικό γεγονός τής τραγωδίας
785 και θα αποτελούσε την κορύφωσή της. Όμως, οι προβληματισμοί
του Αγγελιαφόρου εντάσσουν το μεμονωμένο συναισθηματικό
γεγονός της αναγνώρισης στο πλαίσιο του μύθου και, από
δραματική άποψη, μειώνουν τη σημασία της.
 στ. 782: Προβάλλεται η άποψη ότι τα αίτια των πολέμων είναι
790 πλασματικά.  Υπεύθυνοι γι’ αυτούς δεν είναι οι θεοί αλλά οι
άνθρωποι.  Αντιπολεμικό μήνυμα του Ευριπίδη.
 στ. 786-787: Ο προβληματισμός του Αγγελιαφόρου
αναφέρεται στην πολυπλοκότητα που χαρακτηρίζει τον ρόλο
του θεϊκού στοιχείου και στην αδυναμία του ανθρώπου να
795 κατανοεί τη βούληση και τη δικαιοσύνη αυτού του
στοιχείου, που ανατρέπει καταστάσεις από τη μια στιγμή
στην άλλη. Η έννοια του θεού αποπροσωποποιείται και
δύσκολα διαχωρίζεται από αυτή της μοίρας ή της τύχης. 
Σύμπλεγμα τριών υπέρτερων, απροσπέλαστων, αόριστων και
800
ακατάληπτων δυνάμεων, που ευθύνονται για την αστάθεια
των ανθρώπινων πραγμάτων και διευθετούν τον κόσμο
ολόκληρο.  Ο άνθρωπος, πιστεύοντας αφελώς ότι αποτελεί
το κέντρο του κόσμου, αδυνατεί να κατανοήσει τους νόμους
805 που τον διέπουν και θεωρεί παράλογα ή ανερμήνευτα
διάφορα γεγονότα ή φαινόμενα της ζωής.  Επιδιώκοντας
να αποποιηθεί τις ευθύνες του, οδηγείται στη μοιρολατρία.
 Σκεπτικισμός του Ευριπίδη, με αμφισβήτηση της
καθιερωμένης θρησκείας και των σχετικών λαϊκών
810 αντιλήψεων, αλλά και προβολή μιας ανώτερης ιδέας για το
θείο, το σύμπαν και το μυστήριο της ζωής.
 Ο προβληματισμός για τον απρόβλεπτο τρόπο με τον οποίο
δρα το θείο συνδέεται με το ιστορικό και πνευματικό πλαίσιο
του 412 π.Χ. Ο Πελοποννησιακός πόλεμος και η παταγώδης
815
αποτυχία της Σικελικής εκστρατείας είναι θέματα που
απασχολούν τους θεατές της τραγωδίας.  Ο Ευριπίδης
γονιμοποιεί και οξύνει τον προβληματισμό τους,
αναδεικνύοντας την ανούσια φύση των πολέμων (απότοκο
820 της ανθρώπινης αλαζονείας και ματαιοδοξίας), αλλά και τη
συνακόλουθη κοινωνική διάβρωση και την κατάπτωση των
ηθικών αξιών.  Η πίστη στις παραδοσιακές αξίες έχει
κλονιστεί σοβαρά ή έχει χαθεί. Η αβεβαιότητα χαρακτηρίζει
την ανθρώπινη ζωή, πράγμα που οδηγεί σε αναπάντεχες και μη
825
ελέγξιμες καταστάσεις.
 στ. 808-810: Υποδηλώνεται η προσωπική στάση του Ευριπίδη –και
ορισμένων σοφιστών– σχετικά με τον θεσμό της δουλείας. Ο
ποιητής δε δέχεται ότι η σωματική ανελευθερία συνιστά και ψυχική
υποδούλωση. Θεωρεί ότι όλοι μπορεί να είναι καλοί ή κακοί, με
μόνα κριτήρια τις πράξεις και την ψυχική ελευθερία τους.
 ΚΕΙΜΕΝΟ
ανόητος είσαι. Ο Κάλχας στο στρατό μας
δε μίλησε καθόλου, κι ας θωρούσε
να χάνονται οι δικοί του για έναν ίσκιο·
κούρσεψαν ανωφέλευτα τη χώρα·
θα πεις, δεν το ’θελε ο θεός· και γιατί τότε
πηγαίνουμε στους μάντεις; Όταν κάνεις
θυσίες στους θεούς, να τους γυρεύεις
τα καλά μόνο κι άσε τις μαντείες·
ξεγέλασμα είναι στη ζωή· κανένας
δεν πλούτισε μ’ αυτές όντας τεμπέλης·
σωστό μυαλό και νους, να σοφός μάντης.
ΧΟΡ. Στα όσα είπε ο γέρος συμφωνώ· άμα
κερδίσεις τους θεούς, στο σπιτικό σου
την πιο μεγάλη μαντική έχεις μπάσει.
ΣΤΙΧΟΙ ΣΧΟΛΙΑ
 στ. 822 εξ.: Δριμεία επίθεση στη μαντική, που βασίζεται στην
ανθρώπινη ευπιστία. Η μαντική είναι αναξιόπιστη, απατηλή και
αιτία συμφορών. Οι μάντεις εκμεταλλεύονται τη δυστυχία και
830 τις αδυναμίες των ανθρώπων, παρέχοντάς τους ψεύτικες
ελπίδες. Σαφής η καταγγελία από τον ποιητή του ολέθριου
ρόλου των μάντεων στο πρόσφατο παρελθόν (415 π.Χ.).
 Μολονότι ο Αγγελιαφόρος, ως άνθρωπος χαμηλού
835 κοινωνικού και μορφωτικού επιπέδου, σκέφτεται και μιλάει
απλοϊκά, η σκέψη και η έκφρασή του είναι διαυγής και
εύστοχη. Έχει συνεπώς την ικανότητα να διαπερνά την
επιφάνεια των πραγμάτων και να φτάνει στο βάθος τους. Η
διάνοιά του, που απηχεί ιδέες του Ευριπίδη και της
840 σοφιστικής κίνησης, είναι εμφανής στον λόγο του και
εντοπίζεται στα εξής πεδία:
1. Η αστάθεια των ανθρώπινων πραγμάτων.
2. Η ματαιότητα του πολέμου.
3. Η δουλεία και η εσωτερική ελευθερία του ανθρώπου.
4. Η απαξία της μαντικής τέχνης.
5. Η εὐβουλία και η δύναμη της ανθρώπινης λογικής.
 Ως φορέας τέτοιων ιδεών ο Αγγελιαφόρος είναι πνευματικά πολύ
ανώτερος από τον Μενέλαο.  Στον Ευριπίδη είναι συχνές οι
ανατροπές της κοινωνικής ιεραρχίας.
 Δομή της ρήσης του  Δομή της ρήσης του
Αγγελιαφόρου στους στ. 786- Αγγελιαφόρου στους στ. 822-
810: 837:
1. Απόψεις για τους θεούς, τη 1. Αποδοκιμασία της μαντικής
μοίρα και την τύχη. τέχνης.
2. Ηθική αποκατάσταση της 2. Σφοδρή επίκριση του μάντη
Ελένης. Κάλχαντα.
3. Διάκριση σωματικής 3. Η αξία της εὐβουλίας στην
δουλείας και ψυχικής ανθρώπινη ζωή.
ελευθερίας.
 Ο Αγγελιαφόρος αρχίζει με γενική διαπίστωση (1), συνεχίζει με
παράδειγμα (2) και καταλήγει με απόφθεγμα (3).
 ΕΥΡΙΠΙΔΗ «ΕΛΕΝΗ» Γ΄ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ

Β΄ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ: Σκηνή 2η (στ. 659-840)

Ο αγγελιαφόρος

Οι αγγελιαφόροι ανήκουν στα δευτερεύοντα πρόσωπα της τραγωδίας. Ο ρόλος τους είναι να μεταφέρουν
ειδήσεις και να παρουσιάζουν σημαντικά για την πλοκή γεγονότα, που συνέβησαν εκτός του ορατού στους
θεατές πεδίου της θεατρικής δράσης. Κατά κανόνα, οι αγγελιαφόροι προέρχονται από χαμηλά κοινωνικά
στρώματα και είναι ανώνυμοι. Στη σκηνή εμφανίζονται μόνο με την ιδιότητά τους –εξάγγελοι, όταν
παρουσιάζουν γεγονότα που συνέβησαν μέσα στο οικοδόμημα, ή άγγελοι, όταν παρουσιάζουν γεγονότα που
συνέβησαν σε άλλο χώρο–, ενώ από δραματική άποψη είναι πρόσωπα περιθωριακά, δηλαδή δεν έχουν
ανάμειξη στη θεατρική δράση.

Η ενότητα τόπου, χρόνου και μύθου στην αρχαία τραγωδία

Ενώ ο αγγελιαφόρος στην αρχαία τραγωδία είναι πάντα πρόσωπο δευτερεύον, δεν ισχύει το ίδιο και για τον
ρόλο του. Και αυτό γιατί το πρόσωπο αυτό έχει την αποστολή να μεταφέρει στο θέατρο μια εξωσκηνική
πραγματικότητα και να την παρουσιάσει με τέτοια σαφήνεια, ώστε οι θεατές να συμμετάσχουν συναισθηματικά
σε γεγονότα στα οποία δεν ήταν παρόντες. Ο αγγελιαφόρος επομένως αντικαθιστά τη δράση με τον λόγο, κάτι
εντελώς απαραίτητο στο αρχαίο θέατρο, του οποίου η λειτουργία βασίζεται στην ενότητα τόπου, χρόνου και
μύθου.
Η παράσταση μιας αρχαίας τραγωδίας περιορίζεται σε έναν υπαίθριο χώρο με στατικό και τυποποιημένο
σκηνικό (ενότητα τόπου), ολοκληρώνεται στον δραματικό χρόνο μιας μόνο ημέρας (ενότητα χρόνου) και
αποτελεί το ορατό μέρος μιας ευρύτερης υπόθεσης (ενότητα μύθου). Επομένως, ο πυρήνας του έργου
παρουσιάζεται επί σκηνής. Η υπόθεσή του όμως δεν εξαντλείται εκεί. Γύρω διαδραματίζονται γεγονότα, τα
οποία διευρύνουν και τον χρόνο και την περιορισμένη σκηνική δράση. Τα εξωσκηνικά αυτά γεγονότα φτάνουν
ενώπιον των θεατών με τις αφηγήσεις των αγγελιαφόρων (αγγελικές ρήσεις). Μέσω αυτών των αφηγήσεων η
τραγωδία χάνει σημαντικό μέρος από τη θεατρική στατικότητά της, ενώ ταυτόχρονα διατηρεί την ενότητα
τόπου, χρόνου και μύθου.

Η αγγελική ρήση στην αρχαία τραγωδία

Αγγελική ρήση ονομάζεται η αφήγηση με την οποία ένας αγγελιαφόρος μεταφέρει ενώπιον των θεατών
γεγονότα που συνέβησαν εκτός σκηνής. Τα γεγονότα αυτά είναι άλλοτε χαρμόσυνα, όπως μια νίκη, και άλλοτε
θλιβερά, όπως συμφορές ή θάνατοι, τους οποίους μάλιστα, λόγω του παιδευτικού σκοπού της τραγωδίας, ο
ποιητής ποτέ δεν παρουσιάζει ζωντανά μπροστά στα μάτια των θεατών.
Συνήθως, η αγγελική ρήση εκτείνεται σε περίπου ογδόντα στίχους και ως προς τη μορφή θυμίζει ρητορικό
μονόλογο. Ο αγγελιαφόρος αναγγέλλει στην αρχή την είδηση περιεκτικά και κοφτά, σαν να πρόκειται για τίτλο
σε δελτίο ειδήσεων, και στη συνέχεια την παρουσιάζει με τρόπο λεπτομερειακό και φωτογραφικό, χωρίς να
προχωρεί σε προσωπικές εκτιμήσεις και αξιολογικές κρίσεις. Αφήνει δηλαδή τους θεατές να δουν τα γεγονότα
με τη φαντασία τους. Όπως είναι ευνόητο, μια τέτοιου είδους αφήγηση προϋποθέτει και τον κατάλληλο
αφηγητή. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο, οι τραγικοί ποιητές επέλεγαν ως αγγελιαφόρους άτομα με χαμηλή
κοινωνική θέση και χωρίς παιδεία. Γιατί οι άνθρωποι αυτοί μένουν προσηλωμένοι σε αυτό που βλέπουν και
ακούνε, δίνουν σημασία στις λεπτομέρειες των γεγονότων και σπάνια έχουν την ικανότητα να εμβαθύνουν σε
αυτά.
Λόγω αυτών των ιδιαιτεροτήτων, η αγγελική ρήση από δραματική άποψη απαιτεί ξεχωριστή υποκριτική
ικανότητα. Και επειδή στο αρχαίο θέατρο το μόνο μέσο υποκριτικής τέχνης είναι το ύφος, οι εναλλαγές στη
χροιά της φωνής και η ορθοφωνία, ο υποκριτής που υποδυόταν τον αγγελιαφόρο έπρεπε να έχει την ικανότητα
να μιλά πότε ως ρήτορας με ύφος στομφώδες και πότε μιμούμενος τις φωνές εκείνων που συμμετείχαν στα
γεγονότα που παρουσίαζε, αναδεικνύοντας ταυτόχρονα και τα συναισθήματά τους. Ο αγγελιαφόρος δηλαδή ως
δραματικό πρόσωπο υποδύεται όχι ένα αλλά περισσότερα πρόσωπα. Από την άποψη αυτή, ο ρόλος του είναι
και θεατρικά πολύ σημαντικός.