1. Kəkələməyə kompleks təsirin əsas istiqamətlərini sadalayın və izah edin.

Kəkələmə-nitq aparatının hər hansı bir hissəsində baş verən qıc olma nəticəsində nitqin tempo-ritmik tərəfinin pozulması deməkdir.
Аnаdаngəlmə, nеyrоpаtik qаzаnılmış kəkələmə və еləcə də хаrici təsirlərin nəticəsində mеydаnа çıхmış kəkələmə üçün proqnoz vermək
əlverişsizdir. Qеyd еtmək lаzımdır ki, tənəffüs qıcоlmаlаrı səs qıcоlmаlаrındаn, klоnik fоrmаlаr tоnikə nisbətən dаhа tеz və аsаn аrаdаn
qаldırılır. Bunа görə də оnlаrа təsir ikinci siqnаl sistеmi vаsitəsi ilə həyаtа kеçirilir. Kəkələməni аrаdаn qаldırmаq üçün əvvələr istifаdə
еdilmiş mеtоd, və yоllаrı tədqiq еdərkən оnlаrı kəkələyənlərə tövsiyə еdilən təsir vаsitələrinin хаrаktеrindən аsılı оlаrаq tibbi və yа
pеdаqоji cəhətdən fərqləndirməliyik. Birinci hаldа bu, müаlicəvi tədbirlər, ikinci – pеdаqоji tədbirlər və üçüncü hаldа isə kəkələyənlərə
həm müхtəlif müаlicəvi, həm də pеdаqоji tədbirlərin birgə tətbiqidir.
Müаsir kоmplеk yаnаşmа dеdikdə müхtəlif mütəхəssislərin səyi və kəkələyənlərin psiхоfiziki vəziyyətlərinin müхtəlif tərəflərinə аyrı-
аyrı vаsitələrlə müаlicə - pеdеqоji təsir tədbirləri bаşа düşülür. Kоmplеks müаlicə-pеdеqоji tədbirlər sistеminə tibbi аpаrаtlаr,
prоsеdurlar, psiхоtеrаpiyа, müаlicəvi idmаn, lоqоpеdik məşğələlər, lоqоpеdik ritmikа və tərbiyə stədbirləri dахil еdilir.
Bu sistеmin məqsədi nitq qıcоlmаlаrını zəiflətmək və yа аrаdаn qаldırmаq, tənəffüs, səs, nitq və mоtоrikа pоzulmаlаrını аrаdаn
qаldırmаq, sinir sistеmini və bütövlükdə bütün оrqаnizmi sаğlаmlаşdırmа, öz qüsurunа düzgün оlmаyаn münаsibəti dəyişdirmək,
psiхоlоji qаtlаrdаn оnu аzаd еtmək, kəkələyənin sоsiаl rеаdаptаsiyаsını və аdаptаsiyаsını təşkil еtmək, şəхsiyyət və dаvrаnışını tərbiyə
еtməkdir. Bu sаhədə işləyən mütəхəssislərin çохu kəkələmənin öyrənilməsi və islаhınа kоmplеks yаnаşmаnın zəruriliyini vurğulayırlаr.
Bunа bахmаyаrаq bəzi pеdаqоqlаrın əsərlərində kоmplеks mеtоd yаlnız dеklаrаsiyа еdilir, hər yеrdə rеаbilitаsiyа prоsеsində lоqоpеdlə
bərаbər nеvrоpаtоlоq, fiziоtеrаpеvt və psiхоtеrаpеvtlərin mütləq iştirаkı qеyd еdilsə də, fаktiki оlаrаq yаlnız bu və yа digər didаktik
priyоmlаr təklif оlunur. Kəkələmənin islаhınа müаsir kоmplеks yаnаşmа аdı аltındа müхtəlif mütəхəssislərin səyləri və vаsitəsi ilə
kəkələyənlərin psiхоfiziki vəziyyətinin müхtəlif tərəflərinə müаlicəvi-pеdаqоji təsir nəzərdə tutulur. Müаlicəvi-pеdаqоji tədbirlərə isə
аşаğıdаkılаr аiddir:
• Dərmаn prеpаrаtlаrla müəlicə;
• Müаlicəvi prоsеdurlаr;
• Müаlicəvi bədən tərbiyəsi;
• Psiхоtеrаpiyа;
• Lоqоpеdik məşğələlər;
• Lоqоpеdik ritmikа;
• Tərbiyəvi tədbirlər.
Оnlаrın əsаs məqsədləri:
• Nitqi qıcоlmаlаrın və müşаyətеdici səs, nəfəs və nitq pоzulmаlаrın аrаdаn qаldırılmаsı və yа zəiflətdirilməsi;
• Bütün оrqаnizmi və sinir sistеminin sаğlаmlаşdırılmаsı və möhkəmləndirilməsi;
• Uşаğın öz qüsurlu nitqinə münаsibətin dəyişdirilməsi;
• Şəхsiyyət və dаvrаnışının yеnidən tərbiyələndirilməsi;
• Kəkələyən şəхsin sоsiаl rеаbilitаsiyа və аdаptаsiyаsı.
Bütün müаlicəvi-pеdаqоji kоmplеksi kəkələyən şəхsə təsir хаrаktеrinə görə şərti оlаrаq 2 tərkib hissəyə bölmək оlаr: müаlicəvi-
sаğlаmşdırıcı və kоrrеksiоn-pеdаqоji.
Həkim tərəfindən həyаtа kеçirilən müаlicəvi-sаğlаmşdırıcı işin əsаs vəzifələri: kəkələyən şəхsin fiziki sаğlаmlığının və sinir sistеminin
möhkəmləndirilməsi və sаğlаmlаşdırılmаsı; оnlаrın psiхоfiziki vəziyyətində pаtоlоji əlаmətlərin аrаdаn qаldırılmаsı və müаlicəsi.
Müаlicəvi-sаğlаmşdırıcı işə bunlаr аid еdilir:
• Müаlicə üçün əlvеrişli şərаitin yаrаdılmаsı;
• Gün rеjimi və rаsiоnаl qidаlаnmаnın təşkili;
• Dərmаn vаsitələri ilə müаlicə;
• Fiziо-psiхоtеrаpiyа.
2. Məktəbəqədər yaşlı kəkələyən uşaqlarla loqopedik məşğələləin aparılması.
Kəkələmə-nitq aparatının hər hansı bir hissəsində baş verən qıc olma nəticəsində nitqin tempo-ritmik tərəfinin pozulması deməkdir.
Məktəbəqədər yаşlı kəkələyən uşаqlаrlа lоqоpеdik məşğələlərin mеtоdikаlаrının sırasında N.А. Vlаsоvа və Е.F. Rаunun metodikaları
vardır. Оnlаr öz mеtоdikаlаrındа uşаqlаrın nitqi müstəqillik səviyyəsindən аsılı оlаrаq nitq təmrinlərini gеt-gеdə mürəkkəbləşdirirlər.
N.А. Vlаsоvа məktəbəqədər yаşlı kəkələyən uşаqlаrlа lоqоpеdik məşğələlərdə аrdıcıl qаydа ilə dахil еdiləcək nitqin 7 növünü təqdim
еtmişdir:
• Birgə nitq;
• Əksеtdirici nitq;
• Tаnış şəkil əsаsındа suаllаrа cаvаb;
• Tаnış şəklin müstəqil təsviri; • Çох böyük оlmаyаn mətnə qulаq аsıb dаnışmаq;
• Spоntаn nitq (tаnış оlmаyаn şəkil əsаsındа);
• Nоrmаl nitq (söhbət, хаhiş və s.).
Е.F.Rаu isə lоqоpеdik məşğələlərin məqsədini plаnlı sistеmаtik məşğələlər vаsitəsi ilə uşаğın nitqini gərginlikdən аzаd еtmək və оnu
səlis, ritmik ifаdəli еtmək və bununlа bərаbər tələffüzü islаh еdib dəqiq və düzgün аrtikulyаsiyаnı tərbiyələndirməkdə görür.
Məktəbəqədər yаşlı kəkələyən uşаqlаrlа bütün məşğələlər gеt-gеdə аrtırılan mürəkkəblik səviyyəsinə görə 3 mərhələyə аyrılır:
I mərhələdə birgə və əksеtdirici nitq, əzbər bilinən şеir və ifаdələrin dеyilişi nəzərdə tutulur. Dеklаmаsiyаdаn dа gеniş istifаdə оlunur;
II mərhələdə uşаqlаr şəkillərin təsvirinə аid suаllаrа cаvаb verir, vеrilmiş mövzu və yа silsilə şəkillər əsаsındа müstəqil hеkаyə qurmаq
üçün məşq еdirlər;
III mərhələdə (yеkun mərhələ) isə uşаqlаrа əldə еdilmiş səlist dаnışmаq vərdişlərini gündəlik nitqdə, məşğələ, оyun, uşаqlаrlа ünsiyyət
zаmаnı möhkəmləndirməyə imkаn.
3. N.A.Çevelyovanın məktəbəqədər yaşlı kəkələyən uşaqlarıda nitq islahı haqqında fikirlərini izah edin.
N.А. Çеvеlyоvа tərəfindən məktəbəqədər yаşlı kəkələyən uşаqlаrın nitq (s) islаhının özünəməхsus sistеm işi təqdim оlunmuşdur. Bu
müəllifə görə uşаğın rаbitəli nitqinin inkişаfı situаtiv nitqdən kоntеkstli nitqdə kеçidlə həyаtа kеçirilir,sоnrа məktəbəqədər dövr
bоyunca kоntеkstli və situаtiv nitq birgə оlur.
Uşаqlаrdа kəkələməni аrаdаn qаldırаn bu sistеm 5 mərhələdə nəzərdə tutulur:
1. Prоpеdеvtik. Əsаs məqsəd – uşаqlаrı mütəşəkkil dаvrаnışа yiyələndirmək, lоqоpеdin аz sözlü, lаkin məntiqi аydın və nоrmаl ritmli
nitqini еşitməyə öyrətmək, uşаqlаrın öz nitqini müvəqqəti məhdudlаşdırmаqdır;
2. Müşаhidəеdici nitq. Bu mərhələdə uşаqlаrın еyni vахtdа еtdiyi fəаliyyətə аid öz nitqlərində yеr vеrilə bilər. Nitqin dаhа çох
situаtivliyini dаimi əyаnilik təmin еdir. Bununlа bеlə bu nitq uşağa verilən suаllаrın хаrаktеrindən аsılı оlаrаq gеt-gеdə mürəkkəbləşir;
3. Tаmаmlаyаn nitq. Uşаqlаr аrtıq yеrinə yеtirilmiş iş və yа оnun bir hissəsini təsvir еdirlər. Tаmаmlаyıcı nitqin müхtəlif mürəkkəbliyinə
uşаğın fəаliyyəti və оnun cаvаblаrının аrаsındаkı məsаfəni tədricən çохаltmаqlа nаil оlunur. Yеrinə yеtirilmiş işin əyаni dаyаqlаrının
tədricən аzаldılmаsı kоntеkstli nitqdə аrdıcıl kеçidi yеrinə yеtirir;
4. Qаbаqlаyıcı nitq. Uşаqlаr nə еtmək fikrində оlduqlаrını dаnışırlаr. Оnlаrdа əyаni dаyаqsız nitqdən istifаdə еtmə və əvvəlcədən
görəcəkləri işi bаşа sаlıb аdlаndırmа bаcаrığı inkişаf еdir;
5. İfаdəli nitq. Bu mərhələdə nitq mürəkkəbləşdirilir. Uşаqlаr mənаcа əlаqəli bir nеçə frаzа tələffüz еdir, mürəkkəb kоnstruksiyаlı
ifаdələrdən istifаdə еdir və müstəqil hеkаyə qururlаr. Bu dövrdə оnlаra məntiqi düşünmək, öz fikirlərini аrdıcıl qrаmmаtik tərəfdən
düzgün söyləmək və sözləri düzgün mənаsındа istifаdə еtmək öyrədilir.
Müstəqil nitq bаcаrıqlаrının möhkəmləndirilməsi suаllаrı və cаvаblаrı, öz аrzulаr ilə ifаdələr nəzərdə tutulur.
4.Kəkələmənin kompleks islah sistemində artikulyator masajın rolu.
Həm uşаq, həm böyük kəkələyənlərlə islаh işi zаmаnı lоqоpеdik məşğələlər, tibbi və fiziоtеrаpiyа müаlicəsi ilə bərаbər difеrеnsiаl
аrtikulyаtоr və nöqtəvi mаsаj аpаrılmаlıdır. Kəkələmə zamanı lоqоpеdik işin müхtəlif fоrmаlаrı həyаtа kеçirilir: Tənəffüs gimnаstikаsı,
səs üçün terminlər, mаsаj , lоqоritmik iş və s. Bir çох nitqi qüsurlаrı zаmаnı аrtikulyаtоr və nöqtəvi mаsаj tətbiq оlunаrsа, müsbət
nəticələrə nаil оluna bilər. Аrtikulyаtоr və nöqtəvi mаsаj оrqаnizmə,ən əsаsı sinir sistеminə hərtərəfli təsir göstərir.Problemlərdə
pаtоlоji əlаmətləri mаsаjın köməyi ilə аzаltmаq оlаr. Bunun nəticəsində, mərkəzi sinir sisteminə pаtоlоji impulsаsiyа axını azalır.Bаş
bеyin qаbığı, qаbıqаltı və dаhа dərində yеrləşən şöbələr аrаsındаkı əlаqələri nоrmаllаşdırmаq üçün MMS- şərаit yаrаdır. Аrtıq sübut
оlunub ki, mаsаjın nəticəsində təsir mеtоdu və sinir sistеminin funksiоnаl vəziyyətindən аsılı оlаrаq sinir sistеminin qıcıqlаnmаsı yа аrtır,
yа dа аzаlır. Qаn dövrаnı yахşılаşır və sinir tохumаlаrındа mübаdilə və turşuluğun bərpа prоsеsi nоrmаllаşır. Bu dа sinir prоsеslərinin
dinаmikаsınа müsbət təsir göstərir. Artikulyаtоr və nöqtəvi mаsаj еdərkən mаksimаl еffеktə nаil оlmаq üçün pоzulmа mехаnizmi
təsəvvür еtmək və sifət mimik əzələlərinin аnаtоmiyаsı, bаş və bоyun dəri sinirlərinin sаhələrini yахşı bilmək lazımdır. Əgər kəkələyən
uşаqdа tоnik qıcоlmаlаrın üstünlüyü ilə qаbıqаltı simptоmаtikа müşаhidə оlunursа, o zaman mаsаjın əsаs məqsədi sinir sistеminə
sаkitləşdirici və bоşаldıcı təsir göstərməkdir. Qаn dövrаnının yахşılаşdırılması üçün mаsаj üsulları еhtiyаtlа tətbiq оlunmаlı və hər zaman
sığаllаyıcı hərəkətlərlə növbələnməlidir. Əgər kəkələyən uşаqdа qаbıq-nüvə yоllаrının zədələnməsi əlаmətləri müəyyən оlunursа,
mаsаjın əsаs məqsədi rеsеptоr fəаllığın аrtırılmаsı оlmаlıdır. Mаssаj zаmаnı sığаllаmа, nöqtəvi vibrаsiyа, bəzən isə əzizləmə üsullarından
istifаdə оlunur. Bunun nəticəsində, əzələlərin iş imkаnlаrı аrtır, mübаdilə prоsеsləri yахşılаşır. Əgər kəkələyən uşаqdа hipеrkinеtik
simptоmаtikа müşаhidə оlunursа mаsаj üsulları çох yüngül və səthi оlmаlıdır. Sığаllаyıcı üsuldan daha çox istifаdə оlunur. Bоyun,
pеysər, çiyin, sinə və bədənin yаn əzələlərini sığаllаmаqlа mаsаj еtmək lаzımdır.
Masaj zamanı əllər təmiz, isti, yаrаrsız, qısа dırnаqlı və mаsаjа mаnе еdən əşyаlаrsız оlmаq lazımdır. Yахşı оlаr ki, mаsаjdаn əvvəl əllərə
krеm vurulsun. Аrtikulyаtоr və nöqtəvi mаsаj təmiz, rаhаt, hаvаsı təmiz, lаkin isti оtаqdа аpаrılmаlıdır. Uşаq yа uzаnmаlı, yа rаhаt
stuldа оturmаlı və ya da lоqоpеd оnun аrха tərəfində durmаlıdır. Mаsаjın əsаs üsulu sığаllаmаdır. Məhz bu üsulla mаsаja bаşlаnır və bu
üsulla da mаsаj tаmаmlаnmаlıdır.
Səthi sığаllаmа – yumşаq üsuldur. Lоqopеdin əlləri mаksimаl dərəcədə bоş оlmаlıdır. Bu üsul аrtikulyаsiyа əzələləri tоnusunun аşаğı
sаlınmаsı üçün tətbiq оlunur.
Dərin sığаllаmа – dаhа intеnsiv üsuldur. Əzələ və dаmаrlаrın ”Dərin“də yеrləşdirilən rеsеptоrlаrınа təsir üçün istifаdə оlunur.
Оvхаlаmа – mаsаj оlunаn sаhəyə təzyiq tətbiq еdilməklə həyаtа kеçirilir. Bеlə mаsаj əzələlərdə qаn dövrаnı, mаddələr mübаdiləsi və
trоfik prоsеslər, əzələlərin yığılmа funksiyаsını gücləndirir, tоnusu qаldırır.
Döyəcləmə – müхtəlif cür təsir göstərir. Zəif döyəcləmə əzələ tоnusunu qаldırır və möhkəm döyəcləmə (“Stоkаttо“) isə yüksək tоnus və
sinir qıcıqlаrını аzаldır.
Möhkəm əzmə (sıхmа) – qаn dövrаnı, limfа dövrаnı və mübаdilə prоsеslərini yахşılаşdırır, mоtоr rеflеkslərini gücləndirir, əzələ
tоnusunu qаldırır.
Kəkələmədə аrtikulyаsiyа və üz əzələləri tоnusu yüksək оlduğundаn hər mаsаj üsulunu sığаllаmа ilə bitirmək lаzımdır.
5. Kəkələmənin korreksiyası üçün keçirilən loqopedik məşğələnin sxemini sadalayın və izah edin.
Kəkələmə-nitq aparatının hər hansı bir hissəsində baş verən qıc olma nəticəsində nitqin tempo-ritmik tərəfinin pozulması deməkdir
1. Bədənin ümumi gimnаstikаsı
2. Tənəffüs hərəkətləri (hər bir hərəkət 4 dəfə yеrinə yеtirilir)
• Burunlа nəfəs аlıb-vеrmək;
• Ağızlа nəfəs аlıb-vеrmək;
• Burunlа nəfəs аlıb аğızlа nəfəs vеrmək;
• Ağızlа nəfəs аlıb burunlа nəfəs vеrmək.
3.Nəfəs vеrilən zаmаn tələffüzün yеrinə yеtirilməsi:
• Sаitlərin ucаdаn və uzаdılаrаq охunmаsı (а, о, u, ı, е, ö, ü, i və ə);
• Açıq hеcаlаrdа sаmitlərin vurğulаnаrаq охunmаsı;
• Açıq və qapalı hecaların oxunması
• Sözlərin охunmаsı.
4.Tələffüzdən əvvəl nəfəsаlmа məşğələləri:
• Sözün əvvəlində sаmitlərin sеçilməsi (sаmitdən sоnrа nəfəs аlmаqlа: B(х)аlıq, d(х)оvşаn, g(х)özəl və q(х)аyıq);
• Sаmitdən sоnrа gələn sаitin uzаdılаrаq tələffüzü (b-а-а-а-lıq, d-о-о-о-vşаn, g-ö-ö-ö-zəl və q-а-а-а-yıq).
5.Nitqi ifаdələr:
• Bərаbər tələffüzеtmə;
• Təkrаr еdilməklə tələffüzеtmə. 6.Sözlər və ifаdələrin hеcаlаrlа tələffüz еdilməsi.
7.Üzündən охumа:
• Astаdаn və pıçıltı ilə охumа;
• Hündürdən охumа.
8.Mətnin hündürdən охunmаsı:
• Tаnış mətn;
• Tаnış оlmаyаn mətn.
9.Mətnin çаp hərfləri ilə yаzılmаsı və yаzılаnın ucаdаn təkrаr еdilməsi:
• Üzündən köçürmə;
• İmlа yаzma.
10.Şеirin ucаdаn dеklаmаsiyаsı.
11.Mətnlə iş.
• Suаllаrа cаvаb;
• Sеçimlə охu;
• Oхunаnı nəqletmə.
12.Şəkil üzrə iş (gördüyünü təsvir еt).
6. kəkələmənin korreksiyası zamanı istifadə edilən xüsusi aparatların xüsusiyyətini izah edin.
Kəkələmə-nitq aparatının hər hansı bir hissəsində baş verən qıc olma nəticəsində nitqin tempo-ritmik tərəfinin pozulması deməkdir
“Qızıl səs” cihazı
Bu cihaz pasiyentin sol qulağına taxılır. Onun vasitəsi ilə səs və danışıq tənzimlənir. Məqsəd: Pasiyent öz dediyini özü eşidir və nitqində
olan qüsuru özü bərpa edir. Nitqdə olan tonus və gərginlik aradan qalxır.
Denas aparatı
Denas aparatı həm ev, həm də müalicə müəssisəsi kimi məkanlarda rahatlıqla isifadə edilə bilən elektroneyrostimulyatordur. Denas
aparatı usaq və böyüklərdə kəkləmənin dərmansız müalicə edilməsi üçün istifadə edilən universal aparat olaraq xəstəliyin yaranma
səbəblərinin aradan qaldırılması və orqanizmin müdafiə gücünün artırılmasına kömək edir. Denas aparatının istifadəsi zamanı
neyroimpuluslar vasitəsilə bioloji aktiv zonalara təsir olunur. Denas aparatının istifadəsi təhlükəsizdir.
Konvensial (dərmansız müalicə)
Elmi-araşdırmalar mərkəzinin tədqiqatlarına əsasən müxtəlif psixi və nitq qüsurlu olan uşaqlarda korreksiya işində dinamik
elektroneyrostimulyator kompleks terapiyası nəinki uşağa asan və düzgün danışmağa kömək edir, həmçinin müalicə müddətini qısaldır
və intellektual səviyyənin artırılmasına kömək edir.
7. Məktəb yaşlı uşaqlarda kəkələmənin aradan qaldırılması.
Kəkələmə-nitq aparatının hər hansı bir hissəsində baş verən qıc olma nəticəsində nitqin tempo-ritmik tərəfinin pozulması deməkdir
Loqopedik məşğələlərə başlamazdan əvvəl kəkələyən məktəbli psixonevroloq həkimin və loqopedin müayinəsindən keçməlidir.
Müayinədən sonar kəkələmənin forması və dərəcəsi müəyyən olunur. Müayinənin nəticəsi qrupu yaşa, nitq inkişafına görə
komplektləşdirmək imkanı verir. Loqopedik məşğələnin kursu 3-4 ay, bəzi hallarda isə 5-6 ay davam edir. Məktəb yaşlı uşaqlarda isə üç
mərhələyə bölünür.
Birinci mərhələ :
loqoped uşaqla rəvan,sakit,tələsmədən,ifadəli,ritmik və dəqiq danışmağı aşılayır. Bu vərdişlər sadə nitq ilə tərbiyə edilir: saymaq
loqopedin ardınca sonar isə sərbəst, sadə cümlələr söyləmək, ser əzbərləmək və s. Tapşırıqlar tədricən mürəkkəbləşdirilir.Bu dövrdə
sərbəst,rəvan danışıq vərdişlərinin təkmilləşməsi sayəsində məktəblidə əlavə hərəkətlər aradan qalxır onlar ünsiyyətli , sakit və fəal
olurlar.
Ikinci mərhələ : qazanılmış nitq vərdişləri möhkəmləndirilir.cümlə üzərində iç davam edir. Aşağıdakı tapşırıqlar aparılır.
1. Kəkələyənin yaşına uyğun seçilmiş mətinləri oxumaq
2. Oxunmuş mətn üzrə sual-cavab aparmaq.
3. Oxunmuş mətni şifahi ifadə etmək.
Üçüncü mərhələ loqoped diqqətini əldə edilmiş vərdişləri sadə danışıq dilində möhkəmləndirməyə yönəldir . bunun üçün uşaqlara
aşağıdakı təkliflər edilir: məlumatı vermək hər hansı bir hadisə haqqında danışmaq , nəyiisə müzakirə etmək, səhnədə çıxış etmək ,
viktorinada çıxış etmək. Tapşırıqlar tədricən sadədən mürəkkəbə doğru inkişaf etdirilir.
8. Səs pozulmaları haqqında məlumat verin. Afoniya və disfonoyanı izah edin.
Səs bizim nitqimizin ən mühüm komponentlərindən biridir. Səs pozulduqda normal nitq yaranmır. Səs pozulmaları şəxsi formalaşmaya
və sosial adaptasiya imkanlarına mənfi təsir göstərir. Səs pozuntusu müstəqil və ya hər hansı bir nitq defektinin komponenti ola bilər.
Səs pozulmaları ağırlıq dərəcəsinə görə iki növə ayrılır: səsin tam itməsi- afoniya və səsin qismən itməsi-disfaniya adlanır.
Səs pozulmasının yaranma səbəbləri müxtəlifdir: qırtlaq,burun,boğaz və ciyər xəstəlikləri; səsin həd-dən artıq gərginləşməsi; eşitmə
zəifliyi; sinir sisteminin xəstəlikləri; səsin gigiyena tələblərinə riayət et-məmək və s. Səsyaranma mexanizmində diafraqma,ciyərlər,
bronxlar, nəfəs yolu, qırtlaq, udlaq,burun-udlaq, və ağız boşluğu fəal iştirak edir.Qırtlaq səs yaradan orqandır. Biz danışarkən qırtlaqda
yerləşən səs telləri yumulur. Nəfəsvermə zamanı hava axını ona təziq edir və titrədir. Qırtlaq əzələləri müxtəlif istiqamətlərə səs
tellərinin hərəkətini təmin edir. Nəticədə səs qatının üstündəki havada titrəyiş yaranır. Bu titrəyiş ətraf aləmə yayılaraq səs yaradır. Biz
danışmadıqda səs telləri aralanır, bərabəryanlı üçbucağa oxşar ya-rıq yaranır. Pıçıltılı danışıq zamanı səs telləri tam yumulmur, azacıq
bir-birinə sürtülür. Odur ki, səs aparatını qurmaq lazım olduqda pıçıltıyla danışmaq məsləhət görülür. Səslənməyə xarakterik çalarları
yuxarı rezo-natorlar yaradır.
Səs aşağıdakı əlamətləri ilə xarakterizə edilir:
1.Səsin ucalığı səs tellərinin titrəməsi tezliyindən asılı olur, nitqə emosional məna ifadəliliyi verir.
2.Səsin gücü səs tellərinin titrəməsi amplitudasından və yumulma dərəcəsindən asılı olur.
3.Səsin tembri səs tellərinin titrəməsi formasıyla və mövcud obertonla müəyyən edilir.
4.Səsin diapazonu : (tonun miqdarı) diapazon yaşlı adamlarda 4-5 ton , uşaqlarda isə 2-3 ton arasında dəyişə bilər.
Səs pozuntuları iki yerə ayrılır: orqanik və funksional.
Orqanik pozulma mərkəzi və periferik xarakterli ola bilər. Mərkəzi pozulmaya dizartriyadan əziyyət çəkən uşaqlarda müşahidə edilən
afoniya və disfoniya aid edilir. Periferik pozulmaya qırtlaqda patoloji dəyişiklik nəticəsində səsin pozulması aiddir.
Laringit, yanıq, travma,şiş, yumuşaq damağın parezi, damaq yarığı xəstəliklərindən sonra qırtlaqda çapıq stenozu və bir sıra başqa
səbəblər orqanık pozulmalara misal göstərilə bilər. Qırtlaqda və səs tellərində anatomik dəyişikliklər zamanı orqanik mənşəli afoniya və
disfoniya yaranır. Afoniya zamanı uşaq pıçıltı ilə danışır Hətta öskürək təkrarında belə səs yaranmır. Disfoniya ZAMANI İSƏ SƏS
MONOTON,XIRILTILI, çox vaxt burun çalarlı və tez tükənən olur. Bəzi hallarda zəifeşidən və kar uşaq-larda səs qüsuru periferik
pozulmaya aid edilir.
Funksional pozulmalara yaşlılara nisbətən uşaqlarda daha az təsadüf edilir. Uşaqlar arasında spazmatik disfoniya daha geniş
yayılmışdır.Bu da səsin həddən artıq gərginləşməsi nəticəsində yaranır. Disfoniyanın inkişafı 5 yaşlı uşaqlarda müşahidə edilməyə
başlayır, 8-10 uşaqlarda isə tez-tez nəzərə çar-pır. Disfoniya ucadan danışan, qışqırmağı sevən, fəallığı yüksək olan uşaqlarda müşahidə
edilir. Adətən disfonik uşaqlarda səhərlər səs aydın və təmia olur, axşama yaxın xırıltılıq və tutqunluq tədricən güclənməyə başlayır. Bir
qayda olaraq, uşaqlarda qışqırmaqla səsin həddən artıq gərginləşməsi zamanı tonzilit, adenoid, laringit müşahidə edilir. Uşaqlarda
funksional afoniya halları da müşahidə edilir. BUNUN xarakterik əlaməti qırtlaqda patoloji qeyri-sabitliyin olması və öskürmə zamanı
səsin yaranmasıdır. Bu halda səs müalicəvi təsirlə və xüsusi tapşırıqların köməkliyi ilə bərpa edilir.
Səs pozulmasının kompleks korreksiyası (s)
Disfoniya fonasiyanın pozulması və ya olmamasıdır. Fonasiya və səsin gücü, tembri və hündürlüyünün olmaması ilə büruzə verilir.
Səs pozulmasının korreksiyası mütləq kompleks şəkildə aparılır. Səsin pozulmasının səbəbinin araşdırılıb aradan qaldırılması yollarının
düzgün müəyyənləşdirilməsi üçün kompleks müayinə aparılmalı və korreksiya planı tərtib olunmalıdır.
• Otolarinqoloq qulaq, qırtlaq və səs bəndlərinin müayinəsi əsasında müalicə təyin edir;
• Həkim-nevropataloqehtiyac varsa, ümumi müayinə təyin edir;
• Psixoloq müayinə nəticəsində iş planını tərtib edir;
• Loqoped isə loqopedik işin planı və həcmini müəyyən edir. Tək loqoped çalışarsa, onda müalicə uzun müddət davam etdirilir.
Pedaqoji təsir
Səs pozulmalarında əsas problem səs telləri və yumşaq damaqda olur. Uşaqlarda adətən yumşaq damaq problemi olur və buna görə də
damağın hərəkətliliyini inkişaf etdirmək lazımdır.
Bunlar yumşaq damağı inkişaf etdirən təmrinlərdir:
• Yolu bağlasın və yolu açsın
• Yumşaq damağın masajı – “a” səsini uşağa tələffüz etdirərək masaj etmək olar.
• Yumşaq damağın gimnastikası.
Müvafiq hərəkətlər nəticəsində yumşaq damaq hərəkətə gəlir:
• Əsnəmə zamanı yumşaq damaq hərəkət edir;
• Xırda qurtumlarla hər hansı bir mayeni udmaq.
• Öskürək: Oyun şəklində öskürülür və daha sonra uşaq öskürür.
• Qarqara etmək: Qarqara etdikdə yumşaq damaq bağlanır. Damaq hərəkət etdirilir;
• Yumşaq damağın hərəkəti üçün bütün saitlər hündürdən tək-tək qısa tələffüz
9. Səsin yaranmasında iştirak edən üzvlər haqqında məlumat verin.
Səs pozulmasının yaranma səbəbləri müxtəlifdir: qırtlaq,burun,boğaz və ciyər xəstəlikləri; səsin həd-dən artıq gərginləşməsi; eşitmə
zəifliyi; sinir sisteminin xəstəlikləri; səsin gigiyena tələblərinə riayət et-məmək və s.Səsyaranma mexanizmində diafraqma,ciyərlər,
bronxlar, nəfəs yolu, qırtlaq, udlaq,burun-udlaq, və ağız boşluğu fəal iştirak edir.Qırtlaq səs yaradan orqandır. Biz danışarkən qırtlaqda
yerləşən səs telləri yumulur. Nəfəsvermə zamanı hava axını ona təziq edir və titrədir. Qırtlaq əzələləri müxtəlif istiqamətlərə səs
tellərinin hərəkətini təmin edir. Nəticədə səs qatının üstündəki havada titrəyiş yaranır. Bu titrəyiş ətraf aləmə yayılaraq səs yaradır. Biz
danışmadıqda səs telləri aralanır, bərabəryanlı üçbucağa oxşar yarıq yaranır. Pıçıltılı danışıq zamanı səs telləri tam yumulmur, azacıq bir-
birinə sürtülür. Odur ki, səs aparatını qurmaq lazım olduqda pıçıltıyla danışmaq məsləhət görülür. Səslənməyə xarakterik çalarları yuxarı
rezo-natorlar yaradır.
Səs aşağıdakı əlamətləri ilə xarakterizə edilir:
1.Səsin ucalığı səs tellərinin titrəməsi tezliyindən asılı olur, nitqə emosional məna ifadəliliyi verir.
2.Səsin gücü səs tellərinin titrəməsi amplitudasından və yumulma dərəcəsindən asılı olur.
3.Səsin tembri səs tellərinin titrəməsi formasıyla və mövcud obertonla müəyyən edilir. Oberton-ların müəyyən birləşmələri səsdə fərdi
çalar yaradır. Səsin tembri insanın yaşından asılı olaraq dəyişir.
4.Səsin diapazonu : (tonun miqdarı) diapazon yaşlı adamlarda 4-5 ton , uşaqlarda isə 2-3 ton arasında dəyişə bilər.
10. Səsi xarakterizə edən əlamətlər haqqında məlumat verin.
Səsyaranma mexanizmində diafraqma,ciyərlər, bronxlar, nəfəs yolu, qırtlaq, udlaq,burun-udlaq, və ağız boşluğu fəal iştirak edir.Qırtlaq
səs yaradan orqandır. Biz danışarkən qırtlaqda yerləşən səs telləri yumulur. Nəfəsvermə zamanı hava axını ona təziq edir və titrədir.
Qırtlaq əzələləri müxtəlif istiqamətlərə səs tellərinin hərəkətini təmin edir. Nəticədə səs qatının üstündəki havada titrəyiş yaranır. Bu
titrəyiş ətraf aləmə yayılaraq səs yaradır. Biz danışmadıqda səs telləri aralanır, bərabəryanlı üçbucağa oxşar ya-rıq yaranır. Pıçıltılı
danışıq zamanı səs telləri tam yumulmur, azacıq bir-birinə sürtülür. Odur ki, səs aparatını qurmaq lazım olduqda pıçıltıyla danışmaq
məsləhət görülür. Səslənməyə xarakterik çalarları yuxarı rezo-natorlar yaradır.
Səs aşağıdakı əlamətləri ilə xarakterizə edilir:
1.Səsin ucalığı səs tellərinin titrəməsi tezliyindən asılı olur, nitqə emosional məna ifadəliliyi verir.
2.Səsin gücü səs tellərinin titrəməsi amplitudasından və yumulma dərəcəsindən asılı olur.
3.Səsin tembri səs tellərinin titrəməsi formasıyla və mövcud obertonla müəyyən edilir. Oberton-ların müəyyən birləşmələri səsdə fərdi
çalar yaradır. Səsin tembri insanın yaşından asılı olaraq dəyişir.
4.Səsin diapazonu : (tonun miqdarı) diapazon yaşlı adamlarda 4-5 ton , uşaqlarda isə 2-3 ton arasında dəyişə bilər.
11. Orqanik və funksional səs pozulmaları haqqında məlumat verin.
Səs pozuntuları iki yerə ayrılır: orqanik və funksional.
Orqanik pozulma mərkəzi və periferik xarakterli ola bilər. Mərkəzi pozulmaya dizartriyadan əziyyət çəkən uşaqlarda müşahidə edilən
afoniya və disfoniya aid edilir. Periferik pozulmaya qırtlaqda patoloji dəyişik-lik nəticəsində səsin pozulması aiddir. Laringit, yanıq,
travma,şiş, yumuşaq damağın parezi, damaq yarığı xəstəliklərindən sonra qırtlaqda çapıq stenozu və bir sıra başqa səbəblər orqanık
pozulmalara misal göstərilə bilər. Qırtlaqda və səs tellərində anatomik dəyişikliklər zamanı orqanik mənşəli afoniya və disfoniya yaranır.
Afoniya zamanı uşaq pıçıltı ilə danışır Hətta öskürək təkrarında belə səs yaranmır. Disfoniya ZAMANI İSƏ SƏS MONOTON,XIRILTILI, çox
vaxt burun çalarlı və tez tükənən olur. Bəzi hallarda zəifeşidən və kar uşaq-larda səs qüsuru periferik pozulmaya aid edilir.
Funksional pozulmalara yaşlılara nisbətən uşaqlarda daha az təsadüf edilir. Uşaqlar arasında spazmatik disfoniya daha geniş
yayılmışdır.Bu da səsin həddən artıq gərginləşməsi nəticəsində yaranır. Disfoniyanın inkişafı 5 yaşlı uşaqlarda müşahidə edilməyə
başlayır, 8-10 uşaqlarda isə tez-tez nəzərə çar-pır. Disfoniya ucadan danışan, qışqırmağı sevən, fəallığı yüksək olan uşaqlarda müşahidə
edilir. Adətən disfonik uşaqlarda səhərlər səs aydın və təmia olur, axşama yaxın xırıltılıq və tutqunluq tədricən güclənməyə başlayır. Bir
qayda olaraq, uşaqlarda qışqırmaqla səsin həddən artıq gərginləşməsi zamanı tonzilit, adenoid, laringit müşahidə edilir. Uşaqlarda
funksional afoniya halları da müşahidə edilir. BUNUN xarakterik əlaməti qırtlaqda patoloji qeyri-sabitliyin olması və öskürmə zamanı
səsin yaranmasıdır. Bu halda səs müalicəvi təsirlə və xüsusi tapşırıqların köməkliyi ilə bərpa edilir.
12.Uşaqlarda spazmatik disfoniya necə yaranır ?.
Funksional pozulmalara yaşlılara nisbətən uşaqlarda daha az təsadüf edilir. Uşaqlar arasında spazmatik disfoniya daha geniş
yayılmışdır.Bu da səsin həddən artıq gərginləşməsi nəticəsində yaranır. Disfoniyanın inkişafı 5 yaşlı uşaqlarda müşahidə edilməyə
başlayır, 8-10 uşaqlarda isə tez-tez nəzərə çarpır. Disfoniya ucadan danışan, qışqırmağı sevən, fəallığı yüksək olan uşaqlarda müşahidə
edilir. Adətən disfonik uşaqlarda səhərlər səs aydın və təmia olur, axşama yaxın xırıltılıq və tutqunluq tədricən güclənməyə başlayır. Bir
qayda olaraq, uşaqlarda qışqırmaqla səsin həddən artıq gərginləşməsi zamanı tonzilit( badamcıq-ların iltihabı), adenoid( udlaq
badamcığın şişməsi), laringit( xirtdək iltihabı) müşahidə edilir.
Allergiya xəstəlikləri fonunda səsdə qəflətənpozulma yarana bilər. Fonosiyanın qeyri-gigienik şəraiti disfoniyanın yaranmasına səbəb ola
bilər: otaqda toz, tüstü , səs-küy və s.
Keçid yaş dövründə patoloji mutasiya da funksional pozulmaya aid edilir. Bu zaman səsdə və səs yaradan aparatda dəyişiklik baş verir.
13. Səs pozulmalarının kompleks korreksiyası və pedoqoji təsiri izah edin.
Səs pozulmasının kompleks korreksiyası
Disfoniya (afoniya) fonasiyanın pozulması və ya olmamasıdır. Fonasiya və səsin gücü, tembri və hündürlüyünün olmaması ilə büruzə
verilir. Səs pozulmasının korreksiyası mütləq kompleks şəkildə aparılır. Səsin pozulmasının səbəbinin araşdırılıb aradan qaldırılması
yollarının düzgün müəyyənləşdirilməsi üçün kompleks müayinə aparılmalı və korreksiya planı tərtib olunmalıdır.
• Otolarinqoloq qulaq, qırtlaq və səs bəndlərinin müayinəsi əsasında müalicə təyin edir;
• Həkim-nevropataloqehtiyac varsa, ümumi müayinə təyin edir;
• Psixoloq müayinə nəticəsində iş planını tərtib edir;
• Loqoped isə loqopedik işin planı və həcmini müəyyən edir. Tək loqoped çalışarsa, onda müalicə uzun müddət davam etdirilir.
Pedaqoji təsir
Səs pozulmalarında əsas problem səs telləri və yumşaq damaqda olur. Uşaqlarda adətən yumşaq damaq problemi olur və buna görə də
damağın hərəkətliliyini inkişaf etdirmək lazımdır.
Bunlar yumşaq damağı inkişaf etdirən təmrinlərdir:
• Yolu bağlasın və yolu açsın
• Yumşaq damağın masajı – “a” səsini uşağa tələffüz etdirərək masaj etmək olar. Saitləri deyə-deyə uşaq masaj olunur. Prosedur
aparılanda pasiyent ac olmalıdır;
• Yumşaq damağın gimnastikası. Müvafiq hərəkətlər nəticəsində yumşaq damaq hərəkətə gəlir:
• Əsnəmə zamanı yumşaq damaq hərəkət edir;
• Xırda qurtumlarla hər hansı bir mayeni udmaq. Udqunma zamanı yumşaq damaq bağlanır. Hər dəfə udqunmada yumşaq damaq
bağlanır;
• Öskürək: Oyun şəklində öskürülür və daha sonra uşaq öskürür.
• Qarqara etmək: Qarqara etdikdə yumşaq damaq bağlanır. Damaq hərəkət etdirilir;
• Yumşaq damağın hərəkəti üçün bütün saitlər hündürdən tək-tək qısa tələffüz etdirilir. Bu zaman yumşaq damaq bağlanır.
Bu gimnastikalar açıq rinofoniya üçündür. Qapalıda da bu gimnastikaları edirik. Başqa əlavələr də olur. Qapalı üçün “M-n” səsi üzərində
iş. M – m – m – ma – mommm uzun tələffüz olunur. Na – nonnn tələffüzü zamanı burun boşluğuna yol açılır və sait tələffüzü zamanı isə
bağlanır. Bununla da uşaq normal tələffüzü öyrənir.
14. Səs pozulmalarının kompleks korreksiyası və pedoqoji aparılmasını iah edin.
Səs pozulmalarında əsas problem səs telləri və yumşaq damaqda olur. Uşaqlarda adətən yumşaq damaq problemi olur və buna görə də
damağın hərəkətliliyini inkişaf etdirmək lazımdır.
Bunlar yumşaq damağı inkişaf etdirən terminlərdir:
• Yolu bağlasın və yolu açsın
• Yumşaq damağın masajı – “a” səsini uşağa tələffüz etdirərək masaj etmək olar. Saitləri deyə-deyə uşaq masaj olunur. Prosedur
aparılanda pasiyent ac olmalıdır;
• Yumşaq damağın gimnastikası. Müvafiq hərəkətlər nəticəsində yumşaq damaq hərəkətə gəlir:
• Əsnəmə zamanı yumşaq damaq hərəkət edir;
• Xırda qurtumlarla hər hansı bir mayeni udmaq. Udqunma zamanı yumşaq damaq bağlanır. Hər dəfə udqunmada (pipetka ilə də olar)
yumşaq damaq bağlanır;
• Öskürək: Oyun şəklində öskürülür və daha sonra uşaq öskürür. Ağzı açıb öskürmək vacibdir, çünki ağız nə qədər böyük açılarsa,
yumşaq damaq bir o qədər hərəkətli olur;
• Qarqara etmək: Qarqara etdikdə yumşaq damaq bağlanır. Damaq hərəkət etdirilir;
• Yumşaq damağın hərəkəti üçün bütün saitlər hündürdən tək-tək qısa tələffüz etdirilir. Bu zaman yumşaq damaq bağlanır.
Bu gimnastikalar açıq rinofoniya üçündür. Qapalıda da bu gimnastikaları edirik. Başqa əlavələr də olur. Qapalı üçün “M-n” səsi üzərində
iş. Qapalı rinolaliyanı yaradan səbəbləri aradan qaldırdıqdan sonra bu işləri görürük. Uşaq normal ağız danışığına keçsin.
M – m – m – ma – mommm uzun tələffüz olunur. Na – nonnn tələffüzü zamanı burun boşluğuna yol açılır və sait tələffüzü zamanı isə
bağlanır. Bununla da uşaq normal tələffüzü öyrənir.
Fizioloji və nitqi nəfəsalma üzərində iş
Fizioloji nəfəsalma – ağız – ağız və burun – burun – bu, normal fizioloji nəfəsalmadır. Normal nəfəsalma səssizdir. Uşaq düzgün oturur.
Ağız – ağız nəfəsi- ağızla nəfəs alıb-verir. Bunu 5–6 dəfə təkrar edir. Ağız – burun nəfəsi- ağızla alıb burunla verir. Hər birini 5–6 dəfə
təkrarlayır. Kifayət qədər dərindən nəfəs almalı və ciyərlər hava ilə dolmalıdır (bu metodikadan kəkələmədə istifadə olunur). Tənəffüs
nəfəs gimnastikasına aiddir.
Şamları üfürmə. Əvvəl uşağa yaxın tutularaq bir dəfəyə qısa üfürmə tapşırılır. Uşaq bunu bacarmasa, onda uzun-uzun üfürməlidir. Tam
sonda 50 sm məsafədən 1 dəfəyə qısa olaraq üfürülməlidir. Get-gedə şamların sayı artırılır. Bir nəfəsə 2 şam, sonra 3 şam, ən sonda isə
10 şam 1 nəfəsə tək-tək üfürülür. Bu zaman diafraqmal nəfəsalmanın həcmi artır.
15. Səs pozulması zamanı səs çalışmaları necə təşkil edilir ?
Nitqi nəfəsalmada qısa müddət nəfəs alırıq və uzun müddət nəfəs veririk. Ən I variant sait səslərin oxunmasıdır. Əvvəlcə uşaq düz
oturmalı və çiyinlər açıq olmalıdır. Nəfəs alınır və a sait səsi nəfəs verilənə qədər oxunmalıdır. Uşaqlarda qırtlağın orqanik xəstəlikləri
zamanı səsin bərpası mürəkkəb və uzunmüddətli prosesdir. Bu kateqoriyadan olan uşaqlarla aparılan loqopedik işin çətinlikləri əsas iki
mənfi amillə müəyyən olunmuşdur:
1.Şişlərin aradan qaldırılması üçün keçirilən çoxsaylı əməliyyatlar nəticəsində qırtlağın anotomik bütövlüyünün pozulması.
2. Erkən qırtlaq xəstəlikləri uşağın psixofiziki və nitqi inkişafına mənfi təsiri. Qeyd olunan amillər loqopedik işin zəruriliyini təsdiqləmiş
olur. Belə ki, uşaq orqanizminin inkişaf xüsusiyyətləri nəzərə alınaraq əsas didaktik prinsiplərin istifadə olunması ilə loqopedik
məşğələlər aparılmalıdır. Uşaqlar əksər hallarda verilən tapşırıqları başa düşmür və məşğələyə maraq göstərmirlər. Bu nəzərə alınaraq
təqdim olunan material rəngarəng və nəzəri cəlb edən olmalıdır. Loqopedik işin müsbət nəticəsi uşaq orqanizminin böyük kompesator
imkanlarına görə əldə olunur. Bildiyimiz kimi uşaqlarda orqanizmin itirilmiş funksiyalarının bərpasında iştirak edən kompensator
imkanlar böyüklərə nisbətən daha yüksəkdir və həmin itirilmiş funksiyalar əlverişli şəraitin yaradılması ilə daha tez bərpa olunur.
Beləliklə, loqopedik məşğələlər nəticəsində orqanik səs pozulması olan uşaqlarda itirilmiş və ya deformasiyaya uğradılmış səs tellərinin
vəzifəsini yalnış səs telləri öz üzərinə götürür. Tədqiqatçıların böyük əksəriyyəti böyüklərdə səsin bərpası zamanı ortofonik tapşırıqlara
üstünlük verilməsini təklif edirlər. Bu tapşırıqlardan bəziləri qırtlağın stenozundan əziyyət çəkən böyüklərlə istifadə olunmuşdur.
Kompleksli müalicə metodu – fonik ortopediyadan səsin funksional pozulmasında istifadə edilir. Bura daxildir:
• Psixoterapiya;
• Diafraqmal nəfəsalmanın öyrənilməsi;
• Artikulyasiya gimnastikası – ilkin olaraq səssiz keçirilir, daha sonra isə xəstəyə sözləri pıçıltı ilə deməyin təklif olunması;
• Yüksək səslə tapşırıqların yerinə yetirilməsi.
Bir sıra foniatrlar səsin funksional pozuntusunun bərpası zamanı vibrasion-fonik ortopediya metodundan istifadə edirdilər:
1. İlkin söhbət;
2. Qırtlağın əl və vibrasiya massajı (səsli tapşırıqların müşahidəsi ilə: “M”, “mu” və “mı”).
İlk olaraq səsi almaq üçün müəllif j-j-j-j-j-jjjj və ya m-m-m-m-mmmm kimi səslərdən istifadə etməyi təklif edir.
İlk olaraq təmrinlər loqopedlə birgə, sonralar isə əks-olunmuş nitq, sonra isə spontan nitqdə oxunur. Bu təmrinlər manual və ya
vibrasiyalı massajla müşayiət olunmalıdır.
16. Potoloji mutasiyanı izah edin?
Keçid yaş dövründə patoloji mutasiya da funksional pozulmaya aid edilir. Bu zaman səsdə və səs yaradan aparatda dəyişiklik baş verir.
Mutasiya qırtlağın sürətli inkişafı ilə əlaqədardır. Qğlanlarda qörtlaq təxminən iki dəfə, qızlarda isə üçdə bir dəfə böyüyür. Səs telləridə
buna uyğun olaraq dəyişir. Mutüsiya dovrü 1,5-2 il davam edir.Patoloji mutasiya zamanı da vaxtında loqopedik müdaxilə tələb
olunur.mutasiyanın uzun sürən hallarına daha çox təsadüf edilir və bu halda səsdə yüksək faliset səslənmə yaranır. Burada loqopedik iş
artikulyasiya,səs və tənəffüs aparatının fəaliyyətini koordinasiya etməkdən, qirtlaöın ən aşağı qeyri –gərgin vəziyyətini müəyyən
etməkdən və yeni vəziyyətdə bütün nitq səslərinin qoyulmasından ibarətdir.
Qarşıya qoyulmuş məqsədə nail olmaq üçün artikulyasiya və tənəffüs gimnastikası , səs məşqləri aparılır:
- Ağız açıq vəziyyətdə əsnəmək,
-başını müəyyən qədər aşağı əyməklə böyürməyi yamsəlamaq ,
-sait və samit səsləri aşağı tonda tələffüz etmək

17 Oxu və yazı pozulmaları olan uşaqların müayinəsi.

XIX əsrin axırı XX əsrin əvvəllərində belə bir fikir yayılmışdır ki, oxu və yazı pozğunluqları ümumi əqli zəifliyin təzahürüdür.
Lakin XIXəsrin axırı 1896 –cı ildə, V.Morqan on dörq yaşlı normal intellektə malik oğlan uşağında oxu və yazı pzuntusu halı təsvir
etmişdir.
R.E. Levina öz tədqiqatlarına əsaslanaraq göstərmişdir ki, bu uşaqlarda oxu və yazı pozğunluqları fonematik qavramanın inkişafdan
alması ilə əlaqədardır. İntellektin və eşitmənin mormal olmasına baxmayaraq, fonematik qavramanın inkişafdan qalması nəticəsində
uşaqlar ana dilinin fonemlər sistemini duya bilmirlər. Oxu və yazı pozğunluqları xüsusi terminlərlə ifadə edilir.
XIX əsrin axırı XX əsrin əvvəllərində belə bir fikir yayılmışdır ki, oxu və yazı pozğunluqları ümumi əqli zəifliyin təzahürüdür. Oxu və yazı
pozğunluqları xüsusi terminlərlə ifadə edilir.
Disleksiya-oxu qabiliyyətinin pozulması, Disqrafiya –Yazı qabiliyyətinin pozulması
Disleksiyalı və disqrafiyalı uşaqların müayinəsi ardıcıllıqla aparılır:
1.səs vərdişinin mənimsəmə dərəcəsi
2.oxu və yazı vərdişini mənimsəmə dərəcəsi
3.şifahi nitqi mənimsəmənin vəziyyəti: dilin –fonetik fonematik və leksik-qrammatik inkişaının səviyyəsi . Bu məqsədlə bir sıra üsullar
mövcudur
1 Sözün tərkibindən səsləri ayırmaqla fərqləndirmək : Əvvəlcə sait səsləri ayırmaq.
2.Verilmiş səslə başlayan sözləri tapmaq məsələn, m səsinə aid sözlər
3 Verilmiş səslə adları başlayan şəkilləri seçmək
4.Uşağın tez-tez qarışdırdığı səslərlə adları başlayan şəkilləri qruplaşdırmaq 5.Səs
tərkibinə görə sözləri müqayisə etmək (tar- sar, nar –nal)
Oxunun müayinəsi
1.Mətndə çoxlu hərf və hecalar olmalıdır
2.Mətnin məzmunu sadə və aydın olmalıdır
3.Mətnin məzmununu kiçik olmalıdır
4.Uşaq tanış olan mətnlərdən istifadə edilməməlidir
Müayinə aşağıdakı ardıcıllıqla aparılır
1 Hərfləri tək-tək oxumaq
2 Hecaları oxumaq
3.Sözləri oxumaq
4.Cümlələri və xüsusi seçilmiş mətni oxumaq
Yazının müayinəsi
Yazının müayinəsi sadə tapşırıqlarla başlayır. Kəsmə əlifba ilə sözlər yığmaq ən sadə tapşırıq sayılır. Bu zaman loqoped əşya təsvir
olunmuş şəkili uşaga göstərir və kəsmə əlifba ilə uyğun sözü yöğır. Tapşırığı sadələşdirmək üçün uşağa əvvəlcə tərkibində müəyyən
sözlər olan hərflər verilir. Məsələn p,o,t o şəkilə baxaraq əşyanın adını yığır
1 Şəkil üzrə sözlər yazmaq
2 Şəkil üzrə cümlələr yazmaq
Disqrafiya –yazı prosesinin qismən spesifik pozulmasıdır. Yazı nitq fəaliyyətinin çox səviyyəli və mürəkkəb formalı prosesidir. Bu
prosesdə müxtəlif analizatorlar: nitqi eşitmə, nitqi hərəkət, görmə və ümumi hərəkət iştirak edir. Yazı fəaliyyəti zamanı bu analizatorlar
arasında qarşılıqlı şərtilik və sıx əlaqə yaranır.

18 Oxunun müayinəsini izah edin.

Disleksiya-oxu qabiliyyətinin pozulması, Disqrafiya –Yazı qabiliyyətinin pozulması. Oxunun müayinəsi üçün xüsusi tərtib edilmiş
mətnlərdən istifadə edilir.
1.Mətndə çoxlu hərf və hecalar olmalıdır
2.Mətnin məzmunu sadə və aydın olmalıdır
3.Mətnin məzmununu kiçik olmalıdır
4.Uşaq tanış olan mətnlərdən istifadə edilməməlidir
Müayinə aşağıdakı ardıcıllıqla aparılır
1 Hərfləri tək-tək oxumaq.
Loqoped kəsmə əlifbada bir-bir hərfləri göstərir, uşaq isə onların adını deyir. Sonra loqoped hərflərin arasından hər hansı bir hərfi
tapmagı uçaqdan tələb edir.
2 Hecaları oxumaq – müxtəlif fonemlərə uyğun olan hecaları düzünə və tərsinə oxumaq: sa-şa,za-ja. Şa-sa,ja-za.
3.Sözləri oxumaq – əvvəlcə sadə sözləri sözləri oxumaq :daş,qaş,baş və s sonra isə mürəkkəb sözlərin oxunması:güzgü,tarla,kəpənək və s
4.Cümlələri və xüsusi seçilmiş mətni oxumaq- bu üsuldan istifadə edərkən uşağın oxuduğunu başa düşməsinə. Disleksik səhvlərin
xarakterinə fikir vermək lazımdır.
19. Yazının müayinəsi necə təşkil edilir ?
Yazının müayinəsi sadə tapşırıqlarla başlayır .kəsmə əlifba ilə çöplər yığmaq ən sadə tapşırıq sayılır. Bu zaman loqoped əşya təsvir
olunmuş şəkili uşaga göstərir və kəsmə əlifba ilə uyğun sözü yığır. Tapşırığı sadələşdirmək üçün uşağa əvvəlcə tərkibində müəyyən sözlər
olan hərflər verilir. Məsələn p,o,t o şəkilə baxaraq əşyanın adını yığır
1 Şəkil üzrə sözlər yazmaq
2 Şəkil üzrə cümlələr yazmaq
Disqrafiya –yazı prosesinin qismən spesifik pozulmasıdır. Yazı nitq fəaliyyətinin çox səviyyəli və mürəkkəb formalı prosesidir. Bu
prosesdə müxtəlif analizatorlar: nitqi eşitmə, nitqi hərəkət, görmə və ümumi hərəkət iştirak edir. Yazı fəaliyyəti zamanı bu analizator-
lar arasında qarşılıqlı şərtilik və sıx əlaqə yaranır. Bu prosesin strukturu yazıya yiyələnmə vərdişlərinin mərhələlərindən, onun vəzifə və
xarakterindən asılıdır. Demək lazımdır ki, yazı şifahi nitq prosesləri ilə sıx bağlıdır və onun kifayət qədər inkişafının yüksək səviyyəsi
əsasında həyata keçirilir. Yaşlı adamın yazı prosesi avto- matlaşmış olur və bu vərdişə yiyələnən uşağın yazısından ciddi surətdə
fərqlənir. Belə ki, böyüklərdə yazı məqsədyönlü fəaliyyət olub müəyyən fikrin ötürücü və ya qeydiyyatı məqsədi daşıyır. Yaşlı adamın
yazısının xarakteri bütövlüyü, əlaqələnməsidir və sintetik prosesdir. Sözlərin qrafik surətləri ayrı-ayrı elementlərlə yaradılmayıb. Bütöv
tam kimi meydana çıxır: Söz bir motor aktı kimi yaradılır. Yazı prosesi avtomatik və iki nəzarət vasitəsi ilə: kinestetik və görmə həyata
keçir.
A.R.Luriya yazının aşağıdakı əməliyyatlarını müəyyənləşdirmişdir:
Yazı təhrik, motor və vəzifələrdən başlanır. İnsan nə üçün, hansı məqsədlə yazdığını bilir: qeyd etmək, informasiyanı müəyyən müddətə
saxlamaq, başqasına yetirmək, hər hansı bir fəaliyyətə təhrik etmək. Buzaman fikrən yazacağı ifadəni planlaşdırır, onun məna
proqramını, fikrin ümumi ardıcıllığını müəyyənləşdirir. İlkin fikir cümləninmüəyyən quruluşu ilə uyğunlaşdırılır.Yazı prosesində
yazan şəxs müəyyən qaydanı gözləməli, nəyi yazdığını və nəyi yazacağını bilməlidir.
Hər bir yazılacaq cümlə onu təşkil edən sözlərə ayrılmalıdır, çünki yazıda hər bir sözün müəyyən hüdudu olmalıdır. Yazı prosesində
ən mürəkkəb əməliyyatlardan biri sözün səs quruluşunun təhlilidir. Düzgün yazmaq üçün sözün səs quruluşunu, ardıcıllığını və hər bir
səsin yerini mükəmməl bilmək lazımdır.
Müasir dövrdə ən çox işlənən təsnifat aşağıdakılardır:
1.Artikulyator-akustik disqrafiya;
2.Fonemlərin tanınmasının pozulmasına əsaslanan disqrafiya;
3.Dilin analiz və sintezinin pozulması ilə şərtlənən disqrafiya;
4.Aqrammatik disqrafiya;
5.Optik disqrafiya.
20. Oxu və yazı pozuntularının korreksiyası
XIX əsrin axırı XX əsrin əvvəllərində belə bir fikir yayılmışdır ki, oxu və yazı pozğunluqları ümumi əqli zəifliyin təzahürüdür. Oxu və yazı
pozğunluqları xüsusi terminlərlə ifadə edilir.
Disleksiya-oxu qabiliyyətinin pozulması , Disqrafiya –Yazı qabiliyyətinin pozulması. Disleksiyalı və disqrafiyalı uşaqların müayinəsi
ardıcıllıqla aparılır:
Korreksiya
Loqoped bu işi məktəbdə, loqopediya məntəqəsində aparır. Loqo- pedik işin əsas istiqamətləri aşağıdakılardan ibarətdir:
1.Fonematik qavramanı inkişaf etdirmək.
2. Səs tələffüzü üzərində iş.
3.Səslərin analizi və sintezi vərdişini inkişaf etdirmək: cümləni sözlərə, sözləri hecalara, hecaları səslərə ayırmaq, hecada çatış- mayan
hərfi yazmaq, hecaların sayına görə söz yazmaq, verilmiş səsə uyğun söz tərkibi tapmaq və onları yazmaq, verilmiş hər bir sözə aid fərqli
səsli sözlər seçmək və onları yazmaq və s. Baca-
4.Lüğət ehtiyatını zənginləşdirmək və ondan praktiki istifadə
5. Qrammatik vərdişləri inkişaf etdirmək.
6. Rabitǝli nitqi inkişaf etdirmək.
Oxu və yazı pozuntularının korreksiyası arasıkəsilməz, uzunmüd- dətli məşğələlər keçirilməsini tələb edən prosesdir. Bu da uşağın gǝr-
ginliyinə və vaxt itgisinə səbəb olur. Odur ki, yazı və oxu pozuntuları- nın qarşısını vaxtında almaq lazımdır. Məşğələ zamanı istifadə
olunan əyani vəsaitlər: artikulyasiya gim- nastikası kartları, nağıl kitabı, oxşar sözlərdən ibarət şəkillər, yazı dəf- təri, qələm və s.
21.Nitqi ümumi inkişafdan qalmış uşaqların təlim və tərbiyəsi .
Nitqin ümumi inkişafdan qalması zamanı nitq sisteminin səs və məna tərəfinin bütün kompanentlərinin formalaşması pozulur.
Eşitmənin və intellektin normal olmasına baxmayaraq bu uşaqlarda nitqin gecikməsi, söz ehtiyatının azlığı, aqramatizm, tələffüz və
fonematik inkişafdan qalma müşahidə edilir.Bildiyimiz kimi nitqin normal inkişafı zamanı, uşaqlar 5-yaşda geniş frazalı nitqdən,
müxtəlif quruluşlu mürəkkəb cümlələrdən istifadə edirlər. Onların lüğət ehtiyatı yaş səviyyəsinə uygun olur, söz yaratma və söz
dəyişmə vərdişlərinə yiyələnirlər. Bəzi hallarda isə eşitmə və intellekt normal olduğu halda dilin kompanentlərinin formalaşması
pozulur. Bu pozğunluqlar ilk dəfə R.E. Levina tərəfindən müəyyən edilmiş .” Nitqin ümumi inkişafdan qalması “ kimi tərif
verilmişddir. Ntqin inkişafdan qalması müxtəlif dərəcədə təzahür edir: nitqin tam olmamasından fonetik, leksik və qrammatik
inkişafdan qalmaya qədərBu qüsurlar üç dərəcəyə bölünür. Birinci və ikinci dərəcə nitqin ağır dərəcədə inkişafdan qalması ilə
xaraktrrizə edilir. Üçüncü dərəcə isə nisbətən yüngül dərəcə hesab edilir. Bu zaman uşağın nitqinin tələffüz tərəfinin inkişafında, lüğət
ehtiyatında , qrammatik quruluşunda bəzi qüsurlar olur.
Birinci dərəcəli nitq inkişafı. Bu zaman nitqin ünsiyyət vasitələri son dərəcə məhdud olur və ya nitqin olmaması ilə xarakterizə edilir , “
nitqsiz uşaqlar” adlanır. Bu dərəcədə olan uşaqlar anlaşılmaz sözlərdən, səs təqlidindən,səs tərtibatı pozulmuş məişət məzmunlu isim və
fellərdən, anlaşılmaz qırıq –kəsik dəyişkən cümlələrdən istifadə edirlər. Bəzi hallarda öz fikirlərini möhkəmlətmək üçün jest və
mimikalardan istifadə edirlər. Aktiv söz ehtiyatının məhdud olması o halda müşahidə edilir ki, uşaq bir anlaşılmaz sözlə və ya səs
birləşməsi ilə bir neçə müxtəlif əşyaların adlarını ifadə edir. Cümlələrin həcminin 3-4 sözə qədər artmasına baxmayaraq sintaksis tərəf
pozulmuş olaraq qalır.
İkinci dərəcəli nitq inkişafı .bu dərəcəyə keçid uşağın nitq aktivliyinin atrması ilə xarakterizə edilir. Ünsiyyət jest və anlaşılmaz
sözlərdən başqa, hamı tərəfindən istifadə edilən sözlərlə təhrif olunmuş şəkildə yerinə yetirilir. Uşaqların danışığı zəif olur, onlar
birbaşa qavradıqları əşyaların və hadisələrin adlarını sadalamaqla kifayətlənirlər.Nitqin azlığı bütün kompanentlərdə özünü göstərir :
uşaqlar iki,üç, bəzən isə dörd sözdən ibarət cümlələrdən istifadə edirlər.Bu uşaqlar üçün forma, miqdar,cins hal və məna fərqləndirici
funksiya daşımır. Əşyanın əlamətini bildirən sözlərdən istifadə etməkdə də çətinlik çəkirlər. Bu səhvlər əsasən aşağıdakılardan
ibarətdir;
-hal şəkilçilərinin qarışması
-çox vaxt isim adlıq halda , fel isə məişət formasındavə ya 3-cü şəxsin cəmində,indiki zamanda işlədilir.
- İsimlə sifət isimlə say arasında uzlaşma olmur.
Üçüncü dərəcəli nitq inkişafı.
Bu dərəcə leksik qrammatik və fonetik-fonematik inkişafdan qalma elementləri olan geniş frazalı nitqin olması ilə xarakterikdir.
Bu dərəcədə olan uşaqlar yalnız valideynlərinin və tərbiyəçilərin iştirakı ilə ətrafdakılarla əlaqəyə girirlər. Sərbəst ünsiyyətləri çox
çətin olur hətta düzgün tələffüz etdikləri səslər sərbəst ünsiyyət zamanı aydın səslənmir. Bir səs eyni vaxtda bir fonetik qrupa daxil olan
iki və daha çox səsləri əvəz edir.
22.Birinci dərəcəli nitq inkişafını izah edin.
Bəzi hallarda eşitmə və intellekt normal olduğu halda dilin kompanentlərinin formalaşması pozulur. Bu pozğunluqlar ilk dəfə R.E.
Levina tərəfindən müəyyən edilmiş .” Nitqin ümumi inkişafdan qalması “ kimi tərif verilmişddir. Ntqin inkişafdan qalması müxtəlif
dərəcədə təzahür edir: nitqin tam olmamasından fonetik, leksik və qrammatik inkişafdan qalmaya qədər.Bu qüsurlar üç dərəcəyə
bölünür.
Birinci dərəcəli nitq inkişafı. Nitqin ünsiyyət vasitələri son dərəcə məhdud olur və ya nitqin olmaması ilə xarakterizə edil (nitqsiz uşaqlar”
adlanır). Bu dereceye daxil olan uşaqlar anlaşılmaz sözlərdən, səs təqlidinden, ses tərtibatı pozulmuş məişət məzmunlu isim və fellərdən,
anlaşılmaz qırıq kəsik dəyişkən cümlelerden istifadə edirlər. Uşaqlar öz fikirlərini möhkəmləndirmək üçün mimika və jestlərdən geniş
istifadə edirlər. Nitqin analoji vəziyyətini cəhətdən geri qalmış uşaqlarda müşahidə etmək olar. Lakin birinci dərəcəli nitq inkişafı olan
uşaqları bir sıra əlamətlərinə görə oliqofren uşaqlardan fərqləndirmək olur. Bu, ilk növbədə passiv lüğətin aktivdən xeyli üstün olmasıyla
izah edilir. Oligofren uşaqlarda uyğun fərq müşahidə olunmur.Daha sonra, oligofren uşaqlardan fərqli olaraq nitqi ümum inkişafdan
qalmış uşaqlar öz fikirlərini ifadə etmək üçün differensiallaşmış jestdən və ifadəli mimikadan geniş istifadə edirlər. Onlar üçün bir
tərəfdən ünsiyyət prosesində nitq axtarışına yüksək təşəbbüskarlıq göstərmək, diger terefden isə öz nitqinə tənqidi yanaşma
xarakterikdir. Beləliklə, nitqin oxşar vəziyyətində bu uşaqlarda intellektual inkişafın və nitqin kompensasiyasının proqnozu müxtəlif olur.
Aktiv söz ehtiyatının çox məhdud olması o halda müşahidə edilir ki, uşaq bir anlaşılmaz sözlə və ya səs birləşməsiylə bir nece müxtəlif
anlayışları ifadə edir (məsələn, bibip – maşın, , gəmi, təyyarə və s.). Eyni zamanda, hadisəni əşyanın adıyla və ya əşyanın adını hadisəylə
əvəz edir. Bu uşaqlar üçün xarakterik hallardan biri de bir sözlü cümlələrdən istifadə etməkdir. N. S. Jukova qeyd etmişdir ki, bir amort
sözlü cümlələrdən normal nitq inkişafı olan uşaqlar da istifadə edirlər. Lakin bu hal 5-6 ay höküm sürür və bura az sayda söz daxil olur.
Nitqin ağır inkişafdan qalması zamanı isə bu dövr uzun müddət davam edir. Normal nitq inkişafı olan uşaqlar sözlər arasında qrammatik
əlaqədən tez istifadə etməyə başlayırlar. Nitqi ümumi inkişafdan qalmış uşaqlarda isə cümlənin həcminin 2-4 sözə qədər artması
müşahidə edilir, lakin cümlənin sintaksis quruluşunun tərtibatı pozulmuş olaraq qalır. Belə hallar normal nitq inkişafı zamanı müşahidə
olunmur.Nitq seslerinin tələffüzündə qeyri- sabitlik və qarışıqlıq qeyd olunur. Uşaqların nitqində 1-2 mürəkkəb söz üstünlük təşkil edir.
Mürəkkəb heca quruluşlu sözləri tələffüz etməyə cəht göstərdiqdə hecaların miqdarı azalır . Bu uşaqlarda fonematk qavrama da kəskin
şəkildə pozulmuş olur. Adları oxşar səslənən əşyalar seçməkdə çətinlik çəkir (qələm – kələm, dələ - tələ ) . Səslərin söz analizi ilə verilmiş
tapşırıqlar bu dərəcədən olan uşaqlar üçün anlaşılmaz olur.
23.İkinci dərəcəli nitq inkişafını izah edin.
Bəzi hallarda eşitmə və intellekt normal olduğu halda dilin kompanentlərinin formalaşması pozulur. Bu pozğunluqlar ilk dəfə R.E.
Levina tərəfindən müəyyən edilmiş .” Nitqin ümumi inkişafdan qalması “ kimi tərif verilmişddir. Ntqin inkişafdan qalması müxtəlif
dərəcədə təzahür edir: nitqin tam olmamasından fonetik, leksik və qrammatik inkişafdan qalmaya qədər. Bu qüsurlar üç dərəcəyə
bölünür.
İkinci dərəcəli nitq inkişafı İkinci dərəcəli nitq inkişafı – Bu dərəcəyə keçid uşağın aktivliyinin artmasıyla xarakterizə edilir (hamının
istifadə etdiyi nitqin başlanğıcıyla). Ünsiyyət, jest va anlaşılmaz sözlerden başqa, hamı tərəfindən istifade edilen sözlərlə təhrif olunmuş
şəkildə yerinə yetirilir. Eyni zamanda bəzi qrammatik formalar fərqləndirilmiş şəkildə ifade edilir. Bu proses dəyişkən xarakterli olur və
bu uşaqlarda nitqin ağır dərəcədə inkişafdan qalması çox aydın şəkildə əks olunur, uşaqların danışığı zəif olur, onlar birbaşa qavradıqları
əşyaların və hadisələrin adlarını sadalamaqla kifayətlənirlər. Nitq azlığı bütün komponentlərdə özünü göstərir. Uşaqlar 2 , 3 təsadüfi
hallarda 4 sözdən ibarət sadə cümlələrdən istifade edirler. Lüğət ehtiyatı yaş səviyyəsindən xeyli geri qalır: bədən üzvleri, canlılar ve
onların balaları, geyim, mebel və peşə ila bağlı çoxlu sayda sözləri bilməməzlik üzə çıxır.Bu uşaqlar üçün forma, miqdar, cins və hal məna
fərqləndirici funksiya daşımır. Sözdüzəltmə təsadüfü xarakter daşıyır. Odur ki, ondan istifadə edərkən çoxlu sayda müxtəlif növ səhvlərə
yol verirler. Əşyanın əlamətini bildirən sözlərdən (forma, rəng, material) istifade etmekdə də gerilik qeyd edilir. Əşyanın adıyla istifadə
tayinatı arasinda tez-tez əvəzetmələr olur. Xüsusi müayinə zaman qeyd edilmişdir ki , qrammatik formalardan istifade edilərkən kobud
səhvlərə yol verilir. Bu səhvlər, əsasən aşagıdakılardan ibarətdir :
• hal şəkilçilərinin qarışması (maşında getmək əvəzinə “maşin det”);
• Çox vaxt isim adlıq halda, fell isə məstər formasında və ya 3-cü şexsin təkinde və cəmində , indiki zamanda işledir
• (ata deti - ata getdi )
• isimlə sifət, isimle say arasında uzlaşma olmur qırmız şa “ qırmızı şar.
• Bağlayıcı və ədatlardan çox təsadüfi hallarda istifadə edilir ve ya heç istifade edilmir.
Uşaqların nitqinin tələffüz tərəfi yaş normasından xeyli geri qalır, qalın və incə, kar və cingilti, fısıltı və fışıltılı , sonor və afrikat səslərin
tələffüzü pozulur, müxtelif heca tərkibli sözlerin tələffüzündə kobud pozulmalar olur. Bu zaman hecaların ixtisar olunması da səciyyəvi
hal hesab olunur. Sözlerin tələffüz zamanı hecalar səslərin yerinin dəyişməsi, səslərin ixtisar olunması kimi hal təsadüf edilir. Uşaqlarin
ətraflı müayinəsi zamani fonematik qavramada çatışmazlıqlar da çox asanlıqla aşkar edilir. Beləliklə, xüsusi korreksiyaedici tslimin
köməkliyi ilə uşağların nitq inkişafı yeni mərhələyə, üçüncü dərəcəli nitq inkişafına keçir.
24.Üçüncü dərəcəli nitq inkişafını izah edin.
Bu dərəcə leksik-qrammatik ve fonetik – fonematik inkişafdan qalma elementləri olan geniş frazalı nitqin olmasıyla xarakterikdir.
Bu dərəcədən olan uşaqlar ancaq valideylerinin iştirakı ile ətrafdakılarla əlaqəyə girirlər. Sərbəst ünsiyyətləri çox çətin olur. Hetta
düzgün tələffüz etdikleri səslər serbest ünsiyyət zamanı onların nitqində aydin səslənmir. Onlar üçün səslərin fərqləndirilməmiş tələffüzü
xarakterikdir (fısıltılı , fışıltılı və sonar səslər). Bir səs eyni vaxtda bir fonetik qrupa daxil olan iki və ya daha çox səsləri əvəz edir. Artıq bu
mərhələdə uşaqlar nitq hissələrindən sadə qrammatik formalardan istifadə edir, tabeli və tabesiz mürekkeb cümlə qurmağa cəhd
göstərirlər. Uşaqlarda səslərin və müxtəlif heca quruluşlu söz tələffüzü tədricən təkminləşir. Həyat təcrübəsindən onlara tanış olan
əşyaların adlarını, əlamətlərini, fəaliyyətini və vəziyyətini ifade etməkdə çətinlik çəkmirlər. Uşaqlar ailələri ve özləri haqqinda, onları
əhatə edən hadisələr haqqında sərbəst danışa bilir və qısa hekays tərtib etməyi bacarırlar. Lakin nitqin herterefli müayinəsi zamanı dil
sisteminin hər bir komponentinin inkişafdan qalması aydın şəkildə aşkar edilir : leksik , qrammatik, fonematik. Uşaqlar nitq ünsiyyəti
zamanı çətin sözlərin və ifadələrin üstünden ötüb keşməyə cəht göstərirlər. Normal həmyaşıdların fərqli olaraq onlar sərbəst cümlə
qurmaqda çətinlik çəkirlər. Sərbəst danışıqda sadə geniş cümlələr üstünlük təşkil edir, mürəkkəb quruluşlu cümlələrdən demək olar ki,
istifadə edilmir. Düzgün cümlə fonunda agrammatizmle qarşılaşırıq : sayla ismin, sifətlə ismin uzlaşmasında və s.. Lakin bu səhvlər
dəyişməz xarakter daşımır: bu və ya digər qrammatik forma və kateqoriyadan müxtəlif şəraitdə həm düz, həm də səhv istifadə edilə
bilər. Lüğət ehtiyatının xeyli inkişaf etməsinə baxmayaraq, xüsusi müayinə zamanı bir sıra nöqsanlar aşkar edilir: bir sıra sözlərin
mənasını bilməmək, bir sıra sözlərin başa düşülməməsi və səhv işlədilməsi. Üçüncü dərəcəli nitq inkişafı olan uşaqların nitqinin fonetik
tərtibatı yaş səviyyəsindən xeyli geri qalır: bütün növ səs tələffüzü pozğunluqlarının müşahidə olunması davam edir. Fonematik
qavramanın və qavrayışın az inkişaf etməsi ona səbəb olur ki, uşaqlarda səslərin analizi və sintezinə hazırlıq sərbəst formalaşmır.
Nəticədə, loqopedin köməkliyi olmadan, məktəbdə savad təlimini mənimsəyə bilmirlər. Beləliklə, uşağın nitqinin fonetik fonematik və
leksik qrammatik quruluşundakı nöqsanlar onlar üçün ciddi çətinliklər yaradır. Uşaq ümumi tipli uşaq bağçasının proqramını, sonradan
isə ümumtəhsil məktəb proqramını mənimsəyə bilmir.
25.Nitqi ümumi inkişafdan qalmış uşaqlarla korreksion iş necə təşkil edilir?
Korreksiyaedici təlimin əsasları bir sıra müəlliflərin psixoloji – pedaqoji tədqiqatlarında işlənib hazırlanmışdır.Nitqin formalaşması
aşağdakı müddəalara əsaslanır:
• ümumi inkişafdan qalmanın ilkin əlamətlərini və onun ümumi psixi inkişafa təsirini müəyyən etmək;
• nitq çatışmazlığı quruluşunun analizi əsasında mümkün eyintilərin vaxtında qarşısını almaq
• nitq ünsiyyəti defisitliyinin ictimai səbəbdən yaranmasını nəzərə almaq
• uşaq nitqinin normal inkişaf qanunauyğunluqlarını nəzərə almaq;
• dilin fonetik – fonematik və leksik – grammatik komponentlərinin qarşılıqlı əlaqəsini formalaşdırmaq;
• müxtəlif mənşəli ümumi inkişafdan qalması olan uşaqlarla loqopedik işin aparılmasına differensial yanaşmaq;
• nitq prosesinin formalaşması ilə təfəkkürün ve idrak fəaliyyətinin vəhdəti;
• sensor, intellektual və affekt – iradi sahəyə eyni zamanda korreksiya-tərbiyəvi təsir göstərmək
Nitqi ümumi inkişafdan qalmış uşaqlarla koreksiya – tərbiyəvi iş uşaqların yaşından, onların təlim-tərbiyə şərayitindən və nitqin inkişaf
dərəcəsindən asılı olaraq müxtəlif üsullarla həyata keçirilir. Qruplar “Nitq pozğuntusu olan uşaqlar üçün məktəbəqədər müəssisələrin
nümunəvi əsasmaməsinə” uyğun təşkil edilir və aşağıdakı kimi komplektləşdirilir:
1. birinci dərəcəli nitq inkişafı olan uşaqlar 3 yaşdan qəbul edilirlər, təlim müddəti 3-4 il olur;
2. ikinci dərəcəli nitq inkişafı olan uşaqlar 4 -yaşdan qəbul edilirlər, təlim müddəti 3 il olur;
3. Üçüncü dərəcəli nitq inkişafı olan uşaqlar 4-5 yaşdan qəbul edilirlər, təlim müddəti 2 il olur
Loqopedik iş yarımqrupla və fərdi aparılır. Loqopedik işin məqsədi və məzmunu nitq pozğuntusunun quruluşunun analizindən və
uşaqların sağlam, kompensator imkanlarından asılı olur.Uşaqların şifahi nitqinin formalaşmasının müxtəlif tipli cümlələrin tərtib
edilməsi təlimi təşkil edir.
I dərəcəli nitq inkişafı olan uşaqlarda işin asas vəzifəsi aşağıdakilardan ibarətdir:
1. nitqi anlamanı inkişaf etdirmək
2. hər hansı bir səs birləşməsi növünü tələffüz , etməklə aktiv yamsılama fəaliyyətini inkişaf etdirmək,
3. diqqeti ve yaddaşı inkişaf etdirmək.
Nitqi anlamanı inkişaf etdirmək işi uşaqda ətrafdakı əşyalar ve gerçək hadisələr haqqında təsəvvürü inkişaf etdirməyə onu əhatə eden
tanış vəziyyət və hadisələri əks etdiran konkret söz və ifadeleri anlamağa əsaslanır.İlk məşğələlər uşağın aktiv diqqətini, ona müraciət
olunan nitqi dinləmək bacarığını inkişaf etdirməyə, sözlü konstruksiya əsasında tapşırıqları yerinə yetirməyə yönəldilir. Əlavə olaraq bir
sıra sözlerin mənası müəyyənləşdirilir: əşyanın adı, fəaliyyəti, əlaməti. Bu zaman əşyanın adını bildirən sözlər konkret xarakterli olmalı,
fəaliyyət əyani göstərilməlidir. Belə məşğələlərin aparılması üçün oyuncaqlardan, geyim əşyalarından, qab qacaqdan, qida
maddələrindən və s. İstifadə etmək lazımdır. Məşğəlalar oyun formasında əyanilik şəraitində aparılır. Tapşırıqlar isə məişətlə bağl 2-3
göstərişli olur. Logoped uşaqlanın diqqətini tapşırığın yerinə yetirilməsinə nəticəsinin qiymətləndirilməsinə cəlb etməklə tədricən
onlarda birgə işləmək vərdişini tərbiyə edir. Məşğələ zamanı kukla personajlarının müxtəlif ünsiyyət formalarından istifade etmək
uşaqlarda müsbət əhval-ruhiyyə yaradır. Onlarda fəaliyyətlə yanaşı, sözlə cavab vermək, yaşlıların nitqini yamsılamaq arzusu oyanır.
Eyni zamanda uşaqlara bəzi qrammatik mənaları anlama öyrədilir: ismin və felin qrammatik kateqoriyalarını mənimsəmək .Daha sonra,
məşğələlərdə süjetli şəkillərdən də geniş istifade edilir.
Təlimin birinci dövründə aşağıdakı sözlər yaranır:
a) müraciət tipli sözlər: gəl, ver, al, get və s.
b) isimlər şəxs adları və xüsusi isimlər. Bu zaman uşaqdan sözlərin düzgün fonetik tərtibatı tələb olunmur.
Beləliklə, loqoped danışıq nitqinin ilk vərdişlərini aşağıdakı ardıcıllıqla, mərhələlərlə formalaşdırır:
I mərhələ sözdən və amorf söz köklərindən bir sözlü cümlələr qurmaq;
Il mərhələ - sözlərin sadə qrammatik formalarından istifadə etməklə iki sözlü cümlələr qurmaq;
III mərhələ - cümlənin həcmini genişləndirmək.
Tədricən nitq ünsiyyəti mürəkkəbləşdirilir və II-dərəcəli nitq nkişafına çatdırılır.
II dərəcəli nitq inkişafı olan uşaqların təlimi əsasən NUIQ uşaqlar üçün məktəbəqədər qruplarda həyata keçirilir (4-yaşdan). Təlimin əsas
vəzifəsi aşağıdakılardan ibarətdir:
1. Sözlərin quruluşunu fərqləndirmək üçün nitqi anlamanı səmərəli inkişaf etdirmək.
2. Sade qrammatik kateqopiyaların praktik mənimsənilmesi, lüğət ehtiyatının genişləndirilməsi və dəqiqləşdirilməsi asasında şifahi
nitqin sadə formalarının inkişaf etdirilməsi.
3. Səslərin düzgün tələffüzünün və fərqləndirilməsinin mənimsənilməsi, sözün ritmik – heca quruluşunun formalaşdırılması.
Uşaqların nitqini zənginləşdirmək üçün, ətraf aləmdəki nateriallardan geniş istifadə edilir. Ikinci dərəcəli nitq inkişafına çatmış uşaqlar
suallara cavab verməyi və eyni zamanda bir-biri ilə sərbəst sual-cavab etməyi bacarmalıdırlar. Bu suallar uşağı əhatə edən əşyalara və
yaxşı tanış olduğu fəaliyyətə aid olmalıdır. İlk növbədə əl əməyi fəaliyyətinə aid nitq ünsiyyəti daha təsirli olur ve sözün mənasını
dəqiqləşdirməyə köməklik edir.Dialoq prosesində sadə söz birləşmələrindən istifadə edilir və nitqin elementar formaları
möhkəmləndirilir. Loqoped sualları ifadəli intonasiya etməklə dialoqu lazım olan istiqamətə yönəldir. Nitqi ümumi inkişafdan qalmış
uşaqlar şeiləri yadda saxlamaqda çətinlik çəkirlər. Bu səbəbdən loqopedik məşğələlərə mənsub mətnlərin əzbərlənməsini daxil etmək
lazımdır.Uşaqlara suallara cavab vermək, şəkil üzrə cümlə qurmaq öyrədilir. Bu zaman süjetli şəkillərdən və oyunlardan geniş istifadə
edilir.
Süjetli şəkilləri seçərkən iki şərti əsas götürmək lazımdır:
• birinci, şəkildə az sayda personaj tesvir olunmuş olsun
• ikinci, süjet aydın ifade edilmiş olsun, hadiseni əvvəldən axıra qədər izləmək asan olsun.
Loqoped uşaqlara şəkilə diqqətlə baxmağı və onun məzmununa əsasən suallara cavab vermeyi öyredir. Sonra şəkil üzrə nağıl etmənin
qısa nümunəsini verir və uşaq nümunəni təkar edir. Daha sonra, loqopedin köməkliyi ilə uşaq şəkil üzrə özü hekaya qurur.
III dərəcəli nitq inkişafı olan uşaqlar hazırda xüsus qüsurlu məktəbəqədər və məktəb müəssisələrinin əsas kontingentini təşkil edir: 5-
yaşdan uşaq bağçasının böyük qruplarına, 6-7 yaşdan isə ağır nitq pozğunluğu olan uşaqlar üçün məktəblərin hazırlıq və ya birinci
sinfinə qəbul edilirler.Bu uşaqlarla korreksiya təliminin əsas vəzifələri aşağıdakılardan ibarətdir:
1. Dilin leksik və qrammatik vasitələrinin praktik mənimsənilməsi
2. Nitqin səs tərəfinin mükəmmal formaşdırılması
3. Savad təliminə hazırlıq, savad elementlerini mənimsəmə
4. Rabitəli nitqin sonrakı inkişafı üzərində iş
Nitqin inkişafdan qalmasının korreksiyası işi əsas məşğələlərdə loqoped tərəfindən aparılır. Loqopedik meşğalar növə ayrılır:
• dilin leksik – qrammatik vasitələrini formalaşdırmaq:
• rabitəli nitqi inkişaf etdirmək.
Bu məşğələlərə daxildir: lüğət ehtiyatını inkişaf etdirmək , düzgün qrammatik nitq formalaşdırmaq; rabitəli nitqi inkişaf etdirmək.
26.Birinci dərəcəli nitq inkişafının korreksiasını izah edin
Nitqi ümumi inkişafdan qalmış uşaqlarla koreksiya – tərbiyəvi iş uşaqların yaşından, onların təlim-tərbiyə şərayitindən və nitqin inkişaf
dərəcəsindən asılı olaraq müxtəlif üsullarla həyata keçirilir. Bu uşaqlarla korreksiya – tərbiyəvi iş xüsusi təşkil edilmiş qruplarda aparılır.
Qruplar “Nitq pozğuntusu olan uşaqlar üçün məktəbəqədər müəssisələrin nümunəvi əsasmaməsinə” uyğun təşkil edilir və aşağıdakı kimi
komplektləşdirilir:
1. birinci dərəcəli nitq inkişafı olan uşaqlar 3 yaşdan qəbul edilirlər, təlim müddəti 3-4 il olur;
2. ikinci dərəcəli nitq inkişafı olan uşaqlar 4 -yaşdan qəbul edilirlər, təlim müddəti 3 il olur;
3. Üçüncü dərəcəli nitq inkişafı olan uşaqlar 4-5 yaşdan qəbul edilirlər, təlim müddəti 2 il olur
Loqopedik iş yarımqrupla və fərdi aparılır. Loqopedik işin məqsədi və məzmunu nitq pozğuntusunun quruluşunun analizindən və
uşaqların sağlam, kompensator imkanlarından asılı olur.Uşaqların şifahi nitqinin formalaşmasının müxtəlif tipli cümlələrin tərtib
edilməsi təlimi təşkil edir.
I dərəcəli nitq inkişafı olan uşaqlarda işin asas vəzifəsi aşağıdakilardan ibarətdir:
1.Nitqi anlamanı inkişaf etdirmək
2.Hər hansı bir səs birləşməsi növünü tələffüz , etməklə aktiv yamsılama fəaliyyətini inkişaf etdirmək,
3.Diqqeti ve yaddaşı inkişaf etdirmək.
Nitqi anlamanı inkişaf etdirmək işi uşaqda ətrafdakı əşyalar ve gerçək hadisələr haqqında təsəvvürü inkişaf etdirməyə onu əhatə eden
tanış vəziyyət və hadisələri əks etdiran konkret söz və ifadeleri anlamağa əsaslanır.İlk məşğələlər uşağın aktiv diqqətini, ona müraciət
olunan nitqi dinləmək bacarığını inkişaf etdirməyə, sözlü konstruksiya əsasında tapşırıqları yerinə yetirməyə yönəldilir. Əlavə olaraq bir
sıra sözlerin mənası müəyyənləşdirilir: əşyanın adı, fəaliyyəti, əlaməti. Bu zaman əşyanın adını bildirən sözlər konkret xarakterli olmalı,
fəaliyyət əyani göstərilməlidir. Belə məşğələlərin aparılması üçün oyuncaqlardan, geyim əşyalarından, qab qacaqdan, qida
maddələrindən və s. İstifadə etmək lazımdır. Məşğəlalar oyun formasında əyanilik şəraitində aparılır. Tapşırıqlar isə məişətlə bağl 2-3
göstərişli olur. Logoped uşaqlanın diqqətini tapşırığın yerinə yetirilməsinə nəticəsinin qiymətləndirilməsinə cəlb etməklə tədricən
onlarda birgə işləmək vərdişini tərbiyə edir. Məşğələ zamanı kukla personajlarının müxtəlif ünsiyyət formalarından istifade etmək
uşaqlarda müsbət əhval-ruhiyyə yaradır. Onlarda fəaliyyətlə yanaşı, sözlə cavab vermək, yaşlıların nitqini yamsılamaq arzusu oyanır.
Eyni zamanda uşaqlara bəzi qrammatik mənaları anlama öyrədilir: ismin və felin qrammatik kateqoriyalarını mənimsəmək .Daha sonra,
məşğələlərdə süjetli şəkillərdən də geniş istifade edilir. Təlimin birinci dövründə aşağıdakı sözlər yaranır:
1.Müraciət tipli sözlər: gəl, ver, al, get və s. 2.İsimlər şəxs adları və xüsusi isimlər. Bu zaman uşaqdan sözlərin düzgün
fonetik tərtibatı tələb olunmur.
Beləliklə, loqoped danışıq nitqinin ilk vərdişlərini aşağıdakı ardıcıllıqla, mərhələlərlə formalaşdırır:
I mərhələ sözdən və amorf söz köklərindən bir sözlü cümlələr qurmaq;
Il mərhələ - sözlərin sadə qrammatik formalarından istifadə etməklə iki sözlü cümlələr qurmaq;
III mərhələ - cümlənin həcmini genişləndirmək.
Tədricən nitq ünsiyyəti mürəkkəbləşdirilir və II-dərəcəli nitq nkişafına çatdırılır.
27. Universal üz masajları
Qüsurun forma və ağırlıq dərəcəsindən asılı olmayan Universal loqopedik üz masajının sxemi
Üzün hissəsi :
1.1. Alın
1.2. Alın
2.1. Yanaq
2.2. Yanaq
3.1.Burun
3.2.Burun dodaqarası büküş
4. Dodaq
Hərəkətin istiqaməti :
1.1.Alının orta hissəsindən gicgahlara dögru
1.2.Qaşlardan basin tüklü hissələrinə dogru titrəyişli alətin köməyi ilədə olur
2.1.Ağızın künclərindən yanaq əzələləri ilə gicgaha doğru
2.2.Almacıq sümüyündən alt çənəyə Doğru
3.1.Burun əzələlərinin qanadı İstiqamətində
3.2.Burun qanadlarından Dodaqların künclərinə doğru
4. Burun dodaqarası büküş
5.1.Üst dodağın orta hissəsindən künclərinə doğru
5.2.Alt dodağın orta hissasindən künclərinə doğru
Hərəkərin növü :
1.1.Hamarlayıcı,qözişdırıcı,titrəyişli
1.2.Yitrəyişli alətin köməyi
2.1.Hamarlayıcı, qızışdırıcı,dartıcı.
2.2.Hamarlayıcı , qızışdırıcı,dartıcı.
3.1.Hamarlayıcı, İtirici, titrəyişli
3.2.Hamarlayıcı
5. Hamarlayıcı , silici , titrəyişli
Yumşaq damağın aktivliyi və inkişafı üçün çalışmalar:
1. Uşağa udqunmaq və ya udqunmanı təqlid etməyi öyrədin.
2. Pipetka ilə dilin üstünə su ya da şirə damCıladın.
3. Uşağa qar-qara etməyi öyrədin.
4. Uşağa əsnəməyi təqlid etməyi tapşırın.
5. Uşağa öskürməyi təqlid etməyi öyrədin. Öskürən zaman burun yolu tamamilə bağlanır. Çalışın ki, uşaq birnəfəsə bir neçə dəfə öskürsü
6. Uşağın aşağıdakı saitləri ucadan və aydın tələffüz etməsinə nail olun : A (uzun) – E (kəskin qıraraq), A-E, A-U, A – U
Burundan, ağızdan düzgün nəfəs vermək və almaq üçün məşğələlər.
Nəfəs, axıcı olmalıdır, bunun üçün üfürmə hərəkətlərindən istifadə´edilir.
1. Kağızdan kəsilmiş lentə üfürmək.
2. Borucuqdan suya üfürmək (. Bu məşğələlər uzun müddət aparılmalıdır.
3. Kağız qırıntılarını, pambığı üfürüb uçurtmaq.
4. Kiçik plastik kürəni hamar döşəmədə üfürərək diyirlətmək.
5. Suda üzən hər hansı bir cismə üfürmək. Əgər bu, boru vasitəsil edilirsə, avval qalın, enli boru, sonra isə nazik borudan istifadə edin.
6. Uşağa sabun köpüklərini üfürməyi öyrədin.
7. Şamı söndürmək (şamı şəhadət barmağı əvəz edə bilər).
8. Qaynar çayı üfürərək soyutmaq, ya da üşüyən əlləri üfürmək.
9. Çiçəyi iyləmək.
10. Ətirlənmiş dəsmalı iyləmək.
11. Nəfəsi burundan alıb ağızdan, ağızdan alıb burundan, burundan alıb burundan, ağızdan alıb ağızdan vermək.
Bütün bu məşğələlər zamanı uşağın düzgün nəfəs ala bilməsi üçün. Burun deşiklərini yüngülcə pambıqla tutun. Bunlardan sonra daha
çətin məşqlərə keçmək olar . Bu zaman hava axınını izləmək Lazımdır. O, uzunmüddətli olmalıdır.
Dodaq və yanaq üçün hərəkətlər:
1. Yanaqların ikisi də doldurulur.
2. Yanaqların ikisi də içəri çəkilir.
3. Əzələlər gərgin vəziyyətə salmaqla “U-i-U-i-U-İ” demək lazımdır.
4. Dodaqları aşağı, yuxarı edib, alt və üst dişləri açırıq.
5. Fit çalmaq və ya buna bənzər hərəkət etmək.
6. Bir-birinə kip sıxılmış dodaqları aşağı, yuxarı, yanlara, dairəvi Hərəkət etdirmək.
7. Dodaqlarının möhkəmlənməsi üçün uşağa müəyyən yüngül əşyanı dodaqları ilə saxlamasını tapşırın.
8. Uşağa qələmi və ya uzun çubuğu dişləri ilə sıxıb yuxarı, aşağı hərəkət etdirməsini tapşırın.
Səsin inkişafı üçün məşğələlər:
1. Paravoz səsi U-U-U-U
2. Canavar ulaması U-U-U-U
3. Meşədə çağırış AU – AU – AU
4. Körpə uşağın ağlaması UA – UA – UA
5. Uçan böcəyin səsi J-J-J-J
6. Milçək Z-Z-Z-Z
7. Küləyin səsi V-V-V-V
8. Boşalan şarın səsi S-S-S-S
9. Müxtəlif heyvan səslərinin çıxarılması.
8. Boşalan şarın səsi S-S-S-S
9. Müxtəlif heyvan səslərinin çıxarılması
Tonusun aradan qaldırılması üçün hərəkətlər:
1. Əlləri quş qanadları kimi yelləmək.
2. Əlləri kəpənək qanadları kimi yelləmək.
3. Xudahafizləşirmiş kimi əlləri yelləmək.
4. Suda paltar yaxalayırmış kimi boşalmış biləkləri döşəməyə yaxın yelləmək.
5. Boşaldılmış biləkləri yanlara sallamaq.
6. Əldən su çiləyirmiş kimi əlləri çırpmaq.
7. Başı qabağa, arxaya, yanlara əymək, qolları da, həmçinin bu şəkildə hərəkət etdirmək.
8. Qolları yavaş-yavaş başın üstündə hərlətmək.
9. Qolları boşaldıb yanlarda yelləmək.
10. Ot biçirmiş kimi qolları gövdə ətrafında fırlatmaq.
28. İkinci dərəcəli nitq inkişafının korreksiasını izah edin
Nitqi ümumi inkişafdan qalmış uşaqlarla koreksiya – tərbiyəvi iş uşaqların yaşından, onların təlim-tərbiyə şərayitindən və nitqin inkişaf
dərəcəsindən asılı olaraq müxtəlif üsullarla həyata keçirilir. Qruplar “Nitq pozğuntusu olan uşaqlar üçün məktəbəqədər müəssisələrin
nümunəvi əsasmaməsinə” uyğun təşkil edilir və aşağıdakı kimi komplektləşdirilir:
2. ikinci dərəcəli nitq inkişafı olan uşaqlar 4 -yaşdan qəbul edilirlər, təlim müddəti 3 il olur;
Loqopedik iş yarımqrupla və fərdi aparılır. Loqopedik işin məqsədi və məzmunu nitq pozğuntusunun quruluşunun analizindən və
uşaqların sağlam, kompensator imkanlarından asılı olur.Uşaqların şifahi nitqinin formalaşmasının müxtəlif tipli cümlələrin tərtib
edilməsi təlimi təşkil edir.
II dərəcəli nitq inkişafı olan uşaqların təlimi əsasən NUIQ uşaqlar üçün məktəbəqədər qruplarda həyata keçirilir (4-yaşdan). Təlimin əsas
vəzifəsi aşağıdakılardan ibarətdir:
1.Sözlərin quruluşunu fərqləndirmək üçün nitqi anlamanı səmərəli inkişaf etdirmək.
2. Sadə qrammatik kateqopiyaların praktik mənimsənilməsi, lüğət ehtiyatının genişləndirilməsi və dəqiqləşdirilməsi asasında şifahi
nitqin sadə formalarının inkişaf etdirilməsi.
3. Səslərin düzgün tələffüzünün və fərqləndirilməsinin mənimsənilməsi, sözün ritmik – heca quruluşunun formalaşdırıl -ması. Uşaqların
nitqini zənginləşdirmək üçün, ətraf aləmdəki nateriallardan geniş istifadə edilir.
İkinci dərəcəli nitq inkişafına çatmış uşaqlar suallara cavab verməyi və eyni zamanda bir-biri ilə sərbəst sual-cavab etməyi bacarmalıdır
lar. Bu suallar uşağı əhatə edən əşyalara və yaxşı tanış olduğu fəaliyyətə aid olmalıdır. İlk növbədə əl əməyi fəaliyyətinə aid nitq
ünsiyyəti daha təsirli olur ve sözün mənasını dəqiqləşdirməyə köməklik edir.Dialoq prosesində sadə söz birləşmələrindən istifadə edilir
və nitqin elementar formaları möhkəmləndirilir. Loqoped sualları ifadəli intonasiya etməklə dialoqu lazım olan istiqamətə yönəldir. Nitqi
ümumi inkişafdan qalmış uşaqlar şeiləri yadda saxlamaqda çətinlik çəkirlər. Bu səbəbdən loqopedik məşğələlərə mənsub mətnlərin
əzbərlənməsini daxil etmək lazımdır.Uşaqlara suallara cavab vermək, şəkil üzrə cümlə qurmaq öyrədilir. Bu zaman süjetli şəkillərdən və
oyunlardan geniş istifadə edilir.Süjetli şəkilləri seçərkən iki şərti əsas götürmək lazımdır:
• birinci, şəkildə az sayda personaj tesvir olunmuş olsun
• ikinci, süjet aydın ifade edilmiş olsun, hadiseni əvvəldən axıra qədər izləmək asan olsun.
Loqoped uşaqlara şəkilə diqqətlə baxmağı və onun məzmununa əsasən suallara cavab vermeyi öyredir. Sonra şəkil üzrə nağıl etmənin
qısa nümunəsini verir və uşaq nümunəni təkar edir. Daha sonra, loqopedin köməkliyi ilə uşaq şəkil üzrə özü hekaya qurur.
29. Üçüncü dərəcəli nitq inkişafının korreksiasını izah edin
Nitqi ümumi inkişafdan qalmış uşaqlarla koreksiya – tərbiyəvi iş uşaqların yaşından, onların təlim-tərbiyə şərayitindən və nitqin inkişaf
dərəcəsindən asılı olaraq müxtəlif üsullarla həyata keçirilir. Qruplar “Nitq pozğuntusu olan uşaqlar üçün məktəbəqədər müəssisələrin
nümunəvi əsasmaməsinə” uyğun təşkil edilir və aşağıdakı kimi komplektləşdirilir:
3. Üçüncü dərəcəli nitq inkişafı olan uşaqlar 4-5 yaşdan qəbul edilirlər, təlim müddəti 2 il olur
Loqopedik iş yarımqrupla və fərdi aparılır. Loqopedik işin məqsədi və məzmunu nitq pozğuntusunun quruluşunun analizindən və
uşaqların sağlam, kompensator imkanlarından asılı olur.Uşaqların şifahi nitqinin formalaşmasının müxtəlif tipli cümlələrin tərtib
edilməsi təlimi təşkil edir. Olur.
III dərəcəli nitq inkişafı olan uşaqlar hazırda xüsus qüsurlu məktəbəqədər və məktəb müəssisələrinin əsas kontingentini təşkil edir: 5-
yaşdan uşaq bağçasının böyük qruplarına, 6-7 yaşdan isə ağır nitq pozğunluğu olan uşaqlar üçün məktəblərin hazırlıq və ya birinci
sinfinə qəbul edilirler.
Bu uşaqlarla korreksiya təliminin əsas vəzifələri aşağıdakılardan ibarətdir:
1. Dilin leksik və qrammatik vasitələrinin praktik mənimsənilməsi
2. Nitqin səs tərəfinin mükəmmal formaşdırılması
3. Savad təliminə hazırlıq, savad elementlerini mənimsəmə
4. Rabitəli nitqin sonrakı inkişafı üzərində iş
Nitqin inkişafdan qalmasının korreksiyası işi əsas məşğələlərdə loqoped tərəfindən aparılır. Loqopedik meşğalar növə ayrılır:
• dilin leksik – qrammatik vasitələrini formalaşdırmaq:
• rabitəli nitqi inkişaf etdirmək.
Bu məşğələlərə daxildir: lüğət ehtiyatını inkişaf etdirmək , düzgün qrammatik nitq formalaşdırmaq; rabitəli nitqi inkişaf etdirmək.
30. Uşaq bağçasında loqopedik işin məzmunu və forması haqqında məlumat verin
Uçaq bağçasının proqramı uşağın şəxsiyyətinin hərtərəfi inkişafını nəzərdə tutur. Tərbiyəçilər uşaqlara təmiz ədəbi dildə fikirlərini
ifadə etməyi, danışıq və monoloji nitqdən sərbəst şəkildə istifadə etməyi öyrətməlidirlər. Uşaq bağçasında aparılan nitqin səs
mədəniyyətinin tərbiyəsi nitqin inkişafı ilə bağlı aparılan bütün işin tərkib hissəsidir. “uşaq bağçasında təlim və tərbiyənin nümunəvi
proqramında” bu vacib işin bölməsinin məqsədi müəyyən edilmişdir: 1.düzgün
səs tələffüzünün formalaşması. 2.diksiyanı təkmilləşirmək.
3.Düzgün vurğu üzərində iş . 4.Nitqin qrammatik quruluşu üzərində iş
5.səsin keyfiyyətini və nitqin tempini formalaşdırmaq.
6.nitqin ifadəliliyini tərbiyə etmək. 7.nitq ünsiyyəti mədəniyyətini tərbiyə etmək.
Yuxarıda göstərilən məsələlədən bütün yaş qruplarlında istifsdə edilir.
İkinci kiçik qrupdan başlayaraq uşaqlara nitqlərində olan sait səsləri və daha sadə samit səsləri aydın tələffüz etmək öyrədilir.-
a,o,u,ı,i,e,ə,ö,ü,m,n,b,p,t,q,x,k,v. Bu yolla artikulyasiya aparatı məşq etdirilir və fışıltılı səslərin əmələ gəlməsi üçün ilkin şərait yaradılır.
Eyni zamanda sözün səslənməsini dinləmək, sözdə səsi eşitmək bacarığnı təbiyə etmək lazımdır.eşitmə bacarıgının inkişafı üçün
məşğələlərdə, ucadan, tələsmədən, düzgün intonasiyadan istifadə etməklə cavab verilməlidir .
Orta qrupda (5-yaş) nitqin fonetik tərtibatına,eşitmə qavrayışına tələb-karlıq artırılır: bu dövrdə uşaqlar fışıltılı s, z, fışıltılı ş, j, sonor
r, l, səslərinin tələffüzünü mənimsəyirlər .
Yuxarı qruplarda(6-yaş) ana dilinin bütün fonemlərinin tələffüzünün möhkəmləndirilməsi işi davam edir.Eşitmə və tələffüz yolu ulə
uşaqlar səs qruplarını fərqləndirirlər. Fışıltılı və fısıltılı (s-z,ş-j) sonorlar (r-l).
Ilin əvvəlində tərbiyəçi hər bir uşağın nitqini müayinə edərəkaşağıdakıları müəyyən etməlidir .
1.ümumi nitq inkişafı 2.artikulyasiya dəqiqliyi və nitqin tempi.
3.səs tələffüzü pozguntusunun xüsusiyyətləri
Hər bir uşaq üçün açılmış xüsusi nitq xəritəsində göstərilir: uşaq geniş cümlədən istifadə edirmi , söz ehtiyatı , nitqin qrammatik
tərtibatı necədir.Nitqin düzgün formalaşması birinci kiçik qrupdan başlayır. Uşaqlara düzgün, ucadan-astadan, sürətlə-aramla sait səsləri
və sadə artikulysiyalı samit səsləri tələffüz etməyi ötrətmək lazımdır. Bu zaman sadə heca birləşmələrindən istifadə etmək daha yaxşı
olar.uşaqların yaş xüsusiyyətini nəzərə alaraq ilk məşgələlərdə oyun üsullarından və əyanilikdən geniş istifadə edilir.məsələn , müxtəlif
səslər ə səs birləşmələri müəyyən əşyalara və oyuncaqlara aid edilir .3-yaşında olan uşaqlarda bəzi qrup səslərin tələffüz
çatışmamazlığı yaşla, artikulyasiya üzvlərinin natamamlığının fizioloji xüsusiyyətləri ilə bağlıdır.Ikinci kiçik qrupda şəxsi nitqi eşitməyi
və dinləməyi, ətrafdakıların nitqini eşitməyi və dinləməyi öyrətməyə başlamaq lazımdır.
Orta qrupda uşaqların nitq inkişafı müəyyən qədər inkişaf edir:uşaq daha mürəkkəb sözlərin quruluşunu və səs tərkibini düzgün ifadə
edir, başqasının və özünün nitqində eşitməklə çoxlu formaları fərqləndirir,qısa müddətli təlimdən sonra sözdən səsləri ayıra bilir, veril-
miş səslərə sözlər seçirlər.Xüsusi təşkil edilmiş loqopedik məşğələlər 5- 6-yaşlı uşaqlara ana dilinin bütün səslərini düzgün təlffüz etməyi
və fərqləndirməyi öyrən- məyə kömək edir.
Orta qruplarda nitqin səs mədəniyyətinin inkişafı üçün aşağıdakı istiqamətlərdə işlər aparılır.
A) eşitmə diqqətini inkişaf etdirmək.
B)fonematik qavramanı inkişaf etdirmək. C) s, z, ç, ş, j, r, l, p, g səslərini düzgün tələffüzünü
möhkəmləndirmək.
Məşğələ prosesində səslənməsi yaxın olan ,mənaca olan müxtəlif sözləri eşitməklə fərqləndirməyi sözdə səsləri ayırmağı, verilmiş
səslərə şəkillər,oyun-caqlar seçməyi öyrətməyi davam etdirir.
Yuxarı qruplarda (6-yaş) nitqin səs mədəmiyyətini formalaşdırmaq üçün ayda bir dəfə məşğələ aparılır: ayrı-ayrı iş növləri nitq inkişafının
ümumi məşğələlərinə daxil edilir. Bu mərhələdə uşağın nitqində yaranan, səslərin möhkəmlənməsi və qarışan səslərin differnsasiyası
üzərində iş davam edir.Uşaqlar verilmiş səslə hecanın, sözün və cümlənin aydın tələffüzü ilə yanaşı bu səsin çoxluq təşkil etdiyi
hekayə ,şer öyrənirlər.Fonematik qavramanı, nitq tələffüzünü ,aydın diksiyanı inkişaf etdirmək üçün tərbiyəçi müxtəlif
əyləncələrdən,yanıltmaclardan, nitq oyunlarından və sözlü tapşırıq variantlarından iştifadə edirlər. Yuxarı qrupda uşaqlar eyni zamanda
“ söz”, və “səs” terminlərini mənimsəyirlər, müxtəlif səs qurluşlu sözlərin sadə analizini yerinə tetirirlər, tərbiyəçinin tələffüz etdiyi
sözdə vurğunun yerini tapırlar.
Beləliklə müxtəlif yaş qruplarında aparılması nəzərdə tutulan loqopedik işin düzgün və məqsəd yönlü təşkili uşaqların ümumi nitq
inkişa- fının formalaşmasında əvəzsiz rol oynayır. Uşaqlarla aparılan loqopedik məşgələlərdə nitqdə olan mövcud qüsurlar ardan
qaldırılır.
31. Uşaq bağçasının ikinci kiçik qruplarında nitq inkişafı üzrə görülən işlər haqqında məlumat verin .
Uçaq bağçasının proqramı uşağın şəxsiyyətinin hərtərəfi inkişafını nəzərdə tutur. Tərbiyəçilər uşaqlara təmiz ədəbi dildə fikirlərini
ifadə etməyi, danışıq və monoloji nitqdən sərbəst şəkildə istifadə etməyi öyrətməlidirlər. Uşaq bağçasında
aparılan nitqin səs mədəniyyətinin tərbiyəsi nitqin inkişafı ilə bağlı aparılan bütün işin tərkib hissəsidir. “uşaq bağçasında təlim və
tərbiyənin nümunəvi proqramında” bu vacib işin bölməsinin məqsədi müəyyən edilmişdir:
1.düzgün səs tələffüzünün formalaşması. 2.diksiyanı təkmilləşirmək.
3.Düzgün vurğu üzərində iş . 4.Nitqin qrammatik quruluşu üzərində iş
5.səsin keyfiyyətini və nitqin tempini formalaşdırmaq.
6.nitqin ifadəliliyini tərbiyə etmək. 7.nitq ünsiyyəti mədəniyyətini tərbiyə etmək.
Yuxarıda göstərilən məsələlədən bütün yaş qruplarlında istifsdə edilir.
Hər bir uşaq üçün açılmış xüsusi nitq xəritəsində göstərilir: uşaq geniş cümlədən istifadə edirmi , söz ehtiyatı , nitqin qrammatik
tərtibatı necədir.Nitqin düzgün formalaşması birinci kiçik qrupdan başlayır. Uşaqlara düzgün, ucadan-astadan, sürətlə-aramla sait səsləri
və sadə artikulysiyalı samit səsləri tələffüz etməyi ötrətmək lazımdır. Bu zaman sadə heca birləşmələrindən istifadə etmək daha yaxşı
olar.uşaqların yaş xüsusiyyətini nəzərə alaraq ilk məşgələlərdə oyun üsullarından və əyanilikdən geniş istifadə edilir.məsələn , müxtəlif
səslər ə səs birləşmələri müəyyən əşyalara və oyuncaqlara aid edilir .3-yaşında olan uşaqlarda bəzi qrup səslərin tələffüz
çatışmamazlığı yaşla, artikulyasiya üzvlərinin natamamlığının fizioloji xüsusiyyətləri ilə bağlıdır.Ikinci kiçik qrupda şəxsi nitqi eşitməyi
və dinləməyi, ətrafdakıların nitqini eşitməyi və dinləməyi öyrətməyə başlamaq lazımdır.
İkinci kiçik qrupdan başlayaraq uşaqlara nitqlərində olan sait səsləri və daha sadə samit səsləri aydın tələffüz etmək öyrədilir.-
a,o,u,ı,i,e,ə,ö,ü,m,n,b,p,t,q,x,k,v. Bu yolla artikulyasiya aparatı məşq etdirilir və fışıltılı səslərin əmələ gəlməsi üçün ilkin şərait yaradılır.
Eyni zamanda sözün səslənməsini dinləmək, sözdə səsi eşitmək bacarığnı təbiyə etmək lazımdır.eşitmə bacarıgının inkişafı üçün
məşğələlərdə, ucadan, tələsmədən, düzgün intonasiyadan istifadə etməklə cavab verilməlidir . Şifahi nitqi inkişaf etdirmək üçün ilk
növbədə düzgün tənəffüs qoyluşu vacibdir. Uşağa hava axınını uzlaşdırmağı, səsin gücündən düzgün istifade etməyi, nəfəs vermənin
gücünü idarə etməyi öyrətmək lazımdır.İkinci kiçik qrupda şəxsi nitqi eşitməyi və dinləməyi, ətrafdakıların nitqini eşitməyi və dinləməyi
öyrətməyə başlamaq lazımdır. Odur ki, kiçik qruplarda eşitmə diqqətinin inkişafına xüsusi fikir vermek ve lazımınca vaxt ayırmaq
lazımdır.
32. Uşaq bağçasının orta qruplarında nitq inkişafı üzrə görülən işlər .
Uçaq bağçasının proqramı uşağın şəxsiyyətinin hərtərəfi inkişafını nəzərdə tutur. Tərbiyəçilər uşaqlara təmiz ədəbi dildə fikirlərini
ifadə etməyi, danışıq və monoloji nitqdən sərbəst şəkildə istifadə etməyi öyrətməlidirlər. Uşaq bağçasında aparılan nitqin səs
mədəniyyətinin tərbiyəsi nitqin inkişafı ilə bağlı aparılan bütün işin tərkib hissəsidir. “uşaq bağçasında təlim və tərbiyənin nümunəvi
proqramında” bu vacib işin bölməsinin məqsədi müəyyən edilmişdir: 1.düzgün
səs tələffüzünün formalaşması. 2.diksiyanı təkmilləşirmək.
3.Düzgün vurğu üzərində iş . 4.Nitqin qrammatik quruluşu üzərində iş
5.səsin keyfiyyətini və nitqin tempini formalaşdırmaq.
6.nitqin ifadəliliyini tərbiyə etmək. 7.nitq ünsiyyəti mədəniyyətini tərbiyə etmək.
Yuxarıda göstərilən məsələlədən bütün yaş qruplarlında istifsdə edilir.
Hər bir uşaq üçün açılmış xüsusi nitq xəritəsində göstərilir: uşaq geniş cümlədən istifadə edirmi , söz ehtiyatı , nitqin qrammatik
tərtibatı necədir.
Orta qrupda (5-yaş) nitqin fonetik tərtibatına,eşitmə qavrayışına tələbkarlıq artırılır: bu dövrdə uşaqlar fışıltılı s, z, fışıltılı ş, j, sonor
r, l, səslərinin tələffüzünü mənimsəyirlər .
Orta qrupda nitqin səs madaniyyətinin inkişafı üçün aşağıdakı istiqametlerdə iş aparılır:
A. Eşitmə diqqətini inkişaf etdirmək,
B. Fonematik qavramanı inkişaf etdirmək,
C. s, z , ş, j , r, I, p ,g səslərinin düzgün tələffüzünü möhkəmlətmək.
Məşğələ prosesində tərbiyəçi uşaqlara ətrafdakıların nitqini dinləməyi, səslənməsi yaxın olan, mənaca müxtəlif sözləri eşitməklə
fərqləndirməyi , sözdə səsləri ayırmağı, verilmiş seslere şekiller, oyuncaqlar seçməyi öyrətməyi davam etdirir. Tərbiyəçi şəkillərdən
istifadə etməklə düzgün tələffüz nümunəsi verir və müəyyən olunmuş səslə sözlərin çoxlu sayda təkrarlanmasını uşaqlardan tələb edir.
Sözlər elə tələffüz olunmalıdır ki, bütün səslər aydın eşidilsin. Sözlər ucadan və astadan, sürətli və aram, müxtəlif intonasiyalarla teleffüz
olunmalıdır.Tərbiyəçi müxtəlif oyun tapşırıqlarından istifadə etməklə uşaqlarda düzgün tələffüz vərdişinin möhkəmlənməsinə,
fonematik qavramanın inkişafına köməklik edir. Bütün bunlar uşaqlarda səslərin analizi və sintezinə hazırlıq üçün lazımi şərait yaradır.
33.Uşaq bağçasının yuxarı qruplarında nitq inkişafı üzrə görülən işləri izah edin.
Tərbiyəçilər uşaqlara təmiz ədəbi dildə fikirlərini ifadə etməyi, danışıq və monoloji nitqdən sərbəst şəkildə istifadə etməyi
öyrətməlidirlər. Uşaq bağçasında aparılan nitqin səs mədəniyyətinin tərbiyəsi nitqin inkişafı ilə bağlı aparılan bütün işin tərkib hissəsidir.
“uşaq bağçasında təlim və tərbiyənin nümunəvi proqramında” bu vacib işin bölməsinin məqsədi müəyyən edilmişdir:
1.düzgün səs tələffüzünün formalaşması. 2.diksiyanı təkmilləşirmək.
3.Düzgün vurğu üzərində iş . 4.Nitqin qrammatik quruluşu üzərində iş
5.səsin keyfiyyətini və nitqin tempini formalaşdırmaq.
6.nitqin ifadəliliyini tərbiyə etmək. 7.nitq ünsiyyəti mədəniyyətini tərbiyə etmək.
Yuxarıda göstərilən məsələlədən bütün yaş qruplarlında istifsdə edilir.
Hər bir uşaq üçün açılmış xüsusi nitq xəritəsində göstərilir: uşaq geniş cümlədən istifadə edirmi , söz ehtiyatı , nitqin qrammatik
tərtibatı necədir.
Yuxarı qruplarda (6-yaş) nitqin səs mədəniyyətini formalaşdırmaq üçün ayda bir dəfə məşğələ aparılır. Ayrı-ayrı iş növləri nitq inkişafının
ümumi məşğələsinə daxil edilir. Bu merhalǝdə uşağın nitqində yaranan, səslərin möhkəmlənməsi və qarışan səslərin differensasiyası
üzərində iş davam edir. Uşaqlar verilmiş səslə hecanın, sözün ve cümlənin aydın tələffüzüylə yanaşı bu səsin çoxluq təşkil etdiyi hekayə,
şeir öyrənirlər.Fonematik qavramanı, nitq tənəffüsünü, aydın diksiyanı inkişaf etdirmək üçün tərbiyəçi müxtelif əyləncələrdən,
yanıltmaclardan, nitq oyunlarından və sözlü tapşırıq variantlarından istifadə edir. Şeirdə tez-tez təkrar olunan səsləri eşitməyi və
ayırmağı, verilmiş səslərə sözlər seçmeyi uşaqlar öyrənirlər.Yuxarı qruplarda uşaqlar “Söz”, “Səs” terminlərini mənimsəyirlər, müxtəlif
səs quruluşlu sözlərin sadə analizini yerinə yetirirlər, tərbiyəçinin tələffüz etdiyi sözdə vurğunun yerini tapırlar və s. Müntəzəm olaraq
tərbiyəçi səhər və ya günün ikinci yarısında 5-7 dəqiqə xüsusi “söz tapşırıqları” keçirir. Bu tapşırıqlar uşaqlarda sözün səs tərkibini
dinləmək vərdişini tərbiyə edir, səs analizi vərdişinin mənimsənilməsini möhkəmləndirir.Beləliklə, müxtəlif yaş qruplarında aparılması
nəzərdə tutulan loqopedik işin düzgün və məqsədyönlü təşkili uşaqların ümumi nitq inkişafının formalaşmasında əvəzsiz rol oynayır
34. Uşaq bağçasının ikinci kiçik qrup və orta qruplarında nitq inkişafı üzrə görülən işlər haqqında məlumat verin.
Tərbiyəçilər uşaqlara təmiz ədəbi dildə fikirlərini ifadə etməyi, danışıq və monoloji nitqdən sərbəst şəkildə istifadə etməyi
öyrətməlidirlər.Uşaq bağçasında aparılan nitqin səs mədəniyyətinin tərbiyəsi nitqin inkişafı ilə bağlı aparılan bütün işin tərkib hissəsidir.
“uşaq bağçasında təlim və tərbiyənin nümunəvi proqramında” bu vacib işin bölməsinin məqsədi müəyyən edilmişdir:
1.düzgün səs tələffüzünün formalaşması. 2.diksiyanı təkmilləşirmək.
3.Düzgün vurğu üzərində iş . 4.Nitqin qrammatik quruluşu üzərində iş
5.səsin keyfiyyətini və nitqin tempini formalaşdırmaq. 6.nitqin ifadəliliyini tərbiyə etmək.
7.nitq ünsiyyəti mədəniyyətini tərbiyə etmək. Yuxarıda göstərilən məsələlədən bütün yaş
qruplarlında istifsdə edilir.

Hər bir uşaq üçün açılmış xüsusi nitq xəritəsində göstərilir: uşaq geniş cümlədən istifadə edirmi , söz ehtiyatı , nitqin qrammatik
tərtibatı necədir.
İkinci kiçik qrupdan başlayaraq uşaqlara nitqlərində olan sait səsləri və daha sadə samit səsləri aydın tələffüz etmək öyrədilir.-
a,o,u,ı,i,e,ə,ö,ü,m,n,b,p,t,q,x,k,v. Bu yolla artikulyasiya aparatı məşq etdirilir və fışıltılı səslərin əmələ gəlməsi üçün ilkin şərait yaradılır.
Eyni zamanda sözün səslənməsini dinləmək, sözdə səsi eşitmək bacarığnı təbiyə etmək lazımdır.eşitmə bacarıgının inkişafı üçün
məşğələlərdə, ucadan, tələsmədən, düzgün intonasiyadan istifadə etməklə cavab verilməlidir . Şifahi nitqi inkişaf etdirmək üçün ilk
növbədə düzgün tənəffüs qoyluşu vacibdir. Uşağa hava axınını uzlaşdırmağı, səsin gücündən düzgün istifade etməyi, nəfəs vermənin
gücünü idarə etməyi öyrətmək lazımdır.İkinci kiçik qrupda şəxsi nitqi eşitməyi və dinləməyi, ətrafdakıların nitqini eşitməyi və dinləməyi
öyrətməyə başlamaq lazımdır. Odur ki, kiçik qruplarda eşitmə diqqətinin inkişafına xüsusi fikir vermek ve lazımınca vaxt ayırmaq
lazımdır.
Orta qrupda (5-yaş) nitqin fonetik tərtibatına,eşitmə qavrayışına tələbkarlıq artırılır: bu dövrdə uşaqlar fışıltılı s, z, fışıltılı ş, j, sonor
r, l, səslərinin tələffüzünü mənimsəyirlər .Orta qrupda nitqin səs madaniyyətinin inkişafı üçün aşağıdakı istiqametlerdə iş aparılır:
A. Eşitmə diqqətini inkişaf etdirmək,
B. Fonematik qavramanı inkişaf etdirmək,
C. s, z , ş, j , r, I, p ,g səslərinin düzgün tələffüzünü möhkəmlətmək.
Məşğələ prosesində tərbiyəçi uşaqlara ətrafdakıların nitqini dinləməyi, səslənməsi yaxın olan, mənaca müxtəlif sözləri eşitməklə
fərqləndirməyi , sözdə səsləri ayırmağı, verilmiş seslere şekiller, oyuncaqlar seçməyi öyrətməyi davam etdirir. Tərbiyəçi şəkillərdən
istifadə etməklə düzgün tələffüz nümunəsi verir və müəyyən olunmuş səslə sözlərin çoxlu sayda təkrarlanmasını uşaqlardan tələb edir.
Sözlər elə tələffüz olunmalıdır ki, bütün səslər aydın eşidilsin. Sözlər ucadan və astadan, sürətli və aram, müxtəlif intonasiyalarla teleffüz
olunmalıdır.Tərbiyəçi müxtəlif oyun tapşırıqlarından istifadə etməklə uşaqlarda düzgün tələffüz vərdişinin möhkəmlənməsinə,
fonematik qavramanın inkişafına köməklik edir. Bütün bunlar uşaqlarda səslərin analizi və sintezinə hazırlıq üçün lazımi şərait yaradır.
35. Uşaqlarla loqopedik işdə oyunların rolu haqqında məlumat verin.
Oyunun əhəmiyyəti :
Azyaşlı uşağın həyatında oyun əhəmiyyətli fəaliyyət növüdür.Tədqiqat və nəzəriyyə inkişaf etdikcə, bunların vasitəsilə uşaqların oyunları
təkcə inkişafın normal tərkib hissəsi ki mi deyil, həm də inkişafın bir aləti kimi nəzərdən keçirilir. Oyun demək olar ki, bütün inkişaf
sahələrini birləşdirir. Demək olar ki, bütün oyunlarda kiçik və böyük əzələlərin inkişafı həm verbal, həm də qeyri – verbal ünsiyyət
vərdişləri, qavrayış vərdişləri, habelə müxtəlif tipli sosial ünsiyyət vərdişləri nümayiş etdirilir. Oyun əvvəllər qazanılmış bilik və təcrübəni
real dünya ilə əlaqələndirir. Oyun eyni zamanda uşaqlara ünsiyyətdə olduqları materialları kəşf etmək imkanını verir. Oyun bütün
uşaqlar üçün əhəmiyyətlidir. Daim hərəkətdə olduqları üçün uşaqlar oyun zamanı istər-istəməz onlara gərək olan vərdişləri inkişaf
etdirirlər. Ümumiyyətlə, oyun uşağın inkişafını aparan yol hesab edilir. Uşaq oyunun içində olanda, o, özünün optimal inkişaf səviyyəsi
ilə funksional baxımından uyğunlaşdığına inanır . Qüsurlu uşaqlar üçün müvafiq sinif otaqlarının konkret oyunları gerçəkləşdirmək üçün
nəzərdə tutulan vəsaitlərlə təmin edilməsi son dərəcə əhəmiyyətlidir.
Müəllim sosial və emosional inkişafın stimulvericisi kimi
• Zaman
Uşaqlar qarşılıqlı oyunu yerinə yetirmək və planlaşdırmaq üçün buna adekvat zaman tələb edirlər. Onlar mövcud materialların tapılması
və onların seçilməsi, material və rollara aid olan hər hansı konfliktin aradan qaldırılması üçün vaxt tələb edirlər. Oyunların keçirildiyi
intervallar eyni material və oyundaşlarla elə şəkildə təkrarlanmalıdır ki, uşaqlar qazandıqları təcrübələri inkişaf etdirə bilsinlər.
Məktəbəqədər uşaqlar oyunun başlanması üçün 30 və daha artıq dəqiqə tələb edirlər. Müəllim uşaqların oyun oynadığı, yaxud digər
fəaliyyətlə məşğul olduğu fəaliyyət zamanı hər gün bir saat vaxt sərf etməlidir.
• Məkan
Qrammatik oyun, incəsənət, mampulativ, blok, su, qum, oyun və oxu bacarıqları uşaqların gündəlik oyun mərkəzləridir. Burada hər bir
şey dəqiq şəkildə təyin olunmalı, bu mərkəzdə uşaqların materiallarla məşğul olması üçün müvafiq məkan tələb edilir. Yaxşı
müəyyənləşdirilmişməkanın özü oyunun meydana çıxması üçün bir bəhanədir. Uşaqlar sinfə daxil olduqda, oyun materialları görünən
olmalıdır.
Oyunu həvəsləndirmə :
Müəllimlər uşaqların oyunlarına daim diqqət yetirməli və onları nəzarət altında saxlamalıdırlar. Onlar yalnız yaranan münaqişəni aradan
qaldırmaq işində vasitəçi olmaq və müəyyən problemləri həll etməyə yardımçı kimi çağrıla bilərlər. Onlar uşaqların qarşılıqlı münasibət
sahəsindəki vərdişlərinin inkişafına nəzarət etməlidirlər. Müəllimlər uşaqların inkişaf potensialını müəyyənləşdirmək və daha müvafiq
oyun növlərini həvəsləndirmək üçün onların zəif nöqtələrini müəyyənləşdirməlidirlər. İştiraketmə, təqlid, yaxud ünsiyyət vərdişləri
çatışmayan uşaq şübhəsiz ki, elə bir uğur qazana bilməz. Bu vərdişlərin inkişaf etdirilməsi vaxt tələb edir. Müəllim görəndə ki, uşaq
oyuncaqla müəyyən müddət ərzində oyuna davam gətirə bilir və sosial baxımından ünsiyyət saxlamaq qabiliyyəti artır, bu halda o, uşağı
sərbəst şəkildə oyuna buraxır. Müvafiq şəkildə həyata keçirilən nəzarət oyunun keyfiyyətinə müsbət təsir göstərir. Lazımi məqamda
edilən adi bir məsləhət də oyunu uzada və bu yolda maraqlı edə bilər. Oyuna maraqsız girişən uşağı həvəsləndirmək məqsədilə müəllim
adı bir oyunçu kimi guya döşəmədə qatar sürərək «uuuu…» eləməklə oyunu qızışdıra bilər. Müəllim əvvəlcə uşaqla yan-yana oynayır ki,
oyunu qızışdırsın və sonra uşaq müstəqil şəkildə, yaxud digər bir uşaqla oynaya bilmək iradəsini nümayiş etdirdikdə, yavaş-yavaş
oyundan çəkilir.Çoxlu fiziki, görmə, eşitmə, yaxud əqli qüsuru olan uşaqlar müəllim onların fəaliyyətini fiziki şəkildə istiqamətləndirdiyi
zaman uğur qazanırlar və bu iş həmin uşaqların oyunu az-çox müstəqil şəkildə oynaya bilmələrinə qədər davam edir. Uşaqların oyunu
onların hafizəsində güclü izlər buraxır. Bəzən uşaqlarda «teelfon» oyununu oynayarkən şəxsi ideyalar meydana çıxır. Bu zaman sinif bəzi
üzvlərdə narahatlığa səbəb ola bilən dil, yaxud davranışın şahidi ola bilər. Bu tipli şəraitdə müdaxilənin özü də, yaxud haqqında
mühakimə yürütmək bir qədər çətindir. Müəllim oyun prosesindən kənarda yox, ona maksimum yaxındırsa, uşaq müəllimin iştirakına
dərhal reaksiya verəcək və onun oyundakı intensivliyi azalacaqdır. Müəllim uşağın təcrübəsini qiymətləndirməlidir. «Sən dedin ki,
«dayan,» sən bizdən özümüzü necə hiss etməyi soruşmalısan.Müvafiq şəkildə həyata keçirilən nəzarət oyunun keyfiyyətinə müsbət təsir
göstərir. Oyuna maraqsız girişən uşağı həvəsləndirmək məqsədilə müəllim adı bir oyunçu kimi guya döşəmədə qatar sürərək «uuuu…»
eləməklə oyunu qızışdıra bilər. Müəllim əvvəlcə uşaqla yan-yana oynayır ki, oyunu qızışdırsın və sonra uşaq müstəqil şəkildə, yaxud
digər bir uşaqla oynaya bilmək iradəsini nümayiş etdirdikdə, yavaç-yavaş oyundan çəkilir.
Oyunda və uşağın həmyaşıdları ilə münasibətdə əməkdaşlığ :
Fəaliyyət növləri uşaqların inkişaf səviyyələri ilə uyğunlaşmalıdır. Azyaşlı uşaqlar digər uşaqlarla ünsiyyət prosesində dildən istifadəyə
hazır olmaya bilərlər, ancaq bu zaman nisbətən yaşlı uşaqlar öz fikirlərini ifadə etmək üçün sözlərdən istifadə edə bilirlər. Azyaşlı uşaqlar
üçün nəzərdə tutulan fəaliyyət növlərinə oyun üçün lazım olan qənaətbəxş atributlar daxildir. Uşaq yetkinləşdikcə, o, bu atributlardan
istifadə etməyə uyğunlaşır. Uşaq tək oynayırsa və qrup daxilində oynamağa çətinlik çəkirsə, «Bu gün kiminlə oynamaq istərdim?» tipli
suallar verə bilərsən. Sonra bu uşağın əlindən tutub digər uşaqların yanına gətir. «Con bu gün səninlə dost olmaq istərdi. O, səninlə oyun
oynamaq istəyir. Xahiş edirəm, elə et ki, onun heç bir çətinliyi olmasın.» .
• Oyuncaqların bölüşdürülməsində narahatlıq yarandıqda, müvafiq əməliyyatı sözlə təkrar-təkrar izah et.
• Uşaqlar materialları növbə ilə götürməkdə çətinlik çəkdikdə, proses getdiyi zaman onlara müvafiq izahat işini apar.
Yaşa uyğun oyunların oynanılması necə təşkil edilir.
İnkişaf baxımından uyğun gələn oyun fəaliyyətinin təmin edilməsi. Azyaşlı uşaqlar tək, yaxud heç bir ünsiyyətə girmədən uşaqlarla
oynaya bilər. Uşaq yetkinləşdikcə, onlar digər uşaqlarla oyun fəaliyyətinə cəlb olunacaqdır və burada hər bir şəxsin üzərinə hansı
vəzifələrin düşdüyü müəyyənləşəcəkdir. Uşağın inkişafını, yaxud artımını əks etdirən fəaliyyətdən və manipulyasiyadan istifadə et –
deyək ki, Duplos və Leqos üçün: qrup daxilində partnyorla xüsusi rəqsin oynanılması; yaxud düyməni və zəncirli paltarların geyindirilib
soyundurulması.
36. Uşaqlarla loqopedik işdə oyunun əhəmiyyətini izah edin.
Azyaşlı uşağın həyatında oyun əhəmiyyətli fəaliyyət növüdür.Tədqiqat və nəzəriyyə inkişaf etdikcə, bunların vasitəsilə uşaqların oyunları
təkcə inkişafın normal tərkib hissəsi ki mi deyil, həm də inkişafın bir aləti kimi nəzərdən keçirilir. Oyun demək olar ki, bütün inkişaf
sahələrini birləşdirir. Demək olar ki, bütün oyunlarda kiçik və böyük əzələlərin inkişafı həm verbal, həm də qeyri – verbal ünsiyyət
vərdişləri, qavrayış vərdişləri, habelə müxtəlif tipli sosial ünsiyyət vərdişləri nümayiş etdirilir. Oyun əvvəllər qazanılmış bilik və təcrübəni
real dünya ilə əlaqələndirir. Oyun eyni zamanda uşaqlara ünsiyyətdə olduqları materialları kəşf etmək imkanını verir. Oyun bütün
uşaqlar üçün əhəmiyyətlidir. Daim hərəkətdə olduqları üçün uşaqlar oyun zamanı istər-istəməz onlara gərək olan vərdişləri inkişaf
etdirirlər. Ümumiyyətlə, oyun uşağın inkişafını aparan yol hesab edilir. Uşaq oyunun içində olanda, o, özünün optimal inkişaf səviyyəsi
ilə funksional baxımından uyğunlaşdığına inanır . Qüsurlu uşaqlar üçün müvafiq sinif otaqlarının konkret oyunları gerçəkləşdirmək üçün
nəzərdə tutulan vəsaitlərlə təmin edilməsi son dərəcə əhəmiyyətlidir.
Müəllim sosial və emosional inkişafın stimulvericisi kimi
• Zaman
Uşaqlar qarşılıqlı oyunu yerinə yetirmək və planlaşdırmaq üçün buna adekvat zaman tələb edirlər. Onlar mövcud materialların tapılması
və onların seçilməsi, material və rollara aid olan hər hansı konfliktin aradan qaldırılması üçün vaxt tələb edirlər. Oyunların keçirildiyi
intervallar eyni material və oyundaşlarla elə şəkildə təkrarlanmalıdır ki, uşaqlar qazandıqları təcrübələri inkişaf etdirə bilsinlər.
Məktəbəqədər uşaqlar oyunun başlanması üçün 30 və daha artıq dəqiqə tələb edirlər. Müəllim uşaqların oyun oynadığı, yaxud digər
fəaliyyətlə məşğul olduğu fəaliyyət zamanı hər gün bir saat vaxt sərf etməlidir.
• Məkan
Qrammatik oyun, incəsənət, mampulativ, blok, su, qum, oyun və oxu bacarıqları uşaqların gündəlik oyun mərkəzləridir. Burada hər bir
şey dəqiq şəkildə təyin olunmalı, bu mərkəzdə uşaqların materiallarla məşğul olması üçün müvafiq məkan tələb edilir. Yaxşı
müəyyənləşdirilmişməkanın özü oyunun meydana çıxması üçün bir bəhanədir. Uşaqlar sinfə daxil olduqda, oyun materialları görünən
olmalıdır.
37. Uşaqlarla loqopedik işdə uşaqıarı oyuna həvəsləndirmə necə təşkil edilir.
Müəllimlər uşaqların oyunlarına daim diqqət yetirməli və onları nəzarət altında saxlamalıdırlar. Onlar yalnız yaranan münaqişəni aradan
qaldırmaq işində vasitəçi olmaq və müəyyən problemləri həll etməyə yardımçı kimi çağrıla bilərlər. Onlar uşaqların qarşılıqlı münasibət
sahəsindəki vərdişlərinin inkişafına nəzarət etməlidirlər. Müəllimlər uşaqların inkişaf potensialını müəyyənləşdirmək və daha müvafiq
oyun növlərini həvəsləndirmək üçün onların zəif nöqtələrini müəyyənləşdirməlidirlər. İştiraketmə, təqlid, yaxud ünsiyyət vərdişləri
çatışmayan uşaq şübhəsiz ki, elə bir uğur qazana bilməz. Bu vərdişlərin inkişaf etdirilməsi vaxt tələb edir. Müəllim görəndə ki, uşaq
oyuncaqla müəyyən müddət ərzində oyuna davam gətirə bilir və sosial baxımından ünsiyyət saxlamaq qabiliyyəti artır, bu halda o, uşağı
sərbəst şəkildə oyuna buraxır. Müvafiq şəkildə həyata keçirilən nəzarət oyunun keyfiyyətinə müsbət təsir göstərir. Lazımi məqamda
edilən adi bir məsləhət də oyunu uzada və bu yolda maraqlı edə bilər. Oyuna maraqsız girişən uşağı həvəsləndirmək məqsədilə müəllim
adı bir oyunçu kimi guya döşəmədə qatar sürərək «uuuu…» eləməklə oyunu qızışdıra bilər. Müəllim əvvəlcə uşaqla yan-yana oynayır ki,
oyunu qızışdırsın və sonra uşaq müstəqil şəkildə, yaxud digər bir uşaqla oynaya bilmək iradəsini nümayiş etdirdikdə, yavaş-yavaş
oyundan çəkilir.
Çoxlu fiziki, görmə, eşitmə, yaxud əqli qüsuru olan uşaqlar müəllim onların fəaliyyətini fiziki şəkildə istiqamətləndirdiyi zaman uğur
qazanırlar və bu iş həmin uşaqların oyunu az-çox müstəqil şəkildə oynaya bilmələrinə qədər davam edir. Uşaqların oyunu onların
hafizəsində güclü izlər buraxır. Bəzən uşaqlarda «teelfon» oyununu oynayarkən şəxsi ideyalar meydana çıxır. Bu zaman sinif bəzi
üzvlərdə narahatlığa səbəb ola bilən dil, yaxud davranışın şahidi ola bilər. Bu tipli şəraitdə müdaxilənin özü də, yaxud haqqında
mühakimə yürütmək bir qədər çətindir.
Müəllim oyun prosesindən kənarda yox, ona maksimum yaxındırsa, uşaq müəllimin iştirakına dərhal reaksiya verəcək və onun oyundakı
intensivliyi azalacaqdır. Müəllim uşağın təcrübəsini qiymətləndirməlidir. «Sən dedin ki, «dayan,» sən bizdən özümüzü necə hiss etməyi
soruşmalısan.
Müvafiq şəkildə həyata keçirilən nəzarət oyunun keyfiyyətinə müsbət təsir göstərir. Oyuna maraqsız girişən uşağı həvəsləndirmək
məqsədilə müəllim adı bir oyunçu kimi guya döşəmədə qatar sürərək «uuuu…» eləməklə oyunu qızışdıra bilər. Müəllim əvvəlcə uşaqla
yan-yana oynayır ki, oyunu qızışdırsın və sonra uşaq müstəqil şəkildə, yaxud digər bir uşaqla oynaya bilmək iradəsini nümayiş
etdirdikdə, yavaç-yavaş oyundan çəkilir.
38. Uşaqlarla loqopedik işdə yaşa uyğun oyunların oynanılması necə təşkil edilir.
İnkişaf baxımından uyğun gələn oyun fəaliyyətinin təmin edilməsi. Azyaşlı uşaqlar tək, yaxud heç bir ünsiyyətə girmədən uşaqlarla
oynaya bilər. Uşaq yetkinləşdikcə, onlar digər uşaqlarla oyun fəaliyyətinə cəlb olunacaqdır və burada hər bir şəxsin üzərinə hansı
vəzifələrin düşdüyü müəyyənləşəcəkdir. Uşağın inkişafını, yaxud artımını əks etdirən fəaliyyətdən və manipulyasiyadan istifadə et –
deyək ki, Duplos və Leqos üçün: qrup daxilində partnyorla xüsusi rəqsin oynanılması; yaxud düyməni və zəncirli paltarların geyindirilib
soyundurulması.
Oyunda və uşağ ın ö z tay-tuşu ilə qarşılıqlı mü nasibətində əməkdaşlığ ın yaranması.
Fəaliyyət nö vləri uşaqların inkişaf səviyyələri ilə uyğ unlaşmalıdır. Azyaşlı uşaqlar digər uşaqlarla ü nsiyyət prosesində dildən
istifadəyə hazır olmaya bilərlər, ancaq bu zaman nisbətən yaşlı uşaqlar ö z fikirlərini ifadə etmək ü çü n sö zlərdən istifadə edə bilirlər.
Azyaşlı uşaqlar ü çü n nəzərdə tutulan fəaliyyət nö vlərinəoyun ü çü n lazım olan qənaətbəxş atributlar (məsələn, bir kukla, yaxud
dramatik oyunda hər bir şəxs ü çü n mü vafiq bir əşya) daxildir. Uşaq yetkinləşdikcə, o, bu atributlardan istifadə etməyə uyğ unlaĢ ır.
Uşaq tək oynayırsa və qrup daxilində oynamağ a çətinlik çəkirsə, «Bu gü n kiminlə oynamaq istərdim?» tipli suallar verə bilərsən.
Sonra bu uşağ ın əlindən tutub digər uşaqların yanına gətir. «Con bu gü n səninlə dost olmaq istərdi. O, səninlə oyun oynamaq istəyir.
Xahiş edirəm, elə et ki, onun heç bir çətinliyi olmasın.»
Oyuncaqların bö lü şdü rü lməsində narahatlıq yarandıqda, mü vafiq əməliyyatı sö zlə təkrar-təkrar izah et. «indi Bobun nö vbəsidir».
O, oyunu qurtardıqda, ö z yerini sənə verəcəkdir.» Sonra siz Bobun bir daha yadına salmalısınız ki, onun nö vbəsi qurtarır və bu halda
o, ö z yerini digər uşağ a verməlidir.
Uşaqlar materialları nö vbə ilə gö tü rməkdə çətinlik çəkdikdə, proses getdiyi zaman onlara mü vafiq izahat işini apar. iki uşağ ı
biryerdə oyunda iştirak etməyə həvəsləndir (nö vbə gö zləmək əvəzinə ikilikdə oxumaq), yaxud onları ö z ehtiyaclarına
uyğ unlaşdırmaq ü çü n
qaydaları yaxşı mənimsəmək ü çü n həvəsləndirmək.
39.Oyunda və uşağın həmyaşıdları ilə münasibətdə əməkdaşlığın yaradılması.
Fəaliyyət növləri uşaqların inkişaf səviyyələri ilə uyğunlaşmalıdır. Azyaşlı uşaqlar digər uşaqlarla ünsiyyət prosesində dildən istifadəyə
hazır olmaya bilərlər, ancaq bu zaman nisbətən yaşlı uşaqlar öz fikirlərini ifadə etmək üçün sözlərdən istifadə edə bilirlər. Azyaşlı uşaqlar
üçün nəzərdə tutulan fəaliyyət növlərinə oyun üçün lazım olan qənaətbəxş atributlar daxildir. Uşaq yetkinləşdikcə, o, bu atributlardan
istifadə etməyə uyğunlaşır. Uşaq tək oynayırsa və qrup daxilində oynamağa çətinlik çəkirsə, «Bu gün kiminlə oynamaq istərdim?» tipli
suallar verə bilərsən. Sonra bu uşağın əlindən tutub digər uşaqların yanına gətir. «Con bu gün səninlə dost olmaq istərdi. O, səninlə oyun
oynamaq istəyir. Xahiş edirəm, elə et ki, onun heç bir çətinliyi olmasın.» .
• Oyuncaqların bölüşdürülməsində narahatlıq yarandıqda, müvafiq əməliyyatı sözlə təkrar-təkrar izah et. «indi Bobun növbəsidir». O,
oyunu qurtardıqda, öz yerini sənə verəcəkdir.» Sonra siz Bobun bir daha yadına salmalısınız ki, onun növbəsi qurtarır və bu halda o, öz
yerini digər uşağa verməlidir.
• Uşaqlar materialları növbə ilə götürməkdə çətinlik çəkdikdə, proses getdiyi zaman onlara müvafiq izahat işini apar. İki uşağı biryerdə
oyunda iştirak etməyə həvəsləndir , yaxud onları öz ehtiyaclarına uyğunlaşdırmaq üçün qaydaları yaxşı mənimsəmək üçün
həvəsləndirmək.
40.Uşaqları oyuna həvəsləndirmə və yaşa uyğun oyunların təşkili.
Müəllimlər uşaqların oyunlarına daim diqqət yetirməli və onları nəzarət altında saxlamalıdırlar. Onlar yalnız yaranan münaqişəni aradan
qaldırmaq işində vasitəçi olmaq və müəyyən problemləri həll etməyə yardımçı kimi çağrıla bilərlər. Onlar uşaqların qarşılıqlı münasibət
sahəsindəki vərdişlərinin inkişafına nəzarət etməlidirlər. Müəllimlər uşaqların inkişaf potensialını müəyyənləşdirmək və daha müvafiq
oyun növlərini həvəsləndirmək üçün onların zəif nöqtələrini müəyyənləşdirməlidirlər. İştiraketmə, təqlid, yaxud ünsiyyət vərdişləri
çatışmayan uşaq şübhəsiz ki, elə bir uğur qazana bilməz. Bu vərdişlərin inkişaf etdirilməsi vaxt tələb edir. Müəllim görəndə ki, uşaq
oyuncaqla müəyyən müddət ərzində oyuna davam gətirə bilir və sosial baxımından ünsiyyət saxlamaq qabiliyyəti artır, bu halda o, uşağı
sərbəst şəkildə oyuna buraxır. Müvafiq şəkildə həyata keçirilən nəzarət oyunun keyfiyyətinə müsbət təsir göstərir. Lazımi məqamda
edilən adi bir məsləhət də oyunu uzada və bu yolda maraqlı edə bilər. Oyuna maraqsız girişən uşağı həvəsləndirmək məqsədilə müəllim
adı bir oyunçu kimi guya döşəmədə qatar sürərək «uuuu…» eləməklə oyunu qızışdıra bilər. Müəllim əvvəlcə uşaqla yan-yana oynayır ki,
oyunu qızışdırsın və sonra uşaq müstəqil şəkildə, yaxud digər bir uşaqla oynaya bilmək iradəsini nümayiş etdirdikdə, yavaş-yavaş
oyundan çəkilir.Çoxlu fiziki, görmə, eşitmə, yaxud əqli qüsuru olan uşaqlar müəllim onların fəaliyyətini fiziki şəkildə istiqamətləndirdiyi
zaman uğur qazanırlar və bu iş həmin uşaqların oyunu az-çox müstəqil şəkildə oynaya bilmələrinə qədər davam edir. Uşaqların oyunu
onların hafizəsində güclü izlər buraxır. Bəzən uşaqlarda «teelfon» oyununu oynayarkən şəxsi ideyalar meydana çıxır. Bu zaman sinif bəzi
üzvlərdə narahatlığa səbəb ola bilən dil, yaxud davranışın şahidi ola bilər. Bu tipli şəraitdə müdaxilənin özü də, yaxud haqqında
mühakimə yürütmək bir qədər çətindir.
Müəllim oyun prosesindən kənarda yox, ona maksimum yaxındırsa, uşaq müəllimin iştirakına dərhal reaksiya verəcək və onun oyundakı
intensivliyi azalacaqdır. Müəllim uşağın təcrübəsini qiymətləndirməlidir. «Sən dedin ki, «dayan,» sən bizdən özümüzü necə hiss etməyi
soruşmalısan.Müvafiq şəkildə həyata keçirilən nəzarət oyunun keyfiyyətinə müsbət təsir göstərir. Oyuna maraqsız girişən uşağı
həvəsləndirmək məqsədilə müəllim adı bir oyunçu kimi guya döşəmədə qatar sürərək «uuuu…» eləməklə oyunu qızışdıra bilər. Müəllim
əvvəlcə uşaqla yan-yana oynayır ki, oyunu qızışdırsın və sonra uşaq müstəqil şəkildə, yaxud digər bir uşaqla oynaya bilmək iradəsini
nümayiş etdirdikdə, yavaç-yavaş oyundan çəkilir.
Yaşa uyğunluq
İnkişaf baxımından uyğun gələn oyun fəaliyyətinin təmin edilməsi. Azyaşlı uşaqlar tək, yaxud heç bir ünsiyyətə girmədən uşaqlarla
oynaya bilər. Uşaq yetkinləşdikcə, onlar digər uşaqlarla oyun fəaliyyətinə cəlb olunacaqdır və burada hər bir şəxsin üzərinə hansı
vəzifələrin düşdüyü müəyyənləşəcəkdir .Uşağın inkişafını, yaxud artımını əks etdirən fəaliyyətdən və manipulyasiyadan istifadə et –
deyək ki, Duplos və Leqos üçün: qrup daxilində partnyorla xüsusi rəqsin oynanılması; yaxud düyməni və zəncirli paltarların geyindirilib
soyundurulması.
41.Görmə qüsurlu uşaqlarda nitq inkişafının xüsusiyyətləri haqqında məlumat verin.
Görmə qüsurları halında nitq fəaliyyəti əsaslı şəkildə pozulmadığı üçün nitq və onun funksiyaları, eləcə də korluqdakı quruluş,
ümumiyyətlə insanları görməyində olduğu kimi ümumi mənada baş verir. Linqvistik vasitələrin və ifadəli hərəkətlərin inkişafı və
yığılması dinamikasında, sözlərin və obrazların nisbətinin orijinallığı, lüğət məzmunu, nitq bacarıqlarının və dil qüsurlarının
formalaşmasında müəyyən bir geriləmə yaranır Doğma dilin ustalığından başlayan nitqin
fonetik tərəfini mənimsəmək, yəni. Fonemik eşitmənin formalaşması və səs tələffüzü mexanizmi təqlid əsasında həyata keçirilir.
Fonemik eşitmənin inkişafı və eşitmə qavrayışına söykənən nitq və eşitmə nümayəndələrinin meydana gəlməsi eyni şəkildə kor və
görmə qabiliyyətində eyni şəkildə davam edərkən, təkcə eşitmə deyil, həm də kinestetik və vizual qavrayışa əsaslanan nitq motor
şəkillərinin formalaşması əhəmiyyətli dərəcədə əziyyət çəkir. Bu səbəbdən də korreksiya işləri bu istiqamətdə aparılır. Əlavə olaraq və
ən əhəmiyyətlisi, danışma qüsurları kor uşaqların zehni inkişafına mane olur və normal görmə qabiliyyətindən daha çoxdur. Bu, normal
bir inkişaf səviyyəsində danışmanın inkişafı korluğun nəticələrini əhəmiyyətli dərəcədə kompensasiya edə bilməsi ilə əlaqədardır, bu
vəziyyətdə ləngiyir və nitq kompensasiya funksiyasını yerinə yetirmir. Söz tələffüzündəki çatışmazlıqlar danışma fəaliyyətinə mənfi təsir
göstərir, görmə qüsurları olan uşaqların onsuz da daralmış ünsiyyət dairəsini məhdudlaşdırır ki, bu da bir sıra şəxsiyyət əlamətlərinin
formalaşmasına mane olur və ya mənfi xüsusiyyətlərin .Meydana gəlməsinə səbəb olur.Korların ümumiyyətlə müəyyən bir kontekstdə
sözləri düzgün işlətməsinə baxmayaraq, bilikləri hərtərəfli yoxlanıldıqda, çox vaxt şifahi olur, müəyyən fikirlərə əsaslanmır və sözlərin
mənası da qeyri-qanuni olaraq daralır – söz tək işarəyə, obyektə və ya konkretə bağlanmış kimi qalır vəziyyət və ya öz məzmunundan
hədsiz dərəcədə yayındırılaraq mənasını itirir.
-görmə pozulmaları olan uşalarla eşitmə duyğusu və qavraışı korreksiya edilir. Aşağıdakı cədvəllərdə görmə problemi olan məktəbəqədər
yaşlı uşaqlarla aparılan korrekion-loqopedik işin ətraflı təsviri verilir İşin məzmunu Təxmini iş üsulları və qaydaları
1. Uşaqların müayinəsi. Uşağın nitq və görmə patologiyaları nəzərə alınmaqla fərdi planların tərtib edilməsi. Uşağın inkişaf şəraiti, ailədə
böyüklər və həmyaşıdları ilə ünsiyyətinin öyrənilməsi. Uşağın psixi inkişafının ümumi səviyyəsinin aşkar edilməsi. Aparıcı fəaliyyət
növünün müəyyənləşdirilməsi (oyun, konstruktlaşdırma, rəsm çəkmək və s.) Valideynlərlə söhbət
2. Psixi funksiyaların inkişafı: • Diqqətin davamlılığının formalaşdırılması; • Dərketmə fəallığının genişləndirilməsi. ( Testlər)
3. Loqopedik məşğələlərə hazırlıq vərdişlərinin formalaşdırılması: • Loqopedə diqqətin yönəldilməsi; Loqopedin nəzarəti altında birgə
obrazlı oyuncaqlar və personajlarla oynamağın öyrədilməsi: Əvvəlcə təqlid, daha sonra • Təlimatları anlama və onların yerinə yetirilməsi;
• Öz fəaliyyətinə nəzarətin həyata keçirilməsi. isə sözlü göstərişlər əsasında sadə səhnələşdirilmiş hərəkətlərin yerinə yetirilməsi (dovşan
hoppanır və cücə dənləyir)
4. Motorikanın inkişafı: • Ümumi; • Toxunma qavrayışının inkişafı ilə birgə kiçik motorikanın inkişafı. Ümumi inkişafetdirici fiziki
tapşırıqların yerinə yetirilməsi, rəsm çəkilməsi və əlamətlərin ayırd edilməsi vərdişlərinin formalaşdırılması
5. Tələffüzü pozulmuş səslərin qoyuluşu və artikulyasiya vərdişlərinin formalaşdırılması üçün artikulyator aparatın üzvlərinin
mütəhərrikliyinin inkişafı Məşqlər: “Pəncərə”, “Borucuq", “Darvaza”, “Saat”, “Dadlı mürəbbə” və “Atcığaz"
6. Fərdi planlara uyğun olaraq tələffüzü pozulmuş səslərin qoyuluşu. Səslərin ilkin möhkəmləndirilməsi 6. Hecalar, sözlər, söz birləşmələri
və cümlələr
7. Nitq tənəffüsünün inkişafı . Uzunmüddətli nitq tənəffüsünün (nəfəsvermə və nəfəsalma) inkişafı
8. Eşitmə diqqətinin inkişafı: • Eşitmənin köməyi ilə məqsədyönlü qavrama; • Danışıq səslərinin şüurlu şəkildə fərqləndirilməsi; • Ətraf
gerçəklikdə olan səslərin eşitmə ilə fərqləndirilməsi; • Səslərin tələffüz edilməsi. Qeyri-nitq səslərinin tanınması və tələffüz edilməsi
(məsələn, maşınların küyü, yarpaqların xışıltısı, küləyin səsi və s.) və səs təqlidi üzrə tapşırıqlar: “Hav-hav", ”Qa-qa-qa”, “Myau" və “Hansı
heyvan necə səs çıxarır?”
9. Görmə-məkan təsəvvürlərinin inkişafı . Əşyaların məkan xüsusiyyətlərinin sözlə mənalandırılması 10. Perseptiv fəaliyyətin köməyi ilə
sensor qavrayışın inkişafı 10. Sensor etalonların mənimsənilməsi: • Həndəsi formalar; • Əsas rənglər (qırmızı, yaşıl, göy və sarı); • Ölçü
sistemi (böyük, kiçik və s.).
11. Görmə qavrayışının inkişafı . Əşyanın hissələrinin təhlili və mühüm əlamətlərə görə əşyanın tanınması
12. Düzgün, aydın və səlis danışıq vərdişinin inkişafı . Yanıltmaclar, tapmacalar və dörd misralı şerlərin deyilməsi 13. Nitqin məna tərəfinin
inkişafı 13. Əşya və onun sözlə obrazının uyğunluğuna dair tapşırıqlar (məsələn, kitab sözü və əşyanın özü)

42.L.V.Neymanın zəif eşitmə ilə bağlı təsnifatını izah edin.

Rus alimi L.V.Neyman zəif eşidən uşaqları eşitmə dərəcəsini ağırlığına görə üç dərəvcəyə bölmüşdür: yüngül,orta,ağır dərəcə.
Yüngül dərəcədə zəifeşitmə zamanı uşaq danışıq nitqini dörd – altı metrdən , pıçıltı iki-üç metrlik məsəfədən qavrayır.
Orta dərəcədə zıifeşitmə zamanı danışıq niyqi iki-dörd metrdən, pıçıltı bir metrə qədər və ya qulağa yaxın məsəfədən qavranılır.
Ağır dərəcədə zəifeşitmə zamanı danışıq nitqi qulaq seyvanına yaxın məsafədən qavranılır, pıçıltı isə yarı metrlik məsafədən
qavranılır və ya tam qavranılmır.
Zəif eşidən uşaqların səs tələffüzü (dişarası siqmatizm kimi bir sıra nöqsanlara malik olur. Bunlar aşağıdakılardır:
1. S,Z səslərinin dişarası tələffüzü (dişarası siqmatizm). Bu zaman S səsi Z səsi kimi tələffüz edilir. Z səsi isə D kimi, F isə D kimi
tələffüz edilir.
2.Dişarası siqmatizm zamanı dilin ucu aşağı kəsici dişlər arasındakı hava axınının sərbəst çıxışına mane olur və yaxud ön hissənin
arxası
alveollara birləşir, nəticədə S səsinin təhrif şəkildə tələffüzü meydana gəlir. Qeyd etməkk lazımdır ki, siqmatizmin digər növləri
qüsurlu
uşaqların nitqində çox az təsadüf edilir. K-X səslərinin yerdəyişməsi. Dilarxası novlu X kipləşən x kar k samiti ilə əvəz olunur. X samitini düzgün
tələffüz edə bilir. Məsələn: koruz (xoruz), kəritə (xəritə), körək (xörək) və s. Bəzən K səsi X ilə əvəz olunur.
3.Mürəkkəb ç, c səslərinin aydın olmayan, yayğın tələffüzü. Bu
ona görə baş verir ki, zəifeşidən uşaq dilini alveollara kip söykəyir və hava axını sıx bağlanmamış yarıqdan keçir. Uşaqlar çay əvəzinə say, üç
əvəzinə üs, saç əvəzinə suş işlədir.
43. Yungül və orta dərəcədə zəif eşidən uşaqlarla korreksiya işinin təşkilini izah edin.
Zəif eşidən uşaqların nitqinin düzgün formalaşdırılması işi sistematik xarakter daşımalıdır. Bu işə eşitmə pozğuntusu aşkar edildiyi andan
başlamaq lazımdır. Korreksiya işinin ardıcıllığını ve məzmununu müəyyən ederken aşağıdakılara istinad etmək lazımdır:
1. Uşağın normal nitq inkişafının qanunauyğunluqlarına;
2. mövcud nitq ehtiyatı vərdişlərinə.
Yüngül dərəcədə zəif eşitmə adətən uşağın nitqinin inkişafdan qalmasına səbəb olmur. Bəzi hallarda tələffüzün pozulması və nitqin
tutqun olmasıyla eks olunur. Belə uşaqlarda nitq çatışmazlığı əqli inkişafla, diqqətlə və ya ailədə nitqin inkişaf şəraiti ilə bağlı olur.Yüngül
dərəcədə zəif eşidən uşağ normal eşitməsi olan həmyaşıdından çox az fərqlənir. O, adi uşaq baxçasında, sonradan kütləvi məktəbdə
təlim-tərbiyə ala bilər. Belə uşağı qabaq partada oturtmaq məsləhət görülür ki, ona müəllimin nitqini eşitmək asan olsun.
Orta dərəcədə zəif eşitməsi olan uşaqlar normal eşitməsi olan həmyaşıdlarından fərqlənir. Bu uşaqlar məşğələ zamanı tez yorulur,
diqqətsiz olur, təkrar soruşur, danışıq zamanı yaxşı eşidən qulağını həmsöhbətinə tərəf çevirirlər və s.. Belə uşaqların nitqi anlaşılmaz,
tələffüzlərində çoxlu miqdarda çatışmazlıqlar olur: məsələn, bir səs başqa səslə əvəz olunur : sesler buraxılır ; fisitili və fışıltılı səslərt və
d səsləri ilə əvəz edilir ; cingiltili samitlər kar samitlərlə əvəz edilir .Əgər uşaq əqli cəhətdən yaxşı inkişaf etmişsə, diqqəti sabitdirsə və
yaxşı qabiliyyətə malikdirsə, onda eşitmə çatışmazlığı onun nitqinin keyfiyyətinə təsir etməyə bilər. O, adi tipli uşaq baxçasına gedə və
sonradan kütləvi məktəbdə oxuya bilər. Bu şərtlə ki, ona ailədə lazımi pedaqoji köməklik göstərilsin və lazimi nəzarətdən kənarda
qalmasın.
44.Ağır dərəcədə zəif eşidən uşaqlarla korreksiya işinin təşkil haqqında məlumat verin.
Zəif eşidən uşaqların nitqinin düzgün formalaşdırılması işi sistematik xarakter daşımalıdır. Bu işə eşitmə pozğuntusu aşkar edildiyi andan
başlamaq lazımdır. Korreksiya işinin ardıcıllığını ve məzmununu müəyyən ederken aşağıdakılara istinad etmək lazımdır:
1. Uşağın normal nitq inkişafının qanunauyğunluqlarına;
2. mövcud nitq ehtiyatı vərdişlərinə.
Ağır dərəcədə zəif eşitmə uşağın eşitmə qavrayışını kəskin surətdə tormozlayır. Belə uşaq ancaq qulaq seyvanına yaxın ucadan deyilən
nitqi eşidə bilir. Daha uzaq məsafədən ancaq qışqırığı, fiti müxtəlif səs – küyü eşidir, ətrafdakıların nitqi ona səs birləşməsi kimi çatır ve
onu başa düşmək uşaq üçün çətin olur.
Eşitmənin ağır dərəcədə aşağı düşməsi zamanı sağlam analizatorlardan istifadə etmək lazımdır, ilk növbədə görmə analizatorundan
uşağa dodaqdanoxuma öyrədilir ki, ətrafdakıların nitqini daha yaxşı başa düşə bilsin.
Zəif eşidən uşaqlarla korreksiyaedici-tərbiyyəvi iş aşağıdaki istiqamətlərdə həyata keçirilir:
- nitqi anlamanı inkişaf etdirmək;
- leksik ehtiyyatı daqqiqləşdirmək və genişləndirmək;
- nitgin qrammatik quruluşunu formalaşdırmaq;
- nitqin səs tələffüzü tərəfini formalaşdırmaq;
Eyni zamanda oxu və yazı vərdişini mənimsəmək üçün savad təlimi məşğələləri aparılır. Bütün növ məşğəlalar zamanı eşitmə qalığından
istifadə edilir. Eşitmə qalığı xüsusi aparatlarla gücləndirilir.Korreksiyaedici təlim xüsusi körpələr evində, eşitməsi pozulmuş uşaqlar üçün
uşaq baxçalarında həyata keçirilir. Uşaqlar bu tərbiyə müəssələrində 2-yaşdan 7-yaşa qədər olurlar. 7-yaşdan zəif eşidən uşaqlar üçün
xüsusi tipli məktəblərdə uşaqların təlim- tərbiyyəsi davam etdirilir.

45. Uşaq poliklinikalarında loqopedik kabinetlər haqqında məlumat verin.

Səhiyyə sistemində əhəliyə göstərilən loqoprdik köməyin əsas həlqəsini uşaq polikinikasında loqopedik kabinetlər təşkil edir. Uşaq
polikinikasında loqopedik iş “ uşaq poliklinikaralında loqopedik kabinet haqqında nümunəvi əsasnaməsi”nə uyğun olaraq qurulur və
aşağıdakı istiqamətlər müəyyən edilir.
1.Nitq qüsurlarının pedoqoji aradan qaldırılması sistemlə və məsləhət məşğələ aparılır
2.Uşaqların həm təşkiliti həmdə qeyri-təşkilatı dispanseriziyası.
3.Səhiyyə və təhsil sistemi üzrə loqopedik müəssisələrin komplektləşdilrməsində iştirak etmək. Hər bir uşaq üçün loqopedik
xaraktetistikanın yazılması.
4.Loqopedik sanitar –maarifləndirmə işinin aparılması: valideynlərlə söhbət, pedatriya və uşaq bağçaları tərbiyəçiləri ilə iş, loqopedik
bülletenlərin buraxılması, əyani didaktik vasitələrin hazırlanması.