Professional Documents
Culture Documents
Hafta Bölüm 3 Siğa Ve Di̇lektri̇kler
Hafta Bölüm 3 Siğa Ve Di̇lektri̇kler
BÖLÜM 3.4
SIĞA ve
DİELEKTRİKLER
Sizce
Protonlar, Fermi ulusal hızlandırıcı
laboratuarında, 2 km çaplı bir halkada ışık
hızına yakın hızlara kadar hızlandırılırlar.
Gerekli enerji çok büyük kapasitörlerde
depolanır. Kapasitörler doldurulurken
yüksek çatırtılar çıkarırlar. Bunun sebebi
nedir?
Bölümün Hedefi
Sığa ve kondansatör kavramlarını
öğrenmek, seri ve paralel bağlı kondan-
satörlerin özellikleri hakkında bilgi ver-
mek, kondansatörlerde depolanan enerji,
dielektrikler ve kutuplanma konularını in-
celemek.
İÇİNDEKİLER
3.4.1 Giriş
3.4.2 Kondansatörler
3.4.3 Sığa
3.4.4 Sığanın Hesaplanması
3.4.5 Seri ve Paralel Bağlı Kondansatörler
3.4.6 Elektrik Enerjisinin Depolanması
3.4.7 Elektrik Alan Enerjisi
3.4.8 Dielektrikler
3.4.9 Etkilenme Yükleri
3.4.10 Etkilenme Yükünün Moleküler Modeli
3.4.11 Dielektrikler İçin Gauss Yasası
3.4.12 Kondansatörlerin Kullanıldığı Bazı Yerler
Özet
Tanımlar
Değerlendirme Soruları
Problemler
SIĞA ve DİELEKTRİKLER 109
Kondansatörleri yüklemek için bir batarya kullanılabilir. Bir kondansatörün nasıl yük-
lendiği, Şekil 3.4.2'den de dikkatle takip edilerek şöyle izah edilebilir:
3.4.3 Sığa
Kondansatör plakaları +Q ve - Q
yükleri ile yüklendikten sonra batarya
devreden çıkarılırsa, iletkenler arasında
sabit bir V potansiyel farkının oluştuğu
ölçülebilir. Bir kondansatör levhasındaki
net + yükün iletkenlerin uçları arasındaki
potansiyel farkına oranı, kondansatörün
sığası olarak bilinir ve
Şekil 3.4.3 Yüklü paralel plakalı bir kondansatör.
Q
C= (3.4.1) Plakalar arasındaki elektrik alanın,
V
plakaların her biri üzerindeki yük yoğun-
ifadesi ile verilir. Sığanın birimi SI'da, luğu cinsinden,
Coulomb s
1 F=1
= farad = CV E= (3.4.2)
V e0
olarak verilir. Bir kondansatörün sığası ne olarak verildiği Bölüm 3.1'den bilinmek-
kadar büyükse, belli bir potansiyel farkı tedir. Yüzeysel yük yoğunluğu, her plaka
için Q yükü ve kondansatörde depolanan üzerindeki toplam yükün plaka alanı olan
enerji de o kadar büyüktür. Farad çok bü- A'ya bölünmesi ile elde edilir:
yük bir sığa birimidir. Bu sebepten dolayı
Q
pratikte μF, nF veya pF alt birimleri kulla- s= (3.4.3)
nılmaktadır. A
(1 F ) (1× 10-3 m ) 8 2
olur. Plakalar arasındaki elektrik alan sa-
A
= = 1,1 × 10 m dece iç küredeki yükten kaynaklanmak-
(8,85 ×10 -12
F/m) tadır. Dış kürenin hiçbir etkisi yoktur.
İletken küredeki yükün küre içinde alan
bulunur. oluşturmadığını, bu nedenle dış kabuğun
iletkenler arasındaki bölgedeki alana
etkisinin olmayacağını söyleyebiliriz. Po-
tansiyel farkı söz konusu bölgede
SIĞA ve DİELEKTRİKLER 113
rb
Q Q Q 1 1 λ r
Vab = Va - Vb = ∫ Edr = - = -
4πe 0 ra 4πe 0 rb 4πe 0 ra rb
Vab = ln b
ra 2πe 0 ra
Çözüm
Çözüm Alan,
Q CV
= = ( 5,53 pF )(12 V
= ) 6, 64 ×10-11 C
olarak bulunur.
V 12 V
c) E= = = 1, 2 × 104 V m
d 0,001 m
olarak bulunur.
Seri bağlanmış kondansatörlerde tüm ğaları oranında üst plakalar + yükle alt pla-
plakalardaki yüklerin büyüklüğü aynıdır. kalar ise - yükle yüklenmiş olur. Böyle-
Gerçekten de güç kaynağı, bir su pompa- ce pilin düşük potansiyeldeki plakalardan
sının yaptığına benzer şekilde, yükleri ken- yüksek potansiyeldeki plakalara pompala-
dileri için düşük potansiyelden yüksek po- dığı toplam yük,
tansiyele taşır; fakat yük üretmez. Böylece
Q
= Q1 + Q2 (3.4.10)
Q
= Q= Q2 (3.4.7)
1
olacaktır. Kondansatörlerin paralel bağ-
olur. Kondansatörlerin seri bağlanması du- lanması durumunda, şekilde görülen iki
rumunda Vab potansiyel farkı, kondansatörün üst taraflarındaki plakala-
rı dirençsiz iletkenlerle birbirine ve pilin
Vab= V= V1 + V2 (3.4.8) bir ucuna bağlı olduğundan hepsi de aynı
Va potansiyelinde olur. Benzer şekilde, alt
olur. Burada (3.4.1) bağıntısından elde edi-
taraftaki plakaların her birisi ise Vb potan-
lecek olan,
siyeline ulaşır. Bu anlatılanların matema-
Qes Q Q tiksel ifadesi,
Vab= V= , V1= 1 , V2= 2
Ces C1 C2
Vab= V= V1= V2 (3.4.11)
eşitlikleri (3.4.8) bağıntısında kullanılırsa, şeklinde yazılabilir. Sığanın tanımı için
eşdeğer sığa için, kullanılan
1 1 1 Q = CV ⇒ Qes = Ces V, Q1 = C1V1 ,
= + (3.4.9)
Ces C1 C2
Q 2 = C2 V2
bağıntısı elde edilir. Eşdeğer sığa katkıda
bulunan en küçük sığadan daha küçük ol- eşitlikleri bu bağıntıda kullanılırsa, paralel
mak durumundadır. Seri bağlı iki kondan- bağlı kondansatörlerin olduğu bir sistemde
satörün olduğu bir devrede eşdeğer kon- eşdeğer sığa için, veya paralel bağlı daha
çok kondansatörün eşdeğer sığası için,
dansatör için bulunan bu bağıntı, paralel
bağlı dirençler için bulunan eşdeğer direnç Ces= C1 + C2
ifadesine şeklen benzemektedir. İkiden faz-
la kondansatör olması halinde eşdeğer sığa veya
1 1 1 1 Ces= C1 + C2 + ⋅⋅⋅
= + + + ⋅⋅⋅ (3.4.12)
Ces C1 C2 C3
bağıntısı elde edilir. Paralel bağlı iki kon-
bağıntısı ile bulunur. dansatörün olduğu bir devrede eşdeğer
Şekil 3.4.7'de paralel bağlanmış kondansatör için bulunan bu bağıntı, seri
kondansatörlerin olduğu bir devre bağlı dirençler için bulunan eşdeğer direnç
görülmektedir. Vab voltajlı bir pil a ve b ifadesine şeklen benzemektedir.
noktalarına bağlandığında 1 ve 2 ile etiket-
lenen her bir kondansatör üzerindeki voltaj
Vab = V olur. O hâlde kondansatörlerin sı-
116 BÖLÜM 3.4
Örnek 3.4.5
C3 C2
V
C1
Çözüm
a) C2 ve C3 paralel olarak bağlanmıştır. Bu durumda devrenin bu kısmı için eşdeğer sığa,
C23 =1 m F + 3 m F = 4 m F
olarak bulunur. Bu eşdeğer sığayı veren kondansatör C1 kondansatörü ile seri olarak bağlıdır.
Nihai devrenin eşdeğer sığası bu durumda,
1 1 1 1 1 2
= + = + =
Ces C1 C23 4 m F 4 m F 4 m F
Ces = 2 m F
olarak bulunur.
Q
b) C = olduğundan
V
SIĞA ve DİELEKTRİKLER 117
Q C= ( 2 m F )(12=
V) 24 m C aynı işaretli daha çok yük eklemek için iş
= esV
yapmak gerekir. Bu durumda dq yükünü bir
olur. Nihai devrede C1 ve C23 seri olarak plakadan diğerine götürmek için yapılması
bağlanmış olduklarından batarya tarafın- gereken iş,
dan sağlanan yük bu kondansatörler üze-
dW = Vdq (3.4.13)
rinde toplanır. Bu durumda
ve kondansatörü sıfırdan Q yüküne kadar
Q
=2 Q=
23 24 m C yüklemek için yapılan iş için,
olmalıdır. Bu durumda bu kondansatörlerin Q
Q3 C=
= 3V3 ( 3 mC )( 6=
V) 18 m C
olur. Bu, aynı zamanda, kondansatör boşa-
lırken elektrik alanın yük üzerine yaptığı
olarak bulunur. işe de eşittir. Kondansatörde depolanan po-
tansiyel enerji,
1 Q2 1 1
3.4.6 Elektrik Enerjisinin U
= = CV
= 2
QV (3.4.16)
2 C 2 2
Depolanması
Bir kondansatörde depolanan enerji ifadeleri ile de yazılabilir. Kondansatörün
kondansatörü yüklemek için yapılan işe bağlı olduğu güç kaynağında depolanan
eşittir. Bir kondansatörü yüklemek için enerji QV olmasına rağmen kondansatör-
yükü bir plakadan alıp diğer plakaya bir de bunun yarısı kadar enerji depolanmıştır.
batarya vasıasıyla götürmek gerekir. Kon- Bunun sebebi kondansatöre ilk giden yük
dansatörün yüklü duruma gelmesi, birden üzerine sıfır iş, fakat son giden yük üzerine
bire olmaz. Bu iş için bir zamanın geçmesi QV iş yapılmasıdır. Dolayısıyla kondansa-
gerekir. Başlangıçta kondansatör yüksüz- tördeki yükler üzerine yapılan toplam iş,
ken, plakalar eşit potansiyelli oldukların- maksimum ve minimum değerlerin topla-
dan, ilk yükü taşımak için hiçbir iş gerek- mının yarısı (yani ortalama değer) kadar
mez. Her plakada biraz yük bulunduğunda, olur.
plakalar arasında bir potansiyel farkı ola-
cağından (ya da elektriksel itme nedeniyle)
118 BÖLÜM 3.4
1 1 e0 A 2
U2
= =C2V 2 V U 1
2 2 4x u
= = e0E2 (3.4.19)
V 2
olarak bulunur.
Değerlendirme: Yukarıda bulunan sonuç- elde edilir. Bu elektrik enerjisi yoğunlu-
lardan ğu ifadesi, her ne kadar paralel plakalı bir
kondansatörün içinde bulunan birim hacim
3 e0 A 2
∆U =
U 2 - U1 =- V için çıkarılmış olsa da, boşlukta dâhil elek-
8 x trik alanın mevcut olduğu her yer için ge-
elde edilir. Zıt yüklü plakalar birbirinden çerlidir.
uzaklaştıkça potansiyel enerji azalır. Pla-
kalar pile bağlı kalırsa V değişmez fakat
C, 1 / x ile orantılı olarak azalır. C = QV Örnek 3.4.7
olduğundan, U 'nun azalmasının nedeni her Bir fotoğraf makinesinin flaşında, 300
plakanın bir miktar yük kaybetmesidir. V'luk potansiyelde elektrik enerjisi depo-
lamak için 100 μF'lık bir kondansatör kul-
lanılmaktadır. Flaş patlamadan önce tam
3.4.7 Elektrik Alan Enerjisi yüklü bir kondansatörde ne kadar elektrik
enerjisi depolanır?
Kondansatörler bir plakadan diğe-
rine elektron aktarılarak yüklenebilirler.
Bu, kondansatör plakaları arasında oluşan
elektrik alana karşı bir iş yapılmasını ge-
SIĞA ve DİELEKTRİKLER 119
E0
E= (3.4.21)
k
ilişkisi vardır. Bu sonuç itibariyle, yüzeysel yük yoğunluğunun da azalmış olacağını söyle-
yebiliriz. Dielektrik başlangıçta nötürdür. Kondansatör plakalarının etkilemelerinden dolayı,
dielektrik maddenin özellikle kondansatör plakalarına bakan yüzeylerinde zıt işaretli olarak
etkilenme yükleri oluşur. Pozitif ve negatif yüklerin dielektrik içerisinde bu şekilde düzen-
lenmesinin kutuplanma (polarizasyon) olarak adlandırıldığı Bölüm 3.1'de verilmişti (şayet
dielektrik zayıfça bağlı moleküllerden oluşmuşsa, elektrik alan uygulanmasıyla bu molekül-
ler sadece kutuplanmakla kalmayıp, simetri eksenleri alan çizgileriyle hizalanacak şekilde
yeniden yerleşirler). Şimdi etkilenme yükü ile plaka üzerindeki yük arasında bir ilişki ortaya
koyalım. Bunun için etkilenme yüzey yük yoğunluğu büyüklüğüne si ve plaka yüzey yük
yoğunluğu büyüklüğüne s diyelim. Bu durumda kondansatörün bir yüzündeki net yükün
büyüklüğü (s - si) ile verilir.
elektrik alan,
Çözüm
s
E= (3.4.25) a) Kondansatörün sığası ve depolanan
e
olur. Dielektrik içindeki elektrik enerji yo- enerji
ğunluğu ise,
C e=
=
A (8,85 ×10 )=
( 2)
-12
4, 425 × 10-7 F
0
d 40 × 10-6
1 1 2 (3.4.26)
=u =ke 0 E 2 eE
2 2
ifadesiyle verilebilir. U
=
1
CV
= 2 ( 4, 425 × 10 ) (12
-7
=
)
2
3,186 × 10-5 J
0
2 2
olarak bulunur.
Kavrama Sorusu 3.4.3
+Q ve -Q zıt yüklerini taşıyan birbi- b) Dielektrikteki yüzey yükü nedeniyle
rine yakın bir çift paralel plaka ara- kondansatör plakaları arasındaki elektrik
sında sabit bir potansiyel fark vardır. alan ve dolayısıyla potansiyel farkı da aza-
Plakalara koyabileceğiniz yükün lır.
maksimum miktarı şu durumların
hangisinde artırılamaz? V0 12
a)Plakaların alanının artırılması, V=
s = = 1,71 V
k 7
b)Plakaların birbirinden uzaklaştırıl-
ması, Dielektrik varken depolanan enerjiyi bul-
c) Plakalar arasındaki uzayın kâğıtla
mak için dielektrik dolu kondansatörün sı-
doldurulması,
d)Sabit potansiyel farkının artırılma- ğasını bulmalıyız:
sı, A
e) Hiçbiri. Cs k=
= C0 ke 0= ( 7 ) ( 4, 425x10-7=
F) 3,10x10-6 F
d
122 BÖLÜM 3.4
4,53 × 10-6 J
alan etkisiyle bir torka maruz kalırlar ve
2 2 dielektrikte bir polarizasyon meydana ge-
lir (Şekil 3.4.10b). Polar moleküllerden
olarak bulunur. oluşmuş bir maddenin kutuplanması, polar
olmayan moleküllerden oluşmuş bir mad-
Tam yüklü dielektrik ile dolu kondansatör- denin kutuplanmasından daha büyüktür.
de depolanan enerji, Polarize olmuş bir dielektriğin bir yüzeyin-
de pozitif yük birikmesi oluyorken diğer
U
=
1
V0 2
Cs=
( 3,10 × 10 ) (12=
-6
)
2
olarak bulunur.
1
s i s 1 -
= (3.4.29)
k
s
s -si =
k
olduğundan,
sA
k EA = (3.4.30)
e0
elde edilir.
124 BÖLÜM 3.4
Özet Tanımlar
1 1 2
=u =ke 0 E 2 e E olacaktır.
2 2
126 BÖLÜM 3.4
Değerlendirme Soruları
Şekil 3.4.13
Şekil 3.4.15
3.4.12. Şekil 3.4.13'teki kondansatörlerin
sığalarının birbirine eşit ve değerlerinin C 3.4.16. Şekil 3.4.16'daki devrede b ve c ile
olduğunu düşünelim. a) Bu durumda a ve a ve c noktaları arasındaki eşdeğer sığayı
b noktaları arasındaki eşdeğer sığayı bu- hesaplayınız.
lunuz. b) Her bir kondansatör üzerindeki
yükü ve her bir kondansatörün plakaları
arasındaki potansiyel farkını hesaplayı-
nız.
3.4.13. Altı tane 3,8 μF'lık kondansatör pa-
ralel olarak bağlanmıştır. Eşdeğer sığa ne
kadardır? Eğer bunlar seri bağlanırsa eş de-
ğer sığa ne kadar olur?
3.4.14. Şekil 3.4.14'teki S anahtarı, C2 kon-
dansatörünü V0 voltajı ile tamamen yüklene- Şekil 3.4.16
cek şekilde aşağı konuma getirilmiştir. Daha 3.4.5 - 3.4.6. Kondansatörlerde Enerji
sonra anahtar yukarı konuma getirilirse her Depolanması, Elektrik Alan Enerjisi
bir kondansatördeki yükü hesaplayınız.
3.4.17. 2800 pF'lık bir kondansatöre 2200
V uygulanmıştır. Ne kadar elektrik enerjisi
depolanır?
3.4.18. Paralel plakalı bir kondansatör bir
bataryada yüklendikten sonra ayrılıyor.
Plakalar arasındaki açıklık dört katına çı-
karılırsa depolanan enerjideki değişme ne
kadar olur?
3.4.19. 5,8 μF'lık paralel plakalı ve havalı
bir kondansatörün plakaları arasındaki me-
Şekil 3.4.14
SIĞA ve DİELEKTRİKLER 129
safe 5 mm'dir. Kondansatör 400 V'luk bir K1 ve K2 plakaların alanı A ve plakalar ara-
potansiyel farkı ile yüklenmiştir. Plakalar sı uzaklık d1 = d2 = d/2 cinsinden bir eşitlik
arasındaki enerji yoğunluğunu J/m3 cinsin- türetiniz.
den bulunuz.
3.4.20. Şekil 3.4.17'deki devrede a ve b
noktaları arasındaki potansiyel farkı 36
V'dur. a) Devredeki toplam yükü, b) her bir
kondansatördeki yükü, c) devrede depola- Şekil 3.4.18
nan toplam enerjiyi, d) her bir kondansa-
törde depolanan enerjiyi ve e) her bir kon- 3.4.25. 3500 pF'lık hava boşluklu bir kon-
dansatörde plakalar arasındaki potansiyel dansatör 32 V'luk bir bataryaya bağlan-
farkını bulunuz. mıştır. Eğer plakaların arası nikel ile dol-
durulursa bataryadan ne kadar yük akar?
3.4.26. 360 nF'lık havalı bir kondansatör
bir güç kaynağına bağlanmış ve kondansa-
Şekil 3.4.17
törde 1,85×105 J enerji depolanmıştır. Kon-
dansatör güç kaynağına bağlı iken plakalar
3.4.21. Yıldırım düşen bulutla yer arasın- arası boşluğu tamamen dolduran farklı bir
daki mesafenin 3000 m olduğunu kabul dielektrik levha sokulmuştur. Bu durumda
ederek düşen yıldırımın enerjisini tahmin enerji 2,32×105 J'e çıkmıştır. a) Plakalar
ediniz (havanın dielektrik dayanıklılığını arasındaki potansiyel farkını, b) dielektrik
3,6×106V/m olarak alınız). levhanın dielektrik sabitini bulunuz.
3.4.7. Dielektrikler
3.4.22. Plakalar arası uzaklık 2 mm ve her
bir plakasının alanı 10 cm2 olan hava boş-
luklu bir kondansatör düşünelim. Bu kon-
dansatöre ne kadarlık bir yük verilmelidir
ki plakalar arasında bir kıvılcım atlaması
olmasın?
3.4.23. İki paralel plakada eşit ve ters yük-
ler bulunmaktadır. Plakalar arasındaki ha-
cim boş olduğunda elektrik alan 3,2×105
V/m, hacim belli bir dielektrikle doldurul-
duğunda elektrik alan 2,5×105 V/m olmak-
tadır. a) Dielektriğin yüzeylerindeki yük
yoğunlukları ne kadardır? b) Malzemenin
dielektrik sabiti ne kadardır?
3.4.24. İki farklı dielektrik Şekil 3.4.18'de
gösterildiği gibi paralel plakalı bir kondan-
satörün plakaları arasındaki boşlukta yer
almaktadır. Sığa için, dielektrik sabitleri,