ELEKTRİKSEL POTANSİYEL 79

BÖLÜM 3.3

ELEKTRİKSEL
POTANSİYEL

Sizce
Yüklerin oluşturduğu elektrik alanın bir
gösterimidir. Bu şekli aynı yükler mi yoksa
zıt yükler mi oluşturmuştur.

Bölümün Hedefi
Durağan yük dağılımı ile bağlantılı potansi-
yel enerjiyi, potansiyel enerji ile bağlantılı
potansiyel farkını ve potansiyel ile elektrik
alan arasındaki ilişkiyi incelemek.
İÇİNDEKİLER
3.3.1 Giriş
3.3.2 Elektriksel Potansiyel Enerji
3.3.3 Elektriksel Potansiyel
3.3.4 Elektriksel Alan ve Potansiyel
3.3.5 Nokta Yükün Elektriksel Potansiyeli
3.3.6 Bir Grup Nokta Yükün Oluşturduğu Elektriksel Potansiyel
3.3.7 Sürekli Bir yük Dağılımının Oluşturduğu Elektriksel Potansiyel
3.3.8 Elektriksel Potansiyel Gradyan
3.3.9 Elektrik Dipolünün Oluşturduğu Potansiyel
3.3.10 Eşpotansiyel Yüzeyler ve İletkenler
3.3.11 Eşpotansiyel Yüzeyler ve Elektrik Alan Çizgileri
3.3.12 Yüklü Bir İletkende Kıvılcım Boşalması

Seçmeli Kısım
3.2.13 Milikan Yağ damlası Deneyi
3.3.14 Van de Graaff Jenaratörü

Özet
Tanımlar
Değerlendirme Soruları
Problemler
ELEKTRİKSEL POTANSİYEL
3.3.1 Giriş
Bu bölüm elektriksel etkileşmelerin
enerjisi üzerinedir. 1.6 ve 1.7. bölümlerde
korunumlu kuvvet, iş-enerji ve potansiyel
enerji kavramlarını mekanik kapsamında
görmüştük. Şimdi bu kavramların benzeri
olan elektrik kuvvetlerini, elektriksel po-
tansiyel enerjiyi ve elektriksel potansiyeli
inceleyeceğiz. Burada öğreneceklerimizi,
önceki öğrendiklerimizle güçlendireceğiz.
Enerji kavramı bazı mekanik problemlerin
çözümünde kolaylık sağlamıştı. Aynı şekil-
de elektrikteki birçok problemi de enerjiyi
kullanarak çözebiliriz.
Coulomb kuvveti de dâhil elektrik-
sel kuvvetler korunumludur. Korunumlu
kuvvetler için potansiyel enerji tanımlanır.
Elektriksel kuvvet ve kütle çekim kuvve-
tinin ikisi de, ters kare bağıntısı ile ifade
edildiğinden elektriksel potansiyel enerji
ve kütle çekim potansiyel enerji benzerlik
gösterirler. Elektriksel kuvvetler bir yük
dağılımıyla diğer bir yük dağılımı arasın-
daki etkileşim sonucu ortaya çıkar.
Bu bölümde ilk olarak, durağan yük
dağılımı ile bağlantılı potansiyel ener-
jiyi inceleyeceğiz. Daha sonra potansi-
yel enerji ile bağlantılı olarak potansiyel
farkını göreceğiz. Potansiyel ile elektrik
alan arasındaki ilişki, potansiyel enerji ile
kuvvet arasındaki ilişki gibidir.
81
3.3.2 Elektriksel Potansiyel
Enerji
Bölüm 1.7'de, durum (konum) enerjisi
ya da başka bir ifadeyle potansiyel enerji
anlatılmıştı. Örneğin, Dünya yüzeyinden
h kadar yükseklikte bulunan bir m kütle-
sinin sahip olduğu potansiyel enerji U =
mgh ile verilmişti. Korunumlu kuvvet ala-
nında belli bir h yüksekliğinde cismin hızı
biliniyorsa başka bir yükseklikte hızını
bulabiliriz. Bütün korunumlu kuvvetler
bir potansiyelden türetilebilirler ve potan-
siyel korunumun bir fonksiyonudur. Koru-
numlu kuvvet için toplam mekanik enerji
DK + DU = 0 olup, DK =-DU'dur. İş-kine-
tik enerji teoreminden W = DK'dır. Böyle-
ce U 'da meydana gelen bir değişim, K'da
eşit fakat zıt yönde bir değişim oluşturur.
Şimdiye kadar anlattıklarımızdan şu tanımı
yapabiliriz: iki nokta arasındaki potansiyel
enerjideki değişim korunumlu kuvvetin bir
cismi a 'dan b 'ye hareket ettirirken yaptığı
işin negatifidir. DU =-W
Daha iyi anlayabilmek için bir örnek-
le izah edelim, Şekil (3.3.1)'de gösterildiği
gibi, eşit ama zıt yüklü iki paralele plaka
arasındaki düzgün elektrik alanı olsun ( İki
plaka arasındaki uzaklığın genişliklerine
ve yüksekliklerine kıyasla küçük olduğunu
varsayalım).
82
Şekil 3.3.1. Pozitif bir yük a'dan b'ye hareket ettiri-
lirken elektrik alanı tarafından iş yapılmıştır.
Pozitif plakanın çok yakınındaki bir a
noktasına yerleştirilmiş çok küçük noktasal
pozitif bir q yükü olsun (noktasal pozitif q
yükü o kadar küçük ki elektrik alan üzerinde
hiçbir etkisi yok kabul edilebilsin). Eğer
bu q yükü serbest bırakılırsa, elektriksel
kuvvet q yükü üzerine iş yapacak ve onu
negatif plakaya doğru ivmelendirecektir.
Elektrik alan tarafından q yükü üzerine ya-
pılan iş,
W
= Fd
= qEd (3.3.1)
DU =-W =-qEd
Burada d iki levha arasındaki mesafedir ve
F = qE'dir. Potansiyel enerji azalacaktır.
Toplam mekanik enerjinin korunumu gere-
ği kinetik enerji artacaktır. Korunumlu kuv-
vet alanında enerjinin korunumuna uygun
olarak, potansiyel enerji kinetik enerjiye
dönüşmüştür fakat toplam mekanik enerji
sabit olup değişmemiştir. Negatif bir yük
için hareketin tersi doğrudur; yani -q yükü
için potansiyel enerjisi negatif plakanın
yakınında en büyüktür. Gerçekten de, ser-
best olan bir parçacığın kendisi için yüksek
potansiyelden küçük potansiyelli bölgeye
doğru hareket edeceği (düşeceği) tabiidir.
BÖLÜM 3.3
3.3.3 Elektriksel Potansiyel
Elektrik alanındaki yüklü bir parçacı-
ğın potansiyel enerjisi, yükün büyüklüğü
ile orantılıdır. Oysa parçacığın birim yük
başına potansiyel enerjisi, bir elektrik ala-
nının her noktasında tek bir değere sahiptir
U
ve V = ile verilir.
q
Bu ifade elektriksel potansiyel veya
sadece potansiyel olarak adlandırılır. Bi-
rim yük başına potansiyel enerji, kullan-
makta olduğumuz parçacığın q yükünden
bağımsız olup, sadece incelemekte
olduğumuz elektrik alanının karakteristik
bir özelliğidir. Elektriksel potansiyel skaler
bir niceliktir.
Bir elektrik alan içinde a ve b gibi
herhangi iki nokta arasındaki DV = Vb - Va
potansiyel farkı, kinetik enerjide bir deği-
şim olmaksızın bir q yükünün bir dış etken
tarafından a'dan b'ye götürmek için birim
yük başına yapılması gereken işe eşittir.
Yani, sistemin potansiyel enerjisindeki de-
ğişimin, q yüküne oranı olarak tanımlanır.
U - Ua W
DV =Vb - Va = b =- ba (3.3.2)
q q
Potansiyel farkı, potansiyel enerji ile
karıştırılmamalıdır. Aralarındaki bağıntı
DU = qDV şeklindedir. Potansiyel enerjide
olduğu gibi, sadece elektriksel potansiyel-
deki farklar anlamlıdır. Ancak, çoğu za-
man elektrik alanındaki uygun bir noktanın
elektriksel potansiyelinin değeri sıfır seçi-
lebilir. Elektriksel potansiyelini bir nokta-
da sıfır almak, o noktada alanı üreten yük-
lerden sonsuz uzakta bulunmak demektir.
ELEKTRİKSEL POTANSİYEL 83

Böylece elektrik alandaki keyfi bir noktadaki elektrik potansiyel, q yükünü sonsuzdan bu
noktaya getirmek için birim yük başına yapılan işe eşit olur. Bu potansiyel aynı zamanda
potansiyel farkına karşılıktır.

J
Elektrik potansiyel birimi volttur. 1 V =1 'dur.
C
Yani 1 V'luk potansiyel farkı boyunca 1 C'luk yükü götürmek için yapılması gereken iş
1 J 'dür. Potansiyel farkı aynı zamanda, elektrik alanla uzaklık birimlerinin çarpımına eşittir.
N V
Bu nedenle, 1 =1 yazılabilir.
C m
Potansiyel farkı ile potansiyel enerji aralarındaki bağıntının DU = qDV olduğunu belirt-
miştik. Yani q yüklü bir cisim bir V potansiyel farkı boyunca hareket ederse, potansiyel ener-
jisi qV kadar değişir. Örneğin iki plaka arasındaki potansiyel farkı 5 V ise, Şekil (3.3.1)'de b
noktasından a noktasına götürülen 1 C luk bir yük (1 C)(5V)=5 J elektriksel potansiyel enerji
kazanacaktır. 2 C luk bir yük (2 C)(5V)=10 J elektriksel potansiyel enerji kazanacaktır. De-
mek ki, elektriksel potansiyel farkı, bir elektrik yükünün belli bir durumda ne kadar enerji
kazanabileceğinin ölçüsüdür.
Mikroskobik fizik alanında enerji birimi olarak genellikle elektron volt kullanılır. 1 eV,
1 V büyüklüğündeki potansiyel farkı boyunca hareket eden bir elektron veya protonun ka-
zandığı veya kaybettiği enerji miktarı olarak tanımlanır.

1 eV=(1,60 ×10-19 C)(1 V) =

1,60 ×10-19 J

Örnek 3.3.1
Bir katot ışını tüpünde bir elektronun Vb-Va = 5000 V potansiyel farkı boyunca hızlandırıldığını
varsayınız (Şekil 3.3.2). a) Elektronun elektriksel potansiyel enerjisindeki değişim ne
kadardır? b) Bu hızlanma sonucu elektronun hızı ne kadar olur?

Şekil 3.3.2. Elektronları hızlandırmak için İki paralel levhalı bir düzenek.
84 BÖLÜM 3.3

Çözüm

(a)Bir elektronun yükü q =-e =1, 6 ×10-19 C olup potansiyel enerjideki değişim,

DU =q (Vb - Va ) =(-1, 6 ×10-19 C)(5000 V) =-8, 0 ×10-16 J

Eksi işareti potansiyel enerjinin azaldığını gösterir. Negatif yüklü olan elektronlar pozitif
levhaya (elektroda) doğru çekilmekte fakat negatif elektrot tarafından itilmektedirler.
(b) Elektronun kaybettiği potansiyel enerji, kinetik enerjiye dönüşür. Enerjinin korunumun-
dan ,
DK + DU = 0
DK = -DU
1 2
mv - 0 =-q (Vb - Va )
2
2q (Vb - Va ) 2(-1, 6 × 10-19 C)(5000 V)
v=
- =
- -31
4, 2 × 107 m/s
=
m 9,1× 10 kg

bulunur.

Değerlendirme:
Elektriksel potansiyel enerji kütleye değil sadece yüke ve voltaja (potansiyel farkına)
bağlıdır. Oysa hız kütleye de bağlıdır.

3.3.4 Elektriksel Alan ve Potansiyel

Bu kısımda işlemin tersine çevrilebileceği, potansiyel bilindiğinde elektriksel alanın na-
sıl bulunabileceği gösterilecektir. Yük dağılımının etkileri, elektriksel alan veya elektriksel
potansiyeli yardımıyla belirlenebilir. Aslında yük dağılım etkilerini elektriksel potansiyel

aracılığı ile bulmak daha kolaydır. Çünkü elektriksel alan, E , vektörel bir niceliktir. Oysa
elektriksel potansiyel skaler bir niceliktir. Potansiyel enerjinin konumun fonksiyonu olduğu
durumlarda kuvvet nasıl hesaplanıyorsa, burada da alan benzer şekilde hesaplanır.
Bir elektriksel alan içindeki rastgele a ve b noktalarını birleştiren herhangi bir yol bo-
yunca elektriksel alanı biliyorsak, o zaman bu noktalar arasındaki potansiyel farkını hesap-
layabiliriz. Pozitif bir test yükü alıp, bu yük a noktasından b noktasına giderken alan tarafın-
dan yük üzerine yapılan işi bulur ve sonra Denklem (3.3.1) 'i uygularız.
ELEKTRİKSEL POTANSİYEL 85

3.3.5 Nokta Yükün Elektriksel

Potansiyeli
Şimdi en basit sistem olan bir yüklü
parçacığın etrafındaki uzayda, sonsuzdaki
sıfır potansiyeline göre V elektriksel potan-
siyelini veren bir ifade bulmak için Denk-
lem (3.3.3)'ü kullanacağız. Tek başına bir
Şekil 3.3.3. Düzgün olmayan bir elektrik alanı için
nokta yükün elektriksel alanının,
de a noktasından b noktasına integral alınır.
 1 q q
=
Şekil (3.3.3)'te gösterildiği gibi, E rastgele E = veya E k 2
4πε 0 r 2 r
bir elektriksel alan, q ise a noktasından b
noktasına giden pozitif bir yük ve dl son- bağıntısıyla verilebileceği Bölüm 3.1'de
suz küçük bir yerdeğiştirme adımı olsun. anlatılmıştı.
q yükü hareket ederken üzerine bir kuvvet
 
( F = qE ) etkir. dl yerdeğiştirme boyunca
kuvvet tarafından parçacık üzerine yapılan
 
iş, dW= F ⋅ dl 'dir. İş ve potansiyel arasın-
daki bağıntıyı daha önce görmüştük (1. Cilt
Denklem (1.6.9)). Elektriksel kuvvet koru-
numlu kuvvet olduğundan bu iş sistemde
potansiyel enerji olarak depolanır ve a ve b
noktaları arasında yapılan toplam iş,
b  
DU =Ub - Ua =-W =- ∫ F ⋅ dl
a

DU U b - Ua -W 1 b  
V= = = - ∫ qE ⋅ dl
= 
q q q q a Şekil 3.3.4. Yalıtılmış pozitif bir q nokta yükü E
ve V oluşturur.
b  
Vba = - ∫ E ⋅ dl
Vb - Va = (3.3.3) Şekil 3.3.4'te görüldüğü gibi, yalıtılmış
a
pozitif bir q yükünü dikkate alalım. Bili-
Bu bağıntı elektriksel alan ile elektriksel yoruz ki, bu tür bir yük, yükün bulunduğu
potansiyel arasındaki genel bağıntıdır. Eğer yerden dışarı doğru ışınsal olarak bir elek-
yük dağılımından ileri gelen elektriksel triksel alan meydana getirir. Elektriksel
alan verilirse, Vba 'yı Denklem (3.3.3)'ten alanın bu küresel simetrisi hesaplamada
kolayca bulabiliriz. Bununla beraber, elek- kolaylık sağlar: Denklem (3.3.3)'ü kulla-
triksel kuvvet korunumlu olduğundan, a narak, integrali q'den ra uzaklıktaki a nok-
noktasından b noktasına giden bütün yol- tasından q'den rb uzaklıktaki b noktasına
lar, nereden geçerse geçsin, aynı sonucu kadar düz bir alan çizgisi boyunca alırız. O
verir. 
zaman dl, E 'ye paralel olacak ve dl = dr
olacaktır. Böylece,
86 BÖLÜM 3.3

rb   q rb 1 1 q q
Vba = - ∫ E ⋅ dl =
Vb - Va = - ∫ dr =  - 
ra 4πε 0 ra r2 4πε 0  rb ra 

olur. Başlangıç noktası olarak sonsuz uzak-

lıkta potansiyeli sıfır yani, ( Va = 0 ), ra = ∞
almaktır. O zaman tek başına olan bir nokta
yükten r uzaklıktaki elektriksel potansiyel,
1 q
V=
4πε 0 r
olur. Bu ifade pozitif yüklü parçacık için
çıkarılmış olsa da, negatif yüklü parçacık
için de geçerlidir. V 'nin işareti q ile aynıdır.
Pozitif yüklü parçacık pozitif elektriksel
potansiyel oluşturur. Negatif yüklü parça-
cık, negatif elektriksel potansiyel oluşturur.
Elektriksel potansiyel V 'nin uzaklığın
birinci kuvvetiyle ters orantılı olduğuna
dikkati çekelim (Denklem 3.3.4). Oysa

elektriksel alan E uzaklığın ikinci kuvve-
tiyle ters orantılıdır (Şekil (3.3 .5 ve 6)).
Elektriksel potansiyel pozitif yük yakınla-
rında büyüktür ve çok uzaklarda sıfıra yak-
1
laşacak şekilde ( ile) azalır.
r q1q2
(3.3.4 )
Şekil 3.3.6. Negatif bir nokta yükün, uzaklığın
fonksiyonu olarak potansiyeli.
Şimdi, iki yüklü parçacık sisteminin
potansiyel enerjisini dikkate alalım. Bir
P noktasında, q1 yükü nedeniyle oluşan
potansiyel V1 ise, o zaman ikinci bir
q2 yükünü sonsuzdan bu P noktasına
ivmelendirmeden getirmek için yapılması
gereken iş q2V1 ile verilir. Parçacıklar bir-
birlerinden r12 uzaklığı kadar ayrı iken iş,
iki parçacıklı sitemin potansiyel enerjisine
eşit olur. Bu iki parçacık birbirinden r12 ka-
dar uzakta iken (Şekil 3.3.7), bu iş, iki par-
çacıklı sistemim potansiyel enerjisine eşit
olur. Buna göre potansiyel enerji,
U =k (3.3.5 )
r12

ile verilir. Bu sonuç q2 yükünü sonsuzdan

q1 yükünden r12 uzaklığa getirmek için ya-
pılması gereken iştir. Aynı zamanda onları
birbirlerinden sonsuz uzaklığa götürmek
için gereken işin negatifidir de.

Şekil 3.3.5. Pozitif bir nokta yükün, uzaklığın fonk-

siyonu olarak potansiyeli.

Şekil 3.3.7. İki noktasal yük birbirlerinden r12 uzak-

q1q2
lığa kadar ayrı iken potansiyel enerji U = k 'dir.
r12
 ELEKTRİKSEL POTANSİYEL 87

Eğer sistem ikiden fazla yük içeriyor-

sa, sistemin toplam potansiyel enerjisi, her
bir yük çifti için bulunan potansiyel enerji-
lerin cebirsel toplamından bulunur.
q q q q q q 
=U k  1 2 + 1 3 + 2 3 + ⋅⋅⋅  (3.3.6 )
 r12 r13 r23 

Burada q1 yükünün sabit bir noktaya tut-

turulmuş olduğunu düşünelim. Fakat q2
yükü ve q3 yükü sonsuzda bulunsunlar. q2
Şekil 3.3.9. Örnek 3.3.2 için
yükünü sonsuzdan q1 yükünün yakınına
bir yere getirmek için kq1q2 / r12 işini yap-
mak gerekir. Bu iş Denklem (3.3.6 )'daki
ilk terimdir. Sonraki iki terim q3 yükünü Çözüm
sonsuzdan q1 ve q2 yükü yakınına getirmek 1  q1 q2 q3 
için yapılması gereken iştir (sonuç, yükle- =V  + + 
4πε 0  r1 r2 r3 
rin taşınma sırasından bağımsızdır).  33 nC -51nC 47nC 
=(9,0 ×109 N.m 2 /C2 )  + + 
 93 mm 130 mm 93 mm 
= 4, 2 × 103 V

Örnek 3.3.3
Bir protonun yükü q=+e=1,6x10-19 C olup,
çizgisel bir hızlandırıcının içinde, düz bir
çizgi üzerinde a noktasından b noktasına
Şekil 3.3.8. Üç noktasal yük, gösterilen konumlarda
d=0,40 m gitmektedir. Bu çizgi üzerinde
sabittir. Potansiyel enerji Denklem (3.3.6 ) ile ve-
rilir. elektriksel alan sabittir ve yönü a'dan b'ye
doğru E=1,2x107 N/C olarak verilmiştir.
(a) Proton üzerindeki kuvveti, (b) alan
Örnek 3.3.2 tarafından yapılan işi ve (c) Vb - Va elektrik-
sel potansiyel farkını bulunuz.
Şekil 3.3.9'daki
33 nC, q2 =
q1 = - 51 nC, q3 =
47 nC için P
noktasındaki elektriksel potansiyeli bulu- Çözüm
nuz.
(a) Proton üzerindeki kuvvet elektrik al-
anla aynı yöndedir ve büyüklüğü,
F= (1, 6 ×10-19 C)(1, 2 ×107 N/C)
qE =
= 1,9 ×10-12 N

bulunur.
88 BÖLÜM 3.3

(b ) Kuvvet sabittir ve yerdeğiştirmeyle aynı yönlüdür. Proton üzerine yapılan iş,

W = (1,9 ×10-12 N)(0, 40 m)
= Fd
= 7, 7 ×10-13 J
1eV
=(7, 7 ×10-13 J)
1, 6 ×10-19 J
= 4,8 ×106 eV= 4,8 MeV

(c) Elektriksel potansiyel farkı birim yük başına yapılan iştir.

W 1, 2 ×10-12 J
Va - Vb =
- = -19
-4,8 × 106 J/C
=
q 1,6 × 10
=-4,8 × 106 V= -4,8 MV

Değerlendirme:
b  
(c) şıkkının sonucunu Denklem (3.3.3) 'ü ( Vba = Vb - Va =- ∫ E ⋅ dl )
a
kullanarak doğrulayabiliriz.
Sabit elektrik alan ile yerdeğiştirme arasındaki θ açısı bu durumda sıfırdır. Buradan,

b   b b b
Vba = - ∫ E ⋅ dl =
Vb - Va = - ∫ E cosq dl =
- ∫ Edl =
-E ∫ dl
a a a a

Vb - Va =
-Ed = (
1,2 × 107 V/m ( 0,40 m ) =)
-4,8 × 106 V bulunur.
 ELEKTRİKSEL POTANSİYEL
3.3.6 Bir Grup Nokta Yükün
Oluşturduğu Elektriksel Potan-
siyel
Bir grup nokta yükün oluşturduğu net
potansiyeli, üst üste binme (toplanabilme)
ilkesinin yardımı ile bulabiliriz. Yükün işa-
reti de hesaba katılacak şekilde Denklem
(3.3.4 ) kullanılarak, verilen noktada bu
yüklerden her birinin oluşturduğu potansi-
yel ayrı ayrı hesaplanabilir. Sonrada bu po-
tansiyelleri toplanır. Böylece n sayıda yük
için net potansiyel,
n
1 n
qi
V
= i
=i 1=
∑=
V
4πε
∑r (3.3.7 )
0 i 1 i
olur. Burada qi, i. yükün değeri, ri ise verilen
noktanın i. yükten olan radyal uzaklığıdır.
Denklem (3.3.7 )'deki toplam cebirsel top-
lam olup, bir grup nokta yükün oluşturduğu
elektriksel alanı bulmak için kullandığımız
gibi bir vektörel toplam değildir. Dolayı-
sıyla, elektriksel alanı elektriksel potansi-
yelden hesaplama daha kolay bir yoldur.
3.3.7 Sürekli Bir Yük Dağılımının
Oluşturduğu Elektriksel Potan-
siyel
Sürekli yük dağılımının oluşturduğu
elektriksel potansiyeli iki şekilde bulabili-
riz. İlki, yük dağılımı biliniyorsa, çok küçük
bir dq yükününün oluşturduğu elektriksel
potansiyeli Denklem (3.3.4)'ten bulabiliriz.
Çünkü bu dq yükünü noktasal bir yük gibi
düşünüp işlem yapabiliriz. Herhangi bir P
noktasında bu dq yükünün oluşturduğu dV
potansiyeli
dq
dV = k
r (3.3. 8 )
89
olur. r yükten P noktasına olan uzaklıktır.
Sürekli yük dağılımının P noktasında mey-
dana getirdiği elektriksel potansiyel, Denk-
lem (3.3.8)'nın integrali yük dağılımının
geometerisi üzerinden alınarak
dq
V = k∫
r (3.3. 9)
şeklinde bulunabilir. Burada dq yük
elemanının özelliği, öncelikle P noktasına
olan uzaklığı yazarken zorlanmayacağımız
büyüklükte olmalı ve yük dağılımının geo-
metrisine uygun geometride olmalıdır.
Sürekli yük dağılımının elektriksel po-
tansiyelini bulmanın ikinci yolu, eğer sü-
rekli yük dağılımından ileri gelen elektrik

alanı E biliniyorsa ise Denklem (3.3.3)'ü
kullanmaktır.
3.3.8 Elektriksel Potansiyel
Gradyan
Elektrik alan ve elektriksel potansi-
yel arasındaki bağıntıyı biliyoruz. Önceki
b  
konularda Vba = Vb - Va = ∫a E ⋅ dl bağıntısını
elde ettik.
Bu kısımda işi biraz tersine çevirip elek-
triksel potansiyelden elektrik alanı bula-
cağız. Korunumlu kuvvetin diğer bir özel-
liği de skaler bir potansiyel enerjinin eksi
garadyanından türetilmesidir. Korunumlu
kuvvet potansiyel enerjinin eksi gradya-
nından nasıl hesaplanırsa, korunumlu kuv-
vet alanı da benzer şekilde hesaplanır.
90 BÖLÜM 3.3


 
b olarak ifade edilir. Burada ∇ konuma bağ-
Vba = - ∫ E ⋅ dl
Vb - Va =
a
bağıntısından lı bir işlem operatörüdür ve üç doğrultuda
  
diferansiyel alarak dV =-E ⋅ dl =-E l dl ya- V 'nin eksi gradyanı olarak E 'nü ifade eder.
zabiliriz. dV birbirlerinden dl uzaklıktaki
iki nokta arasındaki sonsuz küçük potan-
siyel farkı, El ise elektrik alanının sonsuz Örnek 3.3.4

küçük yerdeğiştirme adımı dl yönündeki Q elektrik yükü, uzunluğu 2a olan bir çu-
bileşenidir. Bu durumda, buk üzerine düzgün bir biçimde dağılmıştır.
dV Çubuğun tam ortasından geçen dikme üzer-
El = - (3.3.10)
dl inde, x uzaklığındaki bir P noktasındaki
elektriksel potansiyeli bulunuz.
yazabiliriz. Elektrik alanın herhangi bir
doğrultudaki bileşeni elektriksel potan-
siyelin bu yönde uzaklıkla değişiminin Çözüm
negatifine eşittir. dV / dl niceliği V 'nin o
yöndeki gradyanti olarak adlandırılır. Eğer
yön belirtmemişse, gradyant terimi V 'nin
en büyük değiştiği yönü belirtir. Bu da o

noktadaki E 'nin yönü olur. (3.3.10) bağın-
 
tısı, dl llE ise ,
dV
E= -
dl

şeklinde de yazılabilir. Şayet E , x , y ve z
'nin fonksiyonu ise, Şekil 3.3.10. Örnek 3.3.4 için.

∂V ∂V ∂V
Ex =
- , Ey =
- , Ez =
-
∂x ∂y ∂x
Çubuk üzerindeki dy uzunluğundaki bir
olur. Buradan, dQ yük elemanı dQ = (Q / 2a)dy olur.
dQ 'den P'ye uzaklık ( x 2 + y 2 )1/2 'dir. Bu
 ∂ ∂ ∂ yük elemanının P noktasında oluşturacağı
E= ( Exˆi + E y ˆj + Ez kˆ ) =
-( ˆi + ˆj + kˆ )V dV elektriksel potansiyel,
∂x ∂y ∂z

= -∇V
1 Q dy
(3.3.11) dV =
4πε 0 2a x2 + y 2

olur.
ELEKTRİKSEL POTANSİYEL 91

Tüm çubuğun P noktasında oluşturacağı Çözüm

elektriksel potansiyeli bulmak için, dV 'nin
çubuk boyunca y =-a'dan y = a'ya kadar
integralı alınır.
a
1 Q dy
V= ∫
4πε 0 2a - a x 2 + y 2

Bu integralin sonucu integral tablolarından

bulunabilir. Ve sonuç şöyledir:

1 Q  a2 + x2 + a 
V= ln  
4πε 0 2a  a 2 + x 2 - a  Şekil 3.3.11. Örnek 3.3.5 için.

Halkayı, merkezi orijinde bulunacak

Değerlendirme:
Sonucu kontrol etmek amacıyla
x sonsuza götürülürse (bu du-
rumda P noktası yükten sonsuz
uzaklıktadır) V 'nın sıfıra gitmesi
gerekir.
ve halka düzlemi x eksenine dik olacak
şekilde yerleştirelim. Şekil 3.3.11'deki
gibi, halkanın merkezinden x uzaklıkta
bir P noktası alalım. dq yük elamanı P
noktasından a 2 + x 2 kadar uzaktadır. Po-
tansiyel,

dq dq
= ∫ r k ∫ a 2 + x 2 ile ifade edilir.
V k=
Örnek 3.3.5
(a) Toplam yükü Q ve yarıçapı a olan Bu durumda her bir dq yük elamanı P
düzgün yüklenmiş bir halkanın, halka noktasından aynı uzaklıktadır. Buna göre,
merkezinden geçen ve halka çapına dik
olan eksen üzerinde bir P noktasındaki ele- a 2 + x 2 terimi integral dışına çıkarılabilir.
ktriksel potansiyelini bulunuz. Bu durumda potansiyel ifadesi,
(b) P noktasındaki elektrik alanını k kQ
büyüklüğü için bir ifade bulunuz. = V =
a + x2
2 ∫ dq a2 + x2

olarak bulunur. Burada tek değişken x'tir.

Elbetteki farklı x değerleri çin farklı elek-
triksel potansiyel değerleri söz konusudur.
92 BÖLÜM 3.3

b) (a) Disk düzlemine dik olarak seçilen x

ekseni üzerinde ve disk merkezinden x
dV d
Ex =-
dx
=-kQ (a 2 + x 2 ) -1/2
dx
uzaklıkta bir P noktası alalım. Diski, daire-
 1 2
sel yüklü halkalara bölüp her bir halkanın
=- kQ  -  (a + x 2 ) -3/2 (2 x) katkısını toplayarak sonucu bulabiliriz.
 2
kQx Yukarıdaki Örnek 3.3.5'te dairesel yüklü bir
= 2
(a + x 2 )3/2 halka için elektriksel potansiyel ve elektrik
alan ifadelerini bulmuştuk. Şekil 3.3.12'de
Bu sonuç doğrudan integral alınarak elde
görüldüğü gibi dr kalınlıklı ve r yarıçaplı
edilen sonuçtur.
dairesel her hangi bir halkayı göz önüne
Değerlendirme: alalım. Halkanın alanı dA = 2π rdr (halka
x, a'dan çok büyük olduğunda, V için çevresinin halka genişliği ile çarpımı) olur.
bulduğumuz ifade yaklaşık olarak Yüzeyce yük yoğunluğunun tanımından,
halka üzerindeki yük=dq s= dA s 2π rdr
Q
V =k
x
'e eşittir. 'dir. Böylece, bu dairesel halkanın P
noktasında oluşturduğu potansiyel,
Bu da Q nokta yükünün x
kdq ks 2π rdr
uzaklığındaki bir noktadaki potan- =dV =
2 2
siyeline karşılık gelmektedir. Yüklü r +x r 2 + x2
halkadan çok uzaklardaki noktalarda
olacaktır. P'deki toplam potansiyeli bulmak
halka nokta yük gibi görünmektedir.
için diski oluşturan bütün yüklü dairesel
ince halkalar üzerinden toplam alınır. Yani,
bu ifadenin, r = 0 'dan r = a 'ya kadar in-
Örnek 3.3.5 tegrali alınır.
Yüzeyindeki yük yoğunluğu s, yarıçapı a
olan düzgün yüklenmiş bir diskin merkez- a
2rdr
a

∫0 ( r + x ) 2rdr
2 1/2
π s ∫0 r 2 + x 2 π s 2
inden dik geçen eksen boyunca a) Elek- =V k = k
triksel potansiyeli ve b) Elektrik alanının
büyüklüğünü bulunuz.
Buradaki integrant u n du biçiminde olup,
Çözüm
bunun integrali u n+1 / (n + 1) 'dir. Burada

1
n= - ve u= r 2 + x 2 alınmıştır ve sonuç
2
olarak

V 2π ks ( x 2 + a 2 )1/2 - x 
=

bulunur. (Böyle bir integralin sonucunu

Şekil 3.3.12. Örnek 3.3.6 için. kendiniz bulabileceğiniz gibi, çeşitli inte-
gral tablolarından da bulabilirsiniz).
ELEKTRİKSEL POTANSİYEL 93

(b) Herhangi bir noktada elektrik alan 2

1 q 1 -q
V =∑ Vi =V+ + V- = +
dV d 1 2  4πε 0 r 4πε 0 (r + Dr )
Ex =
- 2π ks
=  ( x + a 2 ) -1/2 (2 x) - 1 i =1

dx dx  2  +q ( r + Dr ) - qr
=
  4πε 0r ( r + Dr )
x
= 2π ks 1 - 
 x2 + a2 
q Dr
V= (3.3.12)
olacaktır. 4πε 0 r ( r + Dr )

3.3.9 Bir Elektrik Dipolun Eğer dipol momenti p ve yükler arasındaki

Oluşturduğu Potansiyel uzaklık d = p / q ise, şekilden görüleceği
üzere,
Aralarında d kadar mesafe bulunan,
p cosq
eşit fakat zıt işaretli iki yükten oluşan sis- Dr d cos
= = q olur.
teme elektrik dipol denir. Birçok bilim ala- q
nında, elektrik dipollerle sık sık karşılaşıl-
Bu bağıntı Denklem (3.3.12) 'de yerine ko-
dığından bunu incelemek faydalı olacaktır.
nursa,

qp cosq  1 
V=  
4πε 0  r ( qr + p cosq ) 

Elektriksel dipol potansiyeli r  d koşulu-

nu sağladığında qr  qd = p
olur ve elektriksel potansiyel ifadesi,

p cosq
=V (r >> d için) (3.3.13)
4πε 0r 2

Şekil 3.3.13. Elekrik dipolü. basit halini alır. q açısı dipolün iki
yükü arasındaki herhangi bir noktada öl-
Bir elektrik dipolü ve bunun herhangi çülebilir. Dipol potansiyeli, nokta yükün
bir P noktasında oluşturduğu elektriksel elektriksel potansiyelinden farklı olarak
potansiyel Şekil (3.3.13)'de gösterilmiştir. 1 / r ile değil 1 / r2 ile değişim gösterir.
P noktasındaki elektriksel potansiyel, bu iki Dipol şeklinde yük dağılımları doğada
yükün her birinin P noktasında oluşturduğu yaygındır. Örneğin H2O gibi tüm kutup-
potansiyellerin toplamıdır ( r = ∞ da V = 0 lu moleküller elektriksel olarak bir dipol
alıyoruz). +q yükünün P noktasına olan gibi davranır. Ayrıca, günlük hayatımızda
uzaklığı r, -q 'nün uzaklığı ise r + Dr ol- kullandığımız tüm sinyal alıcı ve verici sis-
sun. Toplam potansiyel, temler de dipol esasında çalışırlar.
94 BÖLÜM 3.3

3.3.10 Eşpotansiyel Yüzeyler ve İletkenler

Bir yük dağılımının oluşturduğu potansiyelin eşit olduğu noktalara eşpotansiyel nok-
talar denir. Eğer eşpotansiyel noktalar eğri meydana getiriyorlarsa buna eşpotansiyel eğri,
bir yüzey meydana getiriyorlarsa buna eşpotansiyel yüzey denir. Eğer yüklü bir parçacık,
aynı eşpotansiyel yüzey üzerindeki iki nokta arasında, a 'dan b'ye, hareket ediyorsa elektrik
alan tarafından yapılan net iş sıfırdır. Bu sonuç, Va = Vb ise W 'nun sıfır olması gerektiğini
söyleyen Denklem (3.3.2)'den elde edilir. Işin yoldan bağımsız olması eş enerji yüzeyinde
olmasını gerektirmez. Korunumlu kuvvet alanında olması yeterlidir

Şekil 3.3.14. Eşpotansiyel yüzeyi her noktasında elektrik alanına diktir.

Bir eşpotansiyel yüzeyi her noktasında elektrik alanına dik olmalıdır. Eğer böyle olma-
 
saydı, E 'nin yüzeye paralel bir bileşeni olsaydı, bir yükü yüzey üzerinde E 'nin bu bile-
şenine karşı hareket ettirmek için iş yapılması gerekirdi. Bu da yüzeyin eşpotansiyel yüzey
olmasıyla çelişirdi.

b   b
Denklem (3.3.2)'e göre Vba = Vb - Va = ∫a E ⋅ dl = ∫a Edl cosq ise , V'nin sabit olduğu bir yüzeyde
DV = 0 olması için ya E = 0, ya dl = 0, ya da cos q sıfır olmalıdır. E 'nin ve dl 'nin sıfır olma-

dığı bir bölgede cos q = 0 olmalıdır; ki buda q = 90o olduğu ve E 'nün eşpotansiyel yüzeye
veya eğriye dik olduğu anlamına gelir.
ELEKTRİKSEL POTANSİYEL 95

3.3.11 Eşpotansiyel Yüzeyler ve Elektrik Alan Çizgileri

Elektrik alan eşpotansiyel yüzeylere her noktada diktir; bu geometrik özellik eşpotansi-
yel yüzeyleri tanımlar. Şekil 3.3.15(a)'da pozitif nokta yükten radyal doğrultuda dışarı doğru
yönelmiş elektrik alan çizgileri ve bu yükün oluşturduğu eşpotansiyel yüzeyler gösterilmiş-
tir.

Şekil 3.3.15. Eşpotansiyel yüzeyler.

Şekil 3.3.15(b)'de İki eşit ama zıt yüklü parçacık durumundaki eşpotansiyel çizgiler veril-
miştir. Şekil 3.3.15(c)'de zıt yüklü levhalar arasındaki elektrik alan çizgileri ve eşpotansiyel
yüzeyler gösterilmiştir.

Şekil 3.3.16. Bir İletkenin yüzeyinin tüm noktalarında, elektrik alan yüzeye diktir.

Durgun halde bir iletken içinde elektrik alan olmayacağını, aksi halde serbest elektronla-
rın bir kuvvet hissedeceğini ve bu kuvvetin etkisiyle hareket edeceğini görmüştük. Yani dur-
gun halde bir iletkenin bütün hacmi aynı potansiyelde olmalı ve iletken yüzeyi bir eşpotan-
siyel yüzey olmalıdır. Bir iletken içinde E = 0 olduğunu biliyoruz. Özellikle yüzeydeki her
 
noktada E 'nin yüzeye teğet olan bileşeni de sıfırdır. Yani, E 'nin yüzeyin hemen dışındaki
teğet bileşeni de sıfırdır. Eğer böyle olmasaydı Şekil (3.3.16)'te gösterilen, bir kısmı içerde
ve bir kısım dışarda olan bir dikdörtgen yolda hareket eden ve sonunda başlangıç noktasına
dönen bir yükün üzerinde net bir iş yapılması gerekirdi. Bu da elektrostatik alanların ko-
96
runumlu olma doğasıyla çelişkiye düşerdi.

Bu nedenle yüzeyin her noktasında E 'nin
teğet bileşeninin yüzeyin hemen dışında
sıfır olması gerekmektedir. Bu da yukarı-
 yükü kendini iletkenin yüzeyine düzgün
daki verilen her noktada E 'nin yüzeye dik
olduğunu kanıtlar.
BÖLÜM 3.3
3.3.12 Yüklü Bir İletkende
Kıvılcım Boşalması
Küresel olmayan iletkenlerde yüzey
olarak dağıtamaz. Sivri noktalarda ve kes-
kin kenarlarda yüzey yük yoğunluğu ve
onunla orantılı olan dış elektrik alanı, çok
yüksek değerlere ulaşabilir. Böylece siv-
ri uçların ve keskin kenarların etrafında
elektrik alan oluşur. Bu alan havanın die-
lektrik kırılma değerine ulaştığı durumda
hava molekülleri iyonlaşır. Bu durumda
bazı elektronlar da havaya geçerek hava
moleküllerini iyonlaştırabilir. İyonlaşmaya
bağlı olarak havanın iletkenliği artar. Böy-
lece, fırtınalı ve yağmurlu havalarda golf
oyuncularının golf sopalarının ve dağcıla-
rın çalıların üzerinde gördüğü taç boşal-
maları (korona yük boşalması) gözlemle-
nebilir. İşte korona boşalması sonucunda
iyonize olmuş hava molekülleri ile serbest
elektronların tekrar birleşmesi ile kıvılcım-
lar ve hatta ışık şelaleleri ortaya çıkmak-
tadır. Böylece taç (korona) boşalmaları,
tıpkı dikleşmiş tüyler gibi, yıldırım çarpma
tehlikesinin habercisidirler. Bu koşullarda,
elektrik alanının sıfır olduğu kesin olan,
iletken bir kabuk içindeki bir oyukta sak-
lanmamız doğru olur. Üstü açık olmayan
ve plastikten yapılmış olmayan bir otomo-
bil böyle durumlarda ideal bir korunaktır.
ELEKTRİKSEL POTANSİYEL 97

SEÇMELİ KISIM

3.3.13 Milikanın Yağ Damlası Deneyi

Elektronun yükünün belirlenmesi için 1900–1909 yılları arasında çeşitli kişilerce sıvı
damlası deneyleri yapılmıştır. Bu deneyler küçük sıvı damlalarının kolayca elektriklenebil-
me özelliğine veya damlacığın elektrik yükü civarında kolay oluşma temayülüne dayanırlar.
Bu esasa göre Millikan, yağ damlacıklarını kullanarak elektronun yükünü ölçmek için Şekil
(3.3.17)'te görülen paralel levhalı kapasitörü kullanmıştır. Millikan'ın deneyinde paralel lev-
halı kapasitör deney düzeneğinin en önemli kısmıdır. Levhalar arasına basit bir püskürtücü
(pulvarizatör) veya şırınga ile yağ damlacıkları gönderilirken, bunlar esasen sürtünmeden
dolayı elektrikle yüklenirler veya elektrik yükü toplarlar.

Şekil 3.3.17. Paralel levhalı kapasitör içindeki bir yağ damlacığına etkiyen kuvvetler.

Paralel levhalı bir kapasitörün E şiddetindeki homojen elektrik alanı içerisinde hareket
eden My kütleli ve Q yüklü bir yağ damlasına etki eden kuvvetler şunlardır:
1. Yerçekimi kuvveti: F1 = Myg
2. Havanın kaldırma kuvveti: F2 = Mhg
3. Elektriksel kuvvet: F3 = QE
4. Stokes'un sürtünme (vizkozluk) kuvveti: F4 = 6πηrv
Burada My yağ damlasının kütlesi, Mh yağ damlası ile yer değiştiren havanın kütlesi, r
damlanın yarıçapı, η akışkanın viskozluk katsayısı ve v damlanın hızıdır. Yağ damlası bu
dört kuvvetin bileşkesinin etkisinde olacaktır. Kaldırma kuvveti hesaba katıldığında etkin
kütle ve etkin yoğunluk için, sırasıyla M y - M h = M et ve ρ y - ρ h = ρet yazılabilir. Burada ρ y
yağın, ρ h ise havanın yoğunluğudur. Buna göre levhalar arasına elektrik alan uygulanmadığı
zaman, yağ damlasına F1, F2 ve F4 kuvvetleri etki edecektir.
Bu durumda damla v1 limit hızı ile aşağıya doğru hareket ediyorsa,

M et g - 6πη rv1 =
0
98 BÖLÜM 3.3

veya yazmak mümkündür. Burada Vd damlanın

hareketsizliğini sağlayan durdurma potan-
V ρ et - 6πη rv1 =
0 (3.3.14) siyelidir. Böylece iki farklı yoldan temel
yazılır. Burada V küresel olarak kabul elektronik yük tayin edilebilir:
edilen damlanın hacmi olup V = 4π r 3 3 'ten 1. Hiçbir elektrik alanı yok iken serbest dü-
bulunur. Böylece Denklem (3.3.11), şüş (limit) hızı ϑ1 ve hız sıfır iken durgun
hal potansiyeli tayin edilir.
4 3
π r ρet - 6πη rv1 =
0 (3.3.15) Bu durumda Denklem (3.3.15) ve
3
(3.3.17)'ten bulunan,
haline gelir. Buradan damlanın yarıçapı
için,
1/ 2
6π dη v1  9η v1 
Q=   (3.3.19)
1/ 2 U d  2 ρ et g 
 9η v1 
r =  (3.3.16)
 2 ρ et g 
ifadesi yardımıyla Q yükü tayin edilebilir.
Burada deneyin gerçekleştirildiği ortamın
ifadesi elde edilir. (havanın) viskozluk katsayısı ve yoğunluğu,
Levhalar arasına V potansiyel farkı levhalar arası uzaklık, kullanılan sıvının
uygulanırsa, d levhalar arasındaki uzaklık (yağın) yoğunluğu bilindiğinden Q ,
olmak üzere, elektrik alan şiddeti E = V / d
olur. Bu durumda alan yönü özel seçildi- v13/2
Q = sbt (3.3.20)
ğinde damla yukarı doğru v2 limit hızıyla Vd
hareket ediyorsa, sürtünme kuvveti hareket
yönüne zıt olacağından, olur. Serbest düşme hızı v1 ve durdurma
M et g - QE + 6πη rv2 =
0
potansiyeli Vd böyle bir sistemle kolayca
ölçülebilir.
ya da,
2. İkinci bir yoldan, (3.3.18) ve (3.3.19) ba-
ğıntıları kullanılarak,
π r ρet g - Q + 6πη rv =
0 (3.3.17)
yazabiliriz. v1 3/2 18π d
Q
= ( v1 + v2 ) η (3.3.21)
Levhalar arasına uygulanan özel bir V 2 ρet g
potansiyelde levhalar arasındaki elektrik
alandan ileri gelen kuvvet, diğer kuvvet- elde edilebilir. Bu bağıntı (3.3.20)'e benzer
lerle dengelenerek yağ damlası Millikan olarak,
odasında durgun hale getirilebilir. Bu du-
rumda v2 = 0 olup, Denklem (3.3.13)'ten
istifadeyle, v1
=Q sbt ( v1 + v2 ) (3.3.22)
Vd
4 3 V
π r ρet g - Q =0 (3.3.18)
3 d
ELEKTRİKSEL POTANSİYEL 99

şeklinde de yazılabilir. ( e / m) H + 1
m = mH + = mH +
Herhangi bir V potansiyelindeki v2 e/m 1836
hızı, bir süre-ölçer ve damlacığı gözleme
elde edilmiştir. Diğer taraftan, Avogadro
dürbünü vasıtasıyla ölçülebilir. Her iki
sayısı ve kimyasal atom kütlesi tanımların-
yoldan gidildiğinde de aynı deney sistemi
kullanılarak, farklı yağ damlaları ile dan mH + için 1,008 / 6 ,02 × 10 23 alınabile-
yapılan ölçümlerin verdiği Q'nün her de- ceğinden yukarıdaki bağıntıya göre,
fasında aynı veya farklı değerlere sahip
olduğu gözlemlenmiştir. Ölçüm sonuçları, 1,008 1
m
= = 9,11× 10 -31 kg
farklı Q değerlerinin arasında en büyük bir 6 ,02 × 10 1836
23

ortak bölenin varlığını da göstermiştir. Bu

demektir ki, yağ damlalarında belli bir yü- bulunur. Bu sonuç başka bir yaklaşımla
kün tam katları bulunabilmektedir. O hal- veya başka bir yolla bulunmuş olup bundan
de, herhangi bir Q yükü için, önce bulduğumuz sonucu doğrulamaktadır.

Q = ne (3.3.23)
yazmak mümkündür. Burada, e temel elek- 3.3.14 Van de Graff Jenaratörü
trik yükü (elektronun yükü), n ise bir tam- Bir şerit, dış yüzeyi ile bağlantılı olan
sayıdır. Farklı damlaların yüklerinin çok metal kubbenin içerisine sürekli olarak yük
sayıda ölçülmesi sonucu e'nin değerinin, taşımaktadır. Yaklaşık küresel olan kub-
benin son yükü ve potansiyeli, yarıçapı
e=
4 , 80 × 10 -10 esb =
1, 60 × 10 -19 Coul ve çevreleyen yalıtkanlara bağlıdır (hava,
olduğu bulunmuştur. şerit ve taşıyıcı tüp). Büyük Van de Graaff
jeneratörleri araştırma laboratuvarlarında
Thomson ve çağdaşları, elektronik temel parçacıkların yüksek kinetik enerji-
yükün bu değerini alıp, bir elektron için lere hızlandırılıp çarpıştırılarak etkilerinin
bulunan e / m değerinden istifadeyle elek- araştırılmasında kullanılır. Bu tür jenera-
tronun kütlesi için, törler nükleer fizik araştırmalarında çokça
kullanılmaktadır.
m 9,11× 10 -31 kg
=
bulmuşlardır.
Elektronun yükü için bulunan değer-
lerin doğruluğu,

e e
m = mH + ( ) H +
m m

bağıntısından istifadeyle kontrol edilebilir.

Burada mH+ iyonlaşmış hidrojen atomunun
kütlesi, (e /m)H+ ise aynı atomun yük/kütle
değeridir. Gerçekten de, buradan elektro-
nun kütlesi için,
100 BÖLÜM 3.3

Şekil 3.3.18. Van de Graaff jeneratörleri.

Van de Graaff jeneratörleri 20 kilovol-

ta kadar potansiyel farkı üretebilirler. Böy-
le bir potansiyel farkına kadar hızlandırılan
protonlar yeterli miktarda enerji kazana-
rak, protonlarla çeşitli hedef çekirdekleri
arasında nükleer reaksiyonları başlatabilir.
Yerden yalıtılmış durumda olan bir kişi,
Van de Graaff jeneratörünün küresine do-
kunursa, vücudu da jeneratördeki yüksek
elektriksel potansiyele erişir. Saçları da
net pozitif yükle yüklenir ve saç telleri bir-
birini iterek diken diken olur. Bir kişinin
yerden yalıtılmış olması şartıyla, küredeki
toplam yük (1 µC büyüklüğünde) oldukça
küçük olduğundan küreyi elleriyle tutan
kişi emniyettedir. Eğer bu miktardaki yük,
kazara küreye dokunan kişi üzerinden yere
akarsa, bu miktardaki yükün akışı hiç zarar
vermez.
ELEKTRİKSEL POTANSİYEL 101

Özet Tek başına olan bir nokta yükten r uzaklık-

İki nokta arasındaki potansiyel ener- 1 q

jideki değişim, korunumlu kuvvetin bir taki elektriksel potansiyel V = 'dir.
4πε 0 r
cismi bir noktadan başka bir noktaya hare- İki yüklü parçacık sisteminin potansiyel
ket ettirirken yaptığı işin negatifine eşittir
( DU =-W ). q1q2
enerjisi U = k 'dir.
r12
Elektriksel potansiyel veya sadece po-
Bir grup nokta yükün oluşturduğu net po-
tansiyel, V = U olup birim yük başına tansiyel, üst üste binme (toplanabilme)
q
düşen potansiyel enerjidir. Birim yük ba- n
1 n qi
şına düşen potansiyel enerji, kullanmak- ilkesinden = V ∑
= Vi ∑ şeklinde
ta olduğumuz parçacığın q yükünden 4πε 0 i 1 ri
yazılabilir.
=i 1=

bağımsız olup, sadece incelemekte

olduğumuz elektrik alanının karakteristik Sürekli yük dağılımının oluşturduğu elek-
bir özelliğidir. Elektriksel potansiyel skaler
dq
bir niceliktir. triksel potansiyel V = k ∫ bağıntısı ile
r
bulunur.
Mikroskopik fizik alanında yaygın-
ca kullanılan enerji birimlerinden biri de Aralarında d kadar mesafe bulunan, eşit
elektronvolttur. 1 eV, 1 V büyüklüğünde- fakat zıt işaretli iki yükten oluşan sisteme
ki potansiyel farkı boyunca hareket eden elektrik dipol denir. Bir dipolün herhangi
bir elektron veya protonun kazandığı veya bir P noktasında oluşturduğu elektriksel
kaybettiği enerji olarak tanımlanır:
p cosq
1 eV =
1,60 × 10-19 C.V =
1,60 × 10-19 J potansiyel V = bağıntısı ile verilir.
4πε 0r 2
Bir yük dağılımının oluşturduğu potansi-
Elektrik alan ile elektriksel potansiyel ara- yelin sabit olduğu noktalara eşpotansiyel
b   noktalar denir. Eğer eşpotansiyel noktalar,
sındaki genel bağıntı Vba = - ∫ E ⋅ dl
Vb - Va =
a bir yüzey meydana getiriyorlarsa buna eş-
'dır.
potansiyel yüzey, bir eğri meydana getiri-
Eğer yük dağılımından ileri gelen elektrik yorlarsa buna eşpotansiyel eğri denir.
alan verilirse Vba 'yi bu denklemden ko-
layca bulabiliriz. Yük dağılım etkilerini
elektriksel potansiyel aracılığı ile bulmak
daha kolaydır. Çünkü elektrik alan, , vek-
törel bir niceliktir. Oysa elektriksel potan-
siyel skaler bir niceliktir. Korunumlu kuv-
vet potansiyel enerjinin eksi gradyanından
nasıl hesaplanırsa, korunumlu kuvvet alanı
da benzer şekilde hesaplanır.
102 BÖLÜM 3.3

  b
Tanımlar
Vba = - ∫ E ⋅ dl bağıntısı,
Vb - Va = diferansi-
a
  Potansiyel enerji: Korunumlu kuvvetin
yel formda dV =-E ⋅ dl =-Edl cosq =-E l dl bir cismi bir noktadan başka bir noktaya
şeklinde yazılabilir. dV birbirlerinden dl hareket ettirirken yaptığı işin negatifidir
uzaklıktaki iki nokta arasındaki sonsuz ( DU =-W ).
küçük potansiyel farkı, El ise elektrik ala-
nının sonsuz küçük yerdeğiştirme adımı Potansiyel: Birim yük başına düşen potan-
dl yönündeki bileşenidir. Bu durumda
U
siyel enerjidir ( V = ).
dV q
El = - 'dır.
dl

E , x , y ve z 'nin bir fonksiyonu olması hâlin-
1 eV: 1 V büyüklüğündeki potansi-
∂V ∂V ∂V yel farkı boyunca hareket eden bir
de, E x =- , Ey =
- , Ez =
-
∂x ∂y ∂x elektron veya protonun kazandı-
yazılabilir. ğı veya kaybettiği enerji miktarıdır
( 1 eV = 1,60 × 10-19 J ).
1,60 × 10-19 C.V =
Elektrik dipolu: Aralarında d kadar mesa-
fe bulunan eşit fakat zıt işaretli iki yükten
oluşan sisteme denir.
Eşpotansiyel noktalar: Potansiyelin sabit
olduğu noktalara denir.
Eşpotansiyel eğriler: Potansiyelin sabit
olduğu eğrilere denir.
Eşpotansiyel Yüzeyler: Potansiyelin sabit
olduğu yüzeylere denir.
ELEKTRİKSEL POTANSİYEL 103

Değerlendirme Soruları
3.3.1 Eğer pozitif yüklü bir parçacık bir
elektrik alanı yönünde hareket ederse, ele-
ktrik potansiyel enerjisi artar mı, azalır mı
yoksada aynı mı kalır? Negatif yüklü bir
parçacık için durum nasıldır?
3.3.2 Eğer iki nokta arasında potansiyel
farkı sıfırsa, bu iki nokta arasında, her
noktasında alanın sıfır olduğu bir yol var
mıdır? Cevabınızı destekleyen örnek var
mıdır?
3.3.3 Elektriksel potansiyel neden bazen
voltaj olarak adlandırılır?
3.3.4 Yüklü bir parçacık elektrik alanın
yönünde hareket ettirildiğinde potansiyel
enerjisi artıyorsa parçaçık hangi işarette
yüke sahiptir?
3.3.5 Eşpotansiyel yüzeylerdeki elektrik
alan çizgilerinin, niçin her zaman yüzeye
dik olduklarını açıklayınız.
3.3.6 Eşpotansiyel yüzeyleri birbirini
kesebilir mi? Açıklayınız.
3.3.7 Statik şartlarda, iletken içindeki büt-
ün noktaların niçin aynı potansiyelde bu-
lunmak zorunda olduğunu açıklayınız.
3.3.8 Net pozitif yüke sahip bir iletken
negatif potansiyelde olabilir mi? Neden?
104
Problemler
3.3.2-3. Elekriksel Potansiyel ve Elek-
triksel Potansiyel Enerji
3.3.1. 100V'luk potansiyel farkında
hızlandırılan bir iyonun, potansiyel
enerjisindeki artış 8,00 x 10-16 J oluyor.
İyonun yükünü hesaplayınız.
3.3.2. (a) Durgun halden 400V'luk potan-
siyel farkı altında ivmelendirilen bir elek-
tronun süratini hesaplayınız. (b) Aynı po-
tansiyel farkında hızlandırılan bir protonun
süratini hesaplayınız.
3.3.3. Bir elektron, bir elektrik alan
tarafından A levhasından B levhasına
doğru hızlandırıldığında 7,25 x 10-16 J en-
erji kazanıyor. Levhalar arasındaki potan-
siyel farkı ne kadardır ve hangi levha daha
yüksek potansiyeldedir?
3.3.4. Yarıçapı 6,5 m olan hava içindeki
bir küresel iletkenin tutabileceği maksi-
mum yük miktarı ne kadardır?
3.3.5. Bir q1 nokta yükü orijinde
durmaktadır. İkinci bir q2 yükü a
noktasındadır. Ve bu yük çiftinin elektrik
potansiyel enerjisi 6,0 x 10-8 J 'dür. İkinci
yük b noktasına hareket ettirilirse elektrik-
sel kuvvet -2,0 x 10-16 J 'lük iş yapmaktadır.
İkinci yük b noktasındayken bu yük çiftinin
elektrik potansiyel enerjisi ne kadardır?
3.3.6. -6,40 mC'luk bir nokta yük 3,30 mC
'luk bir nokta yüke ne kadar yaklaşırsa bu
yük çiftinin elektrik potansiyel enerjisi
-0,5000 J olur? (İki yük birbirlerinden
sonsuz uzaklıktayken U 'yu sıfır alınız)
BÖLÜM 3.3
3.3.7. Kenar uzunluğu 10 nm olan bir kar-
enin köşelerine dört elektron, merkezinde
bir alfa parçacığı yerleştirilmiştir. Alfa
parçacığını karenin kenarlarından birinin
ortasına götürmek için ne kadar iş yapmak
gerekir?
3.3.8. (a) Bir elektron 3,00 x 106 m/s'den
8,00 x 106 m/s'ye ivmelendirilmiştir. Bunu
yapabilmek için elektron hangi potansi-
yel farkından geçmelidir? (b) Eğer 8,00 x
106 m/s'den yavaşlayarak durursa elektron
hangi potansiyel farkından geçmelidir?
3.3.9. Yükü 5,40 x 10-9 C olan bir parçacık,
sola doğru yönlendirilmiş düzgün bir ele-
ktrik alan içerisindedir. Parçacık durgun
durumdan bırakılır ve sola doğru gitmeye
başlar. 6 cm gittikten sonra, kinetik ener-
jisi 2,50 x 10-6 J olarak ölçülür. a) Ele-
ktriksek kuvvetin yaptığı iş ne kadardır?
b) Başlangıç noktasının son noktaya göre
potansiyeli ne kadardır? c) Elektrik alanın
büyüklüğü ne kadardır?
3.3.10. Yükleri eşit olarak 1,20 mC olan üç
yük kenarları 0,500 m uzunluğundaki bir
eşkenar üçgenin köşelerine yerleştirilmiştir.
Sistemin potansiyel enerjisi ne kadardır?
(Üç yük birbirinden sonsuz uzaklıktayken
üç yükün toplam potansiyel enerjisini sıfır
olarak alınız.)
3.3.11. Bir He çekirdeğine
(Q = 3,2x10 C) 250 keV kinetik enerji
-19
vermek için ne kadarlık bir potansiyel farkı
gereklidir?
3.3.12. a)1,5 keV'lik kinetik enejisi olan bir
elektronun ve b) 1,5 keV'lik kinetik enejisi
olan bir protonun hızlarını bulunuz.
ELEKTRİKSEL POTANSİYEL
3.3.4. Elektrik Alan ve Potansiyel
3.3.13. 50 V'luk bir pile bağlı iki para-
lel levha arasındaki elektrik alanı 1500
V/m'dir. Levhalar arasındaki mesafe ne
kadardır?
3.3.14. Şekil 3.3.19'de gösterildiği sabit bir
elektrik alanı E = -5,70iˆ N/C olup nega-
tif x yönündedir. A, B ve C noktalarının
koordinatları şekil üzerinde (metre cinsin-
den) verilmiştir.(a) VBA, (b) VCB , (c) VCA po-
tansiyel farklarını hesaplayınız.
Şekil 3.3.19. Soru 3.3.14 için.
3.3.15. 300 V/m şiddetindeki düzgün bir
elektrik alan pozitif x yönündedit. a) 8
mC'luk bir yükün, orijinden (x,y) = (20
cm, 50 cm) noktasına hareket ettiğini
varsayınız. a) Bu yük hangi potansiyel
farkında hareket etmiştir? b) Yükün potan-
siyel enerjisindeki değişim ne kadardır?
105
3.3.5. Nokta Yükün Elektriksel Potan-
siyeli
3.3.16. Bir noktasal yükten belirli bir
uzaklıktaki bir noktada elektrik alan şiddeti
500 V/m , elektrik potansiyel -5000 V
'dur. a) Noktanın yükten olan uzaklığı ne
kadardır? b) Yükün büyüklüğü ne kadardır?
3.3.17 Şekil 3.3.20'de gösterildiği gibi, üç
yük eşkenar üçgenin köşelerindedir. Her
bir kenarın orta noktasındaki elektriksel
potansiyeli belirleyiniz. r = ∞ da V = 0
alınız.
Şekil 3.3.20. Soru 3.3.17 için.
3.3.18. Bir protondan (yükü +e)
0, 50 × 10 m uzaklıkta elektriksel potan-
-10
siyel ne kadardır? r = ∞ da V = 0 alınız.
b) Bu noktadaki bir elektronun potansiyel
enerjisi ne kadardır?
3.3.19. Şekil 3.3.21'de gösterildiği gibi üç
nokta yük, kenar uzunluğu l olan bir kar-
enin köşelerine yerleştirilmiştir. Çok uzak-
larda V =0 kabul ederek, dördüncü köşede
(A noktasında) potansiyel ne kadardır?
Şekil 3.3.21. Soru 3.3.19 için.
106
3.3.20. Bir nokta yükün değeri 2,50 x 10-11C
'dur. Bu yükten hangi uzaklıkta elektriksel
potansiyel a) 90 V'tur? b) 30 V'tur? Yükten
sonsuz uzaklıkta potansiyeli sıfır alınız.
3.3.7. Sürekli Bir Yük Dağılımının Oluş-
turduğu Elektriksel Potansiyel
3.3.21. Şekil 3.3.22'de gösterildiği gibi
düzgün dağılmış σ yük yoğunluğu bulunan
levhanın ekseni üzerindeki bir P noktasında
elektriksel potansiyeli hesaplayınız.
Şekil 3.3.22. Soru 3.3.21 için.
3.3.22. Şekil 3.3.23'de gösterildiği gibi iç
yarıçapı R1, dış yarıcapı R2 olan düz bir
halka sabit bir yük yoğunluğuna (s) sa-
hiptir. Simetri ekseni (x ekseni) üzerindeki
elektriksel potansiyelini bulunuz.
Şekil 3.3.23. Soru 3.3.22 için.
3.3.23. uzunluğı l olan bir tel üzerine to-
plam Q yükü dağılmıştır. Tel yarım çember
şeklindedir. Merkezdeki elektriksel potan-
siyel ne kadardır? ( Çok uzaklarda V=0
alınız).
BÖLÜM 3.3
3.3.9. Eşpotansiyel Yüzeyler
3.3.24. Büyük parallel metal levhalar
arasında 480 V'luk bir potansiyel farkı
bulunmaktadır. Bir levhanın potansiyeli
480 V, diğerinin de 0 V olsun. Levhalar
arasındaki mesafe 1,70 cm dir. a) 0, 120,
240, 360 ve 480 V 'a karşılık gelen eş po-
tansiyel yüzeyleri çiziniz. b) Çizimlerde,
elektrik alan çizgilerini gösteriniz.
3.3.25. Yüzeysel yük yoğunluğu
σ=1μC/m olan düzgün yük dağılımlı
2
çok büyük metal bir levha yakınındaki
eşpotansiyel yüzeyleri 150 V aralıklarla
çizilmişlerdir. Eşpotansiyel yüzeyleri (uza-
yda) ne kadar ararlıklıdırlar?
3.3.11. Elektriksel Potansiyel Gradyan
3.3.26. Uzayın belli bir bölgesinde ele-
ktriksel potansiyel V (x,y,z) = Axy - Bx2 +
Cy olarak verilmiştir. Burada A, B ve C
pozitif sabitlerdir. a) Elektrik alanın x, y ve
z bileşenlerini hesaplayınız.
3.4.27. Noktasal bir yükün potansiyelinin,
1 Q
elektrik alan ( E = ) bağıntısını kul-
4πε 0 r 2
1 Q
lanarak V = olduğunu gösteriniz.
4πε 0 r