लोक नयु घटना स मतीची क ना सव थम मानव नाथ रॉय यांनी १९२७

म े सायमन क मशन पुढे मांडली भारतमं ी बकन हेड यां ा आवाहनानुसार

भारतीय ने ांनी नेह रप ट ा पात १९२८ म े घटनेबाबत ा शफारशी
दे ात आ ा हो ा. गोलमेज प रषदेतही घटना न मतीबाबत क ेसने आ ह
धरला. ३० माच १९४२ रोजी योजना जाहीर झाली. ानुसार महायु द
समा ीनंतर भारतासाठी एक घटना प रषद नेम ाचे आ वासन दे ात आले व
१९४६ ा कॅ बनेट मशन मं ी योजनेनुसार घटना स मती ा न मतीची
तरतूद कर ात आली.

मं ी योजनेनुसार १० लाख लोकांमागे एक अशा माणात त नध ची नवड

कर ात येऊन घटना प रषदेची न मती झाली. या प रषदेम े सवसामा २१०
मु ीम ७८ शीख ४ इतर ४ अशा २९६ त नध ची नवड कर ात आली. घटना
स मतीचे हंगामी अ णून डॉ. स दानंद स ा नवडले गेले. ां ा
अ ा तेखाली अ पदी डॉ. राज साद यांची नवड झाली घटना स मतीचे
उपा णुन डॉ. एच. सी. मुखज यांची तर स मतीचे स ागार णून डॉ. बी.
एन. राव यांची नवड झाली. याचबरोबर सा स मतीम े मुख सद णुन पं डत
नेह , सरदार पटे ल, डॉ. आंबेडकर, डॉ. राधाकृ न, के.एम. मु शी डॉ. जयकर
इ ाद चा सहभाग होता.
घटना प रषदेमाफत २९ ऑग १९४७ रोजी मसूदा स मतीची नवड झाली. डॉ
बाबासाहेब आंबेडकर यांची मसूदा स मती ाअ पदी नवड झाली. ाचबरोबर
बी. एन. राव, एस, एन. मुखज , इ. मसुदा स मतीचे सद णून काम पा हले
घटने ा मसु ाम े ३१५ कलमे व ७ प र श े आहेत. घटना स मतीने भारता ा
रा जाची न मती केली. तर गु देव र व नाथ टागोरां ा भारत भा वधाता,
या गीताला रा गीताचा मान दे ात आला. २६ नो बर १९४९ रोजी नवीन
रा घटनेला मंजूरी दे ात आली. रा घटना न मतीत डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
यांचे योगदान अ ंत मह पूण आहे.

णून ांना भारतीय रा घटनेचे श कार असे णतात. २६ जानेवारी १९५०

पासून नवीन रा घटनेनुसार देशाचा कारभार सु झाला. णून हा दवस सव
देशभर साजरा केला जातो. भारताचे सं वधान हा रा घटनेचा अ ंत मह पूण
भाग आहे. घटनेची ेये आ ण उ े यात त बब्ंि◌◌ात झाली आहेत. भारताचे
सं वधान खालील माणे.
भारताचे सं वधान

आ ी भारताचे लोक, भारताचे एक सावभौम समाजवादी धम नरपे लोकशाही

गणरा घड व ाचा व ा ा सव नाग रकांस सामा जक, आ थक, व राजनै तक
ाय, वचार, अ भ , व वास, दा व उपासना यांचे ातं दजाची व संधीची
समानता:
न तपणे ा क न दे ाचा आ ण ा सवाम े ची त ा व रा ाची
एकता आ ण एका ता यांचे आ वासन देणारी बंधूता व धत कर ाचा
संक पूवक नधार क न,
आम ा सं वधान सभेस आज दनांक २६ नो बर १९४९ रोजी या ारे हे सं वधान
अंगीकृत आ ण अ ध नय मत क न त: त अपण करत आहोत.
भारतीय रा घटनेची वै श े :-

(१) ल खत घटना-

भारताची रा घटना ल खत पाची आहे. इं ं ड ा घटने माणे ती अ ल खत

नाही. रा कारभाराबाबतचे नयम, कोणाचे काय अ धकार व कत याबाबतची
मा हती रा घटनेत दे ात आयली आहे. घटना ल खत असली तरी काही
अ ल खत परंपरा पाळ ा जातात. उदा. एकच तीन वेळा भारताचा रा पती
होऊ शकत नाही.
(२) जगातील सवात मोठी व त
ृ रा घटना-

भारतीय रा घटना ापक व व ा रत पाची आहे. घटनेम े ३९५ कलमे,

९ प र श े आहेत, क व ांत यांचे प व अ धकार, ाय व च
े े अ धकार,
नवडणूक आयोगाचे अ धकार, याची तपशीलवार मा हती दे ात आली आहे.
यामुळे भारतीय रा घटना जगातील इतर देशां ा तुलनेत व ृत पाची आहे.

(३) लोकांचे सावभौम -

घटनेनुसार जनता सावभैाम आहे. जनते ा हाती खरी स ा आहे. कारण जनता
आप ा त नधीमाफ़त रा कारभार चाल वते रा मुखाची (रा पती) नवड
जनता आप ा त नधीकरवी करते. नवडणुक ा मा मातुन जनता आपणास
आव क असा बदल घडवून आणू शकते. २६ जानेवारी १९५० पासून घटनेनुसार
देशाचा रा कारभार सु झाला णून २६ जानेवारी हा दवस जास ाक दन
रा ीय सण णुन साजरा केला जातो.

(४) संसदीय लोकशाही-

ातं पूव काळात भारतीयांनी लोकशाही शासनप दतीची मागणी केली होती.
घटनाकारांनी इं ं डचा आदश समोर ठे वून संसदीय लोकशाहीचा ीकार केला.
लोसभा व रा सभेची न मती कर ात आली. लोकसभेतील सद प आपले
मं मंडळ (कायकारीमंडळ) बनवतो. कायकारी मंडळ हे कायदेमंडळाला
जबाबदार आहे. लोकसभा, रा सभा व रा पती, मळू न भारतीय संसद नमाण
झा ाचे दसून येते.

(५) संघरा ा क प-

भारतीय घटनेने संघरा ा क शासनप दतीचा ीकार केला आहे. क सरकार

व रा सरकार यां ात स ेचे वभाजन कर ात आले . आहे. कायदे मंडळ,
कायकारी मंडळ व ायमंडळ यांना आपआपले अ धकार दे ात आले आहेत. मा
आणीबाणी ा वेळी भारतीय संघरा ाचे प एका झा ाचे दसून येते.
(६) घटना अंशत प रवतनीय व अंशत प र ढ-

ल खत व अ ल खत या माणेच प रवतनीय व प र ढ असे घटनेचे कार आहेत.

इं ं डची रा घटना अ तशय लवचीक तर अमे रकेची रा घटना अ तशय ताठर
पाची आहे. भारतीय रा घटना इं ं इतक लवचीक नाही व अमे रकेइतक
ताठरही नाही. भारतीय घटनादु ीची प दत कलम ३६८ म े दे ात आले ली
आहे. एखा ा साधारण मु ावर संसदे ा सा ा ब मताने घटनेत दु ी कर ात
येते मा रा पतीची नवडणूक प दत क व ांत यांचे अ धकार, सव ायालय,
उ ायालय, इ. मह पूण बाबी वषयी घटनेत दु ी करताना संसदे ा २/३
सद ांची अनुमती न ा न अ धक घटक रा ा ा व धमंडळाची अनुमती
आव क असते. ामुळे भारतीय घटना अंशत, प रवतनीय व अंशत प र ढ अशा
पाची बन व ात आली आहे.

(७) मूलभूतह -

भारतीय रा घटनेत ा मूलभूत अ धकारावर भर दे ात आला आहे.

कलम १२ ते ३५ म े मूलभूत ह ांचा समावेश कर ात आले ला आहे. ातं
समता शै णक व सां ृ तक ह , धा मक ातं संप ीचा ह ,
पळवणु क व द ह इ. मह पूण ह ला दे ात आले ले आहेत.
ह ाबरोबरच ला काही कत ही पार पाडावी लागतात. ह आ ण कत
या एकाच ना ा ा दोन बाजू आहेत. घटनेत ा मूलभूत ह ांचा समावेश
हे घटनेचे मह ाचे वै श े आहे.

(८) धम नरपे रा -

भारत हे धमातील रा संबोध ात आले आहे. कोण ाही व श धमाला राजा य

न देता सव धमाना समान ले ख ात आले आहे. ेकाला आपआप ा धमा माणे
ाथना कर ाचा, आचरण ठे व ाचा अ धकार दे ात आले ला आहे. सव धम यांना
समान ले ख ात आले . असून धम, जात पंथ, या ारे भेदभाव न करता सवाना
समान संधी दे ात आली आहे.
(९) एकेरी नाग रक -

अमे रकन व झलड या देशाम ेक व ांत यांचे दुहेरी नाग रक दे ात

आले ले आहे. भारतात संघरा ा क प दतीचा ीकार केले ला असूनही क ाचे व
घटक रा ाचे असे वेगळे नाग रक स दे ात आले ले नाही. ेक
भारतीय यास संघरा ाचे नाग रक दे ात आले ल आहे. रा ीय ऐ वाढीस
लागावे यासाठी एकेरी नाग रक ाची प दत ीकार ात आली आहे.

(१०) एकच घटना-

ा माणे एकेरी नाग रक ाच पुर ार कर ात आले ला आहे. ा माणेच

देशातील सव नाग रकांसाठी एकाच घटनेची तरतूद कर ात आली आहे. घटक
रा ांना तं अशी घटना बन व ाचा अ धकार नाही. घटक रा ांना
संघरा ाबाहेर फुटू न नघ ाचा अ धकार नाकार ात आले ला आहे.

(११) रा घटना हीच सव े -

देशाचा सव कायदा णजे ा देशाची रा घटना होय. रा घटने ा

सव े ाला आ ान देता येत नाही. रा पती, रा पाल, ायाधीश, मं ी यांना
रा घटनेची एक न राह ाबाबत शपथ ावी लागते.

(१२) जनक ाणकारी रा ाची न मती-

भारताचा रा कारभार जनतेने नवडू न दले ा त नध माफ़त चालतो.

भारताचा रा पती हा इं ं ड ा राजा माणे वंश परंपरेनुसार नसतो, तर अ
नवडणूक प दतीने नवड ात येतो. जनता आपणास हवे असणारे सरकार नमाण
क शकते व हे सरकार जनक ाणासाठी बांधील असते.

(१३) मागदशक त -
े

ला मूलभूत ह ांना कायदेशीर मा ता असते. मूलभूत ह ांची

शासनाकडू न कवा एखा ा कडू न पायम ी झा ास संबं धताला
ायालयात दाद मागता येते. मा मागदशक त ां ा बाबतीत हे धोरण लागू पडत
नाही. मागदशक त े ला क ाणासाठी असली तरी ती सरकारने पाळलीच
पा हजेत असे सरकारवर बंधन नसते. मागदशक त े ही नावा माणे माग
दाख व ासाठी उपयु ठरतात. भारतीय घटनेतील काही नवडक मागदशक त े
पुढील माणे (१) जीवनाव क गो ी सवाना मळा ात (२) रा ातील सवासाठी
एकच मुलक कायदा असावा (३) रा ातील सव ी -पु षांना समान वेतन
असावे. (४) १४ वषाखालील सव मुलांना स चे व मोफत श ण असावे (५)
संप ीचे क ीकरण होऊ नये (६) देशातील साधनसंप ्;◌ा◌्◌ीचे समाज हता ा
ीने वाटप ावे. (७) दा बंदी व इतर उपायांनी लोकां ा आरो ाचे र ण ावे.

(१४) तं ायालय व ा-

लोकशाही ा यश ीतेसाठी ायालयांना ातं असणे आव क आहे.

भारतास एकेरी ाय व ा आहे. सु ीम कोट, हाय कोट, ज ा, कोट व इतर
दु म ायालये यांची एक साखळी नमाण कर ात आली आहे. ाय
व े र राजक य स ेचा दबाब येऊ नये यासाठी व धमंडळ व कायकारीमंडळ
व
यां ा पासून ायमंडळाची व ा तं कर ात आली आहे. ायाधीशांची
नेमणूक बदली, बढती, पगार, या सव गो ना संर ण देऊन ायाधीशांकडू न
काय म व नप पाती ायाची अपे ा कर ात आली आहे.

(१५) रा पती व ांचे आणीबाणीचे अ धकार-

भारताचा रा पती घटना क मुख आहे. ांची नवड संसद सद व वधानसभा

सद ांकडू न मदेय नवड प दतीने होत असते. सव मह पूण गो ी रा पत ा
नावे होत अस ा तरी ात मं मंडळा ा हाती स ्;◌ा◌ा क रत झाली
आहे. भारता ा रा पतीला कायदे वषयक अंमलबजावणी वषयक आ थक
बाबी वषयी घटक रा ा वषयक, ाय वषयक व संकटकाल वषयक अशा सहा
कारचे अ धकार दे ात आले ले आहेत. भारतीय रा पतीला मळाले ला
संकटकाल वषयक अ धकार अ ंत मह ाचा आहे.

(१६) हदी भाषेस रा भाषेचा दजा-

भारतीय रा घटनेत भाषा वषयक धोरण कर ात आले आहे. अनु े द ३४३

म े घोषणा कर ात आली आहे क , भारत या संघराजयाची अ धकृत भाषा
देवनागरीतील हदी ही राहील. ादे शक रा कारभार ा ा ादे शक भाषेमधून
चाल व ाबाबत घटनेत कर ात आले आहे. इं जी एक जादा भाषा णून
राहील. आंतरा ीय वहार व हदी समजू न शकणा ा रा ांना के सरकारशी
वहार कर ासाठी इं जीचा वापर करता येईल.

(१७) ौढ मता धकार-

भारतीय लोकशाहीने ौढ मतदार प दतीचा ीकार केले ला आहे. १८ वषावरील सव

ी पु षास मतदानाचा अ धकार दे ात आले ला. आहे नवडणूक मंडळाची
न मती कर ात आली आहे. लोकसं ा व व ारा ा ीने भारतासार ा
वशाल देशात ौढ मताता धराने लोकशाहीचा योग राब व ात येत आहे. सनदी
नोकरां ा नवडीसाठी प क स स क मशन (लोकसेवा अयोग मंडळ) ची
ापना कर ात आली आहे.
===============================
आ ी धा परी े ा तयारीसाठी ' धाकुर' नावाचे यु ूब चॅनेल तसेच ' धा
परी ा मा हती मंच ' नावाचे फेसबुक पेज आ ण 'MPSC संपूण तयारी' नावाचे
टे ल ाम चॅनेल सु ा चालवतो. तेथे आ ी सव वषयावर संक ना आधा रत
डओ, पो , चा स, जॉ मा हती टाकत असतो. ते बघ ाक रता खालील
लकला भेट ा.

यु ब
ू चॅनेल:- धाकुर [Spardhankur]

टे ल ाम चॅनल
े :- @official_mpscalert

फेसबुक पेज:- धा परी ा मा हती मंच

टे ल ाम प
ु :- @spardhankur

जॉब अलट वेबसाइट :- www.MyDesiJob.com

इं ा ाम पेज :- @official_mpscalert
WWW.MPSCALERT.COM