Pojam i vrste didaktičkih principa

U svakom ljudskom radu postoje određeni principi koji se moraju poštovati da bi rad bio
uspješan. Broj principa je veći što je ljudski rad složeniji i delikatniji. Obzirom da je
obrazovanje složena i odgovorna djelatnost u didaktici su se formirali brojni principi koje
nastavnici moraju poštovati da bi postigli uspjeh u radu. Princip je riječ latinskog
porijekla (lat. Principum — načelo, osnova, osnovno učenje, osnovna misao i osnovno
pravilo od kojeg se polazi u radu).

Dr. Vladimir Poljak navodi da su "didaktički principi određena načela kojima se

rukovodi nastavnik u nastavnom radu da bi uspješno ostvario njegove zadatke". Na
sličan način didaktičke principe definišu i suvremeni didaktičari. Obzirom na različite
kriterije didaktičari navode različite klasifikacije didaktičkih principa. Navode čak i
različit broj i nazive didaktičkih principa. Milan Bakovljev (1984) u Didaktici navodi
principe sa kojima se slaže većina autora i to: naučnosti, sistematičnosti i postupnosti,
vođenja računa o uzrastu učenika, uvažavanja individualnih sposobnosti učenika,
učeničke aktivnosti, princip očiglednosti, princip povezanosti teorije s praksom, trajnosti
znanja, umjeća, navika i ekonomičnosti.

Vladimir Poljak (1985) obrađuje slijedeće principe: zornosti i apstraktnosti, aktivnosti i

razvoja, sistematičnosti i postupnosti, diferencijacije i integracije, primjerenosti i napora,
individualizacije i socijalizacije, racionalizacije i ekonomičnosti, historičnosti i
suvremenosti.

Prema shvatanju više didaktičara i metodičara u nastavi matematike nalaze svoju

primjenu sljedeći didaktički principi:

J.Markovac, 1992. (primjerenosti, zornosti, vlastite aktivnosti, individualizacije,

postupnosti i objektivne realnosti), J. Pinter, N. Petrović, V. Sotirović; D. Lipovac, 1996.
(princip vaspitne usmjerenosti, princip naučnosti i savremenosti, princip individualizacie
i svjesne aktivnosti, princip postupnosti i sistematičnosti, princip očiglednosti i jedinstva
teorije i prakse, princip motivisanosti, princip racionalnosti i princip funkcionalne
zavisnosti).
Đ.Lekić, 1993. (princip vaspitne usmjerenosti, odmjerenosti i postupnosti, očiglednosti i
čulnosti, svjesne aktivnosti,naučnosti i obrazovne trajnosti).

Princip primjerenosti

Primjena ovog principa u nastavnom radu zahtijeva da izbor i način obrade sadržaja budu
primjereni (pristupačni) prema uzrasnim, psihičkim i fizičkim sposobnostima učenika,
kao i njegovim interesovanjima. Da bi nastavno gradivo bilo učenicima dostupno njegov
obim i kvalitet moraju biti prilagođeni razvojnim karakteristikama i mogućnostima
učenika. Ovaj prinip se u literaturi različito naziva: prilagođenosti, primjerenosti,
adekvatnosti, pristupačnosti. Savremena didaktika zahtijeva da se vodi računa o učeniku,
ali i o naučnim i društvenim zahtjevima. Princip primjerenosti odnosi se na sve aspekte
nastavnog rada, npr. na određivanje sedmičnog broja časova, na dnevno i sedmično
opterećenje učenika, dimenzioniranje nastavnog programa pojedinih predmeta, izbor
adekvatnih izvora znanja, nastavnih metoda, oblika rada itd. Ovaj princip odnosi se i na
objektivne faktore kao što su pravilno dimenzioniranje školskog namještaja, nastavnih
pomagala, udžbeničke literature itd. Primjena principa primjerenosti nastave uzrastu
učenika znači da nastava ne bude ni prelagana ni preteška, da s proučavanjem pojedinih
nastavnih sadržaja treba početi pravovremeno, ni prerano, ni prekasno da ne treba
potcjenjivati ni precjenjivati psihofizičke snage učenika, treba voditi računa o
subjektivnim snagama učenika a ne samo o objektivnim društvenim potrebama.

Zadatak nastave je da potpomaže, unapređuje i intenzivira razvoj učenika do najvišeg

mogućeg nivoa. Ne treba insistirati samo na adaptiranju, prilagodavanju trenutnom
stanju, već "nastavni rad treba da ide korak naprijed ispred tog trenutnog stanja, tj. da
se na adekvatnost nadoveže princip napora, odnosno anticipacije, kako to nazivaju neki
didaktičari ". (V. Poljak, 1985.)

U početnoj nastavi matematike princip primjerenosti ostvaruje se na sljedeće načine:

osiguravanjem adekvatnog predznanja učenika, adekvatnim izborom, rasporedom i

interpretacijom gradiva, izborom metoda, oblika rada, nastavnih sredstava, metodičkim
oblikovanjem časa itd. Jako je važno poznavati psihofizičke sposobnosti učenika i
poznavati metodiku te adekvatno interpretirati nastavne sadržaje učenicima. Primjerenost
ne znači da treba ukloniti sve teškoće i napore, već ih odmjeriti i optimalno
dimenzionirati.

Princip očiglednosti i apstraktnosti

Rekli smo da je znanje jedinstven sistem činjenica i generalizacija koje su učenici

usvojili i zadržali u svijesti. Činjenice i generalizacije se razlikuju s obzirom na način
usvajanja i kvalitetu znanja. Principom očiglednosti osigurava se usvajanje činjenica, a
principom apstraktnosti usvajanje generalizacija. Obzirom da postoji jedinstvo činjenica i
generalizacija važno je da postoji jedinstvo i principa očiglednosti i apstraktnosti.
Prema dr. V. Poljaku (1985) "Zornost znači cjelovito osjetno doživljavanje, odnosno
perceptivno zahvaćanje pomoću osjetnih organa objekta proučavanja radi usvajanja
činjenica i formiranja pravilnih predodžbi". Držati se principa očiglednosti znači stjecati
znanje putem čulnog doživljavanja. Pojedinac doživljava svijet koji ga okružuje i usvaja
činjenice o spoljnim predmetima pomoću čula vida, sluha, mirisa, dodira i ukusa. Na taj
način o njima izgrađuje predstave.

U nastavi govorimo o očiglednosti kad se učenicima omogući da putem opažanja (čulno)

primaju predmete i pojave koji se obrađuju tokom nastavnog procesa. Princip
očiglednosti znači promatranje predmeta i pojava od strane učenika u izvornoj stvarnosti
na različitom očiglednom materijalu uz angažovanje što više čula da bi stekla bogatija i
adekvatnija čulna iskustva. Obzirom da ljudska svijest djeluje integralno osjetno
doživljavanje utiče na pokretanje pojedinih psihičkih funkcija (pažnje, pamćenja,
mišljenja, mašte, emocionalnog doživljavanja itd.).
Važnost očiglednosti je višestruka. Promatranjem interesantnog objekta kod učenika se
pored osjetnih doživljaja o njemu razvija pažnja, interes, objekt se doživljava
emocionalno, pamte se slike objekta itd. Promatranje je prisutno u svim etapama
nastavnog procesa, ne svodi se samo na vizualno percipiranje već obuhvata i ostala
osjetna područja. Pored neposrednog promatranja u izvornoj objektivnoj stvarnosti
očiglednost je zastupljena i primjenom nastavnih sredstava, pa i kad nastavnik,
očigledno, slikovito pripovijeda. Naučnu osnovu za utemeljenje principa očiglednosti
nalazimo u putu naučnog saznanja "od živog promatranja ka apstraktnom mišljenju, a od
toga ka praksi" (Lenjin). Učenici prvo promatraju objektivnu stvarnost, nakon toga
razmišljaju o čulnom iskustvu i provjeravaju u praksi.

Hajnrih Pestaloci ističe da je "očiglednost apsolutni temelj svakog saznanja". Mladen

Vilotijević (1999) navodi analizu ove tvrdnje od strane Krih Haj da po kome ova tvrdnja
ima slijedeća značenja :

očiglednost znači vidjeti nešto u suprotnosti sa drugim čulnim opažanjima;

očiglednost je opšte zapažanje koje se primjenjuje na sve čulne oblasti, a suprotnost tome
je "zamisliti";

očiglednost znači jednako doživjeti, a suprotno tome je iracionalnost, apstraktnost;

očiglednost je takvo shvaćanje stvari koje je često suprotno našem prethodnom

teorijskom znanju;

očiglednost je tjelesno shvaćanje stvarnosti nasuprot psihičkom.

Ovih pet značenja pojma očiglednosti po Hajdeu su naročito važni u mlađim razredima
osnovne škole.

Princip očiglednosti teorijski je zasnovao i obrazložio Jan Amos Komenski. Međutim on

je pominjan i korišten mnogo ranije. I Aristotel je tražio da se onima koji uče pokazuju
predmeti, da se predstave i riječi predmeta povezuju, da se predmeti crtaju. Predstavnici
humanizma i renesanse traže očigledno učenje (Leonardo da Vinči) i Fransoa Rable,
francuski humanist. U svojoj koncepciji očiglednosti Komenski, Ruso, Pestaloci,
Disterveg i Rajn su smatrali da je osnovni zadatak nastave da učenicima pruži čulne
podatke, da se što više u učenju angažuju čula, posebno čulo vida. Termin očiglednost ne
treba tumačiti doslovno kao gledanje, promatranje, i ne svoditi ga samo na vizuelnu
komponentu. Njime se označava konkretno doživljavanje predmeta i pojava pa ga neki
nazivaju principom konkretnosti i apstraktnosti. Očiglednost i promatranje nisu oprečni i
međusobno se ne isključuju. To su dvije etape procesa saznavanja, promatranje predmeta
iz neposredne stvarnosti ili nastavnih sredstava je početna, a apstraktno mišljenje završna
faza toga procesa.

Očiglednost treba da je najzastupljenija u etapi upoznavanja činjenica. Činjenice su

početak, a ne krajnji cilj nastave. Konkretne pojedinačne činjenice su osnova za
uopćavanje i saznavanje zakonitosti. Pogrešno je mišljenje daje očiglednost neophodna
samo na mlađem učeničkom uzrastu. Da bi očiglednost u nastavi ispunila svoju svrhu
nužno je učenike osposobljavati da planski promatraju. Nastavnik treba voditi
promatranje, usmjeriti pažnju učenika na ono što je bitno, provjeravati da li je to što su
zapazili bitno i kako to objašnjavaju. Sa očiglednošću ne treba pretjerivati. Očiglednost je
potrebna u tolikoj mjeri da učenici u svojoj svijesti akumuliraju dovoljnu kvantitetu
činjenica, što je ustvari materijalna osnova na temelju koje se prelazi na apstrakcije,
odnosno generalizacije. Stjecanje znanja nije samo usvajanje činjenica posredstvom
očiglednosti nego se na temelju usvojenih činjenica učenike treba misaonom aktivnošću
dovesti do generalizacija. A znamo da su generalizacije pojmovi, sudovi, zakoni,
principi, pravila itd. Veoma je bitno jedinstvo očiglednosti i apstraktnosti ne samo radi
usvajanja činjenica i generalizacija već jedinstvo one očiglednosti koja vodi do određenih
apstrakcija.

Dr. V. Poljak o jedinstvu očiglednosti i apstraktnosti navodi da se ne smiju shvatiti

mehanički, nego "dijalektički kao stalni intelektualni proces koji na temelju činjenica
postupno vodi do generalizacija". Pri tome je važno u nastavnoj praksi uspostaviti
određene didaktičke prijelaze između zornosti i apstraktnosti kao dva dijalektička pola
koji olakšavaju učenicima taj prijelaz od konkretnog ka apstraktnom. Kod ostvarivanja
principa očiglednosti važno je voditi računa o slijedećem: da očiglednost ne postane
sama sebi cilj. Očiglednost treba da omogući učenje vlastitom misaonom aktivnošću i
vlastitim rasuđivanjem. Primijeniti princip očiglednosti znači dati znanja na tipičnim
primjerima koji pomažu formiranje određenih pojmova, pravila i zakona, a ne dati što
više čulnog znanja. Griješi se u nastavi ukoliko se primjenjuje tzv. ilustrativna
očiglednost. Nastavnici učenicima često saopće određene činjenice prije nego što ih
ilustruju na odgovarajućim predmetima, slikama, modelima i drugim didaktičkim
sredstvima.

"Očiglednost u nastavi ne smijemo usko shvatiti i svoditi na etimološko značenje riječi

(gledanje), niti je treba vezivati samo za vizuelna saznanja, već ovaj pojam
podrazumijeva kompleks receptivnih efekata usko povezanih sa emocionalno - voljnim,
imaginativno - misaonim aktivnostima pojedinca u procesu sticanja čulnih saznanja i
iskustava". (M Vilotijević, 1999). Očiglednost stvara činjeničnu osnovu za misaonu
preradu i formiranje generalizacija (pojmova, zakona, sudova i si.). Umjerena primjena
očiglednosti u nastavi podstiče razvoj perceptivnih mentalnih sposobnosti učenika,
radoznalosti itd. Adekvatna primjena principa očiglednosti, didaktički odmjerena,
poboljšava kvalitet nastave. Učenici shvaćaju lakše sadržaje, angažovani su emocionalno,
jače motivisani i koncentrisani. Znanja koja stiču na ovaj način su dublja i trajnija.
„Zornošću se u početnoj nastavi matematike označavaju sve one radnje kojima se
apstraktni matematički sadržaji transponiraju u empirijske (perceptivne) sa svrhom da
budu dostupni osjetilnom spoznavanju i racionalni fenomeni (brojevi, odnosi medu
brojevima,operacije s brojevima) transponiraju se u empirijske — vizualne, akustičke,
taktilne... Općenito, zornošću se u početnoj nastavi matematike konkretiziraju apstraktni
nastavni sadržaji."(J. Markovac, 1992. str. 51.).
Princip svjesnosti i aktivnosti

Princip svjesnosti i aktivnosti zahtijeva da učenici svjesnim naporom savladavaju

nastavne zadatke. U didaktici postoje različiti nazivi za ovaj princip : princip
samostalnosti, svjesnosti, samoaktivnosti, rada, samorada. Svi didaktičari priznaju
neophodnost svjesnog i aktivnog odnosa učenika prema učenju i stvaralački karakter
njihovog rada na svim etapama nastavnog procesa, primjenjivanja u praksi, ukazuju na
ulogu misaonih operacija koje ulaze u proces svjesnog usvajanja znanja kao i na svjesno
učešće učenika u kontroli postignutih rezultata.
Posebna pažnja pridaje se odnosu učenika prema učenju. Ovaj princip se ne ograničava
samo na područje intelekta već i na druge dimenzije procesa učenja (motivaciju,
pozitivne stavove prema učenju, namjera i potreba da se nešto nauči i si.). Osnovna
suština principa svjesnosti i aktivnosti je u tome da se sagleda kako učenici usvajaju
znanja, kakav je njihov odnos prema nastavi i koliki je i kakav je stepen njihove vlastite
aktivnosti u procesu učenja nastavnog gradiva i u njegovoj primjeni. Ovaj princip
ukazuje daje uloga učenika u nastavi aktivna i da je učenik u ulozi subjekta, a ne pasivan
u nastavnom procesu.
Da bi učenje bilo svjesno i aktivno onaj tko uči mora znati cilj i značaj sadržaja koji su
vezani za učenje, mora znati upravljati svojim učenjem.
Uspješna primjena i realizacija ovog principa zavisi od mjesta i uloge nastavnika u
odgojno-obrazovnom radu.

Proces nastave razmatra se sa stanovišta aktivnosti nastavnika (poučavanja) i sa

stanovišta aktivnosti učenika (učenja). Ove dvije strane čine jedinstvo i nema jedne bez
druge. Veoma je važno da učenici imaju prilike da formulišu probleme koji odgovaraju
njihovim mogućnostima i da ih samostalno rješavaju. Na taj način učenici se uče da
savlađuju teškoće i da stječu bogata, trajna i operativna znanja vlastitom aktivnošću,
vlastitim radom. Uspjeh učenika zavisi od toga koliko i kako rade u nastavi i izvan
nastave. Kvaliteta znanja i sposobnosti zavisi o ekstenzitetu i intenzitetu aktivnosti, pa je
uspjeh u nastavi proporcionalan udjelu vlastite aktivnosti.

Dr. V. Poljak (1985) navodi da " aktivnost uvjetuje razvoj, pa zbog toga izvodimo
didaktički princip jedinstva aktivnosti i razvoja". Aktivnost kao specifičan ljudski
fenomen je jako složen i raznovrstan, što vidimo po širokom rasponu ljudskih zanimanja
i djelatnosti uopće. Aktivnost je zajednički naziv za različita područja aktivnosti :
senzorne, praktične, izražajne i intelektualne sa njihovim brojnim elementima koji su u
određenom radu međusobno integrisani u cjelovitu radnju. Sva posebnost i bogatstvo
ljudskog rada iskazuje se u području svjesne aktivnosti. Razvoj ličnosti zavisi od
primjene senzornih, praktičnih, izražajnih i misaonih aktivnosti u njihovim
pojedinostima. Didaktičko opravdanje ima samo ona aktivnost koja doprinosi razvoju, pa
stoga možemo govoriti o jedinstvu principa aktivnosti i razvoja.
Dr. Pero Šimleša (1969) o principu svjesne aktivnosti navodi : "Svjesna aktivnost
učenika u nastavi znači da su učenici svjesni ciljeva i zadataka rada, da poznaju etape
kroz koje će se rad odvijati, da svjesno i aktivno usvajaju novu gradu, da shvaćaju i
razumiju, da uočavaju veze i odnose, da ulaze u samu bit stvari, da uočavaju važnost
teorije za praksu, da aktivno doživljavaju i vrednuju moralne i estetske vrednote. Praksa
potvrđuje da u onoj školi u kojoj se pravilno realizira princip svjesne aktivnosti znanje
učenika dobiva viši kvalitet uvjerenja, ono postaje osnovom za oblikovanje naučnog
nazora na svijet i djeluje odgojno. Napokon, takva znanja neće biti formalistična ".

Princip svjesnosti i aktivnosti u nastavi matematike primjenjuje se na svim etapama

nastavnog procesa (usvajanje nove nastavne građe, ponavljanje, uvježbavanje i
primjenjivanje u praksi). Primjenom principa svjesne aktivnosti učenika, učenici
samokontrolišu svoja znanja, a proces obrazovanja se približava samoobrazovanju. Bez
vlastite aktivnosti učenika ne mogu se usvajati sadržaji nastave matematike. Razlikuje se
individualna od kolektivne učeničke aktivnosti. U matematičkom obrazovanju i
odgajanju prednost i presudno značenje ima individualna aktivnost učenika. Princip
aktivnosti uvjetovan je biološki, psihološki, pedagoški i gnoseološki. U početnoj nastavi
matematike koriste se različite vrste učeničkih aktivnosti: intelektualne, verbalne,
manuelne i grafičke.

Princip individualizacije

Svaki učenik se po nečemu razlikuje od ostalih učenika istoga odjeljenja. Između učenika
istog odjeljenja postoje razlike u hronološkoj, obrazovnoj i mentalnoj dobi, postoji
različitost obiteljskih i društvenih sredina iz kojih potječu. Različit je inventar ličnog
iskustva učenika, psihološke karakteristike procesa učenja (svaki uči vlastitim snagama i
tempom), itd.

Princip individualizacije podrazumijeva prilagodavanje didaktičke aktivnosti svakom

učeniku vodeći računa o njegovim individualnim karakteristikama. Individualizacija
nastave znači orjentaciju na realne tipove učenika, uzevši u obzir razlike među njima i
usklađivanje metoda i postupaka pedagoškog djelovanja prema tim razlikama, pomoć
učenicima da napreduju svojim vlastitim tempom u skladu sa mogućnostima. Razlike
među učenicima postoje u općim sposobnostima, brzini napredovanja, motivaciji,
stavovima, ali i u posebnim specijalnim sposobnostima. Individualizacijom se nastoje
ostvariti maksimalne mogućnosti u razvoju svakog pojedinca. Glavni cilj
individualizacije je naučiti učenike da uče, formirati kod njih pozitivnu motivaciju za
učenje i osloboditi potencijalne sposobnosti svakog pojedinog učenika. Potencijalna
sposobnost je složena sposobnost pojedinca koja se manifestuje u svakoj pozitivnoj
reakciji za koju je on sposoban. Manifestuje se u dinamičnoj razmjeni utjecaja između
pojedinca i njegove sredine. Individualizacija nastave treba da obuhvati sve učenike u
odjeljenju. Može se provoditi različitim načinima diferencijacije nastave. Najlakše se
ostvaruje u dopunskoj, izbornoj i fakultativnoj nastavi. U redovnoj nastavi
individualizacija se najlakše provodi individualnim radom učenika posebno na
diferenciranim zadacima prema određenim individualnim razlikama. Individualnim
radom učenici rade svojim vlastitim tempom. Individualizaciji nastave može doprinijeti i
grupni oblik rada sa unutarnjom podjelom rada među članovima, a posebno programirana
nastava. Individualizacija se može postići i frontalnim oblikom rada (variranjem
nastavnog rada primjenom različitih izvora znanja, izmjenom nastavnih metoda,
izmjenom različitih aktivnosti). Individualizacija nastave postiže se diferencijacijom
nastave u sadržaju i načinu rada u toj mjeri da se zadovolje individualne razlike među
učenicima.

Individualizacijom nastave teže se maksimalno iskoristiti psihofizičke snage učenika radi

njihovog intenzivnijeg razvoja čime se u još većoj mjeri ostvaruje princip adekvatnosti i
anticipacije. Nastavnik mora poznavati svakog učenika i permanentno pratiti njegov
razvoj.
Dr. V. Poljak (1985) navodi da se učenik kreće između dva bipolariteta, između
individualiteta i zajednice. Dijete živi i radi u određenom kolektivu i sprema se za život
u kolektivu. Individualnosti učenika ne smiju voditi razbijanju kolektiva i formiranju
individualizma. Zato se princip individualizacije treba sjedinjavati s principom
socijabilnosti ili socijalizacije, kao njegovim suprotnim dijalektičkim polom, pa
govorimo o jedinstvu principa individualizacije i socijalizacije. Kolektiv je snažniji ako
su u njemu snažne individualne ličnosti, ali ne individualisti.
Kolektiv doprinosi razvoju pojedinaca kao članova kolektiva, razvoj pojedinca u
kolektivu treba doprinijeti formiranju snažnog kolektiva. U nastojanju da se razviju
individualnosti i formira snažan razredni kolektiv treba razvijati interpersonalne odnose
među učenicima u razredu. Dr. Drago Branković i Mile Ilić govore o jedinstvu principa
individualizacije i interakcije u nastavi. Uvažavanjem principa interakcije prikladno će
se izmjenjivati kooperativno i interaktivno učenje sa modelima individualizovanog
učenja i poučavanja u istom odjeljenju. Pretpostavka individualizacije u početnoj nastavi
matematike je nastavnikovo poznavanje individualnih razlika među učenicima kao i
pozitivan stav o prilagodavanju učenja učeničkim mogućnostima. Vrlo je bitna za
individualizaciju nastave spremnost nastavnika da je provodi. U početnoj nastavi
matematike individualizacija se najčešće provodi uz pomoć: nastavnih listića
diferenciranom razinom nastave i diferenciranim izlaganjem nastavnog gradiva.

Princip sistematičnosti i postupnosti

"Sistematičnost znači obrađivanje nastavnih sadržaja u određenom logičkom pregledu

koji će dovesti učenike do stupnja naučnog sistema kao logičkog pregleda naučnih
činjenica i generalizacija. Prema tome, primjenom sistematičnosti treba znati i umjeti
logički strukturiran nastavne sadržaje, bez obzira na to je li to nastavni program u cjelini
ili u pojedinim užim dijelovima. Sastavljači nastavnog programa sistematizirali su
nastavne sadržaje po predmetima i razredima, a nastavnik treba da logički struktuira uže
dijelove nastavnih sadržaja prilikom obrade nastavnih tema i nastavnih jedinica". V.
Poljak (1985).

Najkonkretnije oživotvorenje ovog principa odvija se u neposrednom nastavnom

procesu. Ovaj princip treba uvažavati tokom uspostavljanja korelacije između srodnih
nastavnih predmeta i područja, objedinjavanja diferencijacije i integracije naučnih
saznanja, usklađivanja aktivnosti učenja i poučavanja, individualnog i kolektivnog rada,
novog i ranije obrađenog gradiva, teorijskih i praktičnih zadataka, tokom uvođenja
učenika u spoznajni proces i provjeravanja rezultata rada.
Također, princip sistematičnosti i postupnosti treba uvažavati u svim etapama nastave
(uvođenje učenika u učenje, obrada novog gradiva, ponavljanje, vježbanje i
vrednovanje), naravno poštujući psihofizički uzrast i predznanja učenika.

Rukovodeći se principom sistematičnosti, nastavnik vodi učenike do naučnog sistema

koji predstavlja vrhovni domet ljudske spoznaje i formiranja naučnog pogleda na svijet.
Sistematičnost je u skladu s naučnom strukturom i izvodi se iz nje.

Učenici ne mogu usvajati naučni sistem u njegovom pravom, potpunom pojmovnom

značenju, obimu i složenosti. Nastavnik učenike vodi do nastavnog sistema korak po
korak vodeći računa o principu postupnosti. Učenike postepeno osposobljava da
novousvojena znanja povezuje sa prethodnim i uklapaju to u sistem znanja. Pravo znanje
predstavlja sistem naučnih činjenica i generalizacija iz određene oblasti, a ne skup
međusobno izolovanih naučnih fragmenata.

Sistematičnost i postupnost su međusobno povezani i uslovljeni. Princip postupnosti

pokazuje da učenici ne mogu odmah usvajati naučne sisteme u njihovom punom
ekstenzitetu i intenzitetu, i da učenike do tih sistema treba dovesti postupnim radom.
Postupnost u radu nastavnika izražava se pravilima:
od lakšeg ka težem,
od jednostavnog ka složenom,
od bližeg ka nepoznatom,

od konkretnog ka apstraktnom.
Principom sistematičnosti zahtijeva se izlaganje nastavnih sadržaja u logičkom pregledu
koji odgovara naučnom sistemu, principom postupnosti zahtijeva se obrađivanje sadržaja
u skladu sa psihičkim mogućnostima učenika. Zato je u povezivanju principa
sistematičnosti i postupnosti izražena njihova dijalektička suprotnost i istodobno njihovo
jedinstvo. Cjelokupni rad u nastavi treba odmjeriti s obzirom na njegovu težinu,
složenost, apstraktnost, udaljenost, nepoznatost u odnosu prema učenicima, ali uzimati u
obzir logički sistem i potrebnu naučnu strukturu i taj rad pravilno graduirati i poštovati
jedinstvo sistematičnosti i postupnosti. U ostvarivanju principa sistematičnosti mnogo
mogu pomoći časovi sistematizacije nastavnih sadržaja. Nakon obrade šireg i logički
zaokruženog tematskog područja slijedi sistematizacija kojom se logički struktuiše
znanje.
Metodika početne nastave matematike usmjerava pažnju prvenstveno na postupnost
učenja. Zbog hijerarhijskog rasporeda gradiva postupnost je neophodna u učenja sadržaja
početne nastave matematike.

„Postupnost usvajanja matematičkih sadržaja uzrokuje implikaciju koja se tiče učenja

matematičkih termina i znakova. Prema načelu postupnosti najprije se usvajaju pojmovi,
a potom termini i znakovi kojima se prikazuju. Time se uspostavlja metodički redoslijed
učenja prema kojem se termini i znakovi uvode tek kad se zna pojmovni sadržaj.
Uvažavanje tog načela štiti od formalisti čkog znanja koje se sastoji u učenju znakova i
termina bez razumijevanja njihova sadržaja. " (J. Markovac, 1992. str. 56.)
Princip objektivne realnosti

Ovaj princip navodi J. Markovac, 1992. godine a ističe daje važan u početnoj nastavi
matematike gdje se osnovni matematički pojmovi izvode iz kvantitativnih odnosa
objektivne realnosti. Kvantitativni odnosi realnosti često se aktualiziraju učeničkim
didaktičkim materijalom i tekstualnim zadacima u početnoj nastavi matematike. Ovaj
princip je uvjetovan genezom spoznavanja kvantitativnih odnosa djeteta koje početak
ima uvijek u realnosti. Primjena ovog principa doprinosi stvaranju pretpostavke za
primjenu stečenog znanja u praksi.
Formirajući osnovne matematičke pojmove na realnim kvantitativnim odnosima, stvaraju
se uvjeti za razumijevanje njihovog formaliziranog zapisa.

Princip motivisanosti

Najjaču pokretačku snagu nastave matematike čine motivi. Učenici se mogu motivisati
za učenje matematike pravilnim izborom gradiva, nastavnih metoda, oblika rada,
nastavnih sredstava, demokratskom komunikacijom sa učenicima i si.
Pravilno vrednovanje i ocjenjivanje učeničkog napretka u nastavi matematike takođe je
snažan motivacioni faktor za učenje ovog nastavnog predmeta.

Princip racionalnosti

Ovaj princip podrazumijeva racionalan, ekonomičan i logičan pristup problemima koji se

obrađuju kroz nastavu matematike i u svakodnevnoj praksi. Obzirom da u nastavi
matematike dominiraju bitni aspekti realnog svijeta, povezanost sadržaja podrazumijeva i
trajnost usvojenih znanja, što čini nastavu matematike posebnom i izuzetnom.

Princip odgojne usmjerenosti

Odgojna usmjerenost predstavlja metodičku obavezu u svim nastavnim predmetima

razredne nastave, pa vrijedi i za nastavu matematike. Ona podrazumijeva razvoj kod
učenika ljubavi prema radu i materijalu, osjećaja dužnosti i odgovornosti, razvoj
materijalističkog shvatanja svijeta i dr.

Princip naučnosti i savremenosti

Poštovanje principa naučnosti u nastavi podrazumijeva zasnivanje ukupnog nastavnog

rada na naučno provjerenim sadržajima, oblicima i metodama.
"Pojam naučnosti se odnosi na sva područja i aspekte nastave, orijentaciju nastavnih
sadržaja u pravcu savremenog razvoja nauka, naučno izlaganje i tumačenje nastavnih
sadržaja, metodiku nastave koja je zasnovana na nauci". (Nedjeljko Trnavac, Jovan
Đordević, 1998).
Suština principa naučnosti ogleda se u zahtjevu da učenici tokom svih godina učenja i
školovanja usvajaju znanja koja su naučno provjerena, koja odgovaraju savremenom
nivou nauke, tendencijama i perspektivama njenog razvoja. Bitno je da sagledaju
povezanost i odnose u okviru svake naučne discipline, a i između pojedinih disciplina.
Kod učenika treba formirati potrebe i navike za samostalno stjecanje znanja, a treba ih
upoznati s metodama nauke i osnovnim naučnim metodama i tehnikama koje se
primjenjuju u istraživanjima, naravno na učenicima dostupan način.

Jedan od važnih zahtijeva principa naučnosti u nastavi matematike jeste da učenici

upoznaju suštinske, bitne oznake i svojstva nekog predmeta kao i veze i odnose između
predmeta i pojava.

Ovaj se zahtjev ostvaruje u zavisnosti od uzrasta i psiholoških mogućnosti učenika.

Pored stjecanja naučno provjerenih znanja bitan cilj nastave je i misaoni razvoj učenika.
Naučno zasnovana znanja najviše pomažu razvoju logičkog mišljenja koje je u osnovi
svakog naučnog rada. Primjena principa naučnosti vodi formiranju naučnog pogleda na
svijet što je jedan od važnih ciljeva obrazovanja. Naučnosti nastave puno doprinosi
korelacija sadržaja različitih nastavnih predmeta. Npr. nužna je korelacija između
sadržaja prirode i društva i matematike, muzičke i likovne kulture itd.

Interdisciplinarnost nastave pomaže da se potpunije sagledaju uzročno-posljedične veze

između pojava i da se shvati njihova cjelovitost.

Broj naučnih informacija povećava se svakodnevno. Svakih pet godina naučna saznanja
se udvostručuju a u nekim oblastima i brže. Zato se u školskim programima vrši izbor
temeljnih znanja na kojima se dalje razvija saznaj ni proces. Na taj se način poštuje
princip naučnosti.

Princip naučnosti važi za sve nastavne predmete i podjele koje postoje (na prirodno-
naučnu, umjetničku i tehničko-proizvodnu grupu) samo je uslovna.
I metodika rada sa učenicima od strane nastavnika mora biti naučno zasnovana. Izbor
načina rada, metoda, postupaka treba biti usklađen sa prirodom nastavne građe, sa
uzrastom učenika i sa njihovim individualnim karakteristikama.
Princip naučnosti pored navedenog zahtijeva da se kod učenika formiraju potrebe za
stjecanjem naučnih saznanja, kao i kritički odnos prema informacijama i pojavama u
okruženju, da se formira naučni pogled na svijet i da metode i oblici rada u nastavi budu
naučno zasnovani.

Kad je u pitanju nastava matematike ovaj princip podrazumijeva savremeno znanstveno

tumačenje matematičkih pojmova u granicama učeničkih razvojnih mogućnosti.
Savremenost i naučnost odnose se na nastavne sadržaje i na nastavni proces u nastavi
matematike.