Epidemia: nowe prognozy Komisarz Kaczyński Polski wnerw codzienny LIDER

LIDEREM
Jaruzelska, towarzyszka prawicy Holland o rządach kobiet Władza kręciSPRZEDAŻY
PP O L I T Y K A . P LL SPRZEDAŻY filmy

LIDER
© CLIVE BRUNSKILL/GETTY

SPRZEDAŻY

TYGODNIK, nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020 Cena 8,50 zł (w tym 8% VAT) nr indeksu 369195

Radość
w czasach
zarazy
USA 4,60 USD; KANADA 4,69 CAD; WIELKA BRYTANIA 2,50 GBP; SZWECJA 30 SEK; CZECHY 75 CZK; KRAJE STREFY EURO 3,40 EURO

Iga Świątek,
zwyciężczyni tenisowego turnieju French Open
Jak narodziła się gwiazda, s. 100–105
 w numerze 42  [ 14.10–20.10.2020 ]

COPYRIGHT © POLITYKA Spółka z o.o. SKA. Wszelkie prawa zastrzeżone. Dalsze rozpowszechnianie artykułów, w tym artykułów na aktualne tematy polityczne, gospodarcze i religijne, opublikowanych w POLITYCE jest zabronione.
11, 14 Bezlitosny 17 Pierwszy 20 Towarzyszka
wirus komisarz prawicowców

Tematy tygodnia Świat Kultura

11 Zespół reporterów POLITYKI 46 Tomasz Zalewski USA 82 Violetta Krasnowska,
Covid – leczenie zaklęciami Kampania Artur Zaborski Podległe
14 Karol Jałochowski Pandemia według w cieniu covidu kino niepodległe
modeli matematycznych 50 Ziemowit Szczerek 86 KAWIARNIA LITERACKA
17 Ewa Siedlecka Wiedza i władza KIRGISTAN Rewolucja Krzysztof Siwczyk
wicepremiera za rewolucją 88 Aleksandra Żelazińska
53 Inga Mieleszkiewicz Inby, czyli pyskówki
CHINY Operacja: w sieci
Polityka Pusty Talerz 91 MEA PULPA
20 Rafał Kalukin Jak Monika Jaruzelska 56 Marek Ostrowski FRANCJA Kuby Wojewódzkiego
podbiła konfederatów Toksyczne słowo 92 Justyna Sobolewska
23 Anna Dąbrowska Michał Moskal „zdziczenie” Louise Glück:
– junak Prezesa strofy noblistki
Nauka i cywilizacja
Cykl Ex-centrum 58 Karol Jałochowski, Marcin Rotkiewicz, Na własne oczy
26 Agnieszka Holland Paweł Walewski 100 Marcin Piątek
Zapiski znad krawędzi Nobel za wirusy, Poland Garros,
czarne dziury czyli Iga za Agę
i molekularne nożyce
Społeczeństwo 61 Mark O’Connell, autor książki
30 Martyna Bunda Powrót Gierka „Być maszyną”, o zespalaniu
34 Ewa Wilk Polski wnerw powszedni człowieka z elektroniką
37 Bożena i Lech Janerkowie o tym,
jak to jest być rockmanem
po sześćdziesiątce Historia Stałe rubryki
72 Historyk Adam Zamoyski • 4 Mleczko i Mizerski
Rynek
o tym, jak odchodzą stare porządki • 6 Ludzie i wydarzenia • 78 Afisz
i tworzą się nowe • 94 Chutnik i Plebanek
40 Joanna Solska 75 PROSTO Z KSIĄŻKI • 95 Hartman • 96 Passent
Biomedu lek na własny sukces 76 Paweł Miedziński • 97 Tym • 98 Mizerski na bis
43 Adam Grzeszak Kim jest Xavier Niel, Polityczne • 99 Do i od redakcji
nowy właściciel Playa imiona statków • 106 Polityka i obyczaje
P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020 3
 [ ANDRZEJ MLECZKO ]
www.mleczko.pl
S Ł AWOMIR MIZERSKI Z Ż YCIA SFER
O wyższości dzika
nad kobietą
S
łyszę, że posła Czarnka powołano do rządu
po to, żeby realizował marzenia prezesa PiS
o stworzeniu nowego Polaka. Nowy, lepszy
Polak ma się wykuwać w szkołach i na uczelniach,
a następnie wejść do masowej produkcji. Jest szansa,
że pierwsze egzemplarze zejdą z taśmy szybciej niż
egzemplarze obiecanego przez premiera Morawiec-
kiego samochodu elektrycznego. Mówi się, że nowy
Polak nie będzie tak nowoczesny jak samochód, ale
dzięki skrajnej prostocie powinien być bardziej odpor-
ny na panujące zepsucie.
Nowy Polak zostanie najpewniej stworzony na wzór
i podobieństwo ministra Czarnka, co jest koncepcją słusz-
ną, skoro prezes Kaczyński jest z niego zadowolony. Sam
Czarnek również wygląda na zadowolonego z siebie. „Jestem
naprawdę miłym człowiekiem” – zapewnia. To świetnie, bo je-
śli nowi Polacy będą tacy jak on, Polska stanie się wreszcie kra-
jem miłych, zadowolonych z siebie ludzi, z których w dodatku
zadowolony będzie również prezes PiS.
Pytanie: czy w planach rządu jest stworzenie nowej Polki? Z pu-
blicznych wypowiedzi Przemysława Czarnka wynika, że obecne
Polki nie do końca spełniają jego oczekiwania. Chodzi o to, że ule-
gają podszeptom zachodnich postmodernistów i neomark-
sistów, którzy namawiają je do tego, żeby przestały spełniać
4 P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
GALERIA ANDRZEJA MLECZKI: KRAKÓW, UL. ŚW. JANA 14
funkcję prokreacyjną, do której powołał je Bóg. To, że wiele
Polek uchyla się od spełniania funkcji prokreacyjnej, według
Czarnka nie świadczy o nich najlepiej. Podaje przykład dzi-
ków, które – w odróżnieniu od Polek – nie ulegają niczyim
wpływom, dlatego rozmnażają się bez zahamowań, przed-
kładając nieskrępowany, prokreacyjny seks ponad karierę,
do której Bóg ich nie powołał.
U ważam, że głosząc moralną wyższość dzików nad
niektórymi kobietami, Czarnek jest trochę niespra-
wiedliwy. Z drugiej strony dobrze, że nie owija w bawełnę,
bo dzięki temu może te kobiety się opanują i wzorem dzików
zaczną robić to, do czego Bóg je powołał. W końcu ani Bóg,
ani Czarnek nie oczekują od nich wiele – po prostu, zamiast
naśladować mężczyzn, którymi i tak nigdy nie będą, mają
rodzić. Nie wymaga to wielkiego wysiłku, zwłaszcza umysło-
wego. Nie trzeba nawet kończyć studiów, wystarczy nie pra-
cować. Bo jeśli kobieta pracuje, ile dzieci da radę urodzić?
Dzik jednego roku rodzi szóstkę, a pracująca kobieta przez
całe życie jedno, dwoje, najwyżej czworo. Tymczasem
potrzeby są dużo większe. Polaków dramatycznie brakuje,
więc jeśli Polki będą myśleć tylko o pracy i własnej przy-
szłości, nigdy nie urodzą nas tylu, żebyśmy dogonili
Niemców. A potem ewentualnie ich przegonili.
 [ PRZYPISY REDAKTORA NACZELNEGO ]
Iga, Pan Czarnek
i czarne dziury
C
Jerzy Baczyński
ieszmy się sukcesem Igi Świątek. Bardzo nam teraz
jest potrzebna odrobina zbiorowej radości. Niby te-
nis jest sportem indywidualnym, ale organizatorzy
takich turniejów jak Roland Garros mocno eksponują
narodowość zawodników, więc wszyscy stajemy się niejako udzia-
łowcami globalnego triumfu młodej Polki. Tym bardziej godzi się
przypominać, że zwycięstwo w wielkim prestiżowym turnieju te-
nisowym jest przede wszystkim osobistym osiągnięciem samej Igi
(wszyscy zwracają się do niej po imieniu, bo to wciąż nastolatka)
i jej rodziny. Kariera córki to było prywatne przedsięwzięcie pań-
stwa Świątków, ryzykowne, wymagające finansowych wyrzeczeń,
wiary, uporu. Opisujemy drogę Igi na szczyt w naszym specjalnym
raporcie (s. 100), ale kto widział głośny ubiegłoroczny film „Córka
trenera”, lepiej wie, o czym mowa. Tenis jako sport „elitarny” nigdy
nie doczekał się w Polsce systemowego, publicznego wsparcia,
choć teraz politycy na wyścigi będą się do Igi przymilać.
Poprzednia ekipa rządowa, jeśli mogę tu wtrącić trochę poli-
tyki, przynajmniej budowała orliki i piłkarskie stadiony, obecna za-
powiadała jedynie budowę strzelnic, z czego i tak niewiele wyszło.
Dodatkowo dowiedzieliśmy się, że przy okazji tzw. rekonstrukcji
rządu zniknie w ogóle Ministerstwo Sportu, a dział „kultury fizycz-
Z resztą postępowanie rządu wobec pandemii koronawirusa
nej” zostanie przyporządkowany… ministrowi kultury. Tak, to ten
sam pan, który nie dał rady przeczytać żadnej książki Olgi Tokar-
czuk, choć być może, ubiegłorocznym wzorem, zaprosi „laureatkę
Rolanda Garrosa” do ministerstwa „celem odebrania gratulacji”.
Sport, nie tylko zawodowy, ale i ten masowy, szkolny i amator-
ski, jest na liście priorytetów obecnej władzy chyba jeszcze niżej
niż kultura. Prezes nie bardzo się osobiście sportem interesuje
(z rodeo to była raczej kpina), co w systemie państwa PiS od razu
spycha tę dziedzinę na poślednie budżetowe miejsce. W ogóle
sport się w Polsce sprywatyzował: miliony ludzi biegają, jeżdżą
na rowerach, ćwiczą na siłowniach, grają w tenisa itp. na koszt wła-
sny lub rodziny. Instytucje publicznego i prywatnego wsparcia są
wątłe materialnie i organizacyjnie.
Czasem, jakby na przekór, pozaustrojowo, rodzą się niebywałe
sukcesy, takie jak Igi Świątek (czy młodego Jana Krzysztofa Dudy,
który w tenże weekend pokonał najlepszego szachistę świata).
Szkoda, bo jak takie sukcesy mogą być narodowo euforyczne,
właśnie doświadczamy: hymn grany na kortach paryskich, przed
dziesiątkami milionów telekibiców, to najprzyjemniejsza forma
nacjonalizmu. Zwłaszcza że Iga Świątek pokazała światu – tu
z kolei przepraszam za patos – piękną twarz młodej Polski i Polki:
otwartej, sympatycznej, kolorowej (o jej „tęczową” sukienkę już się
nakręca awantura), mówiącej swobodnym angielskim, pozbawio-
nej kompleksów, ale i jakiegokolwiek napuszenia. Jakże to różny
wizerunek od gęby – fraza Gombrowicza pasuje tu jak ulał – jaką
Polsce od lat przyprawia za granicą ekipa Kaczyńskiego.
O statnio pierwszą twarzą rządzącej formacji stał się poseł
Przemysław Czarnek, którego powołano na nowe stanowisko
„ministra wszechnauk”, odpowiedzialnego za edukację i wiedzę
Polaków od przedszkola do uniwersyteckiej profesury. Pisaliśmy
6 P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
o tej złowróżbnej nominacji, tłumacząc stojące za nią polityczne,
raczej niskie, kalkulacje prezesa partii. Zapewne był tam też zamysł
drażnienia, prowokowania „lewicowo-liberalnych elit” (o tej meto-
dzie ciekawie pisze Ewa Wilk w artykule „Wnerw” na s. 34), w sumie
– podkręcenia tzw. wojny kulturowej, która znakomicie wzmacnia
obóz władzy i przykrywa niewygodne tematy. Ale nawet jeśli pan
Czarnek jest prowokacją, nie warto jej unikać; jego wypowiedzi
znakomicie nadawałyby się na publiczne cotygodniowe czytania.
Niechby ta: „Jeśli (kobieta) pierwszego dziecka nie rodzi się w wieku
20–25 lat, tylko około trzydziestki, to ile tych dzieci można urodzić?
Takie są konsekwencje, jeśli tłumaczy się kobiecie, że nie musi robić
tego, do czego została przez Pana Boga powołana”. Tak, tak, Igo
Świątek, główny dziś edukator RP już za rok–dwa nakazałby ci, gdy-
by mógł, macierzyństwo jako wypełnienie twojej „funkcji”. (W spra-
wie związków populizmu i mizoginizmu polecam znakomity esej
Agnieszki Holland w cyklu „Ex-centrum” s. 26).
Ale jeszcze lepiej czyta się rozmaite wypowiedzi ministra
w kontekście tygodnia noblowskiego. Skojarzenie uprawnione,
ponieważ Przemysław Czarnek jako minister nauki będzie miał
realny wpływ na finansowanie badań. Twierdzę, że żadna z dzie-
dzin wyróżnionych tegorocznymi Noblami (s. 58) nie mogłaby być
wsparta w Polsce PiS funduszami publicznymi. Bo albo w tle mamy
szczepienia i testy genetyczne (jak w przypadku nagrodzonych
Noblem badań nad wirusem WZW C), albo mamy – potępiane przez
PiS – technologie GMO oraz możliwość interwencji w przypadku
wad genetycznych (co ułatwiają tzw. nożyce molekularne). A nawet
kosmologia: badania nad fizyką czarnych dziur, kwazarami, byta-
mi o masie 4 milionów Słońc – gdzie tu jest, zapytam prostacko,
miejsce dla Pana Boga pana Czarnka? Nowy polski minister nauki
chętnie wchodzi w rolę (jak zresztą wielu polityków PiS) wyraziciela
„woli boskiej”, nie tylko w odniesieniu do kobiet, ale i całego po-
rządku społecznego i umysłowego; po co Czarnkowi i jego Bogu
te galaktyki?
wskazuje na (być może u niektórych rzeczywiście motywo-
wany religijnie) nastrój fatalizmu, podporządkowania się raczej
woli bożej niż racjonalizmowi, planowaniu i ekspertom (o stanie
klęski żywiołowej w służbie zdrowia piszemy w raporcie na s. 11).
Ale nie upieram się: może tu też chodzić o zwyczajną nieudolność
i bezwzględny, narzucony przez prezesa, priorytet dla cynicznej
polityczności. Przecież Jarosław Kaczyński, wchodząc do rządu
w roli wicepremiera, nie zajął się bynajmniej „koordynacją działań
przeciwepidemicznych”, tak teraz niezbędną, ani dramatyczną
sytuacją w oświacie, lecz kontrolą służb specjalnych oraz wpływów
Zbigniewa Ziobry (s.17), do czego też użyty ma być minister Czar-
nek – bez względu na to, jakich szkód i głupot narobi. Takie są dziś
realne priorytety władzy. Nastrojami powinniśmy więc już tkwić
w czarnej dziurze, gdyby nie takie jasne zjawiska jak Iga Świątek
oraz, jak mówią fizycy, „horyzont zdarzeń”, za którym wciąż kryje się
nadzieja, że Donald Trump zapłaci za swój narcyzm, niekompeten-
cję, lekceważenie epidemii i jednak przegra wybory, a wraz z nim
wszyscy trumpiści świata. I to będzie nasz breakpoint.
Jan Koza
© JAN KOZA
[ LUDZIE i W YDARZENIA ] KRAJ

W 1989 r. rząd zdecydował o zlikwidowaniu prasowego mono-

polisty państwowego; część jego budynków przejęła Fundacja Pra-
sowa Solidarność założona przez Kaczyńskiego. W 1995 r. Jarosław
Kaczyński, Barbara Czabańska i ludzie z Fundacji Prasowej zawiązali
spółkę Srebrna, która przejęła nieruchomości Fundacji.

© DAMIAN BURZYKOWSKI/NEWSPIX.PL
Srebrna ma udziały w 7 spółkach o łącznej wartości 3,3 mln zł.
W Siedleckiej Oficynie Wydawniczej wraz z Diecezją Siedlecką wy-
dają tygodnik „Echo Katolickie”. Jest także udziałowcem: Słowa Nie-
zależnego (wydawca Niezalezna.pl), Geranium, Forum SA (wydawca
„Gazety Polskiej” i „Gazety Polskiej Codziennie”), Blackstones, Multi-
barman oraz „Gazety Częstochowskiej”.
Srebrna zatrudnia 14 osób. Prezeską spółki jest Małgorzata Kuj-
da; w zarządzie są jeszcze: przyjaciółka prezesa PiS Janina Goss (dziś
także w radzie nadzorczej PGE i BOŚ) oraz Jacek Cieślikowski (war-

2,129 mln zł
netto zysku odnotowała w ubiegłym
roku spółka Srebrna, zarządzana
przez ludzi związanych z Jarosławem Kaczyńskim. Prawie cała kwo-
ta poszła na kapitał zakładowy spółki. 15 tys. z zysku przekazano
Fundacji Instytut im. Lecha Kaczyńskiego, która jest właścicielem
Srebrnej – wynika z rocznego sprawozdania Srebrnej.
Spółce powodzi się całkiem dobrze. Jej kapitał własny na koniec
2019 r. wyniósł 27,656 mln zł; spółka nie ma żadnych długów. W użyt-
kowaniu wieczystym ma 8,534 tys. m kw. gruntów w Warszawie, które
wycenia na 7,140 mln zł. Głównym źródłem dochodów Srebrnej
jest obrót i zarządzanie trzema nieruchomościami w Warszawie.
Najcenniejsza jest ta przy ul. Srebrnej – to biurowiec na działce
5,433 tys. m kw., wartej 3,833 mln zł. To tu miały stanąć słynne dwie
bliźniacze wieże. Spółka posiada jeszcze grunty przy ul. Nowogrodz-
kiej nieopodal siedziby PiS (słynny parking za bramą; sam biurowiec
sprzedano w 2007 r.) – chodzi o 1,644 m kw. o wartości ponad 3 mln zł.
A także po sąsiedzku przy Al. Jerozolimskich – biurowiec na działce
1,457 m kw. wycenionej w sprawozdaniu na 239 tys. zł.
szawski radny PiS, kierowca prezesa). W zeszłym roku zarząd pobrał
wynagrodzenie o łącznej wysokości 342 tys. zł.
W minionym roku Srebrna wykonała kompleksowy remont swoje-
go biurowca przy Al. Jerozolimskich. Wybudowała też podziem-
ną trafostację, która będzie zasilała biurowiec w prąd. ­Ponad 12 tys. zł
poszło też na karmę dla zwierząt – prezes PiS dokarmia okoliczne koty.
„Nie ma między PiS a spółką Srebrna, bo w niej jest majątek
fundacji [Fundacji Instytut im. Lecha Kaczyńskiego – red.], żadnych
przepływów finansowych (…). Jest tylko związek personalny,
polegający na tym, że jestem szefem partii i jednocześnie
przewodniczącym rady fundacji Instytutu im. Lecha Kaczyńskiego”
– mówił w wywiadzie dla PAP Jarosław Kaczyński. Związki te jednak
istnieją. Przykładowo: z rozliczenia finansowego kampanii Andrzeja
Dudy, do którego dotarła POLITYKA (co znaleźliśmy w fakturach,
opisujemy w naszym serwisie internetowym), wynika, że 100 tys. zł
PiS zapłacił spółce Forum SA, czyli tej, nad którą Srebrna sprawuje
kontrolę, za „świadczenia promocyjno-reklamowe” w pięciu
wydaniach „Gazety Polskiej Codziennie”.  (DĄB.)

Pokojowy Nobel za walkę z głodem Auschwitz, ocalały z Holokaustu, szef działu

historycznego POLITYKI od ponad 60 lat.
Jego przemówienie wygłoszone w stycz-

P
okojowa Nagroda Nobla 2020 została niu tego roku w 75. rocznicę wyzwolenia
przyznana Światowemu Progra­ obozu zagłady Auschwitz-Birkenau wstrzą-
mowi Żywnościowemu (World snęło opinią publiczną w Polsce i na ca-
Food Programme), oenzetowskiej agen- łym świecie.
dzie zwalczającej globalną klęskę głodu. „Auschwitz nie spadł nagle z nieba. Au-
Wyróżnienie w tym roku powędrowało schwitz tuptał, dreptał małymi kroczkami,
pod właściwy adres z dwóch powodów. zbliżał się, aż stało się to, co stało się tutaj”
© LOGAN ABASSI/MINUSTAH/GETTY IMAGES

Po pierwsze, głód często oznacza wojnę, – przypominał Turski. I dodawał, że w dzi-

a w toczonych konfliktach bywa wciąż uży-
wany jako broń, więc ten, kto zwalcza głód,
na pewno służy sprawie pokoju. Po drugie,
wskutek pandemii Covid-19 i w jej cieniu
skala tej katastrofy gwałtownie wzrosła
– liczba głodujących ludzi na świecie w tym
roku może się podwoić i sięgnąć 265 mln.
Klęskę głodu nasilają przedłużające się
wojny, m.in. w Syrii czy w Jemenie, oraz
pogłębiająca się katastrofa klimatyczna
i jej konsekwencje, w tym liczne katastrofy
naturalne: powodzie, susze, pożary i inne
kataklizmy. Na to wszystko nałożyła się
pandemia, która uderza przede wszystkim
w najbiedniejszych. Prosty przykład: w skali
świata 1,6 mld młodych ludzi przestało
chodzić do szkoły, gdzie często jedzą jedy-
ny ciepły posiłek. Nagrodzona organizacja
pomogła w ubiegłym roku 100 mln ludzi
w 88 krajach. Noblowskie wyróżnienie
zwróci uwagę na klęskę głodu i pomoże
siejszych czasach potrzebne jest jedenaste
przykazanie: Nie bądź obojętny. „Nie bądźcie
obojętni, jeżeli widzicie kłamstwa historycz-
ne. Nie bądźcie obojętni, kiedy widzicie,
że przeszłość jest naciągana do aktualnych
potrzeb polityki. Nie bądźcie obojętni, kiedy
jakakolwiek mniejszość jest dyskryminowa-
na” – wyliczał.
zdobywać pieniądze na jej zwalczanie
– 900 tys. koron szwedzkich (850 tys. euro)
N a nasz apel o poparcie kandydatury Ma-
riana Turskiego napłynęło około 3 tys.,
często bardzo wzruszających, głosów z kraju
od komitetu noblowskiego to tylko kropla i ze świata, zarówno od znanych osobistości
w morzu potrzeb. (m.in. Olgi Tokarczuk, Adama Bodnara, Je-
rzego Pilcha czy Adama Daniela Rotfelda),
C ieszymy się z nagrody dla WFP, choć mie-
liśmy swojego kandydata, zgłoszonego
jeszcze w czasach przedpandemicznych.
jak i zwykłych ludzi poruszonych przemową
w Auschwitz. A jego słowa w mijającym roku
były wielokrotnie przywoływane i pozosta-
Wśród ponad 300 kandydatur oficjalnie ną aktualne dalej, także wobec klęski głodu,
przyjętych w tym roku przez komitet no- na którą w tym roku zwrócił uwagę komitet
blowski był również Marian Turski, więzień noblowski. Nie bądźmy obojętni!  (ŁL)

P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020 7
 [ LUDZIE i W YDARZENIA ] KRAJ

T Y D Z I E Ń W P O L I T Y C E

Życie w postpisie
Marek Migalski
W ielu obecnych partyjnych nominatów w spół-
kach Skarbu Państwa, urzędach centralnych
czy wojewódzkich da się odwołać jednego dnia,
ale tysiące z nich zostaną tam jeszcze na długo.

O
pozycyjni wyborcy z nadzieją wypatrują
2023 r., kiedy to wreszcie będzie można
odebrać władzę PiS i żyć w państwie, w któ-
rym nie szczuje się na ludzi o odmiennej orientacji seksualnej czy
sędziów broniących godności swojego zawodu. Ale, po pierwsze,
wcale nie jest pewne, że opozycja pokona partię Jarosława Kaczyń-
skiego, a po drugie – i nawet ważniejsze – takie zwycięstwo nie
zmieni wszystkiego. Wciąż – przez następne dwa lata – głową pań-
stwa będzie polityk, który do tej pory był posłusznym narzędziem
w rękach prezesa PiS i trudno się po nim spodziewać, żeby nowemu
rządowi ułatwiał życie, zwłaszcza w dziele walki z tymi wszystkimi
okropieństwami, które Zjednoczona Prawica, przy jego udziale, za-
fundowała nam przez ostatnie pięć lat.
Sytuacja wcale nie będzie o wiele lepsza w scenariuszu dla opo-
zycji idealnym, czyli pokonaniu zarówno PiS w 2023 r., jak i objęciu
urzędu prezydenta przez kogoś z jej szeregów dwa lata później.
Bo nawet gdyby się to rzeczywiście udało, to przecież odziedziczymy
państwo zniszczone przez dziesięcioletnie rządy „dobrej zmiany”.
W Trybunale Konstytucyjnym nadal będą zasiadać – i mieć większość
– usłużni Kaczyńskiemu prawnicy. Podobnie rzecz się będzie miała
w Sądzie Najwyższym, który do tego czasu zostanie całkowicie odbi-
ty i obsadzony nowymi ludźmi. Na uniwersytetach znajdą ciepłe po-
sadki pisowscy docenci, z dorobkiem naukowym tak „obszernym”, jak
ich promotor, czyli pan Czarnek. W wielu urzędach państwowych na-
dal będą tkwić poupychani tam partyjni nominaci, a w prawicowych
mediach – dzięki budżetowej kroplówce kapiącej do nich od 2015 r.
– umocnią swoją pozycję prorządowi pałkarze.
Podobnie jak kilka ustaw, z programami „500 plus”
oraz „wczesną emeryturą” na czele, które mogą
stać się w przyszłości kotwicą uniemożliwiającą
gospodarce szybki rozwój. Ale – co być może najgorsze – zostanie
z nami na długie lata język, który zagościł w Polsce za obecnych
rządów. Język nienawiści, wykluczenia, agresji. Zostaną podziały,
blizny, wzajemne urazy.
Kaczyński zaraził całe państwo swoim nieszczęściem i niena-
wiścią do świata. Jego osobiste fobie najpierw zatruły PiS, a potem
jego działacze zakazili nimi całe społeczeństwo. Władztwo PiS nad
Polakami nie zniknie wraz z ewentualną przegraną tej partii w wy-
borach i końcem kadencji Andrzeja Dudy – ono z nami zostanie
na długo. Najpierw w namacalnej postaci przetrwania w wielu in-
stytucjach państwa pisowców oraz pisowskich ustaw, potem w du-
chowej formie zniszczonej debaty, wzajemnej pogardy, podziałów
społecznych. Ten pierwszy wymiar „postpisizmu” da się wcześniej
czy później naprawić – pozbywając się z kluczowych miejsc życia
publicznego nowogrodzkich nominatów lub cierpliwie czekając
na koniec ich kadencji; da się odbudować relacje z UE; da się przy-
wrócić wymiarowi sprawiedliwości niezależność itp. Prawdziwym
wyzwaniem będzie zwalczenie „postpisizmu” w naszych głowach,
języku czy zachowaniach.
Prawica przez całe lata dziewięćdziesiąte i dwutysięczne walczyła
z widmem „postkomunizmu”. Dzisiejsza opozycja musi być przygo-
towana nie tylko na pokonanie Zjednoczonej Prawicy w wyborach
parlamentarnych i prezydenckich, ale także na wiele lat walki z „post-
pisizmem”. Zadanie to niełatwe, ale możliwe do wykonania.

warunki ich wytwarzania. Jeśli konsumen-

Rolnicy na ulicy ci są na to gotowi, to dlaczego w sklepie
w pierwszej kolejności wkładają do koszyka

W
ielka manifestacja na ulicach mięso tańsze? Nawet w przypadku jaj wciąż
Warszawy przeciwko ustawie fu- ważniejsza jest cena niż pochodzenie (klat-
terkowej (planowana na 13 paź- ka czy wolny wybieg).
dziernika) ma być lekcją ekonomii, jakiej Protestujący rolnicy bronią jednak nie
rolnicy chcą udzielić Jarosławowi Kaczyń- tylko swoich pieniędzy, których posłom
© WOJCIECH STRÓŻYK/REPORTER

skiemu oraz jego partii. Rolnicy przekonu-
ją, że nowe prawo odbiera spory zarobek
nie tylko właścicielom ferm futrzarskich,
ale uderza także w producentów woło-
winy, która w 80 proc. jest eksportowana,
a ponad 20 proc. wysyłanego mięsa jest
koszerne i halal. Muzułmanie i żydzi nie zre-
zygnują z mięsa ubijanego rytualnie, więc
żywe bydło po uchwaleniu ustawy zostanie
sprzedane do Czech i Słowacji i na nie-
ludzkim uboju zarobią sąsiedzi – tłumaczą.
Wcześniej w nieludzkich warunkach zwie-
rzęta odbędą drogę do rzeźni.
– „Piątki Kaczyńskiego” boją się wszyscy
rolnicy – mówi Wiktor Szmulewicz, szef
izb rolniczych. Producenci – niekoszernej
przecież – wieprzowiny nie chcą, aby or-
ganizacje walczące o ludzkie traktowanie
zwierząt miały prawo wchodzić na ich
fermy. Boją się, że jeśli ustawa futerkowa
nawet nie chciało się policzyć. Uważają,
że partia, na którą głosowali, naruszyła
ich godność. Ustawa zarzuca im przecież
nieludzki stosunek do zwierząt i za to ich
finansowo karze. Jej autorzy uprawiają
zaś pedagogikę wstydu, której Kaczyński
zawsze był przeciwny – bo naród polski
jest bez wad, a teraz okazuje się, że rolnicy
zostanie uchwalona, to w kolejnym kroku są barbarzyńcami.
zabroni się przemysłowej produkcji wie-
przowiny oraz klatkowej hodowli kur (też
odbywającej się w nieludzkich warunkach).
A następną kostką tego domina będą
P olityczną szansę na odzyskanie głosów
wyczuło w tym proteście PSL. Na czele
buntu chłopów chce też stanąć szef Agro-
producenci zbóż – 80 proc. sprzedawane unii Michał Kołodziejczyk (choć z produkcją
jest na paszę dla świń i drobiu; takie ilości zwierzęcą nie ma nic wspólnego). Ale w to,
pasz jak dotychczas nie będą potrzebne. że PiS utraci popularność na wsi, można
Szmulewicz przekonuje, że zakaz prze- wątpić. Z rolnictwa żyje zaledwie 10 proc.
mysłowej produkcji żywności uderzyłby mieszkańców wsi, a 500 zł na dziecko do-
w konsumentów – mięso, mleko czy jaja stają wszyscy. Prezes może się więc kiero-
stałyby się dużo droższe, bo zmieniłyby się wać własną ekonomią.  (J. SOL.)

8 P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
[ LUDZIE i W YDARZENIA ] Ś W I AT

Obce ręce
w Karabachu

W
alczymy z Turcją, nie z Azerbej-
dżanem – oświadczył w niedzielę
w dramatycznym wystąpieniu
prezydent Armenii Armen Sarkisjan. Między
sąsiadami od trzech tygodni trwa wzno-
wiony konflikt o Górski Karabach, oficjalnie
część Azerbejdżanu, ale od początku lat 90.
opanowany przez Ormian. Coraz wyraźniej
widać w nim jednak obce ręce. Pogłoski
o tureckim wsparciu dla Baku oficjalnie
potwierdził azerski prezydent Ilham Alijew,
który przyznał, że w jego kraju stacjonują
tureckie myśliwce, ale – jak twierdzi – nie
biorą udziału w walkach. Druga strona
przekonuje, że biorą. Erywań twierdzi,
© AFP/EAST NEWS

że po azerskiej stronie walczą też spro-

wadzeni przez Turcję syryjscy dżihadyści.
W piątek w konflikt oficjalnie zaangażowała
się Rosja. Sojuszniczo bliżej jej do Armenii,
gdzie ma bazę wojskową. Z kolei Azerbej-
Defilada wielozadaniowa dżan kupuje w Moskwie dużo broni. Za po-
średnictwem rosyjskich dyplomatów strony
wynegocjowały zawieszenie broni, które

Z
okazji 75. rocznicy powstania partii komunistycznej wnuk jej założyciela Kim Dzong Un miało obowiązywać od soboty, ale według
przeprowadził największą w dziejach Korei Północnej defiladę wojskową. Pokazał mediów jest systematycznie łamane.
przy okazji nowy i największy jak dotąd międzykontynentalny pocisk balistyczny
Hwasong-16 oraz szereg nowoczesnego wyposażenia, na które musiały pójść miliardy.
Przygotowania trwały przynajmniej od pół roku, jeszcze bardziej tajemnicze niż dotychczas.
Przebieg defilady znamy jedynie z retransmisji telewizyjnej, bo na miejscu nie było żadnych
D la Rosji Armenia i Azerbejdżan, byłe ra-
dzieckie republiki, stanowią wciąż „naj-
bliższą zagranicę”, a kontrolowany konflikt
nieproszonych świadków i nie wiadomo, dlaczego defilada odbyła się nocą – „tuż przed między nimi przez lata czynił z Moskwy roz-
świtem”, według południowokoreańskich źródeł. grywającego na Kaukazie. Ale po rozpadzie
ZSRR regionem zaczęła się również intere-

T akie wojskowe imprezy mają tu wielowątkowe przesłanie, szczegółowo teraz analizo-

wane przez ekspertów. Na odległość, bo kraj dziś jest jeszcze bardziej niedostępny niż
w przeszłości. Od stycznia zamknięte są granice, bardzo ograniczono też wymianę między-
sować Turcja – etniczna, językowa i religijna
bliskość dają jej podstawy do geopolitycz-
nych pretensji. Ale te już w kilku miejscach
koreańską, a dostawy z Chin, głównego partnera handlowego, zmalały o 70 proc. Sporo zderzyły się z rosyjskimi. Tak jak w Libii, gdzie
było spekulacji na temat stanu zdrowia Kima, który potrafił znikać na długo. Nie ma też do- Ankara i Moskwa poparły przeciwne strony
kładnej wiedzy o sytuacji epidemicznej: oficjalnie kraj nie ma ani jednego przypadku koro- konfliktu. Turcja pała też chęcią odwetu
nawirusa, ale rodzaj lockdownu, który tu od miesięcy obowiązuje, świadczyłby o powadze za północną Syrię, gdzie Rosja pokrzyżowała
sytuacji. Pierwszy sygnał z defilady był więc na potrzeby wewnętrzne: Wielki Przywódca ma plany Ankary, wspierając Asada. A pojawiają
się świetnie, a kraj jeszcze lepiej, kwitnie i rośnie w siłę; kto miał uwierzyć, ten uwierzył. Z ko- się także sugestie, że Turcja niedwuznacznie
lei fakt, że Kim pokazał groźne rakiety, które mogą dolecieć do Ameryki, ale ich nie odpalił, poparła niedawny zamach stanu w bliskim
nie przeprowadził prób, interpretowany jest przez analityków jako wyciągnięcie ręki w po- Moskwie Kirgistanie (reportaż – s. 50). Górski
trzebie i zaproszenie do zerwanych rozmów. A więc ten pokaz siły jest w istocie dowodem Karabach, bez względu na lokalne konteksty,
słabości i narastającego kryzysu. Dosyć to karkołomne i pokrętne, ale w państwie Kima nic może się więc okazać klasyczną wojną za-
nie jest proste. stępczą dla Ankary i Moskwy.

Trump gra religią skonsolidować za sobą amerykańskich

chrześcijan i żydów, dyskredytując katolika
się przy tym na obrońcę życia i wolności reli-
gijnej, co szczególnie podoba się katolikom
Bidena i baptystkę Kamalę Harris, kandydat- niechętnym papieżowi Franciszkowi. Niezły

B
iden jest przeciwko Bogu i przeciw
broni – straszy wyborców prezydent
Trump. Sam pokazuje się z Biblią
w ręce na tle kościoła, atakuje guberna-
torów, którzy w ramach walki z pandemią
zniechęcają wiernych do chodzenia na na-
bożeństwa, za to chwali się, że uznał Jerozo-
limę, święte miasto żydów i chrześcijan (nie
wspomina, że także muzułmanów), za stolicę
Izraela. Wygląda na to, że Trump postawił
na religię w walce o drugą kadencję. I chce
kę na wiceprezydent USA. I to może mu się
udać. W najnowszych sondażach ma popar-
cie aż 83 proc. białych chrześcijan ewangeli-
kalnych (evangelicals), potocznie uważanych
za protestanckich fundamentalistów. To nie-
co więcej niż w wyborach prezydenckich
w 2016 r. Trump zabiega też o poparcie
katolików. Wystąpił przed kamerami na tle
sanktuarium im. Jana Pawła II w Waszyngto-
nie. Polski papież jest wciąż popularny wśród
amerykańskich katolików. Prezydent kreuje
wynik notuje Trump także wśród wyborców
pochodzenia żydowskiego, tradycyjnie
głosujących raczej na kandydatów Partii
Demokratycznej, za to ma wyraźnie słabsze
poparcie u czarnoskórych protestantów,
lekko spada też poparcie dla Trumpa wśród
białych należących do Kościołów protestanc-
kich głównego (tradycyjnego, niefunda-
mentalistycznego) nurtu. Tu i wśród białych
katolików Biden ma spore rezerwy.
Więcej o kampanii na s. 46.

P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020 9
 [ LUDZIE i W YDARZENIA ] Ś W I AT

Sumienie kardynała Becciu

© SPUTNIK/EAST NEWS

Z
dymisjonowanemu niedawno przez papieża Franciszka kardynałowi Angelo Becciu nie
postawiono dotąd zarzutów, ale przybywa doniesień o jego podejrzanych transakcjach
finansowych z wykorzystaniem watykańskich funduszy i instytucji. Do sprawy kupna
londyńskiej nieruchomości za ponad 300 mln euro dochodzą nowe. Niektóre wyglądają
Bańka w bunkrze na przykłady nepotyzmu w stylu „trzeba dbać o własną rodzinę’’. Na tej zasadzie Becciu, były
szef kongregacji do spraw kanonizacji, a wcześniej szef watykańskiego odpowiednika kan-
celarii premiera, miał przekazać 230 tys. euro firmie jednego ze swych braci z tytułu remontu

P
olityczne centrum Rosji nie leży
dziś na Kremlu, ale na zachodnim
przedmieściu Moskwy, w rezydencji
Nowo-Ogariowo, gdzie na czas pandemii
zamknął się prezydent Władimir Putin,
prymus samoizolacji i pracy zdalnej. Od pół
roku rządzi krajem przez wideokonferencje
i telefony z wydzielonymi liniami, stojącymi
na biurkach wszystkich istotnych funkcjona-
riuszy putinizmu. Jeśli rusza się z zalesionego
kompleksu ogrodzonego wysokim na sześć
metrów murem, to przede wszystkim do ulu-
N a domiar złego pojawiła się informacja, że Becciu miał kupić za 700 tys. euro zeznanie
bionego Soczi. Publicznie pojawia się wyjąt-
kowo rzadko, a jeśli już, to z zachowaniem
superdystansu społecznego, np. podczas
wrześniowego spotkania z izbą wyższą parla-
mentu na Kremlu od reszty zgromadzonych
dzieliło go ok. 10 m. Nic dziwnego, że o pod-
moskiewskiej rezydencji – pałacyku jednego
z Romanowów, przebudowanym dla Gieor-
gija Malenkowa, bezpośredniego następcy
Stalina, a później dla Putina – Rosjanie, prze-
ważnie fascynujący się stylem życia i pracy
swojego przywódcy, mawiają „bunkier”.
Osoby, z którymi spotyka się głowa
państwa, są testowane. Dziennikarze śledczy
z portalu Projekt ustalili właśnie, że goście
prezydenta – np. odbierający odznaczenie
– przechodzą także dwutygodniową kwa-
rantannę. Nie wymigują się od niej m.in. sze-
fowie największych przedsiębiorstw, nawet
Gazpromu i państwowej korporacji lotniczej.
Nie wiadomo, jak było z Alaksandrem Łuka-
szenką, z którym Putin ściskał się w połowie
września, niemniej białoruski dyktator latem
przechorował Covid-19, co znacznie obniża
ryzyko ponownego zakażenia. Kwarantanno-
wani byli weterani siedzący wokół prezyden-
ta podczas przełożonej na czerwiec defilady
z okazji dnia zwycięstwa. Także od czerwca
© GETTY
nuncjatury na Kubie, a 100 tys. euro organizacji charytatywnej prowadzonej przez innego
brata. Zaraz po dymisji Becciu powiedział mediom, że to ta transza watykańskich pieniędzy
była powodem jego odwołania, odebrania mu praw kardynalskich (ale nie samego tytułu)
i zapowiedzi śledztwa. Kolejną podejrzaną operacją jest wypłata 500–600 tys. euro w ciągu
czterech lat za usługi świadczone Państwu Watykańskiemu przez „konsultantkę dyploma-
tyczną’’ pochodzącą, tak jak sam Becciu, z Sardynii. Kobieta potwierdziła, że chodziło o ho-
noraria i zwrot kosztów związanych z wykonywaną pracą, ale odrzuciła spekulacje, że cokol-
wiek łączyło ją prywatnie z kardynałem.
obciążające australijskiego kardynała George’a Pella o popełnienie przestępstwa pedo­
filii (ostatecznie leciwy hierarcha został oczyszczony z zarzutów w najwyższej instancji i zwol-
niony z więzienia po 18 miesiącach odsiadki). Becciu miał rzekomo na celu dyskredytację
Pella, z którym rywalizował o wpływy w kurii rzymskiej. Sam Pell, który od początku odrzu-
cał oskarżenia pedofilskie, uważa, że został kozłem ofiarnym na ołtarzu walki z pedofilią
w Kościele australijskim. Świadek oskarżenia zaprzeczył, że został kupiony, a Becciu odrzuca
wszystkie zarzuty jako bezpodstawne. Czy słusznie, może ustalić niezależne śledztwo.
Nastolatki, aborcja, podziały
gwarancję dostępności nowej generacji
środków antykoncepcyjnych.
A ż do 1985 r. w Hiszpanii obowiązy-
wał całkowity zakaz aborcji, później
dopuszczano ją, jeśli ciąża była wynikiem
gwałtu, zagrażała życiu i zdrowiu lub płód
był ciężko uszkodzony. Dopiero w 2010 r.
rząd socjalistów przyjął obowiązującą
do dziś ustawę (pozwalającą na przerwa-
nie ciąży do 14. tygodnia i do 22., jeśli
zagrażała życiu). I już rok później, wraz
ze zwycięstwem prawicowej Partii Ludowej,
natychmiast ją zakwestionowano. Prace
nad odwracaniem prawa były burzliwe,
towarzyszyły im liczne protesty, dymisja mi-
nistra sprawiedliwości, a przede wszystkim
rozłam w szeregach prawicy.
Ostatecznie od zmian odstąpiono,

w Nowo-Ogariowie i na Kremlu działają tu- wprowadzono jedynie korektę dotyczącą

nele dezynfekujące wchodzących. zabiegów nastolatek (że wymagana jest

P
ytana, dlaczego akurat teraz, hiszpań- zgoda rodziców). Według ministerstwa

P rezydent z racji wieku (67 lat) jest w gru-

pie ryzyka, jednak sam nie spieszy się
ze sprawdzeniem szczepionki Sputnik V, zda-
niem dziennikarzy Projektu rozchwytywanej
wśród przedstawicieli elity, którzy zapisali się
na jej testy lub starali się zdobyć, wykorzy-
stując nieformalne dojścia. Na razie zaszcze-
piła się m.in. jedna z prezydenckich córek,
co ujawnił Putin, a także mer Moskwy Siergiej
Sobianin i minister obrony Siergiej Szojgu.
Zwykli obywatele na potwierdzenie jej sku-
teczności i ewentualnie masową produkcję
muszą poczekać. Dotąd w Rosji wykryto
1,3 mln przypadków koronawirusa (więcej
jest tylko w USA, Indiach i Brazylii).
ska minister/ministra równoupraw-
nienia, 31-letnia Irene Montero
z partii Podemos, która pilotuje projekt
zmian i wcześniej przeszła covid, odpo-
wiedziała, że zawsze jest dobry albo zły
czas, a zmiany są „bardziej niż niezbędne”.
Chodzi o korektę prawa do aborcji, aby
16‑ i 17-latki mogły dokonywać zabiegu
bez zgody rodziców, która teraz jest wy-
magana. Montero przywołuje klasyczną
formułę o prawie kobiet do decydowania
w kwestii prokreacji i zapowiada istotne
rozszerzenie edukacji seksualnej, aby
stanowiła „szczepionkę przeciw różnym
formom przemocy wobec kobiety” oraz
zdrowia 9,5 tys. z 96 tys. dokonanych
w ubiegłym roku aborcji dotyczyło
15–19-latek, a według Stowarzyszenia
­Autoryzowanych Klinik Aborcyjnych (ACAI)
przynajmniej kolejnych 500 nie miało
opiekunów, którzy mogliby wyrazić zgodę.
To ten zapis ma być teraz uchylony przez
koalicję Socjalistów z Podemos), ale nie ma
ona większości w parlamencie. Skrajnie
prawicowy Vox już zapowiedział „głęboki
sprzeciw”, a Baskijska Partia Narodowa
(PNV), która wstępnie oferowała głosy po-
parcia, zaczęła się dzielić. Temat na „a” za-
wsze dzielił, teraz podziały, jak się wydaje,
jeszcze bardziej się pogłębiły.

10 P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
 [ T E M AT T YG O D N I A ]

Leczenie
zaklęciami
Już cała Polska w żółtej strefie.
Jest źle. Ale może być gorzej.
© PIOTR KAMIONKA/REPORTER

S tało się. Przekroczyliśmy, i to potężnie, ma-

giczną granicę 2 tys. zakażeń dziennie, poza
którą system medyczny nie ma szans obsłu-
żyć chorych. Teraz jest już 4–5 tys. na dobę.
Pacjent z  Kraśnika zmarł; szpital miejski
przez trzy dni szukał dla niego miejsca w pla-
cówce drugiego stopnia, z respiratorem. Za-
brakło respiratora dla pacjentki z Covid-19,
której stan się pogorszył, i dla chorego z Po-
morza. Jedyne miejsce na intensywnej tera-
pii znalazło się w Poznaniu, ale chory nie zdążył tam dojechać.
Zgon nastąpił w karetce.
– Respirator przenośny to nie to samo, co stanowisko na od-
dziale intensywnej terapii. Transport pacjenta w takim stanie
to zawsze jest ogromne ryzyko – mówi anestezjolog. Coraz
liczniejsi pacjenci tracą oddech w odizolowanym pomiesz-
czeniu obserwacyjnym, podczas gdy lekarz, wisząc na tele-
Wydzwaniając, przez szybę patrzy na zanikające tętno wy-
świetlane na monitorze.
Nie ma żadnej koordynacji lokowania pacjentów, o której mówi
minister zdrowia, nie ma zasad, za to zaczyna się wymuszona se-
lekcja. – Miałam 80-latka w ciężkim stanie, chorego na covid. Nikt
go nie chciał wziąć – opowiada lekarka ze szpitala w południowej
Polsce. – W Prokocimiu dobili mnie, bo kiedy powiedziałam, ile
pacjent ma lat, kolega zaczął się śmiać. Powiedział, że szuka re-
spiratora dla 40-letniego mężczyzny, i nie może znaleźć, a ja mu
dziadka chcę przysłać. Lekarka na SOR, bezskutecznie wydzwa-
niając, sama dostała w końcu telefon od kolegi: „W M. umarło
dwóch. Dzwoń szybko!”. Zadzwoniła i zdążyła zarezerwować
respirator, ale wie już, że innym razem nie zdąży. Lista pacjen-
tów, na których śmierć muszą bezradnie patrzeć lekarze, będzie
się wydłużać. – Jest dużo gorzej niż wiosną – opowiada lekarka
z SOR. – Jak tak dalej pójdzie, to za miesiąc będzie tu Lombardia.
Ministerstwo Zdrowia zapewnia, że z ponad 11 tys. respirato-
fonie, próbuje znaleźć dla nich miejsce i warunki leczenia. rów, jakie mamy w kraju, 830 zarezerwowano dla chorych

P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020 11
 [ T E M AT T YG O D N I A ]

na Covid-19, i zajęta jest mniej niż po- do personelu medycznego w jej szpitalu
łowa. Około 500 respiratorów stoi i czeka przyszedł okólnik: „W związku z licznymi
w gotowości. Jednak to papierowa staty- zakażeniami wirusem prosimy o ograni-
styka. Urzędnicy w zestawieniu wykazują
Ani w Krakowie, czenie kontaktów i aktywności do zawo-
także respiratory, które pracują na blokach ani w Warszawie, dowych i rodzinnych”.
operacyjnych, więc mogą być użyte jedy- Gdańsku, Gdyni, Toruniu, Czasem ludzi w szpitalach brakuje z ab-
nie podczas zabiegu; wliczają te niepod- Wrocławiu, ani wielu surdalnych powodów, jak w Warszawie.
łączone z różnych przyczyn i nieobsługi- kolejnych miastach W szpitalu, w którym rok temu obsługiwa-
wane – bo na przykład załoga szpitala jest w szpitalach nie ma no sześciu pacjentów tygodniowo, a teraz
na kwarantannie. Lekarze podejrzewają, wolnych miejsc. jest 60 tygodniowo, lekarze właśnie straci-
że urzędnicy mogą wliczać do statystyk li najlepszą pielęgniarkę anestezjologicz-
również respiratory przenośne w wypo- ną, bo jej syn miał kontakt z osobą chorą
sażeniu karetek – takie jak maszyna, która na covid i dostał 10 dni kwarantanny. Test
nie dała rady uratować pacjenta z Pomorza. W innym miejskim na covid zrobią mu 10. dnia i dopiero od tego momentu zacznie
szpitalu na Pomorzu trzy maszyny stoją w magazynie przykryte się oficjalna część kwarantanny pielęgniarki; czas odlicza się
plandeką. Wszystkich pięć, stojących na oddziale intensyw- od ostatniego kontaktu z osobą zarażoną, a przecież mieszka-
nej terapii, jest zajętych. Podobnie jak respirator przy bloku ją ze sobą. Pielęgniarka już uprzedziła kolegów, że na miesiąc
operacyjnym. wypada z grafiku.
– Respiratory są, ale nie ma stanowisk, żeby je podłączyć – tłu- Osobną sprawą jest to, z czego będzie żyła – jak większość
maczy ordynator oddziału intensywnej terapii. Stanowisko osób zatrudnionych w tym szpitalu jest na kontrakcie i gdy nie
respiratorowe to metry kabli, podpinanych do chorego, i kar- stawia się w pracy, nie zarabia. Koledzy lekarze postanowili
diomonitor, na którym wyświetlane są wszystkie parametry. zrobić zbiórkę na jej pensję za ten miesiąc. Ale pytają o roz-
Bez skomplikowanego systemu przewodów, gniazdek elek- wiązania systemowe.
trycznych, wejść do podajników tlenu czy gazów, umieszczo- Ludzi z potrzebnymi kompetencjami jest za mało, a nowych
nych w ścianie, respirator nie zadziała. Nie można go też użyć nie przybywa. Dyrektor ds. lecznictwa szpitala MSW w Warsza-
bez podpięcia do generatora, który w razie przerwy w dostawie wie dr n. med. Artur Zaczyński wystosował pismo do szefów
prądu przejmie zasilanie maszyny. A tych wszystkich rzeczy klinik i ordynatorów, by zgłaszali się wszyscy chętni do nauki
brakuje w szpitalach. – Władza przespała pięć miesięcy, zaj- podstawowej obsługi respiratorów: „Biorąc pod uwagę,
mując się wyborami i rekonstrukcją rządu – dodaje ordynator że w chwili obecnej wszystkie miejsca w Klinice Anestezjologii
pomorskiego szpitala. – Można było w tym czasie zaadaptować i Intensywnej Terapii są zajęte, a ilość chorych wzrasta w szyb-
jakieś pomieszczenia. I przede wszystkim przeszkolić pielęgniarki kim tempie, istnieje realne prawdopodobieństwo konieczności
do ich obsługi, bo kurs trwa dwa miesiące. Inaczej, nawet gdy- funkcjonowania respiratorów w państwa klinikach”. Ale kogo
byśmy zrobili gdzieś jakimś cudem stanowiska respiratorowe, mają posłać, skoro nie ma ludzi? Nawet jeśli dyrektorzy prze-
nie będzie miał kto ich obsługiwać. Pielęgniarka nieanestezjo- szkolą zawczasu personel, wraca pytanie, skąd wziąć respira-
logiczna nie da rady. tory, gdzie je ustawić i do czego podpiąć.

Brak za brakiem Gdzie są te łóżka?

Ludzi, którzy zajmują się intensywną terapią, też brakuje.
W Toruniu, gdzie zmarł pacjent, respirator był, ale zabrakło
właśnie personelu. Także w szpitalu zakaźnym w Gdańsku, któ-
ry dysponuje 180 łóżkami, a zajętych jest 100, brak jest persone-
lu, żeby obsłużyć resztę łóżek – po prostu nie ma ludzi, których
można by zatrudnić. W Gdańsku od sierpnia do października
zwolniło się dziesięciu lekarzy – pulmonologów i zakaźników.
– Odchodzą z powodu przeciążenia pracą, od początku pande-
mii pracowali non stop. Inne szpitale latem były z tych zmagań
z pandemią wyłączone – mówi Małgorzata Pisarewicz, rzecznik
prasowa Szpitali Pomorskich Sp. z o.o.
Lekarze sami zakażają się covidem. W województwie lu-
belskim większość ognisk zarażenia powstało i rozwija się
w szpitalach. Informująca o tym Maria Korniszuk, dyrektor
Wojewódzkiej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej w Lublinie,
dodała, że za chwilę nie będzie miał kto zająć się zakażonym
personelem medycznym. Także w Grudziądzu respiratory sto-
ją, bo cały personel jest na kwarantannie. – Na moim oddziale
normalnie pracuje 13 lekarzy. Zostało 7. Dwóch jest covid plus
– mówi lekarka z centralnej Polski. – Trzech pozostałych miało
z nimi kontakt, więc są na kwarantannie. Z pielęgniarkami też
dramat. Z tego, co wiem, sześć jest pozytywnych. Nie wiem, jak
sobie radzą, ale jak przychodzę na dyżur, to ciągle widzę te same
twarze. Zastanawiam się, czy one w ogóle wychodzą ze szpitala.
Powoli przestajemy wyrabiać, znieczulenie za znieczuleniem,
zabieg za zabiegiem. W sumie to powinni nas już dawno za-
mknąć, odesłać wszystkich na kwarantannę, no ale przecież
tego nie mogą zrobić, bo kto by leczył ludzi. Ostatnio z dyrekcji
Zaczyna brakować już nawet zwykłych łóżek w szpitalach.
– Oddziały covid 2. i 3. poziomu w województwie pełne, z dostaw-
kami. Dostałam dziś więcej pacjentów covid, niż mam wszyst-
kich łóżek w szpitalu, telefony się urywają, tlen leci ciurkiem,
SOR-y w regionie i inne oddziały mają po kilku covid na stanie
i nie mają gdzie ich przekazać – relacjonuje lekarz z lubelskiego.
– Podkarpacie – zero miejsc, Małopolska – zero, Świętokrzyskie
– zero, Mazowieckie – zero, dzisiaj próbowałam położyć pacjenta
– mówi lekarka dyżurująca na powiatowym SOR w południo-
wej Polsce.
Lekarka anestezjolog w szpitalu wielospecjalistycznym:
– Nie jesteśmy dużym ośrodkiem, to fakt. Jednak po wszystkich
zmianach, reorganizacjach, jakich doświadczyliśmy od po-
czątku pandemii, zostały nam tylko cztery łóżka OIOM-owe dla
pacjentów z covidem. Cztery łóżka dla ludzi w ciężkim stanie!
Oczywiście zapewniano nas, że wszystko będzie dobrze: „Przecież
niedaleko nas wielkie szpitale w pobliskich dużych miastach,
w razie czego odciążą, pomogą”. Za chwilę zadzwonili z Pozna-
nia z pytaniem, czy mamy może wolne miejsca. Potem zadzwo-
niła Gdynia. Co znaczy, że nikt nas nie odciąży, nikt nam nie
pomoże, raczej przeciwnie.
Według oficjalnej wersji ministerstwa dostępna jest jesz-
cze niemal połowa z 9 tys. miejsc szpitalnych dla chorych
na Covid-19. Jednak ani w Krakowie, ani w Warszawie, Gdań-
sku, Gdyni, Toruniu, Wrocławiu, ani wielu kolejnych miastach
i miasteczkach nie ma wolnych miejsc. W Krakowie w szpita-
lu MSW powstaje właśnie nowy oddział covidowy. Pacjentów
przyjmują dopiero od poniedziałku, ale telefony dzwoniły już

12 P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
przed weekendem, a miejsca zapełniły Praktyczna Marcin Jędrychowski, dyrek-
się, nim fizycznie powstały. Wydzwaniała tor Szpitala Uniwersyteckiego w Krakowie.
cała południowa Polska. – W dodatku zmiana została tak przeprowa-
Samo tworzenie oddziału było jak z fil- Drugi prócz służby dzona, że zniknęło z systemu 170 pacjentów
mu Barei – i byłoby śmiesznie, gdyby nie zdrowia obszar, szpitala jednoimiennego, za których leczenie
chodziło o życie. Na oddziale byli jeszcze który wymaga nikt nie chciał nam zapłacić.
wówczas pacjenci niecovidowi, których natychmiastowej Przed tygodniem minister zdrowia poin-
lekarze operowali praktycznie non stop, ingerencji państwa, formował, że w związku ze zwiększoną licz-
żeby zdążyć przed covidem, a  wokół bą zakażeń konieczne są kolejne poważne
stawiano już ścianki działowe i śluzy.
to szkoły. Ale rząd zmiany w systemie. Tym razem to szpitale
A teraz mały zespół nie ma pojęcia, jak chowa głowę w piasek. wysokospecjalistyczne mają zostać przezna-
ułożyć grafik, żeby to wszystko obsłużyć czone tylko dla pacjentów covidowych. Raz
– bo zwyczajnie jest ich za mało. W do- jeszcze zacznie się więc ogarnianie i prze-
datku już wiedzą też, że będą leczyć chorych covidowych tylko rabianie. Przy pełnej świadomości lekarzy, że owe zmiany tylko
objawowo. Nie mają specjalistów, nie dostaną nawet specjali- przedłużą sytuację, w której skazani są oni na – używając meta-
stycznych leków, bo szpital MSW nie ma oddziału zakaźnego, fory autorstwa jednego z nich – nieustanne pudrowanie trupa.
więc niektóre leki mu nie przysługują. Bo ludzi nie da się leczyć w tych warunkach.
Leków też zresztą już brakuje, w całej Polsce. – Mamy tyl-
ko 2 z 4–5 specyfików stosowanych w leczeniu – mówi Tadeusz Jak to zatrzymać?
Jędrzejczyk, dyrektor Departamentu Zdrowia Urzędu Marszał- Tam, gdzie państwo powinno najpilniej podjąć decyzje, rząd
kowskiego Województwa Pomorskiego. – Nie ma remdesiviru, chowa głowę w piasek. Drugi prócz służby zdrowia obszar, któ-
obiecane dawki na razie nie spłynęły, zaczyna brakować osocza ry wymaga natychmiastowej ingerencji państwa, to szkoły.
ozdrowieńców. Wynika to z tempa przyrostu zachorowań. Zdaniem ekspertów to one odpowiadają za lawinowy wzrost
Wracają nawet problemy z dostępem do środków ochrony, jak zachorowań. Determinacja rządu, by ten fakt ignorować, jest
maseczki i fartuchy. Dyrektor Jędrzejczyk z niepokojem myśli jeszcze większa niż bezwład w sprawie szpitali. Ale zamknię-
o Wszystkich Świętych. W warszawskim szpitalu, którego pra- cie szkół nie spodoba się wyborcom. – U mnie w szkole ludzie
cowników poinformowano już, że zapasy wystarczą na kilka bardziej boją się przechodzenia na zdalne niż covidu – mówi
dni, a skończą się przed świątecznym skokiem zachorowań, dyrektor M. z małej miejscowości pod Koszalinem, i przyznaje,
lekarze sami inwestują w maski. Niektórzy się zapożyczyli. że się temu nie dziwi. – Wokół choroby jest tyle chaosu, sprzecz-
nych komunikatów władz, że nie wiadomo, co myśleć.
Nadmiar dobrych chęci System, który miał chronić szkoły, nie zadziałał. Często nie
Wiele szpitali jeszcze dobrze nie wyszło z wiosennej reor- ma reakcji sanepidu na stwierdzone zakażenia. – Mój kolega
ganizacji, a już pracę komplikuje im następna. W czasie wio- leży w szpitalu pod kroplówką z covidowym zapaleniem płuc
sennej fali pandemii, żeby utrzymać zagrożenie w ryzach, – opowiada nauczycielka z południowej Polski. – To nauczy-
na szybko stworzono nowy system. 19 szpitali przemianowano ciel wuefu, po sześćdziesiątce, który prawdopodobnie zaraził się
na jednoimienne. Tworzone były przez wojewodów, ale samo w szkole. W ubiegłym tygodniu u dziewczynki z pierwszej klasy
przekształcenie spadało na personel, bywało, że lekarze i pielę- też stwierdzono covid. Źle się w szkole poczuła. Jakoś załatwio-
gniarki sami budowali śluzy i leczyli – w ekstremalnych warun- no jej test, po dwóch dniach dostała wynik pozytywny. Jej stan
kach. Powstał system niedoskonały (do szpitali jednoimien- się pogorszył i trafiła do szpitala. Ale jej klasa cały czas chodzi
nych trafiało wielu chorych bez covid, a z gorączką, w wielu do szkoły, podobnie jak dzieci, które miały lekcje z wuefistą.
jednoimiennych nie było specjalistów potrzebnych chorym, Wejście całej Polski do żółtej strefy zakażenia oznacza wpro-
skutkiem ubocznym było też pozostawienie części Polaków bez wadzenie obostrzeń, które nijak nie układają się w sensowny
dostępu do przyzwoicie skomunikowanego szpitala), jednak plan. Teatry mogą zapełnić tylko jedną czwartą widowni, ale
system zdążył okrzepnąć. A potem statystyki covidowe się po- kościoły będą pełne, wesela – do 70 osób – będą się odbywały.
prawiły i rządzący ogłosili kolejną reorganizację. Nowy system Obowiązuje nakaz noszenia maseczek, ale mogą go egzekwo-
zaczęto wprowadzać w momencie, w którym przekroczyliśmy wać tylko policjanci, nikt więcej.
próg 2 tys. zachorowań dziennie i system przestał być wydolny. Jeśli wiadomo, że służba zdrowia nie ma szans, by poradzić
Tym razem w dziewięciu największych szpitalach wielospe- sobie ze wzrostem zachorowań, trzeba działać inaczej, ale
cjalistycznych powołano łóżka covidowe na oddziałach interny, premier Mateusz Morawiecki niby obiecał na sobotę ogłosze-
chorób zakaźnych, chirurgii ogólnej, położnictwa czy inten- nie „bardzo dokładnych decyzji dotyczących szkół”, a potem
sywnej terapii. Ma powstać ich 2 tys. Poziom niżej znalazło się milczał. Dziennikarzom, którzy upomnieli się o obiecane in-
87 szpitali z oddziałami obserwacyjno-zakaźnymi i zakaźnymi. formacje, odpowiedział, że po długich dyskusjach rządzący
Tu mają trafiać pacjenci z koronawirusem, którzy wymagają uznali, iż zostaje, jak jest, bo „strategia zaproponowana przez
opieki internistycznej, a czasem pomocy OIOM-owej. Dla nich MEN zdaje egzamin”. Ale jaka strategia?
miało powstać ponad 4 tys. miejsc. Najniższy poziom to 600 szpi- Może taka, jak prezesa PiS, który prezentuje swobodny sto-
tali powiatowych. Tu miałyby być stworzone miejsca do izolacji, sunek do wirusa, wciąż pojawiając się publicznie w towarzy-
gdzie pacjent może oczekiwać na ewentualny wynik badania. stwie członków rządu bez maseczki. A wyborcy są już zmęczeni
W każdym z nich miało powstać jedno stanowisko w sytuacji za- covidem i wahadło odchyliło się w drugą stronę. Więc niech
grożenia życia i zdrowia, by pacjentowi mogła zostać udzielona sobie lekarze, nauczyciele czy rodzice radzą. Potem zrobi się
pomoc. Szpitale raz jeszcze zaczęto przebudowywać. Znów za- z nich kozły ofiarne.
panował bałagan, także ten organizacyjny. ZESPÓŁ REPORTERÓW POLITYKI:
„Po wprowadzeniu na początku września systemu trójstopnio- MARTYNA BUNDA, AGNIESZKA SOWA, KATARZYNA KACZOROWSKA.
wego z dnia na dzień w Małopolsce ubyło 200 łóżek dla pacjen- WSPÓŁPRACA: JOANNA CIEŚLA, RYSZARDA SOCHA, MARIUSZ SEPIOŁO,
tów covidowych. W drugiej dobie wojewoda dzwonił, żebyśmy PAWEŁ RESZKA, MARTA MAZUŚ, VIOLETTA KRASNOWSKA.
dołożyli łóżka i ratowali sytuację” – mówił portalowi Medycyna Bieżące relacje na polityka.pl

P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020 13
 [ T E M AT T YG O D N I A ]
Słuchajmy modeli
Pandemia nie wraca – ona nigdy nie odeszła. Dokładnie tak,
jak to przewidywały modele matematyczne. A co mówią o jej dalszym przebiegu?
KAROL JAŁOCHOWSKI
A
nie mówiliśmy? Tak mogłoby brzmieć nieoficjalne
motto wszystkich modelarzy epidemii. Wszystkie
wnioski z symulacji, o których pisaliśmy pół roku
temu (POLITYKA 14 i 17), pozostają w mocy. Był
szczyt wczesną wiosną? Był. Była redukcja liczby
infekcji, słynne wypłaszczenie krzywej, spowodowane blokadą
państw? Była. Był spadek liczby zachorowań w okresie wakacyj-
nym? Owszem. Jest jesienna intensyfikacja pandemii, czasem
niesłusznie nazywana drugą falą? Jak malowana. W Polsce
prawie każdy zna już osobiście kogoś, kto na wyniku testu
przy swoim nazwisku zobaczył plusa. Trwoga. A jak trwoga,
to do matematyki. Czy i tym razem przewidzi przyszłość?
Test modelu
– Spodziewaliśmy się tych wzrostów – przyznaje spokojnie
dr Franciszek Rakowski. Ten dobrze znany naszym czytelnikom
fizyk z Interdyscyplinarnego Centrum Modelowania Matema-
tycznego i Komputerowego Uniwersytetu Warszawskiego jest
współautorem jednego z pierwszych i najdokładniejszych mo-
deli przebiegu pandemii w Polsce. Kilka dni temu porzucił pracę
w sektorze prywatnym, by zaangażować się w pełni na froncie
epidemicznym. – Nasz model działa i jest używany przez Mini-
sterstwo Zdrowia. Zwłaszcza teraz, po zmianie ministra. Poprzed-
ni niespecjalnie się tym interesował. Z Adamem Niedzielskim jest
inaczej. Będąc ekonometrą, kocha te rzeczy – mówi Rakowski. Sam
prowadzi obecnie badania we własnej piwnicy, odizolowany
od rodziny. Covid-19 stał się również jego osobistym doświad-
czeniem (chorobę przechodzi łagodnie).
Wyniki symulacji, które jego zespół przeprowadził niedaw-
no, uspokajają o tyle, że sprawdzają się z przebiegiem wyda-
rzeń. – Już 8 sierpnia przygotowaliśmy prognozę, która właśnie
okazuje się sprawdzać niemal co do joty. To jeden z trzech opra-
cowanych przez nas scenariuszy. Ten najostrzejszy. Model działa
znakomicie, służy realną pomocą. Nie tylko generuje spełniają-
ce się scenariusze, ale i odtwarza przeszłość. – Jesteśmy w stanie
wiernie opisać ostatnie pół roku – mówi Rakowski.
14 P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
Drugą przyczyną spokoju może być wiedza na temat natury
modeli pandemii. Opisują wydarzenia, które prawdopodobnie
nie nastąpią, bo zmienimy swoje zachowania społeczne (ogra-
niczając polskie wesela, pogrzeby oraz chrzciny), zreformujemy
nawyki higieniczne (ogólnie rzecz biorąc, zreformowaliśmy),
bo poszerzymy zakres wiedzy na temat nowego wirusa (posze-
rzyliśmy niewyobrażalnie).
– Myślę, że już w świadomości ludzi pojawiła się myśl, iż dzieje
się coś poważnego – przekonuje Rakowski. I dodaje: – Podejrze-
wam, że zaczęli zmieniać swoje zachowania. Przynajmniej nie-
którzy. Efekty takiego spontanicznego samoograniczania się stają
się widoczne w danych po 11–12 dniach.
Oczywiście odkąd 1 września zaczął się w Polsce realizować
najbardziej pesymistyczny scenariusz, kluczowe będą natych-
miastowe i radykalne restrykcje administracyjne. Optymalnie:
tryb zdalny w szkołach (dzieci zakażają teraz rodziców i dziad-
ków), zakaz zgromadzeń w pomieszczeniach zamkniętych
(także w kościołach). W przeciwnym razie listopad będzie mie-
siącem setek covidowych zgonów dziennie. Ale że tak się stanie,
wiedzieliśmy już od dawna, tylko (systemowo i jednostkowo)
tę wiedzę wypieraliśmy. Co natomiast może być powodem
do pewnego niepokoju poznawczego? Co chcielibyśmy wiedzieć
najbardziej o pandemii, a wciąż nie wiemy? Brytyjskie The Royal
Society, najstarsze i najbardziej szanowane wśród towarzystw
naukowych całego świata, ogłosiło przed paroma tygodniami
© GETTY IMAGES, INFOGRAFIKA: LECH MAZURCZYK
listę pytań, na które trzeba odpowiedzieć, by z pomocą modeli
przewidywać strategie wychodzenia z pandemii precyzyjniej niż
dotąd. Oto kilka z nich.
Siła różnic
Nie ma pewności w kwestii kilku kluczowych parame-
trów epidemiologicznych. Aby określać wartość mitycznego już
współczynnika R świadczącego o tempie pandemii (w uprosz-
czeniu pokazuje on, ilu ludzi może zarazić jedna zainfekowa-
na osoba), konieczne jest korzystanie z informacji o bieżących
danych o infekcjach – a te zawsze spływają z opóźnieniem,
 Liczba nowych dziennych potwierdzonych co oznacza, że i ocena sytuacji pozostaje w tyle za rzeczywi-
przypadków Covid-19 na milion mieszkańców stością. Wciąż nie wiemy też tyle, ile byśmy chcieli wiedzieć
Polska Hiszpania Wielka Brytania USA Szwecja o udziale dzieci w transmisji koronawirusa. Rachuby są kom-
Włochy Niemcy Japonia Korea Płd. Nowa Zelandia plikowane także przez testy. Ich liczba nie przekłada się linio-
250 wo na liczbę stwierdzonych infekcji. Analizę komplikuje fakt,
że wirus rozprzestrzenia się w niejednakowym tempie, bo po-
pulacje są niejednorodne w strukturze i w reakcji na restrykcje.
liczba przypadków na milion mieszkańców

200 W Polsce istnieje pewna nierównomierność, wyspowość

rozprzestrzeniania się wirusa, ale najczęściej spowodowana
jest ona zachowaniami i strukturą społeczną, a nie biologią.
150 – Z naszych badań wynika na przykład, że transmisyjność wśród
dzieci i ludzi młodych jest średnia. Ani tak znikoma, jak donoszą
niektórzy, ani tak wysoka jak u dorosłych. W używanym przez
100 nas modelu uwzględniamy wyższą śmiertelność wśród osób star-
szych i inne czynniki. Ale też model nie jest na tyle szczegółowy,
by uwzględniać chociażby to, że młodzież częściej niż ludzie starsi
50 spędza czas poza domem. Rakowski z zespołem pracuje nad
drugą wersją modelu o znacznie poszerzonych możliwościach
i większej rozdzielczości. – Budujemy go od zera – mówi fizyk.
0 – Ruszy za kilka miesięcy.
0 50 100 150 200
Dni od osiągnięcia poziomu 1 przypadku Covid-19 na 1 mln mieszkańców Z pewnością też więcej chcielibyśmy wiedzieć o wpływie
na pandemię wywieranym przez to, co dzieje się w pubach,
Liczba nowych dziennych zgonów barach i restauracjach. „The Lancet” opublikował w paździer-
na milion mieszkańców niku poświęconą temu pracę, której głównym autorem jest
Polska Hiszpania Wielka Brytania USA Szwecja prof. Adam Kucharski (POLITYKA 17 i 30), matematyk i epide-
Włochy Niemcy Japonia Korea Płd. Nowa Zelandia miolog z London School of Hygiene & Tropical Medicine. Z jego
20 symulacji wynika m.in., że połowa kontaktów społecznych
­(rozumianych jako rozmowy czy inne akty fizycznej bliskości),
liczba zgonów na milion mieszkańców

do których dochodzi poza domem, miejscem pracy lub szkołą,

16 to kontakty, można by rzec, premierowe. Mowa o spotkaniach
z ludźmi, których nigdy wcześniej nie widzieliśmy. Śledzenie
tego typu aktywności jest niezwykle trudne. Rakowski przy-
12 znaje, że bardzo przydałyby się niezależne dane mówiące
o zachowaniach ludzi – o tym, jak często się spotykają, gdzie,
na jak długo. – Powinny być one zbierane podczas eksperymentu
8 społecznego. Szukamy sposobu na jego realizację. Przygotowali-
śmy już stosowną ankietę – dodaje.
4
Próba danych
Kucharski przypomina też o kolejnym wyzwaniu, przed
którym niezmiennie stoją badacze modelujący przyszłość
0
0 50 100 150 200 (i przeszłość): niezwykle trudno jest odróżnić efekty różnych
Dni od osiągnięcia poziomu 1 zgonu Covid-19 na 0,1 mln mieszkańców
restrykcji. Rakowski wyjaśnia: – To jest jedno z naszych pod-
Liczba wykonanych testów na Covid-19 stawowych zadań: zrozumieć, które z obostrzeń są pozbawione
sensu (jak choćby osławione zakazy wchodzenia do lasów czy
na tysiąc mieszkańców parków). Zrozumieliśmy już to, jak bardzo skuteczne są maseczki.
Polska Hiszpania Wielka Brytania USA Szwecja Znakomicie zmniejszają prawdopodobieństwo zakażenia. A tyle
Włochy Niemcy Japonia Korea Płd. Nowa Zelandia
5
było na ich temat dyskusji.
Nieco więcej wiemy o tak zwanych superroznosicielach,
niewielkim odsetku populacji z różnych, nie zawsze jasnych,
liczba wykonanych testów na milion mieszkańców

4 powodów odpowiedzialnym za większość infekcji. Szacuje się,

że np. w Hongkongu 19 proc. nosicieli odpowiedzialnych jest
za 80 proc. lokalnej transmisji wirusa (69 proc. zainfekowa-
3 nych nie przekazało go nikomu). Wstępne analizy w innych
kontekstach geograficznych mówią nawet o 10 proc. populacji
odpowiedzialnych za 90 proc. infekcji. Nowe badania opubliko-
2 wane w „Nature Medicine” sugerują, że być może ten fenomen
jest typową cechą Covid-19, bardzo odróżniającą ją od grypy.
Żeby zawęzić margines niepewności w modelowaniu moż-
1 liwych scenariuszy przebiegu pandemii, należy także – pisze
The Royal Society – zacieśnić współpracę między modelarzami
i organizacjami zbierającymi dane epidemiczne, poprawić ja-
0 kość danych, którymi zasilane są modele, ujednolicić standar-
0 50 100 150 200
Dni od osiągnięcia poziomu 1 zgonu Covid-19 na 0,1 mln mieszkańców dy w skali międzynarodowej, żeby państwa mogły korzystać
ŹRÓDŁO: EUROPEJSKIE CENTRUM DS. ZAPOBIEGANIA I KONTROLI CHORÓB, OUR WORLD IN DATA nie tylko z własnych, ale i cudzych doświadczeń. I testować,

P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020 15
 [ T E M AT T YG O D N I A ]

bo nawet najlepsze modele zawiodą, jeśli brakować będzie
wiarygodnych danych.
Jeśli zaś idzie o same modele, to wciąż w użyciu są te same,
co pół roku temu, tylko ulepszone, precyzyjniej dostrojone
i uzupełnione. – Dodajemy elementy, o których nie pomyśleliśmy,
kiedy tworzyliśmy nasz model – mówi Rakowski. – Na przykład
nie wzięliśmy pod uwagę tego, że wiele osób będzie przebywało
na kwarantannie. A kiedy na kwarantannę idzie całe gospodar-
stwo domowe, to po pewnym czasie jego członkowie przestają
zakażać. Transmisja wirusa maleje. Nie pomyśleliśmy też o du-
żym udziale ludzi, którzy przechodzą chorobę bezobjawowo.
Dodaliśmy ten element.
Serce stada
Wielu ekspertów i modelarzy pandemii zauważa,
że symboliczny milion ofiar Covid-19 został przekroczony dużo
wcześniej, niż to oficjalnie ogłoszono (28 września), bo wiele
śmierci nie zostaje odnotowanych w systemie. Rakowski po-
twierdza: – Z naszych badań wynika, że realna liczba infekcji
w Polsce sześciokrotnie przekracza liczbę potwierdzonych przy-
padków. Ale bierzemy pod uwagę i osoby objawowe, i bezobja-
wowe. To potężne niedoszacowanie bierze się po części z nie-
doskonałych procedur testowania, ale głównie z samej natury
zjawiska, chociażby dużego udziału osób przechodzących
chorobę lekko czy w ogóle bez symptomów. Niektórych może
to niepokoić, ale zdaniem Rakowskiego nie powinno niepokoić
przesadnie. – Warto pamiętać, że im więcej mamy ludzi bezob-
jawowych, których nie dostrzegamy w oficjalnych statystykach,
tym szybciej społeczeństwo się uodparnia.
Mało jest dowodów wskazujących na to, że pandemia prze-
stanie się rozwijać w sposób naturalny, zanim odporność uzyska
50–60 proc. populacji. Wciąż wydaje się więc, że przy śmiertelności
od 0,3 do 1,5 proc. koszt osiągnięcia tzw. odporności stadnej byłby
nie do przyjęcia, bo dla większości średnich państw wynosiłby kil-
kaset tysięcy zgonów (bez użycia szczepionki, oczywiście). Z tym
że wartość także tego kluczowego parametru może być inna, niż się
powszechnie przyjmuje. Zespół ze Stockholms Universitet ogłosił
niedawno w tygodniku naukowym „Science” rezultaty symulacji,
z których wynika, że do odporności populacyjnej wystarczy, żeby
infekcję przeszło zaledwie ok. 40 proc. osób.
Przede wszystkim zaś nie należy fetyszyzować odporności stad-
nej. Nie trzeba martwić się przesadnie, że w Polsce daleko nam
do jej osiągnięcia. – O efektach pełnej odporności stadnej można
by było mówić przy 10 mln osób, które przeszły infekcję – mówi
Rakowski. Przypuszczalna maksymalna liczba osób odpornych
nie przekracza dziś w Polsce pół miliona. Ale odporność stadna nie
jest jakimś magicznym progiem, po przekroczeniu którego problem
wygasa – mówi badacz. – Im większa odporność, tym wolniejsze
tempo pandemii. Nawet częściowa jest więc niezwykle pomocna.
Fala poznania
Podczas najbliższych świąt Bożego Narodzenia pod cho-
inką z całą pewnością znajdziemy też Covid-19. Święta wielka-
nocne również spędzimy w reżimie pandemicznym. Zgodnie
z zapowiedziami sprzed pół roku wirus będzie nam towarzyszył
intensywnie przez co najmniej kilka lub kilkanaście kolejnych
miesięcy. A na drugim planie – przez wiele lat. Ogniska wirusa
będą się pojawiać tu i ówdzie jeszcze przez długi czas. I nie ma
w tym nic nowego. Pozbycie się czarnej ospy zajęło ponad 20 lat.
Rośnie przekonanie, że znoszenie obostrzeń nie oznacza po-
wrotu do normalności przedpandemicznej. Oznacza stopniowe
i ostrożne przechodzenie do stanu nowej normalności.
Wiele wskazuje na to, że zanim to nastąpi, wszyscy staniemy
się Szwedami. Niezależnie od oficjalnych deklaracji, wyrazów
oburzenia „nieludzką postawą” Skandynawów, rządy większo-
ści państw po cichu przyjmują strategię zaproponowaną przez
Andersa Tegnella, pierwszego epidemiologa Szwecji. Mimo wzro-
stów liczby zachorowań, lockdown totalny już nigdzie nie wcho-
dzi w rachubę. Tym bardziej że szwedzkie statystyki wydają się
– przynajmniej w tej chwili – potwierdzać słuszność ich decyzji.
Wszyscy będziemy Szwedami, tyle że z pełzającym syndromem
stresu pourazowego. Są jednak ważne powody do odrzucenia
totalnego pesymizmu.
O największe dotychczasowe sukcesy ludzkości na odcinku
walki z koronawirusem pytamy więc Rakowskiego. – Po pierw-
sze, dowiedzieliśmy się, że epidemia jest realnym zagrożeniem.
Mówiło się o tym przy AH1N1, tzw. świńskiej grypie, wspominało
się hiszpankę, ale prawie nikt nie wierzył, że możemy dziś mieć
do czynienia ze zjawiskiem o takiej skali. Po drugie, widzimy,
że dystansowanie społeczne działa. Na wczesnym etapie pandemię
można skutecznie stłumić, wprowadzić ją w stan podkrytyczny.
Po trzecie, wiemy, że to zjawisko jest rodzajem eksperymentu
na żywym organizmie. Zanim opracujemy rozsądne metody dzia-
łania, po prostu musi minąć czas. Przy kolejnych pandemiach
będziemy dużo mądrzejsi – odpowiada.
KAROL JAŁOCHOWSKI

P jak Pandemia „długość” 2 metrów już po 30 sekundach

głośnej rozmowy (jeśli twarzą jesteśmy
30 sekundach konwersacji stężenie wydy-
chanych drobin wilgoci, które pokonały

J akich wyrazów należy unikać podczas
pandemii? Nowe badania aerozoli
podsuwają odpowiedź. Interesujące re-
zultaty badań ogłosili właśnie naukowcy
z Université de Montpellier. Wynika z nich,
że nawet podczas normalnej konwersacji
w wydychanym powietrzu znajduje się tyle
„cząstek” zawierających wirusa, że normy
dystansowania sugerowane przez WHO
i podobne lokalne organizacje należy
traktować jeszcze poważniej niż do tej
pory. Czasem zalecane 2 metry to absolut-
ne minimum.
Powietrze wydychane z ust tworzy stoż-
kowy strumień, to było wiadomo. Nie było
natomiast wiadomo, że stożek ten osiąga
zwróceni w stronę interlokutora). Najwięk-
szym problemem są spółgłoski zwarto-wy-
buchowe, takie jak b, d, g, k, t, a zwłaszcza
p, które tworzą małe, wzajemnie zasilające
się wiry powietrzne, w sumie tworząc
strumień podobny do tego opuszczające-
go silnik odrzutowy. A każda aktywność
wykraczająca poza kurtuazyjną wymianę
zdań – ożywiona dyskusja, spór, śmiech czy
nie daj Boże śpiew – dodatkowo zwiększa
zasięg strumienia wirusów.
Oczywiście wyniki symulacji dotyczą sy-
tuacji wyabstrahowanej z czynników wy-
stępujących w rzeczywistym świecie, czyli
ruchu powietrza (wiatru, wentylacji) i ruchu
uczestników rozmowy. Poza tym, po tych
odległość 2 m, wynosi zaledwie 3 proc.
pierwotnej wartości.
Jest jeszcze coś: różnym głoskom odpo-
wiadają różne wzorce strumieni powietrza
opuszczającego usta mówiących. Głoski
są natomiast obecne w różnych językach
z różną intensywnością. W języku włoskim
wybuchowa, najbardziej wirusonośna
głoska p pojawia się z częstością 3 proc.
We francuskim i hiszpańskim – 2,5 proc.
W szwedzkim – 1,8 proc. W niemieckim i is-
landzkim – około 0,7 proc. Miałyby te liczby
coś wspólnego z intensywnością pandemii
we wspomnianych państwach? I co by mia-
ło znaczyć 3 proc. charakteryzujące obec-
ność głoski p w języku polskim?

16 P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
[ T E M AT T YG O D N I A ]

ilustracja basia dziedzic

Pierwszy komisarz
Jarosław Kaczyński śpiesznie oddalił się z ogrodów prezydenckich tuż
po odebraniu nominacji na wicepremiera rządu Mateusza Morawieckiego.
Ale i tak będzie odpowiadał za decyzje rządu.

EWA SIEDLECKA zmuszony do nieustannej zmiany „kape- aktem najniższej rangi: zarządzeniem,
luszy”: wicepremiera i szefa partii. Będzie co pozbawia go uprawnień władczych,

B
ędzie odpowiadał politycznie,
a  także prawnie. Bo członko-
wie Rady Ministrów odpowia-
dają solidarnie za jej decyzje.
Chyba że akurat są nieobecni,
choć zwolnić może ich tylko premier.
Za wicepremierostwo Kaczyński zapłaci
także zrujnowaniem swojego ustabilizo-
wanego stylu działania jako „prezesa pań-
stwa”, urzędującego w siedzibie PiS, bez
żadnego trybu. Będzie musiał uczestni-
czyć w posiedzeniach rządu, będzie miał
gabinet w Kancelarii Premiera i będzie
miał też przymusową ochronę BOR, którą
– ze względów bezpieczeństwa – trudno
pogodzić z jego zaufanymi ochroniarzami
opłacanymi z pieniędzy partyjnych.
No i będzie stał na czele instytucji, którą
obdarował go premier wydanym w pią-
tek zarządzeniem o powołaniu Komitetu
Rady Ministrów do spraw Bezpieczeństwa
Narodowego i spraw Obronnych. Nazwa
– można powiedzieć – wszechogarniają-
ca. A zakres działania wkracza w kompe-
tencje co najmniej pięciu urzędów i ciał,
co samo w sobie może budzić wątpliwo-
ści konstytucyjne. Komitet powołany jest
przynajmniej wobec osób spoza Rady
Ministrów. W tym wobec prokuratora ge-
neralnego – Zbigniew Ziobro jest człon-
kiem Rady Ministrów tylko jako mini-
ster sprawiedliwości.
Ale Komitet ma dawać wicepremiero-
wi dostęp do wiedzy. A ta – jak wiadomo
– daje władzę.
Rycerskie zalecenia
Nie wydaje się, by Jarosław Kaczyński
marzył o swoim Komitecie. 14 lat temu
naraził się na odpowiedzialność kon-
stytucyjną, powołując, jako premier,

P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020 17
 [ T E M AT T YG O D N I A ]
a  potem uczestnicząc w  nich, dwa
zespoły dla Zbigniewa Ziobry. Pierwszy
to Międzyresortow y Zespół do spraw
Zwalczania Przestępczości Zorganizo-
wanej, drugi – Międzyresortowy Zespół
do spraw Zwalczania Przestępczości
Kr y minalnej. W  oparciu o  te zarzą-
dzenia organizowano narady – z pre-
mierem Kaczy ńsk im, prokuratorem
genera lny m Ziobrą, szefem MSWi A
Kaczmarkiem, szefem policji Korna-
tow sk i m, sz efem CBA K a m i ńsk i m
– na których planowano kolejne ruchy
w sprawach śledztw, takich jak tzw. ma-
fia węglowa, czy prowokacja przeciwko
ówczesnemu koalicjantowi Andrzejowi
Lepperowi, któremu CBA usiłowała wci-
snąć łapówkę (skończyło się skazaniem
za nadużycie władzy, a potem ułaska-
wieniem ówczesnego szefa CBA Ma-
riusza Kamińskiego i innych). Zespoły
pozwalały premierowi Kaczyńskiemu
być w centrum wydarzeń związanych
z działaniami organów ścigania, które
to działania były elementem polityki
pierwszych rządów PiS.
S e j m ow a Ko m i s j a O d p o -
wiedzialności Konstytucyjnej
oceniła później, że uprawnie-
Celem Komitetu Kaczyńskiego jest samoobrona
przed koalicjantem, który może używać organów
ścigania przeciwko władzy PiS.
nia tych zespołów, nadane zarządze-
niem premiera Kaczyńskiego, naru-
szyły konstytucję – w  szczególności  trywanie” nie daje żadnych uprawnień
art. 146 o  uprawnieniach Rady Mini-
strów – a także ustawę o Radzie Mini-
strów i ustawę o administracji rządowej.
Naruszyły ją, ponieważ nadawały mini-
strowi sprawiedliwości Zbigniewowi Zio-
brze uprawnienia władcze nad szefem
MSWiA. Miał prawo żądania informacji
o podejmowanych działaniach i wyda-
wania poleceń. Wprawdzie ani Jarosława
Kaczyńskiego, ani Zbigniewa Ziobry nie
postawiono przed Trybunałem Stanu
(o postawienie Kaczyńskiego Sejmowa
Komisja Odpowiedzialności Konstytucyj-
nej ostatecznie w ogóle nie wnioskowała),
ale podczas badania tej sprawy wyszło
na jaw mnóstwo faktów pokazujących
mechanizm używania przez PiS organów
ścigania do celów politycznych.
Nieformalne ustalenia zespołów do-
tyczące działań czy zaniechań w po-
szczególnych sprawach prowadzonych
przez prokuraturę i służby były powo-
dem wniosku o postawienie Zbignie-
wa Ziobr y przed Tr ybunałem Stanu.
Świadkowie opisujący przebieg narad
18
zespołów mówili o ustalaniu szczegó-
łów podejmowanych akcji. Np. Jaro-
sław Kaczyński miał zakazać założenia
Ba rba rze Blidzie kajda nek podczas
zatrzymania, kierując się rycerskością
wobec kobiety. Skończyło się na tym,
że nieskuta Blida poprosiła o możliwość
skorzystania z toalety i zastrzeliła się
z ukrytej tam broni.
Rozpatrywanie
to nie władanie
Komitety i zespoły – według art. 12  MON, MSZ, MSWiA, minister sprawie-
ustawy o Radzie Ministrów – można po-
wołać jako ciała doradcze, a nie wład-
cze. Komitety mogą być „stałe”, „w celu
inicjowania, przygotowania i uzgad-
niania rozstrzygnięć albo stanowisk
Rady Ministrów lub Prezesa Rady Mini-
strów”, albo komitety ad hoc „do rozpa-
trywania określonych kategorii spraw
lub określonej sprawy”. Taki jest właśnie
Komitet wicepremiera Kaczyńskiego.
„Rozpatr y wanie” to nie kontrola
ani nadzór. Słownikowe synoni-
my do słowa „rozpatry wać” to:
analizować, badać, przemyśli-
wać, omawiać, rozważać, zgłę-
biać. Zdaniem konstytucjonalisty prof.
Ryszarda Piotrowskiego słowo „rozpa-
władczych. – Przewodniczący Komitetu
może zapraszać rozmaite osoby, żeby
opowiedziały Komitetowi o  takiej czy
innej sprawie, ale jeśli przyjście na zapro-
szenie Komitetu nie leży w ich obowiąz-
kach, mogą nie przyjść. Zasada jest taka,
że zarządzenia prezesa Rady Ministrów,
jak wszystkie akty prawa wewnętrznego,
obowiązują tylko funkcjonariuszy danej
instytucji; w tym wypadku Rady Mini-
strów – mówi.
Czy Komitet Kaczyńskiego jest po-
dobny do dawnych zespołów Ziobry?
Po pierwsze, inny jest polityczny cel.
Nie jest skierowany – jak zespoły – prze-
ciwko opozycji. Jest samoobroną przed
koalicjantem, który może używać orga-
nów ścigania przeciwko władzy PiS. Ce-
lem Komitetu jest kontrolowanie Ziobry
i powstrzymywanie go przed zbytnią
dociekliwością prokuratury w stosunku
do premiera Mateusza Morawieckiego,
który nadużył władzy, wydając zarzą-
dzenie o  w yborach pocztow ych, czy
w stosunku do byłego ministra zdrowia
P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
Łukasza Szumowskiego w związku z afe-
rami maseczkową i respiratorową. Tam
zespoły do ścigania opozycji, tu Komi-
tet do powstrzymania przed ściganiem
swoich. To zasadnicza różnica pomiędzy
zespołami a Komitetem.
Podobieństwo: i  zespoły, i  Komitet
powołane zostały zarządzeniem, a więc
aktem prawa wewnętrznego. To zna-
komicie ogranicza władzę Komitetu.
W skład Komitetu Kaczyńskiego wcho-
dzą: wicepremier, wskazany przez pre-
miera jako przewodniczący, szefowie:
dliwości, minister-koordynator służb
specjalnych. Przewodniczący Komitetu
może dopraszać, kogo zechce, ale tylko
w charakterze doradców. Tak więc może
zapraszać np. szefów służb specjalnych
i komendanta głównego policji. Skład
byłby wtedy podobny (z wyjątkiem szefa
MON i MSZ) do tego z zespołów Ziobry.
Podżeganie
przez pytanie?
Co Komitet ma – według zarządzenia
premiera – robić? Jego kompetencje okre-
ślone są bardzo ogólnie. Ma: „zapewniać
koordynację przygotowań, działań oraz
sprawnego podejmowania decyzji w spra-
wach bezpieczeństwa i obrony państwa
oraz rekomendować Radzie Ministrów
lub Prezesowi Rady Ministrów propo-
zycje w tym zakresie”. Czyli jeśli ma się
to dziać zgodnie z prawem, rekomendacje
nie mogą dotyczyć żadnych konkretnych
śledztw. Były premier i były minister spra-
wiedliwości i prokurator generalny Wło-
dzimierz Cimoszewicz ocenia, że koor-
dynacja może polegać na tym, że podczas
narad Komitetu z udziałem zaproszonych
gości będzie się ich zobowiązywało do ta-
kiego czy innego działania – np. do aresz-
towania – ale nie wprost, tylko sugestiami
np. o podjęciu działań „w kierunku pod-
niesienia bezpieczeństwa”, „zwiększenia
wiedzy” itp.
Działalność zespołów Ziobry poka-
zała, że poleceń nie trzeba w ydawać
w prost. Komisja Odpowiedzialności
Konstytucyjnej zrezygnowała np. z po-
stawienia Zbigniewowi Ziobrze zarzutu
o podżeganie do nielegalnego podsłu-
chiwania dziennikarza „Gazety Wy-
borczej” Wojciecha Czuchnowskiego,
bo – szanując zasadę domniemania
niewinności – uznała, że nie można
za podżeganie uznać stawiania pytań.
A właśnie w ten sposób Ziobro zwra-
cał się podczas posiedzenia zespołu
do ówczesnego komendanta głównego
© EAST NEWS (2)
policji Konrada Kornatowskiego i szefa
Centralnego Biura Śledczego Jarosława
Marca, gdy omawiana była ta sprawa.
 W zadaniach Komitetu Kaczyńskiego
przykładowo wymienia się m.in. „doko-
nywanie analiz w zakresie dotyczącym
spraw wew nętrznych, porządku pu-
blicznego, obronności oraz w ymiaru
sprawiedliwości, w  tym dotyczących
praworządności podejmowanych de-
cyzji”. Czyli Komitet mógłby oceniać
zgodność z prawem działania proku-
ratury i służb. Ale żeby oceniać, musi
mieć wiedzę.
I rzeczywiście: wydaje się że – w przeci-
wieństwie do zespołów Ziobry – kompe-
tencje Komitetu nakierowane są na gro-
madzenie informacji, a nie na inicjowanie
działań służb i prokuratury. Skoro tak,
to nie można wprost postawić zarzutu ła-
mania konstytucji przez wkraczanie w ich
kompetencje bezprawnymi naciskami.
Jaka będzie praktyka – zobaczymy.
Utajnione działania władcze
Słowem kluczem jest „koordynacja”.
Krzysztof Parchimowicz, współzałoży-
ciel opozycyjnego do Ziobry Stowarzy-
szenia Prokuratorów Lex Super Omnia,
mówi, że dla prokuratorów – nieoficjal-
nie – oznacza ono „utajnione działania
władcze”. Czyli: gdy słyszą, że ktoś ma
coś koordynować, to znaczy, że będzie
się rządził, a odpowiedzialność spocznie
na prokuratorze. – Akurat w wypadku
tego Komitetu nie sądzę, by dochodziło
do ręcznego sterowania śledztwami. Skoro
celem jest kontrolowanie Zbigniewa Zio-
bry, to myślę, że samo zobowiązanie Zio-
bry do raportowania o śledztwach będzie
działało powściągająco, np. na skłonność
do obejmowania śledztwami polityków
PiS. Należy pamiętać, że takie postępo-
wania pozwalają gromadzić, jako pro-
dukt uboczny, mnóstwo informacji z życia
prywatnego, które nie mają znaczenia dla
ścigania przestępstw, ale mogą komuś po-
służyć jako tzw. haki.
Na jakiej podstawie można by zobo-
wiązać prokuratora generalnego do ra-
portowania o śledztwach, skoro nie pod-
lega on premierow i (przy pominam:
Ziobro podlega mu tylko jako minister
sprawiedliwości), więc zarządzenie, jako
akt prawa wewnętrznego, nie może nało-
żyć na niego żadnych obowiązków? Po-
dobnie zresztą jak na szefów służb – choć
w ich przypadku pasem transmisyjnym
może być szef MSWiA i minister-koordy-
nator Kamiński.
Jako podstawę udzielania informacji
przez prokuratora Ziobrę prokurator
Parchimowicz wskazuje art. 12 prawa
o  prokuraturze, w  któr ym Zbigniew
Ziobro zagwarantował sobie i prokura-
torowi krajowemu Bogdanowi Święcz-
kowskiemu (swojemu wiernemu żołnie-
rzowi) prawo do ujawnienia „organom
władzy publicznej, a w szczególnie uza-
sadnionych przypadkach także innym
osobom” informacji o działalności pro-
kuratury i o poszczególnych śledztwach,
„jeżeli informacje takie mogą być istot-
ne dla bezpieczeństwa państwa lub jego
prawidłowego funkcjonowania”.
Jednak ten przepis daje prokuratoro-
wi generalnemu i krajowemu swobodę
decyzji, czy informacji udzieli. A Ko-
mitet i jego przewodniczący nie mają
mocy, by go do udzielenia informa-
cji zmusić.
Mało prawdopodobne, by Ziobro szedł
na konfrontację i otwarcie odmawiał
przedstawienia Kaczyńskiemu jakichś
informacji. Gdyby czegoś nie chciał
ujawnić, po prostu przedstawi informa-
cję niepełną. Ale znakomita większość
śledztw prowadzona jest przez policję
i  służby pod nadzorem prokuratury.
A więc szefowie służb, komendant policji
i szef MSWiA mogliby w takiej sytuacji
uzupełnić sprawozdanie prokuratora
generalnego. Własne śledztwa pro-
kuratorskie to niespełna 7 proc.
śledztw. Jednak jeśli prowadzone
są w nich działania operacyjne
– a takie dają najwięcej obyczajo-
Jarosław Kaczyński wszedł do rządu i przyjął
współodpowiedzialność za jego działanie. Zbigniew Ziobro,
który podobno postawił taki warunek, może sobie pogratulować.
wych haków – służby o nich wiedzą i też
mogą donieść Kaczyńskiemu.
Zwycięstwo Ziobry
Pewien problem jest z CBA, na czele
którego stoi Andrzej Stróżny, podob-
no człowiek Ziobry. CBA nie podlega
MSWiA, tylko bezpośrednio premierowi.
A premier Morawiecki raczej nie może
tej swojej kompetencji delegować wice-
premierowi Kaczyńskiemu, bo ustawa
o CBA nie przewiduje możliwości za-
stępstwa. Podobnie jest w przypadku
Kolegium ds. Służb Specjalnych, które-
mu przewodniczy premier.
Wydaje się więc, że Komitet Kaczyń-
skiego, któremu powierzono aktem naj-
niższej rangi – zarządzeniem – „koordy-
nację” spraw związanych z działalnością
prokuratury, policji, służb specjalnych,
jest narażony na wchodzenie w kompe-
tencje prokuratora generalnego (który
ma w ustawie „koordynowanie działal-
ności w zakresie ścigania przestępstw”),
a także koordynatora służb specjalnych,
Kolegium ds. Służb Specjalnych, szefa
MON i prezydenta, w zakresie, w jakim
nadzoruje siły zbrojne. Bartłomiejowi
P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
Sienkiewiczowi, szefowi MSWiA za rzą-
dów PO-PSL, przypomina to sytuację
z początku lat 90., gdy dla uregulowania
ostrego konf liktu politycznego rządu
z prezydentem Lechem Wałęsą „małą
konstytucją” wprowadzono tzw. resor-
ty prezydenckie. Teraz swoje resorty
dostaje wicepremier Kaczyński. – Staje
się Wałęsą rządów Morawieckiego – za-
uważa Sienkiewicz.
Wprowadzony zarządzeniem premie-
ra Komitet bez łamania prawa nie miałby
uprawnień władczych. Ale prof. Ryszard
Piotrowski zwraca uwagę, że jest jesz-
cze inna forma Komitetu, przewidziana
w art. 147 konstytucji: komitet powoływa-
ny ustawą. A ustawa, w przeciwieństwie
do zarządzenia, to akt prawa obowią-
zujący powszechnie. I może ustanowić
nowe obowiązki dla prokuratorów czy
funkcjonariuszy i szefów służb. – PiS może
uchwalić dowolną ustawę. Także taką po-
wołującą komitet – mówi prof. Piotrow-
ski. – Może zmienić ustawę o Radzie Mi-
nistrów, może uchwalić osobną ustawę
o  Komitecie albo – najnowszym
zwyczajem – dodać jakiś rozdział
do kolejnej tarczy pandemicznej
– mówi prof. Piotrowski.
Na razie jednak premier powołał Ko-
mitet zarządzeniem, czyli stworzył ciało
raczej fasadowe. Ale i tak można się za-
stanawiać nad złamaniem konstytucji
z powodu zbędności takiego Komitetu.
Wątek zbędności, nieracjonalności i nie-
celowości pojawił się w stosunku do ze-
społów Ziobry we wniosku Komisji Kon-
stytucyjnej z 2015 r. – Zbędność może być
konstytucyjnym deliktem, szczególnie jeśli
robi zamieszanie i utrudnia realizację za-
dań konstytucyjnym organom – zgadza się
prof. Piotrowski.
Jak w praktyce będzie działał Komitet
Kaczyńskiego – zobaczymy (albo nie,
bo przewodniczący może utajniać jego
obrady). Może pozostać tylko mieczem
Damoklesa powściągającym Zbigniewa
Ziobrę i wcale się nie zbierać, jak dzieje się
to w przypadku niektórych z pięciu komi-
tetów powołanych przy Radzie Ministrów.
Ale jeden fakt jest dokonany i oczywi-
sty: Jarosław Kaczyński wszedł do rządu
i przyjął współodpowiedzialność za jego
działanie. Zbigniew Ziobro, który po-
dobno postawił taki warunek, może so-
bie pogratulować.
EWA SIEDLECKA
19
 [ POLITYKA ]

Towarzyszka
prawicowców
Ciekawość pierwszym stopniem
do piekła, czyli rzecz o tym, jak
Monika Jaruzelska zdobyła serca

C
sympatyków Konfederacji.

RAFAŁ KALUKIN

zasem bywa jeszcze obiektem zaintereso-

wania serwisów plotkarskich. Za sprawą
zrobionego z  ukrycia zdjęcia, informacji
o pierścionku zaręczynowym, wspomnienia
historii miłosnej sprzed lat. Sama jednak daw-
no się wypisała ze świata mody i celebryckie-
go blichtru.
Kilka lat temu odbywała medialne benefisy przy okazji
kolejnych wspomnieniowych książek, poczynając od gło-
śnej „Towarzyszki panienki”. W niedługim odstępie czasu
pochowała oboje rodziców. Rodzinne dziedzictwo wkrótce
stało się zobowiązaniem. Już za „dobrej zmiany” broniła
emerytowanych oficerów Wojska Polskiego przed degrada-
cją, funkcjonariuszy MO przed drastycznym obniżeniem
świadczeń, niesłusznych patronów ulic przed dekomuni-
zacją, właściwie całego dorobku PRL przed polityką histo-
ryczną rządzącej prawicy. Ukoronowaniem tej aktywności
był udany start z listy SLD w wyborach do Rady Warszawy.
Już wtedy zdarzały się jej jednak także wypowiedzi dalekie
od lewicowości, bliższe konserwatywnej wizji.
Ostatnie zdarzenia wstrząsnęły już zupełnie stabilnym
wizerunkiem Moniki Jaruzelskiej. U progu lata „Rzecz-
pospolita” doniosła, że jej nazwisko wkrótce znajdzie się
w „Brunatnej Księdze” Stowarzyszenia Nigdy Więcej, dro-
biazgowo rejestrującej akty nienawiści rasowej, ksenofo-
bii, antysemityzmu. Przyczyna: jej rozmowa z Grzegorzem
Braunem na kanale „Towarzyszka Panienka” w serwisie
YouTube, w trakcie której „nie reagowała na nienawistne
treści głoszone przez Brauna, przeciwnie – wyrażała apro-
batę, przytakując, i podpowiadała mu argumenty, rozwija-
jące antysemickie i homofobiczne wątki”.

Miłość według Brauna

Nie mniejszym echem odbiła się niedawna decyzja ad-
ministratora YouTube, który zdjął (tym razem z kanału „Mo-
nika Jaruzelska Zaprasza”) nagranie rozmowy z prawicowym
publicystą Rafałem Ziemkiewiczem. Powód ten sam: „narusza
© TOMASZ URBANEK/EAST NEWS

zasady dotyczące szerzenia nienawiści”. Prawa strona wzięła

Jaruzelską w obronę, protestując przeciwko cenzurze w imię
politycznej poprawności. Lewa strona osłupiała. Bo kogo jak
kogo, ale córkę generała trudno było dotąd kojarzyć z prawi-
cowymi ekstremizmami.
Rozmowa z  Grzegorzem Braunem odbyła się jeszcze
w styczniu i już za sprawą samego kontekstu należałoby ją

20 P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
uznać za akt politycznej perwersji. Oto niegdysiejszy twórca pasz-
kwilanckiego dokumentu „Towarzysz generał” przybywa do ge-
neralskiego domu przy ul. Ikara, zasiada w generalskim fotelu,
popija herbatę z generalskiej filiżanki. Snując przy tym spiskową
opowieść o sprzedawaniu Polski za dolary, udawanej transforma-
cji, budowaniu kondominium pod żydowskim nadzorem.
Centralnym punktem tej opowieści jest wizyta „sowieciarza”
Jaruzelskiego w Nowym Jorku jesienią 1985 r. Oficjalnie ówcze-
sny przywódca państwa gościł na sesji ONZ. Ale według Brauna
naprawdę istotne było nieformalne spotkanie z przedstawicielem
rodu Rockefellerów. Paktowano tam, jak w kontrolowany sposób
demontować komunistyczną fasadę, aby otworzyć Polskę na ge-
netycznie modyfikowaną żywność z USA.
Gospodyni wtrąca, że towarzyszyła wówczas ojcu, ale takiego
zdarzenia nie pamięta. Braun nie daje się jednak zbić z tropu,
powołuje się na rzekome notatki ze spotkania, zdeponowane
w bliżej nieznanym miejscu. Konsekwencją podjętych wów-
czas ustaleń miała być nowa „kolonizacja Polski”. W rezultacie
„do władzy nie doszli normalni Polacy”, za to „mafie, służby i loże
pociągają za sznurki”. I to się nie zmieni, dopóki Konfederacja
nie zdobędzie władzy.
Jaruzelska zachowała kamienną twarz, kiedy gość zauważył,
że „ten dom nie wrócił do prawowitych właścicieli”. Dopiero
na koniec zapytała, czy łatwo przyszło Braunowi sprawienie jej
przykrości. Odparł, że daje, co ma najlepszego, czyli prawdę.
– Czy pan lubi ludzi? – zapytała jeszcze gospodyni. Braun: – Nie
musimy się lubić. Wystarczy, że będziemy się po chrześcijań-
sku kochać.
W rozmowie z POLITYKĄ Monika Jaruzelska przyznaje, że roz-
mowa z Braunem była „emocjonalnie najtrudniejsza”. Próbowała
się później dowiedzieć czegoś więcej o feralnej wizycie w Nowym
Jorku. Pytała Jerzego Urbana, czy coś pamięta. Jednego z biogra-
fów ojca, czy wyszperał cokolwiek w archiwach. Bezskutecznie,
choć w najmniejszym stopniu jej to nie zniechęciło.
Pomysł na rozmowy przed kamerą w domu generała narodził
się rok temu. Do tej pory Jaruzelska współpracowała z serwisami
internetowymi należącymi do medialnego mainstreamu. Zresztą
kanał „Towarzyszka Panienka” na YouTube także nie był w pełni
autonomicznym przedsięwzięciem; produkcję i promocję or-
ganizował „Super Express”. Idea była taka, żeby rozmowy były
niespieszne, spokojne i wyczerpujące. Bez przerywania i przecią-
gania liny. Gdyż Monika Jaruzelska uważa, że polskie spory za bar-
dzo się sformatowały. Obowiązują żelazne schematy polemiczne,
na każdy argument obie strony trzymają w zanadrzu gotowe już
kontrargumenty, w efekcie debata jest do bólu przewidywalna.
Tłumaczy: – Podchodzę do moich gości trochę jak psychotera-
peuta. Chcę zrozumieć przyczyny, dlaczego mają takie, a nie inne
poglądy. Zawsze byłam ciekawa ludzi, którzy myślą inaczej niż ja.
Te rozmowy poszerzają moje rozumienie pewnych rzeczy. Przyda-
ją mi się w pracy ze studentami. (Jaruzelska wykłada na Wydziale
Dziennikarstwa SWPS).
A co powiedziałby ojciec? – On wszystkie teksty o sobie czytał
z ogromnym spokojem. Również te nieprzychylne. Analizował je,
dociekał źródeł. I myślę, że byłby teraz zadowolony, widząc, jak
strategicznie detonuję jego potencjalnych wrogów.
Pierwszym gościem „Towarzyszki Panienki” był Paweł Kukiz.
Dalej Robert Górski, Stefan Niesiołowski, Daniel Olbrychski,
wreszcie dla odmiany Rafał Ziemkiewicz. Ale to dawny kolega
z liceum i studiów na polonistyce, więc rozmowa im się kleiła.
Prowadząca nie ukrywała, że chciała pokazać znanego z ostrych
sądów publicystę „jako osobę sympatyczną”. Co zasadniczo się
powiodło, nawet jeśli – jak wynikało z krzykliwej zajawki – gość
mówił „OSTRO o LGBT, FEMINIZMIE i ideologii GENDER”. Ja-
ruzelska uznała, że eksperyment się udał. Sytuacja dojrzała, aby
rzucić się na głęboką wodę.
P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
Wtedy właśnie wizytę na Ikara złożył poseł Braun. Krótko
po nim pojawił się Janusz Korwin-Mikke. Prowadząca próbo-
wała przebić się przez zimną emocjonalną fasadę gościa. Ten
jednak zażyczył sobie, aby go o „żadną, tfu, empatię nie posą-
dzać”. Następny z ławki był radiomaryjny publicysta Stanisław
Michalkiewicz, specjalista od spraw wszelakich, ale najchęt-
niej żydowskich.
Jaruzelska przyznaje, że do tej pory nawet nie wiedziała o ist-
nieniu tego człowieka. Spytała z nieskrywaną ironią, jaka jest jego
ulubiona teoria spiskowa. Ten bez mrugnięcia okiem zaserwował
zbliżoną do braunowskiej opowieść o kontrolowanej transfor-
macji, która oddała Polskę w pacht „stronnictwa ruskiego, pru-
skiego i amerykańsko-żydowskiego”. Nie mogło też zabraknąć
żelaznego tematu LGBT („Homoseksualizmem się brzydzę i nic
na to nie poradzę”). Michalkiewicz był wyluzowany, chwilami
swawolny, po ludzku sympatyczny. Nawet jeśli mówił rzeczy
mało sympatyczne.
Zapraszamy do bańki
A potem wybuchła pandemia i decyzją medialnego patrona
aktywność na kanale „Towarzyszka Panienka” wygasła. Sama
Jaruzelska nie zamierzała jednak wciskać pauzy. Kolejne roz-
mowy lądowały na całkowicie już autorskim kanale „Monika
Jaruzelska zaprasza”. Raz jeszcze zawitał u niej Ziemkiewicz,
tym razem promujący publicystyczną książkę „Cham niezbun-
towany”. Po trzech miesiącach ta właśnie rozmowa została nagle
zdjęta, choć akurat na tle wcześniejszej o pół roku była znacznie
łagodniejsza. Kontrowersje zapewne jednak wpłynęły na popu-
larność kanału.
Wcześniej też ich oczywiście nie brakowało. „Dlaczego daje
się pani podpuszczać i zaprasza oszołomów, homofobów, de-
magogów i antysemitów? Czy naprawdę brakuje wartościowych
ludzi do dyskusji?” – pytano w komentarzach. Choć dominowały
jednak komplementy pod adresem prowadzącej, że kulturalnie
rozmawia z wartościowymi ludźmi, nie boi się stanąć w prawdzie
i przywraca wiarę w dobre dziennikarstwo.
Z korespondencji mogło nawet wynikać, że wywiady Moniki
Jaruzelskiej do pewnego stopnia pomagają ocieplić wizerunek
ojca w oczach prawicowej klienteli. Dopytywano, czy to prawda,
że generał w czasach młodości nosił w klapie endecki mieczyk
Chrobrego. Monika nie zaprzeczała. Dodając, że intelektualny
dorobek Romana Dmowskiego nawet w późniejszych latach trak-
towano w domu z należnym szacunkiem.
Nieraz zresztą deklarowała, że jej program powstaje we współ-
pracy z widzami. Tym chętniej spełniała więc liczne prośby
o kolejne rozmowy z politykami Konfederacji. I choć program
zachowuje pluralistyczny charakter, pojawiają się w nim rów-
nież przedstawiciele innych opcji, a także eksperci bądź artyści,
liczniki odsłon wiele mówią. Polityk bądź publicysta z radykalnej
prawicy samą obecnością gwarantuje kilkaset tysięcy wejść. Po-
stać kojarzona z liberalnym establishmentem to już o jedno zero
mniej. Natomiast szczególnie reklamowany wywiad z Michałem
Rutzem ze społeczności LGBT, autorem obrazoburczych obrazów
łączących motywy sakralne z gejowskimi, obejrzało do tej pory
raptem 12 tys. widzów. Którzy w komentarzach dosyć zgodnie
zresztą orzekli, że szkoda czasu Jaruzelskiej na takie bzdury.
Wygląda więc na to, że córka ostatniego władcy PRL na dobre
już zagościła w obiegu radykalnej prawicy. Co w znacznej mierze
wynika ze specyfiki serwisu YouTube, którego algorytmy precy-
zyjnie definiują polityczne treści. Każdy wchodzący na platformę
dostaje czytelne rekomendacje, co warto obejrzeć; zgodnie z jego
przekonaniami, wartościami, zainteresowaniami, upodobania-
mi estetycznymi. Im bardziej są one wyraziste, tym przekaz pre-
cyzyjniej adresowany. I tak powstają ideologiczne bańki oparte
na twardych tożsamościach.
21
 [ POLITYKA ]
Nurty umiarkowane są już dostatecznie reprezentowane w me-
dialnym mainstreamie, aby wywoływać większe zainteresowanie
w sieci. Prawicowy radykalizm przez lata znajdował się na mar-
ginesie. Rodziło to swoisty etos publicystyki wyklętej, która jako
jedyna nie kłamie i „mówi, jak jest”. Dopiero internet zniósł
ograniczenia komunikacyjne, niszowi dotąd autorzy znajdowali
domorosłych naśladowców. Słowo mówione nie wymaga zresztą
takich kompetencji intelektualnych i kulturowych jak słowo pi-
sane, odwołuje się przede wszystkim do emocji, ekspresja bywa
ważniejsza od argumentów, a teoria spiskowa od racjonalnego
wywodu. Stąd obfitość kanałów dostarczających radykalnych
i niepoprawnych treści, które za pośrednictwem algorytmu po-
łączyły się w rozległy archipelag.
Teoretycznie kanał Moniki Jaruzelskiej oparty został na innych
założeniach. Dziennikarka zdradza ambicje otwierania swojego
widza na różne punkty widzenia. Ale to mogą docenić jedynie
jej stali subskrybenci, których jak dotąd jest 50 tys. Czyli nie tak się uwłaszczył. Zebrała więc dokumentację i poszła walczyć.
wiele, co zresztą na razie nie gwarantuje wielkich finansowych
profitów. Z kolei algorytm selektywnie rozprowadza poszczegól-
ne wywiady wedle kryterium ideowej identyfikacji. Treść niepo-
prawna natychmiast więc trafia do rozrośniętej prawicowej bań-
ki. Tym sposobem Jaruzelska, chcąc nie chcąc, stała się jej częścią. nazwisko było magnesem dla starszego elektoratu SLD, który
Owo sklejenie z ekstremizmem, nawet jeśli mimowolne, już
teraz pogłębia nierównowagę. Zapewne nie jest przypadkiem,
że – jak informuje gospodyni kanału – w ostatnich miesiącach od-
Monika podczas spotkania z Grzegorzem Braunem w youtubowym programie „Towarzyszka Panienka”.
mówiło jej rozmowy kilku prominentnych przedstawicieli głów-
nego nurtu opozycji, m.in. Robert Biedroń, Szymon Hołownia,
Michał Kamiński. Być może nie chcieli uwiarygodniać skrajnych
treści, z którymi program zaczął się kojarzyć.
Po stronie rozsądku
Czy można stać ponad podziałami? Akurat Monika Jaruzelska
zawsze stała. Co najmniej od grudnia 1981 r., kiedy przygotowy-
wała się do matury. – Z jednej strony ojciec, którego kochałam
i któremu ufałam. Generałowie, którzy byli dla mnie „wujkami”.
Chłopaki z ochrony, z którymi się przyjaźniłam. A z drugiej krąg
opozycyjny na studiach, z opornikami przypiętymi do swetrów.
Nigdy nie chciałam wybierać, musiałam oba te światy sobie in-
tegrować – tłumaczy.
Czas integracji nadejdzie w 1989 r. Ale zaraz pojawią się nowe
konflikty i podziały. Wspomina, jak w bojowym nastroju wybie-
rała się na debatę o aborcji, aby kibicować Barbarze Labudzie
22 P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
w starciu z Markiem Jurkiem. Ze szczerym przekonaniem, że ko-
bieta ma prawo wyboru, a „zygota to nie człowiek”. Ale po wysłu-
chaniu spokojnych wywodów Jurka zrozumiała, że jego chrześci-
jańska perspektywa jest równie prawomocna jak jej wolnościowa
i feministyczna. Że obie strony mają rację. W latach 90. zajęła się
modą. I była to, jak stwierdza, forma ucieczki od polityki i twar-
dych wyborów.
Jeszcze w 2013 r. mówiła dziennikarzowi „Newsweeka”: „(…)
w ogóle nie uważam, że ktoś ma rację. Nie mam poglądów. I jak
tak na to patrzę, to mi wychodzi, że poglądy to jest jakaś próba
racjonalizacji własnych emocji, które się chce uargumentować”.
Po śmierci ojca chciała sprzedać dom przy ul. Ikara. Za bar-
dzo przypominał o „traumie stanu wojennego”. Zmieniła zda-
nie, kiedy radny PiS Jacek Ozdoba zorganizował pod oknem
konferencję prasową, domagając się odebrania „willi” (to okre-
ślenie mocno na wyrost), na której generał rzekomo bezprawnie
Dziś sprawa jest już wygrana, a Monika już na dobre pogodziła
się z rodzinnym domem. Tak samo jak z dziedzictwem.
Wejście do polityki wydawało się logiczną konsekwencją.
Tyle że znów powróciła konieczność dokonywania wyborów. Jej
pielęgnował pamięć o PRL. Nie czuła się jednak dobrze z pryn-
cypializmem nowej lewicy w sprawach światopoglądowych.
Nie kwestionowała prawa kobiet do aborcji, ale odcinała się
od hasła „aborcja jest OK”. Podkreślała,
że choć jest niewierząca, symbole re-
ligijne w przestrzeni publicznej jej nie
przeszkadzają. Popierała związki part-
nerskie, ale sama estetyka tęczowych
ruchów raczej ją odstręczała.
Ju ż ja ko rad na w st r z y ma ła się
od głosu, kiedy uchwalano warszaw-
ską kartę LGBT. Jak tłumaczy, wca-
le nie dlatego, że jest doktr ynalnie
przeciwna wspieraniu tej mniejszo-
ści. Po prostu tryb uchwalania karty
za bardzo jej się kojarzył z ideologicz-
ną manifestacją, bez podjęcia wysiłku
realnego zmierzenia się z problemem.
Parę miesięcy później tamta decyzja
stała się pretekstem do niew pusz-
czenia Jaruzelskiej na listy szerokiej
lewicowej koalicji do Sejmu. Jako nie-
za leżna kandydat ka w ystartowała
więc do Senatu, niewiele sobie robiąc
z zarzutów, iż rozprasza opozycyjne
głosy. Jej hasło w yborcze brzmiało:
„Życie nie jest ani lewicowe, ani prawicowe”. Do mandatu
sporo jednak zabrakło, a jej relacje z SLD zostały ostatecznie
zerwane. Bodaj tylko Leszek Miller konsekwentnie stoi po jej
stronie: – To byłby doniosły moment, gdyby Monika stanęła
na sejmowej mównicy i zwróciła się bezpośrednio do Kaczyń-
skiego – mówi były premier w rozmowie z POLITYKĄ.
Na pytanie, po której stronie teraz stoi, Jaruzelska odpowia-
da: – Po stronie zdrowego rozsądku. Jej program tego właśnie
ma dowodzić. Tyle że „psychoterapeutyczna” metoda okazała
się przy okazji polityczną pułapką. Pragnąc zrozumieć obce
tożsamości, sama wpadła w pułapkę niezrozumienia. Nie tyle
rozszczelnia pozamykane obiegi, co jest wpychana do jednego
z nich. „Witaj w klubie, są tam wszyscy najporządniejsi ludzie,
jakich znam” – skomentował Ziemkiewicz zapowiedź wpisania
Moniki Jaruzelskiej do „Brunatnej Księgi”. Ale czy to faktycznie
© YOUTUBE
miejsce dla niej?
RAFAŁ KALUKIN
 [ POLITYKA ]

Młoda gwardia
Michał Moskal, 26-letni bliski współpracownik Jarosława Kaczyńskiego,
zyskuje na znaczeniu. Ma przyciągnąć do PiS młodych.
ANNA DĄBROWSKA

M
oskal miał w minionym ty-
godniu urządzać się w Kan-
celarii Premiera, a musiał
zamknąć się na kwaran-
tannie w swoim mieszka-
niu na warszawskim Żoliborzu, zresztą
niedaleko domu Jarosława Kaczyńskie-
go. W pierwszą sobotę października ra-
zem z Przemysławem Czarnkiem ogła-
szali w Lublinie powstanie Społecznego
Komitetu Budowy Pomnika prezydenta
Lecha Kaczyńskiego w tym mieście. Uro-
czyście, bez dystansu i bez maseczek. Już
w poniedziałek okazało się, że Czarnek,
który ma zostać nowym ministrem edu-
kacji i nauki, ma koronawirusa. – To ja-
kaś ironia losu – mówi z przekąsem jeden
z posłów. – Nasz pierwszy rycerz na wojnie
kulturowej i z ideologią LGBT, który ma
zająć się edukacją młodych, zaraził szefa
naszej partyjnej młodzieżówki, który głosi,
że ta wojna kulturowa nie ma sensu.
Awanse Michała Moskala budzą za-
zdrość w partyjnych szeregach. – Uro-
dził się w 1994 r., a Jarosław Kaczyński
w 1949 r., może to jakaś magia liczb. A tak
już na poważnie, to rzeczywiście prezes wi-
dzi w nim spory potencjał. Nie przypomi-
nam sobie, aby kiedykolwiek ktoś tak szyb-
ko został wypromowany. No, może poza
Mateuszem Morawieckim – twierdzi nasz
rozmówca z PiS. Na Nowogrodzkiej Mi-
chał Moskal pracuje dopiero od tego roku.
Kiedy jesienią 2019 r. Radosław Fogiel,
jeden z najbliższych współpracowników
Jarosława Kaczyńskiego, został posłem,
zaczęto rozglądać się za jego następcą.
Podobno wystarczyły dwa spotkania
w cztery oczy Moskala z prezesem, aby

Michał Moskal z Jarosławem Kaczyńskim

na Konwencji Forum Młodych PiS w Lublinie.
© KRZYSZTOF RADZKI/EAST NEWS

P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020 23
 [ POLITYKA ]
go do siebie przekonał. Pomogły też
rekomendacje ministrów Kamińskiego
i Błaszczaka. Podobno Kaczyński rozpyty-
wał też o młodego działacza wrogie sobie
wewnątrzpartyjne obozy, które w sprawie
Moskala były dość zgodne i przychylne.
Od początku roku terminował u słynnej
Barbary Skrzypek, a już po Wielkanocy
ona poszła odpocząć po 30 latach pracy
dla prezesa. I tak Moskal przejął kalen-
darz Jarosława Kaczyńskiego. Podobno
niezastąpiona Skrzypek ma jeszcze wrócić
na Nowogrodzką, tylko dokładnie nie wia-
domo kiedy. On tymczasem został dyrek-
torem biura prezydialnego PiS, co oznacza
tyle, że organizuje pracę wszystkim naj-
ważniejszym osobom w partii i ma dostęp
do wielu tajemnic.
Mało tego – w maju prezes mianował
go pełnomocnikiem do spraw struktur
młodzieżowych (musi to jeszcze potwier-
dzić w głosowaniu komitet polityczny, ale
to formalność), a w zeszłym tygodniu zo-
stał szefem gabinetu politycznego wice-
premiera Jarosława Kaczyńskiego. I jest
jeszcze żoliborskim radnym, choć kole-
dzy radni relacjonują, że niezbyt aktyw-
nym. Wicepremierostwo Kaczyńskiego
ma znaczenie bardziej symboliczne niż
praktyczne, bo większość najważniejszych
spraw i tak wciąż będzie się toczyć przy
Nowogrodzkiej. – Jednak i tu, zabierając
ze sobą Michała Moskala, prezes wysyła
sygnał do partii, że młody będzie zyskiwał
na znaczeniu – twierdzi nasz informator.
Michał pochodzi z Janowa Lubelskie-
go, ale dorastał w Lublinie, z krótkim
epizodem w USA, na przedmieściach
Chicago.Kiedy był nastolatkiem, rodzice
postanowili spróbować szczęścia za wiel-
ką wodą, gdzie już lata wcześniej zdąży-
ła się urządzić bliska rodzina Moskalów.
To nie była dla nich ziemia obiecana,
wrócili do Polski po kilku miesiącach.
– To zwyczajna rodzina, ojciec pracuje
w branży samochodowej, matka jest lo-
gopedą. Jak to ludzie ze ściany wschod-
niej, są raczej konserwatywni w swoim
światopoglądzie, ale na pewno nie w stylu
o. Rydzyka. Zdecydowanie bardziej otwar-
ci i tolerancyjni – opowiada osoba znająca
środowisko najbliższego współpracowni-
ka szefa PiS. Rodzice z polityką nie mieli
nic wspólnego, a 13-letni syn, nie wiedzieć
czemu, podobno uwielbiał oglądać konfe-
rencje Zbigniewa Ziobry czy ówczesnego
szefa CBA Kamińskiego.
Zaraz po maturze, zdanej w lubelskim
ogólniaku, przyjechał do Warszawy, ale
zanim zaczął studiować prawo na UW,
przez chwilę pracował w  call center
tanich linii lotniczych. Świetnie mówi
po angielsku i to też spodobało się pre-
zesowi Kaczyńskiemu. Na uniwersytecie
24
Michał Moskal
na zdjęciach najczęściej
pozuje z podwiniętymi
rękawami koszuli, jakby
komunikował ciągłą
gotowość do pracy. Dziś nie
ma sensu wojna kulturowa
z lewicą, trzeba działać
długofalowo – mówi.
nie dołączył do Młodych dla Polski, pra-
wicowego stowarzyszenia, które zakła-
dali starsi od niego o pięć lat rzecznik
rządu Piotr Müller, wiceminister spra-
wiedliwości Sebastian Kaleta i szef Cen-
trum Informacyjnego Rządu Tomasz
Matynia. Moskal wybrał NZS i okazał
się bardzo sprawnym organizatorem.
– Z 70 członków w około rok przybyło po-
nad 300. Wymyślił, aby przy uczelniach
dla studiujących matek otwierać żłobki
i 43 takich powstało. Siadał do rozmów
z ówczesnym ministrem Władysławem
Kosiniakiem-Kamyszem, bo to była koń-
cówka rządów PO-PSL, co niektórzy mu
wypominają, ale pozyskał 10 mln zł na te
żłobki. Później wszedł do zarządu krajo-
wego NZS. Michał jest skuteczny – opo-
wiada jego znajomy z uczelni.
Moskal w wywiadzie dla „Sieci” mówi,
że w NZS wykształcił się w nim „swoisty
kult skuteczności”, i  dodawał: „W  PiS
mam poczucie, że rzeczy, które zapowia-
damy, przekuwają się w rzeczywistość.
Młodzi chcą działać i wiedzieć, że ich pra-
ca ma sens”. Natalia Kwaśnicka, organiza-
torka Ogólnopolskiego Protestu Studentek
i Studentów przeciwko łamaniu przez PiS
praworządności w 2017 r., zarzucała Mo-
skalowi polityczne zaangażowanie. „Nie
ukrywa, co widać na jego profilu na Fa-
cebooku, że popiera rząd PiS: są zdjęcia
z  premier Beatą Szydło i  prezydentem
Andrzejem Dudą”.
Szlaki w  PiS przecierał mu Michał
Prószyński (rocznik 1987), były wice-
przewodniczący NZS, od wielu lat bliski
współpracownik Mariusza Kamińskiego.
P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
Prószyński jest dziś szefem gabinetu
ministra spraw wewnętrznych i admini-
stracji, mazowieckim radnym, a zaufanie
Kaczyńskiego zdobył już dawno, kiedy zo-
stał asystentem prezesa partyjnej spółki
Srebrna. Moskal nie rozpoczął aplikacji,
bo nie myśli o karierze prawniczej, ale
zaczął pisać doktorat z zakresu cyberbez-
pieczeństwa. Zainteresował się tematem,
kiedy został asystentem wiceministra
spraw wewnętrznych Tomasza Zdzikota,
potem poszedł za nim do MON. Na chwilę
zaczepił się w Agencji Mienia Wojskowego
jako kierownik wydziału, aż wreszcie trafił
do samej centrali PiS.
– Michał często mówi o skuteczności,
że musimy być pragmatyczni, że sama
wyższość moralna to za mało – opowiada
polityk PiS z młodego pokolenia. – Prezes
też często powtarza, że musimy być sku-
teczni, i chyba dlatego postawił na Micha-
ła. W „Sieci” Moskal mówił, że rozmawiał
z prezesem o tym, że w przeciwieństwie
do Barbary Skrzypek on chce wejść w po-
litykę na całego. „Nie chodzi o to, żeby
wszystko było takie samo, jak było. Chodzi
o to, żeby zadania, które mają być zreali-
zowane, były zrealizowane” – miał odpo-
wiedzieć mu Jarosław Kaczyński.
Jakie zatem zadania mają być zre-
alizowane? Powszechnie uważa się,
że Moskal ma odzyskać dla PiS mło-
dych wyborców, a pierwszym krokiem
jest tzw. ustawa futerkowa. Faktycznie,
na początku lata, w czasie wyborów pre-
zydenckich młodzi pokazali PiS czerwo-
ną kartkę. Wśród nich według exit poll
Andrzej Duda zdobył jedynie 36 proc.
głosów. Pięć lat temu proporcje były
odwrotne, wtedy młodzi zagłosowali
w większości na niego.
Oficjalny przekaz w tej sprawie wyłożył
szef komitetu politycznego PiS Krzysztof
Sobolewski w „Do Rzeczy”: „W wyborach
prezydenckich zauważyliśmy mniejsze
poparcie młodego elektoratu. Wiemy
też, że przywilejem młodości jest bunt,
często skierowany przeciw rządzącym.
To dla nas wskazanie, że musimy znaleźć
takie punkty programowe, które prze-
konają do nas młodych wyborców. (…)
Jedną z takich propozycji jest zapowie-
dziana przez pana prezesa nowa Ustawa
© WOJCIECH JARGIŁO/ PAP, PAWEŁ SUPERNAK/PAP
o ochronie zwierząt. Dla młodych ludzi
ważne są działania na rzecz klimatu”.
Twarzą ustawy futerkowej został wła-
śnie Moskal, to on razem z prezesem za-
prezentował przy Nowogrodzkiej projekt.
Choć akurat w tej sprawie wcale nie o od-
zyskanie poparcia młodych chodzi. Zyski
w tym elektoracie są tylko potencjalne,
straty w tym najwierniejszym PiS (wokół
o. Rydzyka) i wśród rolników (odbitych
z  trudem PSL) pewne. Ale wiadomo,
że zakaz hodowli zwierząt futerkowych
to idée fixe Jarosława Kaczyńskiego. Już
raz – trzy lata temu – poległ w tej sprawie
i obiecał sobie, że doprowadzi ją do końca.
– Wiadomo, że teraz nie o młodych cho-
dzi, ale o spełnienie marzenia prezesa.
Młodzi firmują projekt, bo – jak widać było
w parlamentarnych głosowaniach w par-
tii wśród starych wyjadaczy – wielu się
mu sprzeciwia. Szef może też przy okazji
sprawdzić wytrzymałość Moskala w boju.
Na razie dobrze zdaje egzamin – mówi po-
lityk obozu władzy.
Michał Moskal na zdjęciach najczęściej
pozuje z podwiniętymi rękawami koszu-
li, jakby komunikował ciągłą gotowość
do pracy. Na początku września w liście
otwartym do młodych sympatyków PiS
przedstawił młodzieżową agendę: ochro-
na środowiska, równouprawnienie płaco-
we kobiet i mężczyzn oraz humanitarne
traktowanie zwierząt. Ustawa uznająca
niższe wynagrodzenie dla kobiet za formę
mobbingu w pracy została złożona w Sej-
mie w lipcu. Pierwszym posłem, który się
pod nią podpisał, był Jarosław Kaczyński.
Z naszych informacji wynika, że na dłu-
giej liście tematów, z którą Moskal przy-
szedł do prezesa, jest także edukacja die-
tetyczna w szkole, zapewnienie dzieciom
dostępu do pomocy psychologicznej,
bo pandemia już uświadamia ludziom, ja-
kie to ważne, oraz temat przemocy domo-
wej, co ma zainteresować młode kobiety.
Chodzi o to, aby proces o przemoc domo-
wą można było połączyć ze sprawą rozwo-
dową. Dziś te pierwsze ciągną się latami.
– Nie jesteśmy naiwni, by sądzić, że dzię-
ki tym projektom w kolejnych wyborach
zagłosują na nas tabuny młodych, któ-
rzy wejdą na rynek wyborczy. Obciążenie
władzą jest zbyt wielkie. Teraz, pomimo
zerowej stawki PIT dla młodych, jakoś
za nami nie poszli, bo oni wezmą, ale nie
zagłosują – wykłada polityk PiS. Doda-
je, że dzięki budowaniu młodzieżówki,
zwracaniu uwagi na sprawy ważne dla
młodych, odnoszeniu się do wyzwań cy-
wilizacyjnych PiS ma być z nimi w kon-
takcie, budować płaszczyznę elementar-
nego porozumienia. – Wtedy jest większa
szansa, że jak już im ten bunt przeciwko
władzy minie, przyjdzie czas na zwykłe
dorosłe życie, zakładanie rodziny, branie
kredytów na mieszkania, to wybiorą PiS
– kontynuuje nasz rozmówca.
W czasach pandemii trudno budo-
wać partyjne struktury młodzieżowe,
a te jak na razie leżą na łopatkach. Paweł
Szefernaker zostawił organizację w opła-
kanym stanie. W partii pocieszają się,
że u opozycji jest jeszcze gorzej. Dziś
Forum Młodych PiS to pół tysiąca osób.
Na październik Moskal zaplanował trzy
Michał Szpądrowski
(również rocznik 1994)
jest zastępcą Moskala.
Razem budują
młodzieżowy
zespół doradczy.
To ludzie, którzy dorastali
z Facebookiem
pod kciukiem.
formacyjne spotkania regionalne, m.in.
w Krakowie, ale covid pokrzyżował pla-
ny. Okręgi FM PiS będą się pokry wać
z  tymi sejmow ymi. – Trzeba młodym
zaproponować nie tylko jakieś możli-
wości rozwoju, wsparcie w karierze, ale
dać im wspólną przestrzeń, w której będą
się czuli – jak to mówią – cool. Muszą tu
znajdować przyjaciół, a nawet miłości.
Nie będziemy tworzyć dla nich jakichś
nowych platform do komunikacji. Mu-
simy być tam, gdzie oni już są, czyli
na Facebooku i innych komunikatorach
– słyszymy od osoby zaangażowanej
w budowanie strategii.
Jeden z  trzydziestoletnich posłów
mówi, że Moskal stawia na naprawdę
młodych, a tych, którzy już przekroczyli
30 lat, zalicza do „starszego pokolenia
PiS”.
Zastępcą Moskala jest Michał Szpą-
drowski (również rocznik 1994), dziel-
nicowy radny w stolicy. Dwa lata temu
media w yciąg nęł y mu a nt ysemick i
w pis, któr y popełnił na Facebooku.
­Z ostał za to wykluczony ze sztabu pre-
zydenckiego Patryka Jakiego. Od kilku
lat Szpądrowski współpracuje z  mi-
nistrem Mariuszem Kamińskim, jest
zatrudniony w jego biurze poselskim.
Z Moskalem budują młodzieżow y ze-
spół doradcz y: mają k i l ka na z w isk
młodych zaangażowanych w projekt,
ale nie chcą się na razie ujawniać. To lu-
dzie, którzy dorastali z Facebookiem
pod kciukiem. – Mają, jak Szpądrowski,
na koncie jakieś wpisy i zdjęcia, które
nie przynoszą im chluby, trochę boją
P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
się medialnego prześwietlania, więc
jeszcze się nie ujawniają – tłumaczy
nasz rozmówca.
Psycholog polityki prof. Piotr Radkie-
wicz z PAN zwraca uwagę, że eksponu-
jąc młodych polityków, władza może
zmienić jej postrzeganie przez mło-
dzież, co ciąży nad każdą partią, która
rządzi przez kolejne kadencje. – Pamię-
tamy, jak bardzo PiS, jak to mówi mło-
dzież, był obciachowy w 2007 r., w 2015 r.
tak była już postrzegana PO i Bronisław
Komorowski, a PiS i Andrzej Duda mieli
być nową jakością. Z młodymi nie cho-
dzi o to, aby ich do siebie przekonać, ale
by nie być dla nich za bardzo odpycha-
jącym – mówi.
Moskal wie, że to, co robią przyboczni
Zbigniewa Ziobry, działa na młodych
odpychająco. Dlatego we wspomnia-
nym już liście przestrzegał młodą pra-
wicę przed popadnięciem w syndrom
oblężonej twierdzy. Twierdzi, że zło
trzeba nazy wać złem, ale nie można
zapominać o szacunku wobec innych
osób, co zabrzmiało jak przytyk do wy-
powiedzi szczególnie polityków SolPo-
lu na temat osób LGBT i ich wzmożonej
ofensywy ideologicznej. Potem jeszcze
mówił Moskal, już w „Do Rzeczy”: „Nie
ma sensu wojna kulturowa z lewicą tu
i teraz, trzeba działać w długofalowej
perspektywie”, za co zresztą w mediach
społecznościow ych ziobr yści w ylali
na niego kubły pomyj.
L ist Moska la popa rł też Mateusz
Morawiecki, poświęcając mu osobny
wpis na Facebooku. Ale co z tego, jeśli
kilka tygodni później premier zgodził
się na powołanie do rządu Przemysła-
wa Czarnka, który o kobietach mówi,
że mają przede wszystkim rodzić dzieci,
o osobach LGBT, że to nie ludzie, tylko
ideologia, i że klaps jest „ostatecznym
środkiem wychowawczym”.
W  Praw ie i Spraw ied l iwości mó-
wią o szerokim rozkładaniu skrzydeł,
o tym, że Czarnek ma zagospodarować
elektorat, po któr y sięgają ziobr yści.
Ale przy okazji jako minister między
i­ n ny m i od m łod zież y n iwecz y in i-
cjaty w y ­M oskala. – Zwrócenie się ku
młodym, o czym ostatnio głośno mówi
PiS, ma sens, ale tego nie można ro-
bić w dwóch równoległych i odległych
­rzeczywistościach Przemysława Czarn-
ka i Michała Moskala. Tu potrzeba spój-
ności – zauważa prof. Piotr Radkiewicz.
Ta schizo­f renia jest bardzo czytelna
i to szef MEN jest raczej w głównym nur-
cie myślenia PiS o młodych, a nie mło-
dy Moskal.
ANNA DĄBROWSKA
25
 [ E X- CENTR U M ]

Słowa klucze
na nowy czas Zapiski AGNIESZKA HOLLAND

P znad krawędzi
omysłodawczynią projektu
Ex-centrum jest Olga To-
karczuk. Bazuje on na idei
warsztatów prowadzonych
od 2019 r. przez Edwina Bendyka
w czasie festiwalu Góry Literatury. Mamy nadzieję, że ten narzucony nam (a może
Przedsięwzięcie realizują: Fundacja
Olgi Tokarczuk (FOT) i Wrocławski ofiarowany?) stan zatrzymania, zamknięcia, zawieszenia,
Dom Literatury (WDL). Jego celem
jest podjęcie namysłu nad końcem
swoistego bezczasu, skłoni nas do jakiegoś pogłębionego
świata, jaki znaliśmy, i nad światem namysłu nad sobą, światem i przyszłością.
przyszłości, jaki na gruzach tego sta-
rego może powstać. Twórcy Ex-cen-
„
trum zakładają, że pandemia jest „Taniec śmierci , XV-wieczny fresk z kościoła w Clusone we Włoszech.
zaledwie jednym z symptomów do-
konującej się obecnie cywilizacyjnej
transformacji i przełomu o znacznie
głębszym charakterze. Nie sposób
przewidzieć przyszłości, można
jednak podjąć pracę wyobraźni,
by w chaosie teraźniejszości spróbo-
wać dostrzec i opisać przemiany, pro-
cesy i zjawiska, które uzyskają wpływ
na kształtowanie przyszłego świata.
Na tym ma polegać praca uczestni-
ków Ex-centrum. Noblistka i organi-
zatorzy zaproponowali ją artystom,
naukowcom i kuratorom, którzy
zobowiązali się, że podejdą do zada-
nia eks-centrycznie, a więc spojrzą
na przyszłość z pozycji odrzucającej
rutynowo stosowane ramy analizy.
Zaproponują także nowe pojęcia dla
zbliżającej się zmiany.
Uczestnicy projektu stworzą eseje,
publikowane począwszy od 30 wrze-
śnia w tygodniku POLITYKA. Teksty
zaproszonych gości będą ogłaszane
sukcesywnie, a po tygodniu od ich
publikacji organizatorzy wyemitują
rozmowy wideo z autorami na temat
podejmowanych przez nich zagad-
nień. Eseistyczny cykl rozpoczęła
Olga Tokarczuk. Do projektu zapro-
szeni zostali m.in.: Agnieszka Holland
(tekst obok), Marian Turski, Anda
Rottenberg, Ewa Bińczyk, Urszula
Zajączkowska, Zbigniew Mikołejko.
Zwieńczeniem literackiej fazy pro-
jektu będzie przygotowanie książki
z wyborem tekstów powstałych w ra-
mach projektu.
Kuratorami projektu są
Edwin Bendyk (POLITYKA)
i Irek Grin (WDL, FOT).

26 P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
 1
Pierwsza refleksja: w tej sytuacji (poza uświadomieniem
sobie, że żyliśmy żarłocznie, zbytecznie konsumując, prze-
mieszczając się, śmiecąc) widzimy ostro, że tak naprawdę
o naszej przyszłości niczego nie wiemy i wszelkie planowanie:
kupowane z wyprzedzeniem tanie bilety lotnicze, rezerwowane
hotele, występy i kontrakty, igrzyska, napięte kalendarze i pew-
ność, że rzeczy wydarzą się tak, jak chcemy i projektujemy, jest
iluzją i pychą. Niby to nic nowego, nasza egzystencja jest w swej
istocie krucha, jedyną nieuniknioną perspektywą jest jej kres
– śmierć, której terminu na ogół nie znamy. Ale udawało nam
się od tego abstrahować, nieuchronny kres stawał się naszym
jednostkowym, wyjątkowym doświadczeniem, które nauczyli-
śmy się oswajać i oszukiwać, meblując teraźniejszość i przyszłość
milionem pozornie ważnych spraw, które pozwalały nam odsu-
nąć egzystencjalną pustkę. Tak czy owak, perspektywę śmierci
odbieraliśmy jako indywidualną katastrofę, potencjalny koniec
naszego świata, czyli jedynego, jaki tak naprawdę znamy.
Ale teraz doświadczenie braku perspektyw, braku przyszłości,
stało się z powodu pandemii globalne. I prawdopodobnie więk-
szość kolejnych (zapewne gorszych niż aktualna epidemia) wy-
zwań i zagrożeń będzie równie globalna, zaś nadzieja bogatych,
że pieniądze pozwolą im ich uniknąć, okaże się złudna. Choć,
oczywiście, pierwszymi ofiarami będą zawsze ci najbiedniejsi
i najbardziej wykluczeni. Ale po raz pierwszy od dawna prze-
żywamy to doświadczenie jako dzwonek alarmowy dla wszyst-
kich. I zastygamy w przerażeniu, widząc, jak bardzo nie umiemy
się z zagrożeniem zmierzyć: jako państwa, społeczeństwa, jako
wspólnoty i jako ludzie.
Znaleźliśmy się – my, ludzkość – w ciekawym punkcie: dwie
tendencje, których rozwój obserwowaliśmy na przestrzeni wie-
ków – jedna jasna, druga ciemna – przecinają się w naszej teraź-
niejszości i to, czy dojdzie między nimi do brutalnego zderzenia,
czy rozładują się wzajemnie, by stworzyć nową jakość, zadecydu-
je o przyszłości naszego świata, naszej planety, życia, jakie znamy
i do jakiego, dziś przynajmniej jeszcze, aspirujemy.
Kultura popularna zresztą już od dawna wyczuwała niepokój,
zagrożenia, oswajała apokalipsę w katastroficznych filmach i dys-
topijnych powieściach. Sfera wyobraźni nie po raz pierwszy oka-
zała się bardziej dojmująca niż utylitarne analizy rzeczywistości,
intensywniejsza niż pragmatyczne narzędzia i znacznie bardziej
przenikliwa niż polityczne taktyki i strategie.
Niezależnie od tego, czy włada nami demokratyczny liberał czy
autorytarny despota, jeden i drugi walczy i utrzymuje się przy
władzy dzięki grze populistycznych oszustw, obietnic i uprosz-
czeń. Uproszczenie stało się główną metodą komunikacji; sprzyja
temu zresztą zmiana samego sposobu komunikowania, perma-
nentna niemożność skupienia i generowane przez nowe media
wymuszanie nadmiernej podzielności uwagi.
2
Lud wyczuwa fasadowość politycznych instytucji i darzy je,
oraz ich graczy, coraz mniejszym zaufaniem. Odpowiedzią
na pustkę, którą wytwarza ta nieautentyczność, jest u jed-
nych obojętność, sceptycyzm i zwątpienie, a u drugich – tych,
którzy tak są wystraszeni tempem przemian i wzrostem zagrożeń
współczesności – poszukiwanie fanatycznej wiary. Pragną oni
oddać się w opiekę ojca, wodza, guru, nie bacząc na jego tandet-
ność (Trump! Bolsonaro! Orbán! Kaczyński! Putin!), ofiarowują
mu siebie, swoje zaufanie, wiarę, oddanie, a mając wybór między
słowami, czy raczej kłamstwami, takiego wodza a prawdą faktów,
wybierają wodza.
Trudno im się dziwić – personalną alternatywą jest tylko trosz-
kę więcej altruizmu, troszkę mniej pychy, ale równocześnie mniej
siły woli i determinacji w przekonywaniu. Ludzie rezygnują
© GETTY
więc z niewdzięcznej oferty bycia obywatelami i z całego baga-
żu odpowiedzialności, wybierając dającą pozór przynależenia
P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
do „większej (acz niezbyt dużej) całości” rolę wyznawców. Te
efemeryczne religie autorytarnych polityków dzielą świat na na-
szych i obcych, żywią się konstruktem wroga i budują zero-jedyn-
kowy matrix, silny trwaniem pomiędzy jednym a drugim wielkim
kryzysem: ten pierwszy ich rodzi, ten drugi (chyba że uda im
się zbudować tyranię) zabija. Co nie znaczy, że przy kolejnym
kryzysie nie wracają, oni lub im podobni, z niezmienionym re-
pertuarem metod, rekwizytów i haseł.
Ta bezwzględna walka o wpływy, bogactwo i władzę, o redukcję
ludzkiej empatii (chyba że chodzi o „naszych”), stygmatyzowanie
i wykluczanie, zderza się z inną walką, której celem jest włączenie
do domeny praw „gorszych” grup ludzkich, a z czasem również
innych rodzajów, gatunków, innych istnień.
Prawa człowieka, których przyspieszony rozwój mogliśmy obser-
wować w drugiej połowie XX w., potrzebują jako budulca solidarno-
ści, braterstwa i empatii, a w końcu wielkoduszności, zakładającej,
że godzimy się na uszczuplenie naszego tortu praw, by obdarzyć
nimi także innych, dotychczas prawnie nagich i bezdomnych.
Kryzys postaw empatii i wielkoduszności odczuwamy teraz
powszechnie; idee, które je niosły: oświecony socjalizm, libera-
lizm lub reformujące się po licznych kryzysach kościoły chrześci-
jańskie, utraciły substancję, zapomniały o własnych korzeniach,
celach i wartościach, które je kiedyś definiowały.
3
Brutalnym świadectwem globalnej atrofii tych uczuć i aspi-
racji była reakcja na niedawny kryzys uchodźczy, który za-
chwiał kruchą, jak się okazało, podstawą demokratycznej
i humanistycznej idei wspólnotowości. Ale zanim znieczuliliśmy
się na los uchodźców i migrantów, zepchnęliśmy do nieświa-
domości straszliwie okrutny los, który gotujemy na coraz więk-
szą skalę zwierzętom hodowanym przemysłowo. Pozostajemy
na poziomie świadomości ludów pierwotnych, które nie widziały
związku między aktem poczęcia a porodem, jakbyśmy nie ko-
jarzyli związku pomiędzy cierpiącym zwierzęciem a kotletem
na talerzu. Wiemy coraz więcej na ten temat, nie szczędzi się
nam obrazów i informacji, a mimo to z zatrważającą łatwością
nie dostrzegamy najprostszych zależności.
Równie łatwo zaakceptowaliśmy najliczniejsze ofiary obecnej
pandemii: najsłabszych, biednych, chorych i, przede wszystkim,
starych. Pozornie luksusowe „domy spokojnej starości” zmieniły
się w getta, część opiekunów uciekała w popłochu, zostawiając
pensjonariuszy na pewną, często głodową śmierć w ekskremen-
tach. Władze, zajęte polityką epidemiczną, uczyniły na niespoty-
kaną dotąd skalę tych niedołężnych niewidzialnymi i pozwoliły
im masowo umierać w strachu i samotności; ich śmierć nie była
długo nawet uwzględniana w statystykach, stała się anonimowa,
wyzbyta patosu cierpienia, ostateczności i żałoby.
Ze społeczeństwa, które nachyla się nad każdym życiem
– od wcześniaka do stuletniego starca, zmieniliśmy się w kilka
chwil w darwinowskich Spartan. Ten schemat zdarzeń powtarzał
się wszędzie. Zbyt często, by można było obarczyć odpowiedzial-
nością poszczególne nieudolne polityki władz. Bo to społeczeń-
stwo, zajęte sobą, nie upominało się o swych rodziców i dziadków.
Wygląda, że znaleźliśmy się w świecie, w którym przyzwalamy
na pozbywanie się uciążliwego balastu, a to, co wczoraj jeszcze
było cenne i ukochane, traci z dnia na dzień jakąkolwiek wartość.
Jeśli ten trend się nie odwróci, zmienimy się w egoistyczne hordy
wyrywające sobie gwałtem rzadkie, cenne dobra.
Kryzysy i wyzwania ostatniego ćwierćwiecza: narastająca kata-
strofa klimatyczna, rewolucja cyfrowa i obyczajowa, kolejna fala
globalizacji i jej nowe pułapki, monstrualne nierówności (obec-
ne również w zamożnych krajach starych demokracji), pułapki
sztucznej inteligencji i inwigilacji, wreszcie to, co przeżywamy
teraz: obecna i inne, potencjalnie możliwe, pandemie pogłębia-
ją tylko tę egoistyczną wsobność i dają pokarm ciemnemu
27
 [ EX- CENTRUM ]

romantyzmowi irracjonalnych teorii spiskowych, manipulacji,

namiętnych wybuchów emocji – strachu i nienawiści, a w efekcie
zapotrzebowaniu na charyzmatycznych szarlatanów u władzy.
Widzimy, jak nasze opcje się kurczą i wydaje się, że nieuchron-
nie zbliżamy się do katastrofy, podlewając zbiorowo zło, które
pleni się z płodnością barszczu Sosnowskiego, tego dzikiego ziela,
które miało być tanią paszą, a okazało się trucizną nie do wykar-
czowania, zarastającą całą Europę.
Coraz częściej godzimy się potulnie, z fatalizmem, na nieunik-
nioność tego zła.
Ale przecież nie musi tak być. Idea Wiecznego Powrotu nie
musi się spełnić, a dialektyczny fatalizm nie jest nieuchronnym
wyrokiem. Kolejne głębokie kryzysy mogą nas również otworzyć
na możliwość zmiany, na nowe metody współistnienia ludzi, na-
tury, planety.
Nie można nie zauważyć (choć ścieżki postępu są kręte), tych
zmian otwierających nowe horyzonty. Jeszcze kilka wieków

© GETTY
wstecz panem stworzenia i wyłącznym dysponentem wszyst-
kich praw był bogaty, biały, heteroseksualny mężczyzna, członek
jednego z silnych, monoteistycznych kościołów, głównie chrze-
ścijaństwa. To on posiadał cały tort praw i wszystkie narzędzia
władzy. Stopniowo musiał zacząć się dzielić; dynamika dziejów
upomniała się o prawa również dla kolejnych grup: niewolników,
Kraje, które najlepiej sobie radzą z kryzysem
dzieci, dla kobiet, ludzi innych ras i innych religii, niewierzących, pandemicznym, są rządzone przez kobiety.
nieheteroseksualnych, a wreszcie wszelkich żywych istot – zwie- Od Nowej Zelandii, przez Niemcy, Tajwan
rząt, ptaków, a nawet roślin.
czy Finlandię i Islandię, od Jacindy Ardern

4
Ta ostatnia zmiana nabiera od jakiegoś czasu rozpędu,
temat wszedł do mainstreamu, uwrażliwiają się na niego
co raz nowe rzesze ludzi, zyskuje coraz więcej świado-
mych zwolenników wśród młodego pokolenia. Nabieramy coraz
mocniejszego przekonania, że bez radykalnej zmiany stosunku
do zwierząt i roślin nie uratujemy naszego miejsca do życia. Ale
motywacją jest nie tylko nasz instynkt samozachowawczy; powoli
obejmujemy też inne gatunki empatyczną wyobraźnią. To się już
dzieje, natura ma swoich coraz głośniejszych rzeczników.
Tylko że to nie odbywa się bez oporu. Przyspieszenie podmio-
tyzacji (również w sensie prawnym) coraz szerszych grup istot
żywych wywołuje brutalną kontrrewolucję, której przejawów
właśnie doświadczamy.
Nasza struktura społeczna opiera się wciąż na hierarchicznych,
paternalistycznych stosunkach władzy. Poszerzanie praw kobiet,
żmudny i wciąż kruchy proces ich dostępu do podmiotowych
ról społecznych, oznacza także gwałtowny wzrost aspiracji.
Kobiety młodszego pokolenia nie zadowalają się już rolą pod-
nóżka, gejszy, szyi, która kręci głową, i kogoś, kto spod świateł
rampy ustępuje zwykle w cień kulis, zostawiając środek sceny
mężczyźnie, którego, nawet gdyby grał poślednią rolę, należy
„dowartościować” (słowo klucz kobiet mego pokolenia, które
zabiegając o partnerskie stosunki, wiedziały, że to partnerstwo
ma swoje granice, że w związkach nie istnieje symetria, a ilekroć
szala sukcesów będzie przechylać się na korzyść kobiety, przyj-
dzie jej w efekcie za to zapłacić – poniżeniem lub samotnością).
Młode pokolenie kobiet jest już inne, świadome swej wartości,
odważne, gotowe przejąć odpowiedzialność za rzeczywistość.
Podobna skala aspiracji do grania głównych ról nie miała do-
tąd miejsca. A im bardziej kobiety dzielą te aspiracje z innymi
po Angelę Merkel. Przywódczynie umiały
sprawnie i skutecznie ustawiać priorytety,
definiować główne cele i je realizować.
symbolem są prawa reprodukcyjne, prawa do własnego ciała.
Oczywiście kobiety, które odkryły bezmiar możliwości kreatyw-
nej samorealizacji, mają zmniejszoną ochotę do prokreacji. Tak,
biała populacja bogatego świata kurczy się i można zrozumieć
atawistyczny strach białego mężczyzny przed utratą dominacji.
Nowa krucjata różnych kościołów i parareligijnych sekt w ro-
dzaju Ordo Iuris czy Opus Dei, różnych populistów w rodzaju
Trumpa czy Bolsonaro, jest w świetle tego strachu zrozumiała, ich
nienawistny konserwatyzm jest obroną świata, w którym mieli
pełną władzę.
Ten przemocowy świat się wyczerpuje, choć spazmatyczne
działania obronne mogą jeszcze prowadzić do różnych parok-
syzmów. Pozornie konserwatywni populiści nie celują w kobiety,
połowę ludzkości. Znajdują kozłów ofiarnych w postaci LGBT,
feministek, ekologów, cyklistów czy wegetarian, ale tak naprawdę
chodzi o cofnięcie upodmiotowienia tej obcej im siły. Dlatego
wyrzynają puszcze, pogardzają lekarzami, pielęgniarkami i na-
uczycielami, i innymi „miękkimi”, „sfeminizowanymi” zajęciami;
w swej polityce i w życiu traktują kobiety całkowicie instrumen-
talnie – jeśli dopuszczają którąś czasem do władzy (choć już nie
do jej wewnętrznego jądra), to po to, by zepchnąć ją pierwszą
z sań, gdy goni ich stado głodnych wilków.

5
mniejszościami, tym większą mają siłę rażenia i tym większym Emmanuel Macron na początku pandemii koronawirusa
stają się zagrożeniem dla aksjologii konserwatywnej. powtarzał, że to jest wojna. Nous sommes en guerre. Z upły-
Obrona tego stanu posiadania może być bezwzględna, znamy wem czasu on i inni przywódcy, mobilizując społeczeństwo,
to z historii. coraz częściej używali militarnej terminologii.
Ilekroć poczucie własnej wartości daje kobietom siłę sprawczą Jeśli militarne metafory są uprawnione, to władze francuskie,
i zmienia układ ról i dynamikę władzy, następuje reakcja. Polowa- podobnie jak brytyjskie, włoskie, amerykańskie, hiszpańskie
nie na czarownice. Palenie czarownic. Trzy „K”. Zamach na wol- czy polskie przystąpiły do tej wojny całkowicie nieprzygoto-
ność autonomicznej jednostki, której najbardziej wymownym wane, jakby w ogóle nie widziały zbliżającego się wroga albo

28 P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
jakby spodziewały się całkiem innego. Jeśli to jest wojna, to ar-
mia broniąca ludności jest uzbrojona jeszcze gorzej niż polska
armia w kampanii wrześniowej: nie mają mundurów, hełmów,
karabinów, naboi… No, niczego nie mają. Bo maski, gogle, ska-
fandry ochronne, płyn dezynfekujący, rękawiczki, wreszcie testy
i respiratory nie są specjalnie wyrafinowaną, kosztowną bronią.
Nie jest ona oczywiście tak sexy jak samoloty, atomowe bomby,
wyrzutnie, rakiety, lotniskowce, drony, śmigłowce czy czołgi. Ale
za to jest tania i mogłaby uratować setki tysięcy osób. Za cenę
kilku drogich zabawek, które i tak zardzewieją w magazynach.
Żeby jednak uczynić ze zdrowia – dobrostanu ludzi i natury,
zwierząt i planety – priorytet, trzeba by zupełnie zmienić logikę
rządzenia i hierarchię wartości w realnej polityce. Zmienić zasad-
niczo jej paradygmat. Skupiać się na tym, co jest dla nas napraw-
dę ważne. Sprawić, by polityk stał się opiekunem, a nie wojowni-
kiem czy dyktatorem. Nie kłamał dla własnej wygody czy zysku,
ale tłumaczył złożoność rzeczywistości, włączając współobywa-
teli w procesy decyzyjne, dostarczając im jak największej liczby
wiarygodnych informacji. A w decydującym momencie miał od-
wagę przyjąć na siebie najtrudniejszą nawet odpowiedzialność.
Większość istniejących obecnie katastrof nie nabrałaby takich
rozmiarów, gdyby na czas im zapobiegano albo choć się na nie
przygotowywano. Ale politycy nie dają sobie i nam takiej szansy.
Ich prawdziwa troska o obywateli uruchamia się tylko wtedy, kie-
dy obrót sytuacji zagraża im samym i ich osobistym (bo nawet już
nie ideowym) planom politycznym. Ich metodą jest stwarzanie
konfliktów, a nie zapobieganie im, ich pierwszym refleksem jest
ocenianie, a nie próby zrozumienia.
6
Zastanawia mnie, dlaczego ludzie wybierający politykę
jako swoje powołanie, są tak kiepsko wyposażeni w ta-
lenty współczucia i wyobraźni, zdolność przewidywania
i odwagę podejmowania trudnych decyzji dla dobra wspólnego?
Dlaczego stają się niewolnikami sondaży, dlaczego – poza dyk-
tatorami, którzy skupili w swych rękach wszystkie instrumenty
polityczne i rozmontowali wszystkie mechanizmy kontrolne – są
niezdolni do wydostania się z tej pułapki strachu przed kolejnymi
wyborami, jak gdyby nie byli pewni swej wartości i potrzebowali
nieustannego potwierdzenia, lusterka, które powtarza im, jak
bardzo są wspaniali?
Dlaczego nie starają się budować naszego zaufania, ale grają
naszym strachem? Dlaczego cała niemal klasa polityczna jest
tak rozpaczliwie słaba, wsobna, tchórzliwa, narcystyczna i nie-
zdolna do zmierzenia się z rzeczywistością? Dlaczego dobór
tych, którzy stają na czele rządów, jest tak często negatywny,
a w najlepszym wypadku jest wyborem mniejszego zła? Doszło
do tego, że oni sami w gruncie rzeczy zdają sobie sprawę z eg-
zystencjalnej pustki, w jakiej funkcjonują, i muszą tę świado-
mość oszukiwać cynizmem i brutalnością. Ludzie odwracają się
od polityki i zawód polityka cieszy się mniejszym szacunkiem
niż zawód strażaka. Ale nie możemy się bez nich obyć; prze-
ciwnie, powinniśmy dążyć, by byli jak najlepsi, na miarę coraz
trudniejszych wyzwań.
Naukowcy czy artyści mogą dzięki wiedzy i intuicji przewidzieć
najgorsze zagrożenia, wymyślić nawet sposoby ich rozbrajania
czy minimalizowania. Recepty i wizje, wielkie plany. Ale to wola
i skuteczność polityków może sprawić, by świat zjednoczył się
i skupił na rozwiązywaniu globalnych wyzwań przyszłości.
Jakiś czas temu wrzuciłam w przestrzeń publiczną prowoka-
cyjny pomysł: zawieśmy na trzy kadencje – 12 lat – czynne prawa
wyborcze dla mężczyzn. Będą mogli być wybierani, ale to nie oni
będą wybierać. Wybór będzie więc dokonywany według innych,
świeżych kryteriów. Kobiety były pozbawione takich praw przez
tysiąclecia, warto by wprowadzić na chwilę płodozmian, czyli
płodolagię. Oto moja definicja:
P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
PŁODOLAGIA (czasem, niepoprawnie: płodozmian) – zakorzeniony
w demokracjach progresywnych system wyborczy, polegający na pozbawieniu
mężczyzn czynnego prawa wyborczego. Płodolagię wprowadza się na określony czas
– od trzech do pięciu kadencji. Zmiana ordynacji dokonuje się poprzez ogólnokrajowe
referendum, w którym mogą wziąć udział tylko kobiety. Władza jest związana wynikiem
tego referendum bez względu na towarzyszącą mu frekwencję. Płodolagia obowiązuje
w wyborach każdego szczebla, a także w wyborach prezydenckich. Wciąż trwa debata
o prawie do głosowania osób niebinarnych.
Pomysł przyjęto z rozbawionym aplauzem przez większość
feministek, z oburzeniem przez wielu – również młodych – męż-
czyzn, z agresją przez prawicę. Zdziwiło mnie, jak poważnie nie-
którzy się oburzali – przecież było to tylko ćwiczenie z wyobraźni,
swoisty eksperyment myślowy, wart kiedyś, być może, empirycz-
nego przetestowania na jakiejś małej grupie.
W gruncie rzeczy chodziło mi o możliwość przestawienia waj-
chy, zmianę priorytetów, o to, by kierować się w swych wyborach
i działaniu uniwersalną, obejmującą wszystkie lądy i gatunki
troską, o to, by nachylić się nad każdym i uwzględnić istotność
jego wyjątkowego istnienia, o prawo do godnego bytu wszelkich
wspólnot i gatunków.
7
Wydaje się, że pełnienie tradycyjnych męskich ról stało
się nie tylko trudne, ale wręcz toksyczne; testosteronowy
paternalizm rodzi kompleksy i frustrację, które prowadzą
do pogardy i gwałtu. Kolejnym efektem jest kliniczny narcyzm,
który domaga się ciągłego potwierdzania własnej siły i wyż-
szości, nie wytrzymując konfrontacji z rzeczywistością: może
ją zgwałcić, ale nie umie jej naprawić, nie umie też skutecznie
nią zarządzać.
Być może – pomyślałam – gdyby to wyłącznie kobiety ze swym
wielowiekowym doświadczeniem wykluczenia i opresji – wy-
bierały rządzących, klucz tego wyboru byłby inny; pozwoliłby
na zmianę świata, pchnięcie go na właściwe tory, potem wszyscy
moglibyśmy wskoczyć w biegu do tego pociągu i okazałoby się,
że istnieje jakaś przyszłość – nie tylko w utopii…
Niecały rok temu tę moją intuicję potwierdził częściowo cie-
kawy sondaż, badający, na kogo chcą głosować i czego się boją
młodzi ludzie (18–29) w Polsce. Nigdzie indziej nie spotkałam się
z tak zróżnicowaną płciowo oceną rzeczywistości.
Młodzi mężczyźni w ponad 70 proc. wybierali partie prawi-
cowe, skrajnie prawicowe i narodowe, a młode kobiety w tym
samym procencie partie centrowe i lewicowe. Ale jeszcze cie-
kawsze była inna różnica. To, czego się te dwie grupy najbardziej
lękają. Młode kobiety bały się przede wszystkim załamania służby
zdrowia i katastrofy klimatycznej.
Młodzi mężczyźni bali się najbardziej LGBT…
Oznacza to, że kobiety widzą jasno, gdzie znajdują się rzeczy-
wiste, najbardziej dziś istotne problemy, a mężczyźni lękają się
fantomu, konstruktu, a tak naprawdę siebie i własnej słabości.
Kolejny argument przyniosła pierwsza fala koronawirusa. Oka-
zało się, że kraje, które najlepiej sobie radzą z kryzysem pandemicz-
nym, są rządzone przez kobiety. Od Nowej Zelandii, przez Niem-
cy, Tajwan czy Finlandię i Islandię, od Jacindy Ardern po Angelę
Merkel, której spokojna uczciwość, umiejętność organizowania
współpracy i budowania zaufania okazały się najwłaściwsze w tych
czasach obaw i niepewności. Przywódczynie umiały sprawnie
i skutecznie ustawiać priorytety, definiować główne cele i realizo-
wać je, a kiedy stawały przed kamerami lokalnych telewizji, zamiast
grać w surmy i mówić o wojnach z niewidzialnym wrogiem, chwa-
ląc się rzekomymi zwycięstwami, opowiadały dzieciom bajki. Jak-
by potrzeba, by te dzieci przestały się bać ciemnego, zamkniętego
pokoju, strachu, agresji i frustracji dorosłych, była najważniejsza.
Bo jest.
AGNIESZKA HOLLAND
29
 [ SPOŁECZEŃSTWO ]

Edward Wspaniały

Edward Gierek po awanturze, która skończyła

się w Naczelnym Sądzie Administracyjnym,
stracił patronat ronda w Sosnowcu.
Za to wraca w filmie, gadżetach, na muralach,
w zbiorowej wyobraźni młodego pokolenia. ilustracja marta frej

30 P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
F
MARTYNA BUNDA
ilm o Gierku, który ma trafić do kin na 20. roczni-
cę śmierci byłego I sekretarza KC PZPR, produkuje
spółka od kinowych sukcesów. Ich poprzedni obraz
– poświęcony postaci zmarłego tragicznie rapera
– bił rekordy popularności w kinach. Teraz wzięli
się za Towarzysza. Chcą pokazać człowieka o skom-
plikowanym życiu, a jeszcze bardziej – jego czasy,
egzotyczne, dziwne, więc ciekawe dla widzów.
Głównego bohatera gra Michał Koterski, aktor swoją drogą
też nazywany kultowym. Do roli przytył 17 kg i zaczął mówić
po francusku.
ŻYCIE i twórczość
Gierek do historii przeszedł jako ten, który zadłużył Polskę
– za pożyczone od innych państw pieniądze inwestował w za-
chodnie technologie, sęk w tym, że do PRL trafiły technologie
gdzie indziej już wycofywane. Ostatnie długi z tych czasów
zostaną spłacone w 2024 r.
Jednak film wyłapał trend, który już dojrzewa: o długach już się
mało pamięta, a towarzysz Edward Gierek wrócił jako nowy sym-
bol „barwnych czasów”. Wyskakuje w internecie, w dziesiątkach
memów (zdjęcie plus podpis: „to on wprowadził wolne soboty.
DZIĘKUJEMY!”, „A co, jeśli Gierek nie ma cukierków?”). W absur-
dalnej formule pojawia się na koszulkach i bluzach na stronach
popularnego sklepu z ubraniami („Gierek przestanie być Gier-
kiem, kiedy Bóg wymyśli fajniejszą nazwę”). Był nawet na dzie-
cięcych kaftanikach na wystawie we wrocławskiej galerii BWA.
Klasyczne, biało-czerwone koszulki z wizerunkiem pierwszego
sekretarza, wyprodukowane przez śląską młodzieżówkę SLD,
rozeszły się jak ciepłe bułki.
Trzeba przyznać, że życiorys Edwarda Gierka był bez wątpie-
nia filmowy. Ślązak z Sosnowca jako młody chłopak wyjechał
do Francji do pracy w kopalni. Tam zapisał się do partii komuni-
stycznej. Za zorganizowanie strajku solidarnościowego ze zwal-
nianymi kolegami górnikami został deportowany do Polski.
Wrócił w rodzinne strony i zaraz poznał przyszłą żonę. Typową
prostą Ślązaczkę, która po latach miała nieoficjalnie rozdawać
karty w rządzie i mianować ministrów. Późniejszy pierwszy se-
kretarz PZPR – zadeklarowany ateista – wziął z nią ślub kościelny.
Potem znów wyemigrował i spędził z rodziną jeszcze kilka lat
w Belgii. Tam też pracował jako górnik. Dr Paweł Sasanka z IPN
stawia tezę, że w tamtym czasie mógł mieć związki z agentu-
rą ZSRR. Powracających z zagranicy Rzeczpospolita Ludowa
trzymała w owym czasie krótko – ale nie Gierka. Już w 1956 r.,
u schyłku Gomułki, to właśnie jego wymienił odwiedzający Pol-
skę Leonid Chruszczow, pierwszy sekretarz KC KPZR, jako gwa-
ranta sojuszu Polski i Związku Radzieckiego. To ze wskazania
Wielkiego Brata ze Wschodu Gierek zastąpił na przywódczym
miejscu Wiesława Gomułkę. Teczka personalna Gierka wciąż
jest w Moskwie. Te wszystkie wątki również znajdą się w filmie.
Gierek przejął władzę tuż po masakrze robotników na Wy-
brzeżu, w końcówce 1970 r., i zaczął od legendarnego pytania:
„Pomożecie?”. Na tle siermiężnego, mówiącego nowomową
Gomułki wydawał się zachodni, europejski. Czas pokazał,
że ów „przywódca z ludzką twarzą” jeszcze bardziej dokręcił
śrubę. Wydarzenia w Ursusie i Radomiu w 1976 r.: aresztowa-
nia, „ścieżki zdrowia”, w czasie których bito więźniów politycz-
nych do nieprzytomności, nieraz nieodwracalnie niszcząc ich
zdrowie – wszystko to czasy Gierka.
Kariera pierwszego sekretarza nie miała happy endu. Oskar-
żony przez swoich dawnych kolegów o doprowadzenie pań-
stwa na skraj ruiny, został internowany, odebrano mu willę
P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
na katowickim Brynowie, jako mienie pochodzące z przestęp-
stwa. Wyprowadził się ze Śląska do Ustronia, gdzie z żoną żyli
skromnie i nie najszczęśliwiej.
– Czasy gierkowskie to jeden z dwóch najbardziej zmitologi-
zowanych okresów w popkulturze. Równie wyrazisty co lata 80.,
choć sentyment zbudowany jest na innym fundamencie, może
nawet bardziej rozpoznawalny – mówi dr Karol Jachymek, kul-
turoznawca z SWPS w Warszawie.
W zestawieniu ikon swoich czasów Towarzysz Gierek długo
przegrywał z pralką Franią, płynem Ludwik czy butami Relaks.
Gdy w lipcu 2010 r. po nazwisko byłego pierwszego sekretarza
sięgnął Jarosław Kaczyński w kampanii wyborczej – oddając mu
honory, publicznie dowartościowując jego czasy i wspominając,
że cieszyłby się z poparcia tego polskiego patrioty – wzbudził
zdziwienie. Nie pomogło mu to wówczas wygrać, ale w oficjal-
nym dyskursie coś się przełamało.
Kiedy po wygranych przez PiS w 2015 r. wyborach przegłoso-
wano ustawę dekomunizacyjną, wymieniającą patronów ulic
z czasów PRL na innych, nowych, przypomniano sobie o ron-
dzie Gierka w Sosnowcu. Piotr Dudała, redaktor naczelny serwi-
su Sosnowiecfakty.pl, wysłał do IPN zapytanie, czy Gierek może
być patronem ronda, i otrzymał odpowiedź, że nie może. Choć
w końcówce życia internowany przez władze, pozbawiony części
odznaczeń i apanaży, zdaniem historyków IPN był przykłado-
wym modelem człowieka aparatu represji. Piotr Dudała złożył
więc stosowny wniosek do marszałka województwa – i zaraz go
wycofał. „W związku z falą niewybrednych ataków pod swoim
adresem”, w wyniku których „poczuł się fizycznie zagrożony
i zaszczuty, obawiał się nawet wychodzić z domu” – napisał
w oświadczeniu. Zaszczuwać go mieli wielbiciele Gierka z rocz-
ników znacznie późniejszych niż kariera pierwszego sekretarza.
Rondo Gierka ostatecznie zniknęło z przestrzeni publicznej.
Choć 96 proc. sosnowiczan chciało zachowania dotychczasowej
nazwy, zmienił ją wojewoda śląski, korzystając z napisanej przez
PiS ustawy. Odwoływano się do NSA, w marcu 2019 r. zapadł
ostateczny wyrok. Zwolennicy Gierka zwojowali tyle, że zamiast
księdza, który miał nastać po Gierku, rondu patronuje Zagłę-
bie Dąbrowskie.
Tymczasem Edward Gierek po cichu wyszedł poza Sosnowiec.
I to też jest po trosze zasługa polityków. Badacze zajmujący się re-
sentymentami podkreślają, że pamięć zbiorowa nie znosi próżni,
a im bardziej ciasny kaganiec próbuje się jej założyć, tym większe
są siły odwrotne. Im bardziej przemilczany jest dany okres w hi-
storii, tym wyraźniejsza potrzeba, by ową narrację jakoś uzupeł-
nić. Uzupełnia się tym, co podpowiada zbiorowe imaginarium.
A tu ścieżki były już wydeptane. Słowo „kultowy” odnoszono
do mebli, motocykli, butów, nazw sklepów, filmów. Co wię-
cej, dawne marki wracały, wskrzeszane przez zapaleńców.
Motorowery Romet, dziś znów produkowane przez spółkę
z Dębicy, charakterystyczne peerelowskie buty Relax, po dłu-
giej walce, jaką firma stoczyła o prawa do wskrzeszenia tej
marki z dwoma konkurentami, weszły do oferty firmy Wojas,
a sprzęt Unitra produkowany jest – jak w czasach PRL – przez
kilka współpracujących ze sobą zakładów. Fanów ciągle mają
składane w Gniewkowicach trochę starsze rocznikowo moto-
cykle Junak, a ich wielbiciele burzą się na rozlicznych forach,
że składanie motocykli z części importowanych z Azji jest dep-
taniem po legendzie Junaka. Niedawno wrócił też Pewex jako
sklep internetowy.
W KOLEJCE do popkultury
Szczególną karierę robią też auta Polonez – w rajdowym wy-
daniu, z powiększonym silnikiem – takim, jaki zaprojektowali
w połowie lat 70. konstruktorzy, nim konieczne cięcia budże-
towe nie zmusiły ich do przeprojektowania samochodu.
31
 [ SPOŁECZEŃSTWO ]
W Krakowie można wynająć poloneza do ślubu, na Podlasiu
działa polonezowy automobilklub, organizowane są wyścigi
i rajdy terenowe polonezów, a ceny odrestaurowanych sztuk
sięgają kilkudziesięciu tysięcy złotych. Tomasz, właściciel skle-
pu z winami w Warszawie, który właśnie sprawił sobie taką
maszynę, mówi, że to auto ma klasę i ludzie je doceniają.
Polonezy to zresztą ciekawy wątek gierkowskiej historii.
Ogłoszono, że Polska przystępuje do ich produkcji u schyłku
epoki Gierka, gdy już wzbierał bunt społeczny. Dwa lata po za-
bójstwach robotników w Radomiu obywatele dostali od Gierka
kolejną, jeszcze lepszą namiastkę Zachodu. W pierwszym pro-
spekcie reklamowym, napisanym po angielsku, pod hasłem,
że „Europa nie miała dotychczas bardziej postępowego auta”,
dano zdjęcie poloneza w narodowych barwach. Nazwę też wy-
brał naród – w plebiscycie „Życia Warszawy”.
Polska odkupiła od włoskiego Fiata poboczny projekt „auta
bezpiecznego”, który był raczej zabawą ówczesnych czasów niż
traktowaną serio inwestycją w projekt. Polscy konstruktorzy
dodali trochę od siebie, i tak powstał polonez. Tego publice nie
mówiono, ale rządowy plan zakładał raczej produkcję na eksport.
Testowano i wersję terenową, i wersję camperową, wyproduko-
wano nawet jedną sztukę siedmiodrzwiowej limuzyny. Chwilę
później kryzys tak przybrał na sile, że silniki polonezów zamie-
niono na mniejsze, a wnętrza na oszczędniejsze.
W latach 2000. polonezy znowu stały się modne. A gdzieś tam
w tle, o półkę wyżej w hierarchii kulturalnych potrzeb, trwało
wskrzeszanie designu lat 70. Zaczęło się od przypadkowej wizyty
kilkorga początkujących designerów w starym magazynie z pro-
totypami peerelowskich mebli i zachwytu wówczas młodych,
a dziś bardzo znanych projektantów. Za wzorowane na dawnych
krzesła Tulli Tomasz Rygalik – dziś nazwisko światowej klasy – do-
stał prestiżową nagrodę Red Dot Award. Firma Noti produkuje
meble nawiązujące do projektu prof. Teresy Kruszewskiej. Maja
Ganszyniec, jedna z dwójki Polaków projektujących m.in. dla
Ikei, stworzyła nawiązujące stylem do lat 70. wielkie miedziane
koło, charakterystyczną ozdobę na ścianę.
Wracano do nazwisk peerelowskich architektów i urbanistów;
pisarz Filip Springer poświęcił książkę małżeństwu Hansenów,
wracano do postaci Haliny Skibniewskiej, której warszawskie
osiedle przyjeżdżały zwiedzać zagraniczne wycieczki. Nawet
budownictwo z wielkiej płyty po latach doczekało się fanów
– specyficzny klub pasjonatów tego typu budynków spotyka się
w Warszawie.
TOWARZYSZ i inni
Edward Gierek nie jest pierwszym z powracających peerelow-
skich bohaterów. Trochę wcześniej drugie życie zaczęła Michali-
na Wisłocka – seksuolożka, która w mentalnie XIX-wieczną, choć
już robotniczą Polskę wnosiła trochę wiedzy o seksuologii, a na jej
„Sztuce kochania” wychowały się pokolenia. Jej barwna postać
pojawia się w filmie Marii Sadowskiej, w którym PRL odtworzo-
no bardzo wiernie, detal po detalu. Są więc siermiężne biura,
plastikowe, zielone telefony, są aparatczycy partyjni i ich w pełni
podporządkowane żony. Są nieoczywistości – jak trójkąt miłosny,
w którym wychowują się dzieci Wisłockiej. „Sztuka kochania”
biła nie tylko rekordy kasowe, ale i odświeżyła w powszechnej
pamięci ówczesną modę, design, trochę wyidealizowany klimat.
Jeszcze przed Wisłocką karierę zrobił porucznik Borewicz
i kultowy w PRL serial „07 zgłoś się”; fenomenowi wielkiego po-
wrotu tej fikcyjnej postaci poświęcono nawet prace naukowe.
Zdjęcia zaczęto kręcić w połowie lat 70. Przystojny porucznik
milicji w amerykańskiej wojskowej kurtce, czytający zachod-
nie książki w oryginale, trochę mizogin, a trochę ofiara złych
kobiet, ewidentnie inteligent, był idealnym bohaterem tamtych
czasów. Sportretowany w zachodnim stylu, z puszką coca-coli
32 P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
w ręku, z nawiązaniami do wchodzących właśnie w modę chro-
mów, luster, postmodernistycznych brył, sam był uosobieniem
dystansu do swoich czasów. A jeśli PRL z serialu był siermiężny,
była to siermięga dla inteligentów, puszczone oko, dystans.
Film zresztą był pierwszym medium, na którym budował
się resentyment do PRL. Mianem „kultowe” określano też fil-
my Barei, pokazujące peerelowską rzeczywistość w konwencji
gorzkiej komedii. Grono młodszych wielbicieli tych filmów,
roczniki lat 80., jest zresztą – błędnie – przekonane, że reżyser
pokazuje nie autentyczną Polskę lat 70., ale jej metaforę.
Prof. Barbara Giza z SWPS w Warszawie podkreśla jednak,
że w czasach gierkowskich głos barejowski był tylko jednym
z wielu. Akurat kino lat 70. stawiało dużo pytań, cały nurt wy-
znaczało, jak je określano, kino moralnego niepokoju i dopiero
współczesna kinematografia zajęła się przejściem od negacji
PRL do powszechnego resentymentu, tęsknoty albo barejow-
skiego dowcipu.
DRUGIE WEJŚCIE Gierka
Gdy niedawno w  Katowicach w ystawiono na sprzedaż
dom na Brynowie, po sąsiedzku z willą, która kiedyś należa-
ła do Gierków – świetny projekt z lat 70., z zachowanymi ory-
ginalnymi zdobieniami wnętrz i nawet częścią ówczesnego
wyposażenia – ów peerelowski sznyt był już raczej zaletą niż
wadą. Ewa Wojtacha z agencji Immobile24, która obsługiwa-
ła transakcję, opowiada, że choć w przypadku innych, mniej
ekskluzywnych nieruchomości look lat 70. jest raczej wadą,
tym razem okazał się zaletą. Bonusem, który zainteresowani
kupnem w większości doceniali.
Pamięć estetyczna, pamięć memów, także tych z Gierkiem,
to jednak ledwie początek procesu przywracania wspomnienia
tamtych czasów. Im bardziej w publicznej narracji neguje się
PRL, im bardziej czarno-biały obraz sprowadzony do terroru się
promuje, tym większa potrzeba, by coś w owych czasach doce-
nić. Prof. Barbara Giza przekonuje, że zauważalny resentyment
do czasów gierkowskich to nie tyle „moda”, co „forma poszu-
kiwania utraconego czasu; swoisty, zbiorowy autobiografizm”.
To może chichot historii, że mechanizmem, który napędza
wskrzeszanie Towarzysza Gierka, są schematy ćwiczone bez
umiaru w PRL, które zresztą doprowadziły do jego upadku. Pu-
bliczność przez jakiś czas daje się zwodzić narracją, że świat
jest prosty, czarno-biały, ale prędzej czy później mechanizm
się zacina. Wahadło się odchyla, gdy nie da się dłużej obronić
czarno-białej narracji. – W przypadku lat 70. narracja jest skraj-
nie spolaryzowana i żadna z osobna nie jest prawdziwa, dopie-
ro ich splot daje jakieś wyobrażenie o tamtych czasach – mówi
dr Jachymek.
Dla roczników urodzonych dwie, trzy dekady po wojnie po-
mysł, aby wymazać i zanegować całą ich młodość, nie jest moż-
liwy do przyjęcia; chwilowo jakoś się z tym wykreśleniem PRL
pogodzili. Nawet ustawa odbierająca emerytury osobom, które
choć dzień przepracowały w aparacie represji, nie wywołała po-
wszechnego wyjścia na ulicę zbuntowanych. Ale to nie znaczy,
że tę narrację zaakceptowali i nie spróbują jej zmienić.
Młodsze roczniki – jak pisze dr Karol Więch z SWPS – tym bar-
dziej mają potrzebę, by czymś zapełnić puste miejsca w historii.
Im na razie obraz nie składa się w całość, bo gdy dowcip Barei
zderza się z ponurą narracją oficjalną, powstaje konstrukcja nie-
dorzeczna. Tym chętniej – przekonuje dr Karol Jachymek – młodzi
będą sięgać do imaginarium, wyławiając to buty Relaks, to Gierka.
Nawet jeśli sam Towarzysz wrócił do imaginarium przypad-
kiem, powrócił tam z barwną historią, której ocena moralna
– jak to w życiu – nie jest prosta. Za to czasy w filmie wyglądają
na barwne. I takie też były – nawet jeśli były czasami terroru.
MARTYNA BUNDA
 [ SPOŁECZEŃSTWO ]
A
ktorka: najbardziej niena-
widzę ich za to, że nauczyli
mnie nienawidzić.
Scenografka teatralna: od-
czuwam wstręt. Zażenowa-
nie. Głęboką niechęć do oglądania ich
twarzy i słuchania kłamstw.
Lekarz onkolog: kiedy ich widzę i sły-
szę, czuję gniew, bo bezustannie jestem
obrażany. Traktowany jak człowiek nie-
inteligentny. Jakby co dzień powtarza-
no mi: jesteś durniem i ch.... Niestety,
łapię się na tym, że i ja tak o nich myślę.
Wydawało mi się, że to obce mi słowa.
Emerytka, była urzędniczka: coś stało
się z moim językiem. Jak tylko schodzi
na politykę, używam strasznych słów.
Moje koleżank i też. Spokojne, sta r-
sze panie. „Słyszałaś, co ten ku... dziś
pier...”. Tak mniej więcej wyglądają dziś
nasze telefoniczne konwersacje.
Właścicielka salonu kosmetycznego:
wydaje się, że już niczym nie są w stanie
34
Wnerw
EWA WILK
W życiu emocjonalnym Polaków
dzieje się coś godnego uwagi.
Polityka stała się katalizatorem
pewnego rozhamowania.
Wstręt, odraza, nienawiść.
Kto i po co nas w to pcha?
mnie zaskoczyć. A zaskakują co dzień.
Czy się boję? Mam złe przeczucia. Na-
uczyli mnie czarno myśleć o przyszłości.
Profesor lingwistyki: nie znoszę tego
pisowskiego twardego elektoratu. Ale
sam stałem się twardym, antypisow-
skim elektoratem.
Mapa złych uczuć
To nie są wyniki jakichś wnikliwych
badań psychospołecznych, ale wyryw-
ki codziennych, prywatnych rozmów.
Z osobami, które mają (coraz bardziej
zdecydowane) antypisowskie przeko-
nania. Bardzo przydałby się dziś wspar-
ty naukową metodologią wgląd w życie
emocjonalne Polaków. Tym, którzy swoje
sympatie lokują po stronie populistycz-
nej prawicy, pełen gniewu i złości spo-
sób myślenia i zachowania jest wręcz
przy­pisany: jeśli wierzy się, że świat jest
pełen wrogów, zagrażających twemu ele-
mentarnemu bezpieczeństwu i tożsamo-
P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
ści, to furda z poprawnością polityczną,
tolerancją, kulturą słowa. Niechaj zwy-
cięża natura, nikt mi nie będzie zabra-
niał mówić, co naprawdę myślę.
Niestety, to się rozlewa. Zapewne wiele
osób, które sytuują się ze swoimi pogląda-
mi na świat i politykę po stronie liberalnej
czy – szerzej – antyrządowej, podobnie jak
przytoczeni rozmówcy, odczuwa uczucio-
we wzmożenie. Powolne, niechciane zwy-
cięstwo natury nad kulturą. Emocji nad
refleksją. I raczej im z tym źle niż dobrze.
Nawet jeśli danie upustu owemu napięciu
(w towarzyskiej rozmowie, na fejsbuku,
w ulicznej demonstracji) przynosi chwi-
lową ulgę. Jak dalece emocjonalne skraj-
ności przepełniają dziś życie społeczne
Polaków?
Po stokroć już powtórzono, że w tech-
nice sprawowania pisowskiej władzy,
jak w każdej odmianie populizmu, leży
celowe w y woł y wanie negat y w nych
emocji: do elit, do obcych ideologii,

ilustracja adela podgórska
do imigrantów, osób homoseksualnych,
liberałów, lewaków, wszelkiej politycz-
nej opozycji oraz tych, którzy mają serca
i dusze nie takie jak trzeba lub zdradziec-
kie mordy. Propaganda celuje oczywiście
w opozycyjnych polityków, rytmicznie,
namiętnie i skutecznie ich deprecjonu-
jąc, obrzydzając i oskarżając o całe zło
świata (kazus Donalda Tuska czy dziś
Rafała Trzaskowskiego).
Kto co budzi
Ta broń jest jednak obosieczna, ponie-
waż politycy będący u władzy również
skupiają na sobie negatywne uczucia.
Badacze społeczni rutynowo badają
stopień zaufania, jakie budzą poszcze-
gólne osoby; plebiscytem ich popular-
ności są wybory, zwłaszcza te, gdy w grę
wchodzi bezpośredni pojedynek między
dwoma kandydatami. Wydaje się jednak,
że wchodzą tu w grę rozmaite emocjo-
nalne subtelności. Liderują w swoistym
„rankingu nienawiści” Jarosław Kaczyń-
ski i Zbigniew Ziobro, skupiając na so-
bie koncentrat z gniewu, złości, wstrętu
z domieszką nie tyle strachu, co złych,
pesymistycznych oczekiwań. Podob-
nie jest z kilkoma pierwszoplanowymi
postaciami, jak Ryszard Terlecki czy
Mariusz Błaszczak, których styl bycia
znamionuje co najmniej pychę. Drażnią
wybujałą pewnością siebie, pławiący się
w swej elokwencji Jacek Sasin, Marcin
Horała czy Kamil Bortniczuk. Brzydzi
cynizmem i  hipokryzją Jacek Kurski.
Wzbudza lęk swoim ideowym zapałem
połączonym z ignorancją młoda szpica,
uosobiona przez Jana Kanthaka, Mi-
chała Wosia, Sebastiana Kaletę, Patryka
Jakiego. Podobne emocje, uzupełnione
jeszcze zażenowaniem, budzą kobiety,
którym dane jest (zwykle krótko) „ocie-
plać” wizerunek autorytarnej władzy.
Beata Szydło, Anna Zalewska, Beata
Kempa, Beata Mazurek, Elżbieta Witek
– ich agresja słowna i manifestacyjne
poddaństwo wobec wodza zwykle ni-
czego nie ocieplają.
Gniew, smutek i zażenowanie wzbie-
rają przy każdym kłamstwie, bzdurze,
gaf ie w  w ykonaniu prez ydenta A n-
drzeja Dudy i premiera Mateusza Mo-
rawieckiego. Złość budzi pokrętność
słów i zachowań Jarosława Gowina. Tę
plejadę postaci uzupełnić jeszcze trze-
ba rozbłyskującymi raz po raz z nagła
na politycznej scenie graczami w rodza-
ju Antoniego Macierewicza czy Tadeusza
Rydzyka, obdarzonych „charyzmą” wła-
ściwą szarlatanom.
Po II turze tegorocznych wyborów pre-
zydenckich ogólnopolski panel badaw-
czy Ariadna zbadał powody, dla których
wyborcy oddali swój głos na Dudę bądź
Trzaskowskiego. O ile w pierwszym przy-
padku dla 54 proc. wyborców decydujący
okazał się program wyborczy (domyślać
się można, że respondenci rozumieli go
nie tylko jako deklaracje kandydata, ale
też swoją do niego sympatię i  zaufa-
nie), a co czwarty jako główny motyw
podawał niechęć do kontrkandydata.
W odwrotnej proporcji – wyborcy Trza-
skowskiego: 57 proc. głosowało prze-
ciw Dudzie, a 27 proc. za „programem
Trzaskowskiego”.
Pół biedy, jeśliby ta głęboka, nega-
tywna afektacja dotyczyła tylko teatru
politycznego – można przypuszczać,
że jego główni aktorzy są świadomi tego,
co wzbudzają. Ale wirus wstrętu, odra-
zy, gniewu opanowuje wszystkie piętra
życia społecznego. Niechęć do „patrze-
nia i słuchania” obejmuje dawnych zna-
jomych czy członków szerszej familii,
o których wiadomo, że mają odwrotne
sympatie i poglądy. Unika się spotkań
P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
(pandemia daje ku temu pretekst), w ko-
niecznych rozmowach omija panicznie
ważne tematy, w sieciowych społeczno-
ściach banuje tych, którzy wzbudzą cień
podejrzenia, że „opisieli” albo – po dru-
giej stronie – „lewactwo wyprało im mó-
zgi”. (Nawiasem – etymolodzy tłumaczą
pochodzenie słowa nienawiść jako wła-
śnie niechęć do widzenia).
I znów: pół biedy, jeśli pracowita i rześ-
ka nienawiść grasowałaby tylko w kon-
tekście politycznym. Jednak emocjonal-
ne rozhamowanie (i schamienie) widać
w najprostszych relacjach społecznych.
Zwrócenie uwagi komuś w sklepie, że nie
ma maseczki na twarzy, może wiązać się
z ryzykiem oberwania słownie albo i do-
słownie. Każdy telewizyjny serwis infor-
macyjny uzupełnia osobliwa konfekcja:
o bandycie – „tradycjonaliście”, który po-
bił chłopaczka o ufarbowanych włosach;
o kierowcy, który prawie zabił rowerzyst-
kę, „bo mu wjechała w drogę”; o policjan-
tach „reagujących nadmiarowo”.
To się już nawet opatrzyło i osłucha-
ło. „Jest na to przyzwolenie” – powiada
się, sugerując, że rozsadnikiem tej ordy-
narności, tej bezczelności, tego lekce-
ważenia człowieka przez człowieka jest
władza. Jej retoryka i jej cyniczne pod-
grzewanie skrajnych emocji – u zwolen-
ników, a jeszcze bardziej prowokowanie
do nich przeciwników. Bo jeśli opozycji
puszczą nerwy, to można posłużyć się
bolszewickim dogmatem, że im bardziej
zaawansowana rewolucja, tym twardszy
opór jej wrogów.
Zamach na wartości
Dlaczego współczesnych ludzi, w y-
edukowanych przynajmniej na elemen-
tarnym poziomie (a wielu na uniwersy-
teckim) tak łatwo wmanipulować w takie
skrajne, często zupełnie nieprawdziwe
przeświadczenia? Emocjonalne reakcje
na zdarzenia, zwłaszcza te interpreto-
wane przez ludzki umysł jako zagraża-
jące, są biologicznie wbudowane w nasze
mózgi. Gdy jednak w prehistorii w grę
wchodziło zagrożenie ze strony grube-
go zwierza, ewolucja doprowadziła nas
do takiego etapu, że swego istnienia
biologicznego bronimy z równą deter-
minacją, jak subtelnych „bytów psy-
chicznych”: poczucia tożsamości i sys-
temu wartości.
Tak w ięc strona liberalno-lew ico-
wa niebezpieczeństwa upatruje dziś
nie tyle w ryzykownej, czasem irracjo-
nalnej polityce ekonomicznej władzy
(co z pewnością odbije się na naszym
bezpieczeństwie materialnym). Boli
i wzbudza gniew jawne lekceważenie
kanonu etycznego, pakietu wartości
i przekonań, w którym na pewno nie
35
 [ SPOŁECZEŃSTWO ]
mieści się kłamstwo, hipokryzja, cy-
nizm, ignorancja, pycha, bezczelność,
zachłanność. Ani też destrukcja prawa,
zapędy autorytarne, nepotyzm, korup-
cja, złodziejstwo, wykluczanie poszcze-
gólnych ludzi i grup ze wspólnoty. Ta
strona naszego społeczeństwa odczuwa
dziś frontalny atak na wolność, odpowie-
dzialność, samodzielność intelektualną,
otwartość na świat. Czyli na rdzeń swej
mentalnej i moralnej tożsamości. Dlate-
go boi się, brzydzi, a nawet nienawidzi.
A  ta druga, za żarcie prorządowa?
Wszak w deklaracjach to ona reprezen-
tuje ścisły rygoryzm moralny. Potępia.
Żąda surowych kar za grzechy. Nie prze-
bacza. Chce sprawiedliwości, równego
traktowania wobec prawa. Dlaczego
zatem jest ślepa na poczynania wła-
dzy, które temu wszystkiemu przeczą?
Ponieważ w grę wchodzą też poczucie
tożsamości i  w yznawanych wartości.
Ta władza w ydaje się ich gwarantem.
Przynajmniej bardziej niż każda inna.
I to ważniejsze niż przestępstwa rządzą-
cych i prezenty socjalne.
W Polsce ukazała się właśnie książka,
na którą zapewne powoływać się będą
szeroko badacze i publicyści – „Naro-
dowy populizm. Zamach na liberalną
demokrację” Rogera Eatwella i  Mat-
thew Goodwina, profesorów nauk poli-
tycznych. To wnikliwe studium brexitu
i wygranej Donalda Trumpa, z licznymi
odniesieniami do prób zdobycia władzy
przez narodowych populistów w ostat-
nich dziesięcioleciach w  Austrii czy
Francji (nieudanych, choć o włos) oraz
na Węgrzech czy w  Polsce (udanych,
choć też o włos).
Cztery trendy
Autorzy porządkują przyczy ny tej
fali, szukając ich w czterech wyraźnych
od dziesięcioleci trendach. To drama-
tyczny spadek zaufania do polityków,
kryzys tradycyjnych partii politycznych
oraz powszechna w społeczeństwach
zachodnich tzw. depr y wacja wtórna
(czyli subiekty w ne poczucie krzy w-
dy, bo człowiekowi się w ydaje, że ci
z w yższych pięter drabiny społecznej
mają się znacznie lepiej, niż naprawdę
mają). Najbardziej przekonujący jest
wywód o przyczynie czwartej: kryzysie
tożsamości i systemu wartości. Eatwell
i Goodwin analizują setki badań pro-
wadzonych w rozmaitych krajach przy
użyciu różnych metodologii i docho-
dzą do przekonania, że poszukiwanie
różnic między wyborcami ze względu
na ich wiek, w ykształcenie, geografię
(miasto/wieś, obszar y biedne/boga-
te), przynależność k lasową, a  nawet
rasową – prowadzi donikąd. Badacze
36
konstatują, że i wyborcy Trumpa, i zwo-
lennicy brexitu, także wszelcy propopu-
liści na wschodzie i zachodzie Europy
są „mozaiką różnych grup hołdujących
t y m samy m wartościom”. Wszędzie
identyfikowano mniej więcej taki ści-
śle spakietowany zestaw ich poglądów:
przeciw małżeństwom homoseksual-
nym, za ochroną życia, za karą śmier-
ci, przeciw działaniom ant ydysk r y-
minacyjnym wobec kobiet i wszelkich
mniejszości, przeciw przyjmowaniu
imigrantów i uchodźców. Zdecydowa-
na większość propopulistycznych ba-
danych przystawała na stwierdzenia
w rodzaju: „skarżące się na molesto-
wanie kobiety więcej problemów stwa-
rzają, niż rozwiązują” albo „dziecko
ma być przede wszystkim posłuszne,
a nie samodzielne”. Mówiąc o wyzna-
wa nych przez siebie „t radycy jnych
wartościach”, priorytetowo traktowali
porządek, stałość i podporządkowanie
się grupie.
Często słyszy się po stronie liberalnej,
że wzbudzana przez rządzącą w Polsce
praw icę hister ia wokół uchod źców
(choć niewielu chce do nas uchodzić)
lub ideologii LGBT (wyimaginowanej)
to tematy zastępcze, odsuwające uwa-
gę publiczności od ważnych politycznie
problemów i grubych afer. Jednak dla
propopulistycznych wyborców poglądy
na te tematy to narzędzie samoidentyfi-
kacji i najmocniejsze grupowe spoiwo.
Obrona tej tożsamości przed każdym
ata k iem – prawd ziw y m, urojony m,
wmówionym – pobudza w nich automa-
tyczny, emocjonalny system obronny.
Lektura „Narodowego populizmu” jest
pocieszająca – bo nie jesteśmy w tym za-
pętleniu sami, i przygnębiająca zarazem,
bo ta fala idąca przez świat wzbiera nie
od wczoraj i nie odpłynie jutro. Rokowa-
nia co do politycznej przyszłości świata
nie są zbyt pomyślne, zwłaszcza że na-
rodowy populizm ma skłonność do au-
torytaryzmu, a jak trudno się z niego
wydobyć, mamy dziś przykład choćby
w Białorusi.
Czy zatem owo powszechne rozhamo-
wanie emocjonalne, owo zwycięstwo na-
tury nad kulturą będzie na dłuższy czas
wkomponowane w nasze życie społecz-
ne? Przecież permanentne ner wowe
uszarpanie w zasadzie nie jest komforto-
wym stanem. W zasadzie, albowiem bar-
dzo się w tym względzie różnimy i wiele
osób – w tym pewnie ogromna część po-
lityków – wręcz pławi się w nieustannym
konflikcie. Im brutalniej, ostrzej, tym im
fajniej. Wrodzony rodzaj temperamen-
tu sprawia, że potrzebują psychicznej
adrenaliny, stałego doładowania. Jeśli
w grę wchodzą zaburzenia narcystyczne,
P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
psychopatyczne, makiaweliczne, to dla
tego typu osobowości pobudzenie jest
stanem idealnym.
Dla wielu z nas, zapewne większości,
celem jest jednak poczucie bezpieczeń-
stwa. Spokój, równowaga wewnętrzna.
Bardzo wiele osób – jak choćby cytowa-
na na początku aktorka – nie lubi siebie
samych za własną nienawiść, za odczu-
wany wstręt i złość. Za to, że ulegają po-
kusie złorzeczenia i żądzy zemsty: wet
za wet.
Dziś istnieje poręczne do tego narzę-
dzie: sieciowy hejt. Tysiące ludzi w milio-
nach komentarzy codziennie daje upust
swojemu napięciu. Jest już sporo wyni-
ków badań z użyciem funkcjonalnego
rezonansu magnetycznego nad tym,
co dzieje się w mózgu hejtującej osoby.
Otóż uruchamia się w nim obszar zwany
przenośnie ośrodkiem nagrody. Hejto-
wanie sprawia przyjemność, daje błogą
ulgę, przywraca poczucie sprawiedliwo-
ści. (Więc staje się jasne, dlaczego łatwo
przechodzi w zachowanie kompulsyw-
ne, nawyk, czasem uzależnienie).
Śmiechem, a nie tylko łzami
Czy tędy droga? Na szczęście są też
inne. Kiedy dziś świętujemy poprzednie
zw ycięstwo Polaków nad autorytary-
zmem – to solidarnościowe, na pierwszy
plan w ysuwa się determinacja wście-
kłych, strajkujących robotników. To im,
i słusznie, stawiamy pomniki. Ale komu-
na była też skutecznie rozbrajana ironią,
a nie agresją. Śmiechem, nie tylko łzami.
Kabaretem, teatrem, filmem, prasową fe-
lietonistyką, aluzyjnym rysunkiem czy
reportażem, ulicznym performansem.
Sarkazm, dystans, poczucie wewnętrz-
nej wolności (również od nienawiści
i pogardy – jak śpiewają bardowie) po-
zwalają skutecznie siebie zdetonować.
To przywraca energię. Bo na większość
ludzi silne, negatywne emocje źle działa-
ją – prowadzą do smutku, zniechęcenia,
czasem rozpaczy i poczucia bezsilności.
A przecież i w sensie indywidualnym,
i zbiorowym nie o to nam chodzi. (Do ja-
snej cholery).
Więc starajmy się myśleć i działać ra-
czej w tonacji memu niż hejtu. Raczej
z niezgodą niż z nienawiścią. A postaci,
które wdarły się do naszej świadomości
i pociągnęły w to chroniczne wkurzenie,
widzieć jako groźne, ale też groteskowe.
Wyzbyć się w ogóle uczuć i odczuć nie
sposób. Lecz najnowsze trendy psycho-
logiczne dowodzą, że człowiek jest zdol-
ny nie tylko do emocji pierwotnych, ale
też wtórnych i świadomego przetwarza-
nia pierwszych w te drugie – przepusz-
czone przez rozum i doświadczenie.
EWA WILK
[ SPOŁECZEŃSTWO ]

Ameba Rozmowa J OANNA CIEŚLA: – Jak to jest być

rockmanem po sześćdziesiątce?
z Bożeną i Lechem L ECH JANERKA: – My mamy po 67 lat, więc

szuka
jesteśmy raczej przed siedemdziesiątką.
Janerkami To robi różnicę. Do pewnego momentu
o tym, jak sobie człowiek czuje się, jakby był ideą. Ciało

wyjścia
jest na tyle sprawne, że realizuje swoje za-
radzić wobec zalewu dania, nie rejestrując trudności. A po 65.
roku życia nagle trudności się pojawiają.
(i braku) słów. Kiedy na przykład?
L J: – Po koncercie. Muzyk rockow y
to jest głupie stworzenie. Ja np. w jednym
utworze nie potrafię się powstrzymać
od skakania. Następnego dnia wszystko
boli. Powtarzam sobie: „Koniec hipa-
sów!!!”. Powtarzam to też przed każdym
kolejnym koncertem. A potem się zaczy-
na i plany biorą w łeb. Debiloza!
 OŻENA JANERKA: – I jeszcze na mnie
B
kiwa, żebym skakała, z wiolonczelą.
L J: – A Bożena stuka się w głowę.
Zazdrościcie młodości swoim
wnuczkom?
B J: – Absolutnie nie. No, może tylko
tego, że jest ogólna dostępność fantów,
których nie było, gdy my byliśmy mło-
dzi. Ale też w naszych czasach nie było
o co walczyć ze sobą nawzajem. Dziś
niby wszystko jest dostępne, a trzeba się
przepychać o rzeczy. Młodość stała się
zdecydowanie za trudna.
L J: – Nasze wnuczki wychowały się
w Anglii. Jedna mieszka w tej chwili we
Włoszech i mówi w trzech językach. Dru-
ga mówi w dwóch językach, mieszka tutaj,
kończy psychologię. Ja bym nie zniósł dzi-
siejszej wielości perspektyw, tego, że regu-
ły praktycznie nie istnieją. Dawno temu
napisałem piosenkę, której tekst brzmi:
„Nie słuchaj, co kto mówi, on mówi tak
do siebie. A słowa te mętne i źródła po-
krętne. No, weź, nie słuchaj, opowiedz
sobie sam”. Nadal tak myślę. Ale dzisiaj
trudno nie słuchać, bo ciągle ktoś nadaje.
W teledysku do piosenki „Wanna
na Wawelu”, która ma być częścią pana
nowej płyty, smok wawelski zionie
słowami, głównie niecenzuralnymi.
Powtarza się fraza „źle się dzieje
z duchem słów”.
L J: – Słowo po prostu się zdegenerowa-
ło. Oglądasz w telewizji niektóre rzeczy
i nie można uwierzyć, że ktoś to mówi.
Ale do własnej młodości też nie chciał-
bym wracać.
Podobno u pana w domu w ogóle się
nie rozmawiało? Pół godziny prze­
gadane z mamą przez całe życie?
L J: – Nie przegadane. To były takie
zlepki, równoważniki zdań. Z  ojcem
wymian słów nazbierałoby mi się może
© MIŁOSZ POLOCH

10 minut przez całe życie. Ojciec był

ze wsi, matka tak samo. Ojciec z czasem
został dyrektorem wielkiej fabryki, mat-
ka była przy dzieciach. Gdy przyszła

P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020 37
 [ SPOŁECZEŃSTWO ]
pora w ybrać mi przyszłość, wpadli
na świetny pomysł, że dla mnie najlep-
sza będzie zawodówka samochodowa.
Fakt, nie byłem za bardzo rozgarnięty;
mechanik to zawód niew y magający
napięć intelektualnych czy głębszych
przemyśleń, a rka na sztu k i posiądę
i będę zabezpieczony – uznali. Ja nie
bardzo wiedziałem, o co w tych samo-
chodach chodzi, ale wszyscy koledzy
i koleżanki – czyli ze trzy osoby, bo tylu
miałem znajomych – szli do ogólniaka.
Więc powiedziałem rodzicom, że ja też
chcę. A oni na to: „Wybierasz swoją dro-
gę, nie licz na nas. Będziemy cię utrzy-
mywać, ale nie będziemy się intereso-
wać, chodzić na wywiadówki itd. Radź
sobie”. Żyłem samotnie bardzo długo
przez to, że nie miałem wyniesionego
z domu warsztatu pomagającego funk-
cjonować między ludźmi. Nie potrafi-
łem się komunikować. Przemilczałem
całą młodość.
To jest typowe doświadczenie
dla państwa pokolenia?
L J: – Dla części na pewno. Ludzie byli
pozamykani, jacyś tacy jak z  wester-
nów. Zwłaszcza jeśli przyszli z ciężkich
warunków. Rodzina Bożeny była zupeł-
nie inna.
 J: – Ja akurat miałam dom otwarty,
B sa doskoczyła Bożena i kolejne lata już
do którego wszyscy lubili przychodzić.
Oboje rodzice nauczyciele. Ja i moje dwie
siostry jeszcze zbyt dobrze nie mówiły-
śmy, a już śpiewałyśmy, bo w domu się
śpiewało na głosy. Wszystkie chodziły-
śmy do szkoły muzycznej. Gdy później
poznałam Lecha i moja mama usłyszała,
jak on gra, od razu podesłała mu swojego
ucznia ze szkoły muzycznej, kontraba-
sistę, żeby z nim pracował. Gdyby Lech
był synem moich rodziców, wielbiliby
go, popychali i robili wszystko, żeby się
rozwijał.
L J: – A  moi rodzice, gdy byłem już
po singlu, który do wyrzygania latał w TV,
po wywiadach w prasie i telewizji, dopy-
tywali, kiedy pójdę do pracy. To w ­ ynikało
z troski, z niezrozumienia, dla nich gra-
nie to nie była praca. Zresztą ja też tak
myślałem do trzeciej płyty.
Dziś dominuje pogląd, że pewność
siebie, która pozwala zachować
życiowy azymut, wynosi się z bez-
piecznego domu, od kochających
rodziców. Co panu pomogło zachować
niezależność?
L J: – Okazało się, że ten ogólniak, na któ-
ry się uparłem, był bardzo dobry. Dzięki
ogólniakowi i profesorom piszę. Wcześniej
dużo czytałem, ale chaotycznie. Profesor
polonista pomógł mi wprowadzić w lek-
turach porządek. I przekonał, że same-
mu też można próbować coś powiedzieć,
a może i zapisać, gdy ma to sens.
38
Nie wiem, czy dobrze rozumiem – jest
pan pierwszym artystą, od którego
słyszę, że systemowa szkoła pomogła
mu wypracować oryginalność.
L J: – No tak. Z jednym zastrzeżeniem:
ja w tej szkole miałem dużo swobody,
nauczyciel był dla mnie. To była szkoła
elitarna, o czym nie wiedziałem, idąc
tam: wrocławska Trójka. Pierwszy kon-
cert zagrałem w pierwszej klasie w ogól-
niaku. Więc szkole zawdzięczam bardzo
dużo, nie mówiąc o tym, że także w szko-
le poznaliśmy się z Bożeną, ale to już
była następna – pomaturalne studium
architektoniczne.
B  J: – Lecha nie przyjęli na ASP, bo zło-
żył prace w niewłaściwych teczkach.
Dla waszych córek też edukacja
okazała się taką świetną przygodą?
BJ: – Niestety, nie. Zaczynały we w mia-
rę dobrych podstawówkach, ale potem
przenieśliśmy się do dzielnicy robot-
niczej. W  klasie starszej córki hańbą
było wiedzieć.
L J: – Gdy dzieci się urodziły, najpierw
roznosiłem mleko, potem pracowałem
jako fotograf w urzędzie wojewódzkim.
A w wolnych chwilach ciągle coś rzępoli-
łem. Pod koniec lat 70. założyliśmy zespół.
Był to Klaus Mitffoch. Po rozpadzie Klau-
razem dość intensywnie graliśmy. Gdy
okazało się, że naszych cór nie interesuje
szkoła średnia, nie wiedziałem, co z tym
fantem zrobić. To był dla mnie szok.
Taki jak dla pana rodziców pański
pomysł pójścia do liceum?
L J: – Może. Fakt, że ja też z córkami
nie rozmawiałem – tak jak moi rodzice
ze mną. Nie umiałem.
A pani jak szło?
B J: – Było ciężko, choć ja starałam się
rozmawiać. Dzieci były bardzo wyco-
fane, nie otwierały się, jakby się bały
krytyki.
L J: – Był y takie jak ja. Ostatecznie
dziewczyny poszły do niepublicznych
szkół, choć jestem dość nieufny wobec
płatnej edukacji. A potem zaczęła się
ewakuacja z kraju – całe towarzystwo,
ich przyjaciele, wyruszyło w świat pod
hasłem „Polska jest do dupy”.
Znów częsty motyw, w ich z kolei
pokoleniu. Dobrze im tam?
L J: – Teraz już życiowo się ugruntowały,
siedzą i narzekają na British government.
Wie pani, Brytyjczycy mieli teatr elżbie-
tański. Niby był elitarny, ale na spektakle
przychodził też plebs. Ci ludzie musieli
przynajmniej troszkę uszczknąć i z tre-
ści, i z frazy. U nas w Polsce niczego ta-
kiego nie było – sztuka, cała twórczość,
poza najbardziej archaiczną, przez wieki
była zarezerwowana dla elit. Dzisiaj wi-
dać różnicę. Tam się inaczej prowadzi
P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
rozmowę. Ludzi można słuchać, oni słu-
chają, co się do nich mówi. A u nas in-
terlokutor nie słucha, tylko trochę pod-
nosi głos. Skuteczne, ale dla mnie nie
do przyjęcia.
Pan się tym martwi? Zawsze był pan
osobny, na uboczu.
L J: – Kiedy zacząłem robić muzykę,
żyłem w złudzeniu, że świat się zmie-
nił. Byłem w  komitecie w yborcz y m
Tadeusza Ma zow ieck iego na prez y-
denta. Przegrał. Pewnie przeze mnie.
Wcześniej nie uwierzyłem w Solidar-
ność, nie zapisa łem się. Widzia łem
ha słowość tego r uchu, w ykona n ie
pachniało mi lipą. A  zadziałało. Nie
byłem fanem Lecha Wałęsy. Od nie-
go, moim zdaniem, zaczął się ten cały
zjazd, który trwa do dziś. Pamiętam,
jak po chamsku potraktował Jerzego
Turowicza, redaktora „Tygodnika Po-
wszechnego”. Byłem w  szoku, że tak
można. To wszystko zniechęciło mnie
do myślenia o  społeczeńst w ie ja ko
o forum, w którym uczestniczę. Artyści
w średniowieczu mieszkali za murami
­m iasta. Mój wpływ na realia jest żaden.
Ale wie pan, co się dzieje,
zna nazwiska polityków.
L J: – No, trochę do mnie dociera, czy-
tam prasę, przeglądam internet, chodzę
na wybory. Trzeba wiedzieć, co w trawie...
Kiedy jeszcze mieliśmy telewizor, pasjami
oglądałem disco polo. Bożena się wście-
kała, a ja mówię: „Zobaczysz, za chwilę
zrobią z tego muzykę narodową, będzie
pomnik Bajerful zamiast Szopena”.
Powinien pan uważać z przepowiednia-
mi. W latach 80. napisał pan piosenkę
o tym, że nie warto się przejmować
konstytucją, trzy dekady później
politycy mówią pana tekstem…
L J: – Napisałem „Konstytucje” w cza-
sach, gdy społeczeństwo było słabe,
konstytucja była sztuczna, a pieniądz
i praca udawane. Gdy kilka lat temu Kor-
nel Morawiecki błysnął stwierdzeniem,
że dobro narodu musi być ponad konsty-
tucją, a Radio Wrocław zaczęło to pusz-
czać w zestawieniu z wywiadem, którego
udzieliłem dawno temu, że to nie my je-
steśmy dla konstytucji, tylko konstytucja
dla nas, zrobiło mi się słabo.
Nie jest pan zwolennikiem skandowa-
nia w akcie protestu.
L J: – Poszedłem kiedyś na demonstrację
przeciwników obecnej władzy. Ale kiedy
usłyszałem zapiewajłę: „Łup-łup-łup”
i tłum: „Łup-łup-łup”, to nie dałem rady,
no, nie mogę.
Pani też nie chodzi skandować?
 J: – Nie. Choć jestem po stronie skan-
B
dujących.
Co może zrobić zwykły człowiek, żeby
osiągnąć zmianę, jeśli nie skandować?
 BJ: – Na mnie większe wrażenie zrobił-
by milczący przemarsz.
L J: – Gdy miałem dwadzieścia parę lat,
bliski był mi ekstremizm. Po co wrzesz-
czeć, gdy cię mają w nosie – lepiej wziąć
za łby i przetrzepać. Napisałem piosenkę
„Ewolucja, rewolucja i ja”. Ale jak rewo-
lucja, to i trupy. Dzisiaj mam mieszane
uczucia. Starsi powinni raczej finansować
radykalne ruchy niż wychodzić na ulice
i prowadzić akcję bezpośrednią. No więc
wspieram, jeśli uznam, że ktoś jest tego
wart. Ale – tak jak mówiłem – uważam,
że u podstaw także politycznej zmiany jest
edukacja. Jeśli ktoś przeczytał ileś książek
i to mu weszło w głowę, to współtworzy
inne społeczeństwo. Mówi: „Tak? Niszczy-
cie jeden organ, drugi organ, cały system?
Do widzenia”. I społeczeństwo wybiera
innego pana czy panią. Tylko trzeba mieć
świadomość, jak śpiewał Kazik.
A jak się nie ma, to co?
L J: – Prawo wielkiej masy mówi, że ta
masa rozpełza się na wszystkie strony
i czasami trafi w lepsze miejsce, czasami
w gorsze. Jeśli w gorsze, to się wycofuje.
Jak ameba – totalne pełzanie i spowol-
niona reakcja na ekstrema. Wydawało się,
że Polska jest na dobrym tropie, kończąc
przygodę z komunizmem. Ale traciliśmy
czas na jakieś pierdoły i dalej tracimy.
 J: – Ale ta ameba ostatecznie składa
B liśmy uważnie dwie płyty Taco Heming­
się z jednostek...
I te jednostki na ścieżce edukacji
trafiają na dziwne rzeczy. Tak jak
w innych obszarach serwuje im się
za dużo, chaotycznie, a ostatnio także
w sposób ideologicznie zmanipulo-
wany. Niektórzy widzą w tym celowe
osłabianie społeczeństwa.
L J: – Wierzę, że władza nie jest za-
interesowa na, żeby społeczeńst wo
było w yedukowane, ale widzę w  tym
też nieporadność, brak świadomości,
co z tego wynika.
Wśród 60-latków dostrzegam dużo
apokaliptycznych nastrojów: polityka
doszła do martwego punktu, dla dzieci
nie ma przyszłości, za tym wszystkim
tło pandemii.
BJ: – Staramy się nie łapać histerii.
L J: – Ja pozostaję obserwatorem. Widzę,
że porządek świata się chwieje, a umowy,
dzięki którym przez lata działała polity-
ka, gospodarka, systemy wartości, prze-
stają być ważne, nie tylko w Polsce. Ale
© SŁAWOMIR KAMIŃSKI/AGENCJA GAZETA
może cała cywilizacja funkcjonuje jak ta
ameba, która się rozpełza we wszystkie
strony i cofa stamtąd, gdzie się sparzy?
Powoli sprawdza różne możliwości: ko-
munizm, czemu nie? No to sprawdzili-
śmy. W tej chwili ludzie utyskują: demo-
kracja, może jednak nie?
Przez lata uchodzili państwo za naj-
większych ascetów polskiej sceny
Lech Janerka, ur. 1953 – muzyk
rockowy, kompozytor i autor tekstów.
Debiutował na przełomie lat 70. i 80.
Pierwszą płytę „Klaus Mitffoch” nagrał
z zespołem o tej samej nazwie. Do dziś
uważana jest za jeden z najważniejszych
albumów polskiej muzyki rozrywkowej.
Z wielkim zainteresowaniem spotykały
się też kolejne albumy, wydawane już
pod własnym nazwiskiem Janerki, m.in.
„Historie podwodne” (1986), „Fiu, fiu”
(2002) czy ostatnie „Plagiaty” (2005).
Od ponad 30 lat na scenie i w studiu
Lechowi towarzyszy żona Bożena Janerka,
grająca na wiolonczeli. W życiu są razem
o niemal dekadę dłużej. Tworzą jedną
z najbardziej oryginalnych par
polskiego rocka.
rockowej. Zawsze mnie bawiło, że jeden
z pana największych przebojów
to „Jezu jak się cieszę”, piosenka
o radości z zarabiania pieniędzy.
L J: – Gdy jeszcze dużo nie zarabiałem,
każda wypłata to naprawdę był dla mnie
fajerwerk. Było na papierosy, napełnienie
lodówki i jeszcze gin dla Bożeny i jej sio-
stry, bo ja nie piłem. W ten sposób fetowa-
łem, choć oczywiście, tak jak w piosence,
miałem świadomość, że to jest ułuda.
A „Jezu jak się cieszę” faktycznie przynio-
sło kupę pieniędzy. To było tak: nagra-
łem płytę, która odniosła sukces, ale nie
wiedziałem, że ZAiKS istnieje. Nie było
pieniędzy, Klaus Mitffoch się rozpadł,
chciałem zrezygnować z grania. Mówię
do znajomego, że jestem rozczarowany,
że koncerty, telewizja, radio, a pieniędzy
zero, bieda madame! On na to: „Jak to?
A zgłosiłeś się do Związku?”. I okazało się,
że w tym ZAiKS-ie fortuna leży. Odbiór
pieniędzy trwał półtora dnia.
Co kupiliście?
L J: – Fotel i stół, bo nie mieliśmy. A tak
to był komfort, żeby żyć i myśleć o na-
P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
graniu kolejnego materiału. Ja przez lata
rzeczywiście nie pilnowałem pieniędzy.
Dzwonił ktoś z zaproszeniem na koncert,
podawał stawkę, przyjmowałem. Ale po-
tem Bożena poważnie zachorowała. Nie
mieliśmy pieniędzy na leczenie. Bezrad-
ność, strach. Więc po 20 latach grania za-
dzwoniłem do kolegi z Raz, Dwa, Trzy:
„Bierzemy za koncert tyle i tyle, czy to jest
OK?”. A on w śmiech: „Nie wierzę!”. Po-
daje sumę 10 razy większą: „Następnym
razem powiedz tyle”. Po miesiącu pyta:
„I co?”. Ja na to: „Płacą, nic nie mówią”.
W cztery lata odłożyliśmy na emeryturę,
bo nie byliśmy przyzwyczajeni dużo wy-
dawać. Ale teraz właśnie kupiłem sobie
trochę sprzętu. Motywuję się w ten spo-
sób do nagrywania płyty.
Kiedy będzie płyta? Nie wymawiając,
czekamy na nią 15 lat…
L J: – To jest dramat, jakaś zapaść, znie-
chęcenie. Muzyka jest od dawna, ale
wciąż brakuje kilku tekstów. Zazwyczaj
pisały się same, a tym razem okazuje się,
że nie ma o czym pisać.
Wypuścił pan dwie piosenki,
„Zabawawę” i „Wannę na Wawelu”,
świetnie przyjęte.
L J: – Nawet nie wiem, czy one wejdą
na płytę. Ja nie chcę komentować bieżą-
cej rzeczywistości. Ostatnio przesłucha-
waya. Cieszę się, że tacy ludzie są.
 J: – Liczymy na młodych.
B
L J: – Oczywiście, teraz ich czas. W pew-
nym momencie zacząłem się zastana-
wiać, czy mam coś do powiedzenia, czy
ludzi to w ogóle interesuje, skoro mam
tyle lat, ile mam – i żadnych ekscytują-
cych doznań poza nartami, na których
co chwila się rozbijałem, bo po sześć-
dziesiątce nauczyłem się jeździć.
A może pan nie chce skończyć?
L J: – Nie czuję presji. Niecały rok temu
chciałem nawet wykupić materiał od wy-
twórni, zapłacić wszystkie koszty, które
ponieśli. Powiedzieli, że nie. Że zacze-
kają. Rzecz powinna być taka, żebym
naprawdę był zadowolony, nawet jeśli
słuchacze mnie odrzucą. Mam np. szkic
piosenki o biskupie, który przykłada się
do rzeczy. Jest bardzo inteligentny, sub-
telny i podszyty filozofią. Ale ludzie nie
rozumieją i nie chcą takiego biskupa.
Smutne.
L J: – Trochę smutne, ale trochę też ma
być śmieszne. Przez większość czasu nie
jest mi smutno. Staram się wierzyć w po-
stęp. Ludzie w samochodach już ustępują
pieszym pierwszeństwa na przejściach,
potrafią wpuścić kierowcę z lewej. Wojen
jest mniej niż kiedykolwiek w historii. Więc
myślę, że ameba dotrze w końcu w jakieś
lepsze miejsce. Tylko może to potrwać.
ROZMAWIAŁA JOANNA CIEŚLA
39
 [ RYNEK ]

Poczuli krew
Biomed Lublin miał powody, żeby nie zajmować się osoczem krwi, przez które prawie

T
pieszczochem giełdy, która spółkę, z obrotami około 35 mln zł, wycenia już na 1,6 mld zł.

JOANNA SOLSKA ruszyła. Giełda oszalała, ludzie rzucili się na akcje, spodziewa-
jąc się bajońskich zysków. Dzienne obroty papierami Biomedu
potrafią sięgnąć kilkuset milionów złotych. Akcje lubelskiej
wytwórni są obecnie kupowane najczęściej.

ę elektryzującą wiadomość Wytwórnia Surowic Na skróty

i Szczepionek Biomed z Lublina ogłosiła ustami
senatora Prawa i Sprawiedliwości Grzegorza Cze-
leja, stomatologa: „Jako pierwsi na świecie mamy
lek na Covid-19. Lek, który działa. Lek zawierający
przeciwciała neutralizujące koronawirus. Czyli
te, które zabijają wirusa SARS-CoV-2”. Żeby obietnica stała się
faktem, lek musi okazać się skuteczny, bezpieczny i być produ-
kowany w wielkich ilościach. Na razie żaden z tych warunków
nie został spełniony.
Zapewnianie, że specyfik stanie się elementem tarczy epide-
miologicznej, która uchroni naszą gospodarkę przed skutkami
pandemii, jest w najlepszym razie pieśnią odległej przyszłości.
Mimo to niektóre media doniosły, że produkcja leku właśnie
Senator Czelej uważany jest za ojca sukcesu Biomedu, nie
tylko medialnego. To on miał spowodować, że Agencja Badań
Medycznych przeznaczyła 5 mln zł na grant związany z poszu-
kiwaniem leku. W tej branży to nie są duże pieniądze, a Bio-
med, jako producent pierwszej partii specyfiku, który dopiero
ma zostać skierowany do badań klinicznych, jest tylko jedną
z części całego przedsięwzięcia. Obok m.in. Katedry Kliniki
Chorób Zakaźnych Uniwersytetu Medycznego w Lublinie czy
Instytutu Hematologii i Transfuzjologii. Ale częścią istotną,
bo to w lubelskiej wytwórni lek ma być produkowany. Na niej
więc skupiły się wszystkie nadzieje inwestorów.
Do tego, że to on namówił senatora Czeleja do współpra-
cy z Biomedem, przyznaje się dziś Waldemar Sierocki, przed

40 P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020

© ARTUR WIDAK/NURPHOTO/GETTY IMAGES
splajtował. Teraz jednak dzięki osoczu stał się
Bo Biomed obiecał lek na covid.
kilkoma laty prezes firmy, obecnie członek rady nadzorczej
i znaczący akcjonariusz. To Sierocki poślizgnął się na osoczu,
co mogło się zakończyć plajtą firmy. Dziś nie chce do tego wra-
cać – Te drzwi już zostały zamknięte – zapewnia, co jednak nie
do końca jest prawdą. Pokusa, jaką stworzyła pandemia, oka-
zała się silniejsza niż strach przed ponowną porażką związaną
z produkcją leków, do których surowcem jest osocze.
Na razie komunikat senatora Czeleja na temat leku na co-
vid był wiadomością na wyrost. Biomed wyprodukował tylko
3 tys. ampułek, które dopiero będą testowane w pierwszej fa-
zie badań klinicznych. Potem powinna być druga i wreszcie
trzecia. O wynikach na razie trudno przesądzać. Ich pozy-
tywny finał zamyka jeszcze żmudny proces rejestracji, choć
senator Czelej już dziś proponuje pójść na skróty. Publicznie
padają słowa, że to kwestia dobrej woli polityków i admini-
stracji państwowej. Może dlatego Instytut Rejestracji Leków
i Produktów Biobójczych, który najlepiej wie, co warte są
doniesienia o polskim leku na covid, woli w tej sprawie się
nie wypowiadać.
P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
W końcu prezydentowi Trumpowi – jak wynika z donie-
sień – także zaserwowano lek z osocza w trybie wyjątkowym.
Na skróty poszła bowiem amerykańska Agencja ds. Leków
i Żywności (FDA), która wydała pod koniec sierpnia zezwole-
nie na wykorzystanie osocza w leczeniu Covid-19. Wcześniej
podobne zezwolenie wydała dla chlorochiny, ale szybko się
z niego wycofała.
Biomed nie jest wcale pierwszym, który zainteresował się
osoczem ozdrowieńców. Badacze skierowali na nie uwagę
po wybuchu epidemii SARS i MERS, wnioski były obiecujące,
ale nie jednoznaczne. Upraszczając, chodzi o to, że w osoczu
tych, którzy byli zakażeni wirusem i z tego wyszli, są przeciw-
ciała, rodzaj białek, które zdołały pokonać patogeny. Jeśli uda
się te białka wydzielić, może to być pierwszy krok do sukcesu.
Potem trzeba jeszcze umieć wyprodukować je w dużych ilo-
ściach, w wystandaryzowanej jakości oraz udowodnić, że spe-
cyfik jest skuteczny, a także bezpieczny. Lubelska wytwórnia
surowic i szczepionek jest dopiero na początku tej drogi. Jest
więc wiele powodów, by uważać, że realna wartość Biomedu
do jego obecnej wyceny giełdowej ma się nijak.
Wypowiedzi senatora Czeleja nie wzbudziły jednak nie-
pokoju Komisji Nadzoru Finansowego, której obowiązkiem
jest pilnować rzetelności informacyjnej spółek notowanych
na Giełdzie Papierów Wartościowych. Akcje spółki, które jesz-
cze w marcu, przed wybuchem pandemii, można było kupić
po 58 gr, teraz skoczyły do 20 zł, bo tyle inwestorzy gotowi są
płacić za nadzieję na lek. Czy może za dezinformację? KNF wy-
daje jedynie uspokajający komunikat, że „na bieżąco monito-
ruje aktywność spółek, które pracują nad lekiem na Covid-19,
w tym m.in. Biomedu Lublin”.
To, co senator nazywa pierwszym na świecie lekiem na
Covid-19, w oficjalnym komunikacie spółki dla giełdy jest
immunoglobuliną antySARS-CoV-2 z osocza ozdrowieńców,
to jest osób po przebytej infekcji wirusowej. Immunoglobulinę,
tyle że wytwarzaną z osocza osób zdrowych, Biomed w nie-
wielkich ilościach produkował od dawna. To przez nią omalże
nie splajtował.
Osocze jest składnikiem krwi, którą w Polsce honorowi
krwiodawcy oddają za darmo w odpowiedzi na powtarzające
się apele o ratowanie ludzkiego życia. Osocze zostaje po wy-
dzieleniu z krwi czerwonych krwinek potrzebnych do trans-
fuzji. Jest cennym surowcem do produkcji leków dla chorych
na hemofilię, po przeszczepach, poszkodowanych w wyniku
katastrof, a także osób z obniżoną odpornością. Według wi-
ceministra zdrowia Sławomira Gadomskiego w 2020 r. popyt
na osocze będzie dwa razy większy, ponieważ zwiększa się
liczba wskazań do użycia pochodzących z niego leków. Polska
leki krwiopochodne kupuje za granicą, a osocze z honorowo
pobranej krwi bywa, że wylewa do ścieku. Nie mamy fabryki
do jego frakcjonowania, czyli przerabiania. Na import leków
wydajemy nawet 500 mln zł rocznie.
Fabryka widmo
Polakom osocze ma prawo skojarzyć się głównie z aferami.
Już wiele lat temu Rada Europy i WHO zaleciły, by wszystkie
większe kraje leki z osocza produkowały z własnego surowca.
Pod względem wirusologicznym jest ono najbezpieczniejsze.
Mniejsze kraje powinny je kupować od bliskich sąsiadów. Pol-
ska do zbudowania fabryki przymierza się od ćwierć wieku.
Państwo wydało na to kilkaset milionów złotych, ale fabryki
ciągle nie ma.
Pierwszy przetarg na budowę ogłoszono w 1995 r. mimo
sprzeciwu Instytutu Hematologii. To jego pracownicy wska-
zywali wtedy zagraniczne firmy, którym płaciliśmy za prze-
rabianie osocza, pozyskanego w  kraju od honorow ych
41
 [ RYNEK ]
krwiodawców. Ówczesny minister zdrowia Jacek Żochow-
ski publicznie sugerował, że może dochodzić do korupcji,
a umowy z frakcjonatorami są dla Polski niekorzystne. Goto-
wość do zbudowania w Polsce fabryki zgłosiło wówczas kilka
światowych wyspecjalizowanych firm, w tym szwajcarska
Octapharma oraz niemiecki Bayer. Wygrała firma Nedepol,
której polscy i amerykańscy udziałowcy o frakcjonowaniu
osocza nie mieli bladego pojęcia. Media donosiły, że mieli
za to dojścia do wysokich urzędników w Kancelarii Prezy-
denta Kwaśniewskiego.
W 1997 r. LFO (Laboratorium Frakcjonowania Osocza) do-
stało 32 mln dol. pożyczki z Kredyt Banku, za którą w 60 proc.
poręczył rząd. Fabryka nigdy nie została zbudowana, po latach
państwo wypłaciło bankowi 61 mln zł. To były pierwsze, ale nie
ostatnie pieniądze podatników, za które nigdy nie zbudowano
fabryki osocza.
Waldemar Sierocki aferę LFO śledził jako właściciel lokalnej
sieci hurtowni wyrobów farmaceutycznych w Lublinie. Wła-
śnie zaczął konsolidować rynek. Do zainicjowanego przez
niego Ogólnopolskiego Porozumienia Dostawców Farma-
cji w 2000 r. zgłosiła się spółka pracownicza Biomed, dawna
państwowa wytwórnia surowic i szczepionek, z propozycją,
żeby ich wykupić. Już wtedy przerabiała osocze na małą ska-
lę. Dostarczała szpitalom immunoglobulinę potrzebną przy
konflikcie serologicznym. Robi to do tej pory. Sierocki „poczuł
krew”, zamarzyła mu się budowa fabryki frakcjonowa-
nia osocza. Nowi właściciele wprowadzili spółkę
na giełdę, ale ambitne plany pokrzyżował im
Ryszard Krauze, wtedy kontrolujący świetnie
prosperującą firmę Bioton, polskiego producen-
ta insuliny. Bioton uzyskał prawo pierwoku-
pu niedokończonego LFO w Mielcu, jednak
z transakcji ostatecznie zrezygnował. Wie-
dział, co robi.
Każdy chętny do budowy w Polsce fabryki
produkującej leki z osocza musi ponieść po-
rażkę. Znajdując sojuszników w ekipie rządzącej,
automatycznie robi sobie wrogów w ich następ-
cach. Właścicielem osocza jest bowiem państwo.
Żadna fabryka nie powstanie, jeśli państwo nie da jej
gwarancji regularnych dostaw osocza. Powodzenie każdego
biznesplanu zależy więc od polityków.
Z tego też powodu porażką zakończył się kolejny przetarg
na budowę fabryki, ogłoszony w 2010 r. Wystartował w nim
także lubelski Biomed, ale wygrała szwajcarska Octapharma.
Tym razem o żadnych gwarancjach państwa już nie było mowy,
przetwórnia miała powstać wyłącznie za pieniądze firmy. Go-
towa była zainwestować w budowę 100 mln euro. Ostatecznie
jednak zrezygnowała. Nie uzyskała bowiem od państwa gwa-
rancji dostaw osocza, a bez nich budowa była bez sensu. Opie-
ranie biznesplanu na dobrej woli kolejnych polskich rządów
wydało się Szwajcarom zbyt ryzykowne.
Polskie osocze – jak pokazały późniejsze kontrole NIK – co-
raz częściej więc wylewano do ścieków. Po długim okresie
kosztownego przechow y wania traciło bowiem ważność.
Wcześniej rząd nie chciał go sprzedawać za granicę, bo bał
się wybuchu kolejnej afery. Zarzutów, że państwo za pienią-
dze sprzedaje osocze z polskiej krwi pochodzącej od honoro-
wych krwiodawców.
Pośrednik
Po rezygnacji Szwajcarii Biomed wracał do gry, a rząd pol-
© GETTY IMAGES
ski postanowił go wesprzeć. Polska Agencja Rozwoju Przedsię-
biorczości ze środków unijnych przekazała firmie 100 mln zł.
Biomed wyliczył, że na dokończenie mieleckiej fabryki, którą
42 P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
kupił od syndyka, potrzebuje drugie tyle. Miał je zdobyć przed
końcem 2015 r. Giełdowa wartość Biomedu wynosiła wtedy
170 mln zł. Jednak bank, który obiecał kredyt, cofnął promesę
trzy dni po wygranych przez PiS wyborach w 2015 r.
Nie udał się też Biomedowi interes ze zlecaniem przerobu
polskiego osocza narodowemu frakcjonatorowi francuskiemu,
LFB. Tu miał występować w roli pośrednika. Na krótko przed
upływem terminu ważności regionalne stacje krwiodawstwa
gotowe były sprzedać osocze polskiej firmie, a ta dalej Francu-
zom. Pierwsze partie immunoglobuliny miały powstawać we
Francji, na francuskiej licencji.
– Surowiec w kraju kupowaliśmy drogo, bo regionalne sta-
cje krwiodawstwa musiały organizować przetargi. Dużo też
za frakcjonowanie życzyli sobie Francuzi, nie dało się zarobić
– wspomina były członek zarządu firmy. Biomed pogrążył się
w długach, bo PARP zażądała zwrotu pieniędzy. Przy przycho-
dach rocznych rzędu 30 mln zł mieli do spłacenia 100 mln zł.
Sukces, jakim wydawało się zarejestrowanie immunoglobuliny
i albuminy produkowanej na francuskiej licencji, okazał się po-
zorny. Ostatecznie w 2016 r. z powodu braku dostępu do osocza
Biomed zrezygnował z produkcji immunoglobuliny i albuminy
dla szpitali.
Na ratunek
Biomed zaczął więc szukać inwestora, który uratuje firmę
przed plajtą. Szef rady nadzorczej przyprowadził Mar-
cina Piroga, który wcześniej kierował m.in. Carlsber-
giem, a także PLL Lot. Z opowieści pracowników
wynika, że senator wobec prezesa wykazywał
pewną nieufność (Piróg spółką kontrolowaną
przez państwo zarządzał w czasach rządu
PO-PSL), ale na wzrost giełdowej wartości
firmy i politycznej pozycji senatora pracowali
obaj zgodnie.
Giełdowi gracze i komentatorzy sami nie
wiedzieli, co myśleć. Kiedy w kwietniu war-
tość akcji zaczęła szybko rosnąć i Piróg sprze-
dał znaczny ich pakiet, komentarze na forach
­ż yczliwe nie były. Oburzeni liczyli, ile milionów
prezes zarobił, niektórzy wietrzyli przekręt. Z kolei
po ostatnim wywiadzie dla portalu money.pl internauci wy-
liczali, ile prezes stracił. Bo skoro sprzedał akcje po 6,50 zł,
a one potem podskoczyły do 20 zł, to trafił kulą w płot. Mar-
cin Piróg w yjaśnił, że musiał pakiet sprzedać, żeby ludzie
przed Wielkanocą mogli dostać pensje. Gdyby tego nie zrobił,
Biomed by padł, a on by stracił wszystko. Część pieniędzy
ze sprzedaży akcji prezes pożyczył firmie – na 8 proc. Czyli
jednak nie stracił.
Giełda wycenia spółkę wysoko, więc wypowiedź prezesa Pi-
roga dla POLITYKI musi budzić zdziwienie. Wynika z niej bo-
wiem, że Biomed nie zamierza inwestować, żeby „lek na ­covid”
produkować w dużych ilościach. Chce go wytwarzać według
swojej starej technologii, co oznacza, że będzie w stanie mie-
sięcznie zapewnić kurację zaledwie dla ­t ysiąca osób. Zwa-
żywszy, że specyfik powinien być podawany dość wcześnie,
zanim chory trafi pod respirator, będą to ­i lości symboliczne.
Natomiast prawie 30 mln zł dotacji, które firma właśnie
otrzy mała od państ wa, Biomed przeznaczy na budowę
­C entrum Badawczo-Rozwojowego, w którym będzie roz-
wijał swoje sztandarowe produkty. Chodzi o szczepionkę
­p rzeciwgruźliczą BCG 10 i lek Onko BCG. Ani słowa o cu-
downym leku na covid. Już z zebraniem 150 litrów osocza
od ozdrowieńców, mimo umowy ze stacjami krwiodawstwa,
były kłopoty.
JOANNA SOLSKA
 [ RYNEK ]
Gry o Play
Play, największy polski operator komórkowy,
zmienia właściciela. Kupuje go Grupa Iliad należąca
do Xaviera Niela, zwanego francuskim Steve’em Jobsem.
To jeden z najbarwniejszych biznesmenów świata.
Będzie się działo.
ADAM GRZESZAK
O
tym, że Play jest na sprze-
daż, wiadomo było od daw-
na. Właściwie niemal od po-
czątku istnienia spółki P4,
operatora sieci Play, poja-
© CHESNOT/GETTY IMAGES
wiały się informacje, że zostanie wkrótce
sprzedana. Nic dziwnego, bo sieć zaczęła
działalność w 2007 r., a rok później wy-
buchł światowy kryzys finansowy i Thor
Björgólfsson, współwłaściciel P4, z naj-
bogatszego Islandczyka nagle zmienił się
Xavier Niel z Freeboxem.
w bankruta. Razem z nim zbankrutowa-
ła też Islandia i to właśnie Björgólfssona
uznano za głównego sprawcę dramatu.
Przyczy ną była r yzykow na polit yka
tamtejszych banków i  ich inwestycje
w toksyczne aktywa. Przodował w tym
Landsbanki, drugi co do wielkości bank
Islandii, którego głównym udziałowcem
był Björgólfsson.
Biznesmen nie sprzedał jednak swoich
udziałów w Play. Brakowało chętnych,
bo początkujący polski biznes teleko-
munikacyjny nie był wiele wart i mało
kto wróżył mu sukces. Dziś sytuacja jest
P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
inna, bo Play jest największym polskim
operatorem komórkowym. Jego wartość
radykalnie wzrosła. Now y naby wca,
Grupa Iliad, chce zapłacić 10 mld zł. Do-
gadała się z głównymi akcjonariuszami,
a ponieważ od 2017 r. Play jest spółką
giełdową, ogłosiła wezwanie, że gotowa
jest odkupić wszystkie pozostałe akcje,
płacąc sporą premię. Wszyscy czekają już
tylko na zgodę organów regulacyjnych.
Pomocna dłoń regulatora
Jak to się stało, że Play w ciągu dekady
z zawodnika goniącego peleton zmienił
się w  lidera wyścigu? Wszystko zaczę-
ło się w 2005 r., kiedy prywatna polska
spółka telekomunikacyjna Netia uzy-
skała koncesję na czwartego operatora
cyfrowej telefonii komórkowej. Tak po-
wstała Netia Mobile, która z czasem za-
mieniła się w Play. Do rozwiązania miała
kilka problemów: skąd wziąć pieniądze
na budowę sieci? I poważniejszy – skąd
wziąć częstotliwości radiowe niezbędne
do stworzenia własnych stacji bazowych?
Większość dostępnych wówczas zasobów
częstotliwości była już rozdysponowana
między tzw. wielką trójkę. Były to: Era
należąca do Polskiej Telefonii Cyfrowej,
kontrolowanej przez Jana Kulczyka, Elek-
trim i Deutsche Telekom (dziś całkowicie
niemiecki T-Mobile), sieć Plus należą-
ca do spółki Polkomtel, kontrolowanej
przez kilka największych państwowych
firm (dziś w strukturze Cyfrowego Pol-
satu Zygmunta Solorza-Żaka), oraz Idea
należąca do PTK Centertel, kontrolowanej
przez France Telecom (dziś w tych samych
rękach, ale pod marką Orange).
Potrzebny kapitał do stworzenia sie-
ci Play dostarczyli dwaj zagraniczni
inwestorzy: islandzki fundusz Novator
wspomnianego Thora Björgólfssona oraz
Tollerton, wehikuł inwestycyjny Greka
Panosa Germanosa. To oni przejęli kon-
trolę nad spółką nazwaną P4. Pomogli
Chińczycy, udzielając kredytu i dostar-
czając sprzęt telekomunikacyjny Huawei
na preferencyjnych warunkach. Ale pro-
blemów ze stworzeniem własnych masz-
tów łatwo nie udało się rozwiązać. Play
miał ich za mało, by zapewnić wymaga-
ne pokrycie zasięgiem. Dlatego musiał
korzystać z infrastruktury konkurentów
w ramach tzw. roamingu krajowego.
Oczywiście nikt dobrowolnie nie bę-
dzie hodował sobie konkurenta, udo-
stępniając mu własną infrastrukturę.
Jak więc to się udało Play? Tu pojawia się
postać, bez której nie byłoby dzisiejsze-
go rynkowego lidera: Anna Streżyńska,
w latach 2006–12 prezes Urzędu Komu-
nikacji Elektronicznej. Dziś przyznaje,
że początkowo nie wierzyła w sukces
P4 i sieci Play. Ale bardzo zależało jej,
43
 [ RYNEK ]
by przełamać oligopol operatorów za-
siedziałych, czyli wielkiej trójki. Dlatego
pod jej czujnym okiem, jako regulatora
rynkowego, wielcy gracze musieli pod-
pisać umowy o roamingu z siecią Play.
Najbardziej buntowali się jednak prze-
ciwko wymogowi zwanemu asymetrią
MTR (Mobile Termination Rate), czyli
zasadom rozliczeń między operatorami
z tytułu dokonywanych połączeń tele-
fonicznych. Dochodzi do nich, gdy abo-
nent jednej sieci łączy się z rozmówcą
korzystającym z innej sieci. Sieć dzwo-
niącego musi zapłacić za obsługę swoje-
go klienta w sieci osoby odbierającej. Play
na kilka początkowych lat dostał przy-
wilej asymetrii, dzięki któremu mógł
za przychodzące do niego połączenia
inkasować więcej, niż sam płacił za te,
które wychodziły od niego i kończyły się
u konkurentów. Wielka trójka próbowała
rekompensować sobie straty, pobierając
od własnych klientów w yższe opłaty
za połączenia z klientami sieci Play, ale
prezesi UKE i UOKiK zwalczali to, uzna-
jąc za działania antykonkurencyjne.
– Jako prezes UKE nie miałam innego
wyjścia, jak wesprzeć tego operatora – wy-
jaśnia dziś Anna Streżyńska. – Osiągnęłam
to przede wszystkim za pomocą regulacji
MTR operatorów zasiedziałych. Pozwoliło
to stworzyć przestrzeń do obniżenia przez
P4 cen dla klientów. Stosowałam też prefe-
rencje w przetargach częstotliwościowych,
jak również przychodziłam z  pomocą
w negocjacjach w sprawie wykorzystywa-
nia sieci innych operatorów, co pozwoliło
na szybkie zbudowanie zasięgu.
Fiolet rządzi
Play skrzętnie wykorzystał ten handi-
cap i szybko nadrabiał dystans. Sprzyjały
mu zmiany technologiczne, wchodzenie
kolejnych generacji łączności bezprze-
wodowej, które sprawiały, że połączenia
głosowe i esemesy stawały się jedynie
dodatkiem do podstawowej funkcji, ja-
kim jest oferowanie dostępu do mobil-
nego internetu. Ze względu na słabość
infrastruktury światłowodowej Polska
spośród krajów UE jest najbardziej uza-
leżniona od internetu mobilnego.
Play zdobywał też klientów agresywną
polityką cenową. – Pieniądze zaoszczę-
dzone dzięki przywilejom, jakie dostali
od Streżyńskiej, inwestowali nie w budowę
sieci, ale w zdobywanie rynku za wszelką
cenę. Obniżali stawki, subsydiowali te-
lefony, wydawali góry pieniędzy na re-
klamę. Doprowadzili do wojny cenowej,
a kiedy dodatkowo UKE wymusiła nie-
mal natychmiastowy tryb przenoszenia
numerów z sieci do sieci, zaczęła się ma-
sowa migracja abonentów – komentuje
menedżer konkurencji. Play stał się więc
44
telekomunikacyjnym odpowiednikiem ta-
niej linii lotniczej, która dowiezie do celu,
może bez komfortu, ale za to skóry nie
zedrze. Klienci Play narzekali na słaby
zasięg, spowalnianą transmisję, ale za te
pieniądze nie mogli dostać nic lepszego.
– Załoga P4 zawsze była mocną stroną
i mózgiem operacyjnym tej firmy. Wiele
osób było prawdziwie zaangażowanych
oraz nieprzeciętnie aktywnych i kompe-
tentnych. Rozumieli swoją misję i anga-
żowali się w nią. Sięgnęli po szansę, którą
dostali od regulatora, i wypracowali suk-
ces firmy – chwali operatora Streżyńska.
Dziś Play jest liderem pod względem
liczby aktywnych kart SIM z udziałem
29 proc. w rynku, przed Orange (27,3),
Plusem (21,3). Zaś T-Mobile, który kiedyś
wymiatał konkurencję, wlecze się w ogo-
nie z udziałem 18,9 proc.
Fioletowa ekspansja odbywa się jed-
nak na kredyt, bo spółka P4 ma 6,6 mld zł
długów. A czekają kolejne wielkie wydat-
ki związane z budową sieci 5G. Play jako
pierwszy uruchomił stacje 5G w kilku-
nastu miastach. Jeśli jednak potwierdzą
się obawy operatorów i zostaną oni zmu-
szeni do rezygnacji z chińskiego sprzętu
Huawei (firmy, z którą Play jest związany
od narodzin), dla P4 będzie to oznaczało
dodatkowy wydatek 900 mln zł.
Po osiągnięciu szczytu można tylko
spadać. Play zaczął już tracić klientów.
– Dlatego właściciele regularnie testowali
rynek, oceniając, ile mogą dostać za P4.
Mieli jednak dość nierealistyczne oczeki-
wania, więc chętnych nie było – komentu-
je jeden z ekspertów. W tej sytuacji zde-
cydowali się w 2017 r. wprowadzić Play
na warszawską giełdę i tą drogą sprzedać
część swoich akcji. Dziś chcą pożegnać
się ostatecznie, bo poszukiwania przy-
niosły wreszcie rezultat. Jest ktoś gotowy
kupić Play razem z długami, i to płacąc
aż 39 zł za akcję. Nigdy w historii kurs
Play nie doszedł do takiego poziomu.
Tym hojnym nabywcą jest Francuz
Xavier Niel. Jego Grupa Iliad to euro-
pejski odpowiednik Play. Spóźniła się
na starcie telefonii mobilnej, a teraz szyb-
ko nadrabia dystans do wielkich konku-
rentów – Vodafone, Deutsche Telekom
i Orange. Działa we Francji, gdzie jej sieć
Free Mobile ma 20 mln abonentów, i we
Włoszech (6 mln), a teraz dołoży Polskę
z 15 mln. Poza tymi trzema krajami Iliad
buduje też przyczółki w Irlandii, Szwajca-
rii, na Cyprze i Malcie. Przejmując Play, sta-
nie się szóstym europejskim telekomem.
Kim jest Xavier Niel, przyszły właści-
ciel Play? Nad Sekwaną nazywany bywa
francuskim Steve’em Jobsem, niektó-
rzy porównują go do Billa Gatesa albo
Steve’a Ballmera. Z pewnością jest po-
stacią barwną i  nietuzinkową. Pozuje
P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
na niepoprawnego buntownika, który
w odróżnieniu od francuskiej bizneso-
wej elity nie odziedziczył swoich miliar-
dów (8,8 mld dol. według „Forbesa”). Nie
kończył też żadnej z francuskich grandes
ecoles, hodujących elity, ani też Yale czy
Oxfordu. Prawdę powiedziawszy, nie
skończył żadnych studiów.
Seksbiznesmen
Jego kariera zaczęła się na początku lat
80., gdy mając 15 lat, znalazł pod choin-
ką prezent od rodziców, komputer ZX-81.
Jeden z pierwszych komputerów domo-
wych był raczej drogą zabawką niż po-
ważnym urządzeniem. Ale młody Xavier
wiedział, jak je w ykorzystać. Szybko
zgłębił tajniki hakerskie i już wkrótce
wykradał kody do dekoderów telewizji
Canal Plus. Wtedy też miał pierwsze
kłopoty z prawem. Francuskie służby,
które go nakryły, były zaintrygowane
pierwszymi młodymi hakerami. Dlate-
go postanowiły wykorzystać jego umie-
jętności i – jak dziś twierdzi Niel – pole-
ciły mu w 1986 r. hakować sieć telefonii
komórkowej Pałacu Elizejskiego, w tym
telefon prezydenta Mitterranda. Ponoć
po to, by sprawdzić bezpieczeństwo sie-
ci. Zhakował nie tylko prezydenta, ale
i jego syna, a także ówczesnego szefa
służb. „Robiliśmy to dla siebie, dla zaba-
wy, a potem przekazywaliśmy im infor-
macje” – relacjonuje zasady współpracy,
podkreślając, że był „honorowym agen-
tem”. Sprawa włamania do telefonów
wyszła jednak na jaw i o Xavierze Nielu
pierwszy raz napisała prasa.
Potem wziął się za robienie interesów.
W  tym celu postanowił w ykorzystać
minitel. To był francuski protoplasta in-
ternetu. Niewielkie urządzenie z klawia-
turą i monitorkiem podłączone do sieci
telefonicznej umożliwiało w ymianę
wiadomości tekstowych, dawało dostęp
do zawartości książek telefonicznych,
rozkładów jazdy, telegazety itp. Niel
założył firmę, która w ykorzysty wała
terminale do innych celów. Tak naro-
dził się minitel rose, czyli minitelowe
usługi erotyczne. To był rodzaj sek-
sczatów, żadna pornografia – zapewnia
dziś biznesmen.
Wciągnął go jednak erotyczny biznes,
więc zainwestował także w sieć sex-sho-
pów i  peep-show. W  wieku 24 lat był
już milionerem. Wtedy kolejny raz miał
problemy z prawem. Aresztowany pod
zarzutem stręczycielstwa, przesiedział
miesiąc w areszcie. Udało mu się uwol-
nić od tego zarzutu, ale ostatecznie zo-
stał skazany za niepłacenie podatków
od seksdochodów. Postanowił więc sprze-
dać seksbiznes. No i zaczynała się cyfro-
wa era.
 W wieku 26 lat uruchomił Worldnet,
pierwszego we Francji dostawcę inter-
netu, z czasem łącząc internet z telewizją
kablową i telefonem. W tym czasie za-
czął pracować nad stworzeniem czegoś,
co stało się jego znakiem rozpoznaw-
czym. To Freebox, domowy wielofunk-
cyjny terminal zapewniający telefon,
telewizję, internet, Wi-Fi, umożliwia-
jący też dostęp do serwisów filmowych
(np. Netf lixa), zawartości gazet, gier,
wyposażony w nagrywarkę wideo, ste-
rowanie głosem itd. To autorskie urzą-
dzenie, którego kształt zaprojektował
znany designer Philippe Starck, a kon-
strukcja utrzymywana jest w tajemnicy
niczym zawartość iPhone’a. Dlatego Niel
uważa się za francuskiego Steve’a Jobsa.
Roztoczył też wokół Freeboxa applowską
aurę, zbudował społeczność wyznaw-
ców zwanych freenautami. Wykorzystał
to w promowaniu sieci komórkowej Free
Mobile, która stała się jego kolejnym biz-
nesowym ruchem.
Pozuje na artystę biznesu, nosi dłu-
gie włosy, występuje publicznie w bia-
łej rozpiętej koszuli. Chętnie też gra
rolę antysystemowca, który w imieniu
zwykłych Francuzów, niczym żółta ka-
mizelka, rozwala telekomunikacyjny
układ. Przekonuje, że walcząc z wysoki-
mi cenami, przywraca Francuzom ich
siłę nabywczą. Bo Orange i inne wielkie
korporacje – ostrzega – robią z nich je-
leni (we Francji do porównania służą
gołębie).
Strzeżcie się Niela
Dbając o swój publiczny wizerunek,
decyduje się czasem na nietypowe inwe-
stycje. Kupił na przykład prawa do pio-
senki „My Way”, bo choć światową sławę
zapewnili jej Paul Anka i Frank Sinatra,
oryginalnie jest to piosenka francuska.
Jednak największe emocje wywołał, gdy
w 2010 r., wraz z dwoma zaprzyjaźnio-
nymi biznesmenami, nieżyjącym już
Pierrem Bergém (niegdyś partnerem
życiowym Yves Saint Laurenta) i Mat-
t hieu Pigasse’em, w ykupili w ydaw-
nictwo wydające słynny dziennik „Le
Monde” oraz tygodnik „L’Obs”. Urato-
wali „Le Monde” przed grożącym ban-
kructwem, uzyskując dla swych działań
akceptację spółki dziennikarskiej, któ-
ra stoi na straży nieza­leżności redak-
cyjnej i  ma prawo ­z a­t wierdzania no-
w y c h a k c j o n a r i u s z y. F r a n c j a
dyskutowała jedna k, czy peep-show
man, ja k na z y wa ł Niela prez ydent
Sarkozy, może być ratownikiem legen-
da r ne go t y t u ł u .
Czasem jest lewicowcem, czasem li-
bertarianinem, zawsze jednak otoczony
wąskim gronem najbardziej zaufanych
współpracowników, z którymi związa-
ny jest od lat. Nie uznaje rozbudowanych
struktur, wiele decyzji szybko podejmu-
je sam. – To taki francuski odpowiednik
Zygmunta Solorza-Żaka – komentuje
menedżer telekomunikacyjny, któr y
spodziewa się, że Niel po przejęciu Play
zatrzęsie polskim rynkiem. – Jeśli zgodził
się na tak wysoką cenę, widać ma jakieś
plany. Na miejscu szefów polskich tele-
komów miałbym się na baczności. Niel
bywa nieprzewidywalny.
Rola buntownika nie przeszkadza mu
funkcjonować w  roli pełnoprawnego
członka francuskiej elity. Mieszka w Villa
Montemorency, zamkniętym paryskim
osiedlu dla nieprzyzwoicie bogatych,
z  dziećmi i  partnerką, którą jest Del-
phine Arnault. Jego towarzyszka życia
jest wiceprezesem Louis Vuitton i córką
Bernarda Arnaulta, trzeciego na liście
najbogatszych ludzi świata. Jeśli więc
coś pójdzie nie tak, zawsze będzie kogo
prosić o pomoc.
ADAM GRZESZAK
REKLAMA
 [ Ś W I AT ]

Chora kampania
Osobiste doświadczenie koronawirusa nie ograniczyło beztroski Donalda Trumpa.

O
Może jednak zdecydować o wyniku wyborów.

TOMASZ ZALEWSKI Z WASZYNGTONU

padła aura niezwyciężonego prezydenta. Nikt
dotąd nie dał mu rady – ani deep state, głę-
bokie państwo, i spiskujący przeciw niemu
agenci wywiadu, ani nieprzyjazne media, ani
prokurator badający konszachty z Putinem,
ani Demokraci próbujący impeachmentu.
Pokonał go dopiero wirus w koronie, odsyłając do szpitala.
I to właśnie covid jest na najlepszej drodze, by położyć kres
jego prezydenturze.
Rozstrzygnie się to za trzy tygodnie, ale już teraz koronawi-
rus zdominował kampanię przed wyborami w USA, spycha-
jąc w cień inne ważne tematy. Z pozoru to naturalne, w końcu

Donald Trump
po powrocie
ze szpitala
do Białego Domu
ostentacyjnie zdjął
maseczkę.

46 P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
 pandemia nęka od ośmiu miesięcy cały świat, ale tak by się
nie stało, gdyby Donald Trump potraktował ją inaczej. Czyli
gdyby nie był sobą.
W Ameryce jest dziś pięć razy więcej zgonów na głowę niż
w Niemczech. Wynika to z wielu przyczyn, na ogół bez związku
z Trumpem, jak np. skrajnie skomercjalizowany system ochro-
ny zdrowia, niezapewniający milionom ludzi odpowiedniego
ubezpieczenia. Prezydent wszakże przyczynił się do pogłębie-
nia kryzysu, ignorując naukę i upolityczniając problem wirusa.
Doskonale zdawał sobie sprawę z  zagrożenia – wiemy
to z książki Boba Woodwarda „Rage”. Ale publicznie mówił,
że to drobnostka, która szybko zniknie, demonstracyjnie nie
nosił maseczki, ściskał ręce gościom w Białym Domu i dyskre-
dytował ekspertów, z rządowymi włącznie, tocząc cichą wojnę
z głównym specjalistą od chorób zakaźnych Anthonym Faucim.
Tak jak rządy większości państw, również amerykański nie
był przygotowany na ten kataklizm, ale Trump pogorszył sy-
tuację. Zignorował plan przygotowań na wypadek pandemii
i rozwiązał specjalny zespół w Radzie Bezpieczeństwa Naro-
dowego, który go opracował. Nie zadbano o dostateczną liczbę
testów. Kiedy gubernatorzy stanowi wprowadzali obostrzenia,
na briefingach Trump sugerował, że przesadzają. W rezultacie
jego fani ignorowali restrykcje, powiększając skalę zarażeń.
W podejściu do koronawirusa Amerykanie podzielili się
zgodnie z politycznymi różnicami. Dwa razy więcej Repu-
blikanów niż Demokratów uznało, że nie ma się czego bać.
Zwolennicy partii prezydenta to na ogół mieszkańcy wiej-
sko-małomiasteczkowych regionów, które epidemia z początku
oszczędzała, szalejąc w gęsto zaludnionych wielkich miastach
– matecznikach Demokratów. Ponieważ prezydent przekony-
wał, że to jego zwolennicy mają rację, a rząd nie wprowadził
federalnych restrykcji – co zresztą byłoby trudne, bo kwestie
zdrowia to raczej domena stanów – z czasem zaraza opano-
wała również prowincję, zwłaszcza południowy pas biblijny
i zachód.
Trump atakował lockdown, bo restrykcje paraliżowały go-
spodarkę, która wiosną dołowała dramatycznie – bezrobocie
wzrosło do 20 proc., jak w czasie Wielkiego Kryzysu. Zakończo-
ny w marcu boom ekonomiczny trwał już za Obamy, ale Trump
sobie przypisywał zasługę, wiedząc, że to jego najważniejszy
atut. Stopniowe luzowanie obostrzeń – mimo ostrzeżeń eksper-
tów – przyczyniało się do wzrostu zachorowań, ale odmraża-
ło gospodarkę. Bezrobocie spadło, Ameryka wracała do życia,
co odwracało uwagę od pandemii.
Strategia podmiejska
Na początku czerwca, po zabójstwie czarnego George’a Floy-
da przez białego policjanta w Minneapolis, wybuchł bunt prze-
ciw brutalności policji, zainicjowany przez Black Lives Matter.
Reakcja Trumpa na rewoltę – ignorowanie rasizmu i próba tłu-
mienia pokojowych demonstracji przez wojska federalne – tak
rozminęła się z nastrojami, że jego notowania sondażowe spa-
dły. Już nie tylko za sprawą pandemii, która w lecie zeszła z me-
dialnych czołówek, gdyż dzięki staraniom władz stanowych
krzywa zachorowań się spłaszczała, a liczba zgonów malała.
W miarę przedłużania się protestów, które przekształcały
się w rozruchy z plądrowaniem sklepów i starciami z policją,
społeczne poparcie dla nich osłabło. Trump zaczął straszyć
© WIN MCNAME/GETTY IMAGES
chaosem, anarchią i wzrostem przestępczości, gdyby do władzy
doszli popierający rewoltę Demokraci. Jego suburban strate-
gy – podsycanie fobii białych z zamożnych przedmieść przed
przemocą i roszczeniami ze strony Afroamerykanów i Latyno-
sów – zdawała się przynosić owoce. Po przedwyborczej kon-
wencji Republikanów słupki poparcia prezydenta zwyżkowały.
Wyglądało, że to, czym Trump zjednał sobie miliony
P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
Amerykanów – wizerunek silnego przywódcy wojującego z eli-
tami, obrońcy pokrzywdzonych przez globalizację, odrzuce-
nie politycznej poprawności czy twarda retoryka wobec Chin
– raz jeszcze zadziała jak opium dla zdeklasowanej, białej klasy
średniej. Tym bardziej że jego demokratyczny rywal Joe Biden,
polityk niezbyt porywający, swą kampanię prowadził z powodu
covidu ostrożnie, przemawiał z własnego domu przez Zoom
i spotykał się tylko z wąskimi gronami wyborców.
Biały Dom tymczasem, lekceważąc rekomendacje epidemio-
logów, zaczął ponownie organizować wiece z udziałem tysięcy
ludzi, których prezydent zagrzewał do walki o wielką Amerykę
i napuszczał na „socjalistów”. Jeszcze we wrześniu Republika-
nie notowali optymistyczne dla Trumpa sygnały: silną mobili-
zację jego fanów w stanach niezdecydowanych – swingujących,
jak Floryda, czy oznaki wyborczej apatii w kluczowych dla Bi-
dena grupach elektoratu, jak Latynosi.
Trumpiści grali jednak w ruletkę, bo już pierwszy po prze-
rwie wiec prezydenta w Tulsa pod koniec czerwca zakończył
się infekcją kilkunastu członków personelu jego kampanii
i zapewne nieznanej liczby uczestników spotkania. Na wie-
cach, często w zamkniętych pomieszczeniach, mało kto nosił
maseczkę i ludzie nie zachowywali dystansu. Ale media miały
inne tematy.
„New York Times” ujawnił, że prezydent, jeszcze jako biz-
nesmen, nie płacił podatków federalnych przez wiele lat,
a w latach 2016–17 oddał fiskusowi 750 dol. Zwyżkujące słupki
sondażowe zatrzymały się w miejscu. A w końcu nastąpiła ka-
tastrofa – pierwsza debata telewizyjna z Bidenem 29 września
okazała się klęską Trumpa, bo zapamiętano z niej głównie to,
jak w karczemnym stylu przerywał i zakrzykiwał demokra-
tycznego kandydata.
Możliwe, że Trump już wtedy był chory. O infekcji prezy-
denta i jego żony poinformowano raptem dwa dni po debacie,
1 października. Na początku tego samego tygodnia na terenie
Białego Domu odbyła się ceremonia nominacji prezydenckiej
kandydatki do Sądu Najwyższego Amy Barrett, z udziałem
kilkuset prominentnych Republikanów. W Ogrodzie Róża-
nym wszyscy siedzieli ciasno obok siebie, tylko nieliczni
w maseczkach.
Prawdopodobnie to ta uroczystość stała się najpotężniejszym
rozsadnikiem covidu – zaraziło się kilkanaścioro jej uczestni-
ków. Ofiarami wirusa padli najbliżsi współpracownicy Trum-
pa: jego speechwriter i architekt polityki czyszczenia Ameryki
z nielegalnych imigrantów Stephen Miller, doradczyni prezy-
denta Hope Hicks, rzeczniczka prasowa Kayleigh McEnany,
jego osobisty asystent Nicholas Luna, szef kampanii wybor-
czej Bill Stepien i szefowa kampanii w 2016 r. Kellyanne Con-
way. Zaraziło się czworo akredytowanych w Białym Domu
dziennikarzy. Do listy zainfekowanych dołączyli republikań-
scy senatorowie.
W poszukiwaniu pokory
Kiedy Trumpa odwieziono do szpitala, zastanawiano się,
czy tracący poparcie prezydent wykorzysta diagnozę jako
szansę na odwrócenie fatalnego trendu. Czy choroba nie wy-
woła w kraju zbiorowego odruchu współczucia, jak zdarzyło
się z Borisem Johnsonem. Brytyjski premier, podobnie jak
Trump z nonszalancją traktujący wcześniej pandemię, wylą-
dował jednak na oddziale ratunkowym i ledwo przeżył, a po-
tem posłusznie przestrzegał reguł kwarantanny, izolowany na
10 Downing Street, gdzie zostawiano mu jedzenie pod drzwia-
mi. Najwyraźniej – jak to odebrano – zmienił się pod wpływem
dramatycznego doświadczenia.
Podobną przemianę zalecano Trumpowi. Znany republi-
kański strateg Karl Rove w telewizji Fox News radził mu,
47
 [ Ś W I AT ]
by okazał ofiarom zarazy empatię. Transformacji takiej, spe-
kulowano, można by nadać sens religijny, interpretować jako
„ponowne narodzenie” – motyw żywy w amerykańskiej tradycji
i popkulturze. Wystarczyłoby nawet – argumentowali niektórzy
– gdyby prezydent dobrze zagrał wreszcie rolę sympatycznego
człowieka. O ile nie wierzono by mu w normalnych okoliczno-
ściach, o tyle w chorobie stałby się wiarygodny.
W krótce okazało się, że nadzieje na taką przemianę to
naiw ne mrzonki. Nazajutrz po komunikacie lekarskim,
że prezydent ma gorączkę, trudności z oddychaniem i przyj-
muje całą baterię leków, Amerykanie ujrzeli w TV ze zdumie-
niem, jak pacjent wyjeżdża samochodem ze szpitala, przez
kuloodporną szybę macha do pozdrawiających go na ulicy
fanów i po przejażdżce wraca na łóżko.
Trump naraził zdrowie nie tylko swoje, lecz także towarzy-
szących mu w samochodzie agentów Secret Service. Następ-
nego dnia zażądał, by zwolniono go ze szpitala. Jego osobisty
lekarz Sean Conley, pytany o stan chorego, wił się jak piskorz,
by wykrztusić, że „nie jest jeszcze całkiem zdrowy”. Doktor
przez cały czas podawał sprzeczne informacje o rozwoju cho-
roby, dając do zrozumienia, że bywały one optymistyczne
na życzenie pacjenta.
Dwa dni po hospitalizacji Trump wrócił do Białego Domu,
chociaż nadal zażywał leki, w tym stosowane na kłopoty z od-
dychaniem sterydy. Ze swego powrotu zrobił kolejny telewi-
zyjny show, stając na szczycie schodów do swej rezydencji
i ostentacyjnie zdejmując maseczkę. Widowisko miało sur-
realistyczny posmak, bo zachodnie skrzydło Białego Domu,
wypełnione biurami, było na wpół opustoszałe po zachoro-
waniu około 30 bliskich współpracowników prezydenta.
Trump zjawił się wkrótce w  Pokoju Owalnym. Wszyst-
ko po to, by pokazać, że już urzęduje – „pracuje dla narodu
amerykańskiego” – chociaż zalecenia nakazywały, by pozo-
stał izolowany w mieszkalnej, wschodniej części rezydencji.
Zamiast roli ukorzonego przez chorobę odgrywa nadal par-
tię nieugiętego macho walczącego z wirusem. Natychmiast
po powrocie do pracy upierał się, że nikogo już nie zaraża
– chociaż chorzy na covid zarażają do 10 dni po wystąpieniu
objawów – a jak wyzdrowieje, uodporni się na wirusa (nawet
to nie jest pewne). Oznajmił też, że znowu wyruszy na trasę
kampanii, by spotykać się ze swymi wyborcami na wieloty-
sięcznych wiecach.
Prezydent na sterydach
Jak można było przewidzieć, w elicie władzy, poza otocze-
niem Trumpa, wirusa łapią przeważnie politycy Partii Repu-
blikańskiej. Zaraziło się jednak również wielu wojskowych
z Departamentu Obrony. Pozytywny wynik testu u admirała
zastępcy dowódcy Straży Przybrzeżnej zmusił do kwarantanny
członków Kolegium Połączonych Sztabów – szefów głównych
formacji amerykańskich sił zbrojnych.
Pentagon zapewnia, że chociaż pracują oni zdalnie, nie
umniejsza to zdolności obronnych ani gotowości bojowej ar-
mii. Wiadomo jednak, że w jednostkach liniowych wskutek
zagęszczenia żołnierzy infekcje mogą się szerzyć błyskawicz-
nie, jak to zdarzyło się w marcu na lotniskowcu „USS Theodore
Roosevelt”, gdzie zaraziło się tysiąc marynarzy. Dziś nasilają
się głosy zaniepokojenia o bezpieczeństwo Ameryki.
Głównym źródłem obaw jest Trump, który – jak ostrzega opo-
zycja – stał się zagrożeniem nie tylko dla siebie, lecz dla całego
kraju. Sterydy powodują skutki uboczne w postaci nerwowości
i nagłej zmiany nastrojów, więc nietrudno sobie wyobrazić,
co się może dziać w Białym Domu w razie kolejnego między-
narodowego kryzysu. Trump już bez leków wykazywał objawy
psychicznego niezrównoważenia.
48 P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
Parę dni po hospitalizacji zapytywał w tweecie, czemu nie
aresztuje się jego wrogów – Hillary Clinton, Baracka Obamy
i Joego Bidena – za rzekomy spisek w celu obalenia jego rządu.
Po debacie wiceprezydenta Mike’a Pence’a z aspirującą do tego
urzędu z ramienia Demokratów Kamalą Harris przeszedł sa-
mego siebie, nazywając ją potworem i komunistką.
Wobec coraz bardziej irracjonalnego zachowania Trumpa
przewodnicząca Izby Reprezentantów Nancy Pelosi oświadczy-
ła, że należałoby przywołać 25. poprawkę do konstytucji, prze-
widującą m.in. możliwość pozbawienia prezydenta władzy,
jeśli wiceprezydent i większość rządu uznają, że nie jest zdolny
do sprawowania urzędu. W Kongresie Demokraci domagają się
powołania komisji do zbadania stanu jego zdrowia.
Nie dajcie się zdominować
Jak na początku pandemii, Trump wezwał Amerykanów, aby
się nią nie przejmowali. „Nie pozwólcie, by covid zapanował
nad waszym życiem” – powiedział, porównując go do zwykłej
grypy. Beztroskę tę podziela tylko mniejszość społeczeństwa,
i to malejąca. W Stanach na covid zachorowało już ponad
7,5 mln ludzi, 220 tys. zmarło, a z powodu wywołanego nim
kryzysu ekonomicznego 11 mln straciło pracę.
Nad ich życiem koronawirus już dominuje. I nie pomogą tu
magiczne zaklęcia prezydenta i jego stronników. Argumenty,
że nawet 74-letni mężczyzna, jak Trump, zdrowieje, nie prze-
konują zwykłych ludzi, którzy nie mają dostępu do najlepszej
z możliwych opieki medycznej i podawanych mu eksperymen-
talnych leków. Tymczasem tempo zachorowań w większości
stanów znowu rośnie, a eksperci przewidują ich znaczny wzrost
w najbliższych tygodniach.
Wszechobecność covidu, który zepchnął w cień inne tematy
kampanii prezydenckiej, tłumaczy, czemu wszystkie sondaże,
w tym przeceniający poparcie dla prawicy Rassmussen poll,
pokazują zdecydowaną, często dwucyfrową, przewagę Bide-
na nad Trumpem. Były wiceprezydent prowadzi również we
wszystkich stanach swingujących, a w niektórych tradycyjnie
republikańskich, jak Georgia, Arizona czy Karolina Południo-
wa, wyścig wyrównał się tak, że pojawiają się prognozy, iż de-
mokratyczny kandydat może odnieść zwycięstwo miażdżące.
Biden najbardziej góruje nad Trumpem w takich segmen-
tach elektoratu, jak kobiety i emeryci, a więc wyborcy zawsze
bardziej uwrażliwieni na kwestie zdrowia. Demokraci kon-
sekwentnie eksploatują ten wątek, podkreślając zaniedbania
rządu w walce z zarazą. Ofiary covidu – chorzy, rodziny zmar-
łych i bezrobotni z powodu pandemii – w ich narracji dołączy-
ły do grona grup tradycyjnie reprezentowanych przez partię.
Obok biednych, Afroamerykanów, Latynosów i mniejszości
seksualnych ofiary koronawirusa stały się niejako nowym ak-
torem w demokratycznej polityce tożsamości.
Biden w ygłosił efektowne przemówienie w Gettysburgu
– miejscu słynnej mowy Lincolna w czasie wojny secesyjnej
– powtarzając jego przesłanie narodowej zgody i pojednania.
W podzielonej Ameryce raczej nie ma na to szans w najbliższej
przyszłości. Ale ton wystąpienia demokratycznego kandydata
harmonizuje z marzeniami tych Amerykanów z politycznego
centrum, którzy mają dość zimnej wojny domowej.
Czy Trumpowi uda się odrobić straty? Po niespodziankach
ostatnich lat lepiej niczego nie przesądzać, ale trudno prze-
widywać, że zdąży odzyskać poparcie rozczarowanych nim
niezależnych wyborców. Głosowanie w USA trwa już w wielu
stanach od kilku tygodni. A w następnych debatach z Bidenem
– jeżeli w ogóle do nich dojdzie, bo obie strony kłócą się o ich
format i reguły po zarażeniu się prezydenta – pandemia będzie
prawdopodobnie znowu głównym tematem.
TOMASZ ZALEWSKI
 [ Ś W I AT ]

Płonący budynek parlamentu, Biszkek.

Kirgistan lubi rewolucje. Dopiero co była KAZACHSTAN 200 km

rewolucja tulipanowa, później kwietniowa,

Biszkek Tokmok Przewalsk
a teraz wybuchła październikowa. Regularnie Issyk-kul
zwyciężają, ale nie zmieniają prawie nic.
KIRGISTAN

Kirgiz spada
UZBE Dżalalabad
ST
KI

AN flaga
Osz Kirgistanu

z konia
ZIEMOWIT SZCZEREK Z BISZKEKU TADŻYKISTAN
CHINY

M
oże Berlin, może Warsza-
wa, może Moskwa, fajnie
by było do Europy – mówił
Aziz, fryzjer z  Biszkeku,
stolicy Kirgistanu – ale
tak naprawdę chciałbym żyć u siebie,
tylko żeby tu normalnie było. Aziz jest
gejem i  nawet niespecjalnie to ukry-
wa: maniery ma w klimacie gejowskiej
niechęć, stygmatyzacja, ostracyzm czy
nawet przemoc fizyczna to dość standar-
dowy zestaw ich problemów. Ale jednak
już sama atmosfera Biszkeku, stolicy
kraju, który w regionie uchodzi za jeden
z niewielu bastionów w miarę działającej
demokracji, sprawia, że Aziz nie czuje się
tu aż tak bardzo na celowniku.
Na pierwszy rzut oka Uzbekistan – czy
nakłady infrastrukturalne, na północy
kraju, w zimnych stepach, zbudowano
nową, efekciarską stolicę – Astanę. Sło-
wem, widać, że Azja Środkowa to już stre-
fa chińskiego rozmachu, i że to za China-
mi, nie za Zachodem, truchta ten region.
Brak demokracji i swobód, za to dużo
nowego asfaltu, budynków i  koloro-
wych świateł.
© EAST NEWS, LECH MAZURCZYK

extravaganzy, i trudno by go sobie było, sąsiedni Kazachstan – prezentują się

na przykład, wyobrazić w rządzonych
dyktatorsko sąsiednich Uzbekistanie
czy Turkmenistanie, gdzie homosek-
sualizm jest nielegalny. W sześciomi-
lionowym Kirgistanie geje również nie
mają lekko: społeczna i instytucjonalna
o wiele lepiej. W Uzbekistanie trwa gi-
gantyczna akcja rozwojowa: miasta są
odnawiane, rozbudow y wane i  nawet
kolorowo podświetlane, by robiły odpo-
wiednie wrażenie. W Kazachstanie zyski
z ropy naftowej finansują gigantyczne
Kirgistan jest zupełnie inny.– Kirgizja
to jest Uzbekistan, ale przed dwudziesto-
ma laty – mówi handlarz z uzbeckiego
Andiżanu, miasta, które piętnaście lat
temu było świadkiem masakry dokona-
nej przez siły rządowe na protestujących,

50 P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
a dziś – świeci fasadami nowych budyn-
ków i czerni się asfaltem jak spod igieł-
ki. – Burdel tam mają taki, jak i tę swoją
niby demokrację. A Kirgizi przyjeżdża-
ją do nas, oczy otwierają i mówią: łoo,
u was Europa!
Cóż: po przekroczeniu uzbecko-kir-
giskiej granicy pod Osz faktycznie wita
widok znajomy: rozwłóczona przestrzeń
poradziecka, z dzikim kapitalizmem ob-
jawiającym się horrendalną szyldozą.
I cóż, rzucają się w oczy stare i poobijane
samochody. W Uzbekistanie tego nie ma,
tu jeżdżą prawie wyłącznie chevrolety,
składane na miejscu, bo władze wpro-
wadziły tak wysokie cło na zagraniczne
samochody, że w zasadzie w ogóle się ich
nie widzi. Cały Uzbekistan więc to rzędy
względnie nowych aut: miejskich malu-
chów, sedanów, SUV-ów, różnych – ale
jednej marki.
– Dzięki temu nie ma na ulicach ba-
rachła jak w  Kirgistanie – mówił mi
w pociągu uzbecki oficer, który chwilę
wcześniej ochrzanił wagonowego, że jest
rozchełstany, i jak tak można przed go-
ściem z zagranicy.
Przygraniczne Osz wygląda jak wiecz-
ne przedmieścia, które za nic nie mogą
złożyć się w miasto. Nawet w miejscu,
gdzie w końcu, z jakimś wysiłkiem, wy-
daje ono z siebie kilka większych bu-
dynków i pomnik Lenina, wygląda jak
niekończąca się wieś, chaotycznie roz-
rastająca się wokół wielkich bazarów.
Nowoczesność z  tradycją łączy się
tutaj tak, jak jej się podoba: stara babu-
leńka, handlująca owocami na chod-
niku, ogląda telenowelę na smartfonie,
a  z  w ypasionego mercedesa w ysiada
człowiek w tradycyjnej czapce z białe-
go filcu i, ogólnie, ubrany jakby właśnie
zsiadł z konia (jak w słynnej reporterskiej
książce Ryszarda Kapuścińskiego), do-
pełniając wyobrażenia o Kirgistanie ro-
dem z orientalnego snu. Po zamknięciu
największego bazaru w mieście śmieci
zamiata się na kupę i podpala. W opa-
rach tego dymu, przy plastikowym sto-
liku z napisem „coca cola”, siedzą młodzi
ludzie: piją herbatę i jedzą baklawę.
– Bo widzisz – opowiada mi jeden
z nich, chłopak, który sprzedaje na ba-
zarze w Osz podrabianą chińską elektro-
nikę – w Uzbekistanie państwo ma pie-
niądze, a ludzie mniej. U nas ludzie mają
pieniądze, a państwo nie ma. A mamy
pieniądze, bo mamy granice otwarte
i handlujemy z Chinami.
W Kirgistanie, owszem, pieniądze są,
ale, jak to bywa w krajach o świeżej jesz-
cze i dzikiej gospodarce rynkowej, mają
je przede wszystkim bogatsi biznesmeni,
politycy oligarchowie czy klany. Prze-
ciętny Kirgiz, jeśli nie jest w yjątkowo
zaradny czy ustosunkowany, raczej ich
nie widzi. Odsetek ludzi żyjących poniżej
poziomu biedy wynosi ponad 20 proc.
Klany pełnią w Kirgistanie ważną rolę,
a jeszcze ważniejsze jest, skąd pochodzą:
z Południa czy Północy. Kirgistan bo-
wiem, choć odcięty od morza, właściwie
leży na dwóch wyspach oddzielonych
wysokim górskim pasmem. Przez góry,
z północy na południe, samochodem
czy busem jedzie się kilkanaście godzin
krętymi serpentynami. Ci, których stać
– latają. Z  Osz, stolicy południowego
Kirgistanu, do stołecznego Biszkeku
na północy.
Południe jest bardziej religijne, bar-
dziej konserwatywne, mniej zsowietyzo-
wane. Północ – bardziej laicka i – można
powiedzieć – „zeuropeizowana”, choć
w muzułmańskich krajach poradzieckiej
Azji Środkowej może to oznaczać rów-
nież wpływy radzieckie czy rosyjskie.
Na ulicach Biszkeku, inaczej niż w Osz,
spotyka się ludzi o aparycji dawnych ra-
dzieckich inteligentów: starsze panie
o kirgiskiej urodzie, ubrane jak emery-
towane nauczycielki czy urzędniczki,
które – jakby nadal były lata 90. – pięk-
nym, szkolnym rosyjskim zachwalają
wyprzedawaną zawartość radzieckich
pr y watnych bibliotek: Puszkin, Ler-
montow, Lenin. Albo starsi panowie
w typie radzieckich inżynierów, sprze-
dający na bazarach czapki skórzane czy
tradycyjne, filcowe, kalosze, baklawę.
Do obiadu w taniej restauracji eleganc-
ko ubrane staruszki biorą piwo: taki wi-
dok na tradycyjnym rolniczym Południu
trudno sobie wyobrazić.
I niesamowita radziecka architektu-
ra: w każdej republice była inna, Kirgi-
stanowi trafiła się mocno kosmiczna,
w yglądająca jak ilustracja do książek
Lema. Bloki jak parkowiska wielkich,
brutalistycznych statków kosmicznych,
przychodnia jak baza księżycowa, toale-
ta publiczna jak schron z „Gwiezdnych
wojen”. Część niszczeje, część jest odre-
staurowana. W centrum tłum nie znika
do późnej nocy: spaceruje albo siedzi
po knajpkach. Głos muezzina w  tym
betonow ym, poradzieckim kosmosie
brzmi o wiele mniej serio niż na Połu-
dniu. Gdzie zresztą trzeba go brać serio,
bo to jedno z miejsc, przez które wyrzu-
cona przez komunizm z Azji Środkowej
religia wraca, i to w najgorszej, fanatycz-
nej wersji.
Północ związana jest gospodarczo
i kulturowo z Rosją, Południe – coraz
bardziej podatne jest na chińskie wpły-
wy, mieszka tam poza tym bardzo wie-
lu Uzbeków: co jakiś czas w ybuchają
krwawe rozruchy, ale na co dzień żyją,
P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
handlują i gospodarzą obok siebie. Z Pół-
nocy bliżej do Kazachstanu, lokalnego
kolosa wagi ciężkiej, i do Astany, regio-
nalnego centrum kulturowego. I  jest
to kultura w dużym stopniu „russkomi-
rowa”: poradziecka, rosyjskojęzyczna,
gdzie pełni taką samą rolę, jaką kultura
i język angielski pełniły w dawnych ko-
loniach Londynu.
Różnice pomiędzy Północą i  Połu-
dniem Kirgistanu szanowano nawet
w czasach radzieckich: partyjni włady-
kowie z obu regionów w ymieniali się
na pozycji przy wódcy lokalnej partii
komunistycznej. Poradzieckie wydają się
również tendencje kolejnych przywód-
ców niepodległego już Kirgistanu: każ-
dy prezydent wykazuje ciągoty, jak nie
korupcyjne, to autorytarne, a najczęściej
jedne i drugie.
W 2005 r. tulipanowa rewolucja oba-
liła prezydenta Askara Akajewa, który
rządził od początku kirgiskiej niepodle-
głości (a nawet dłużej, był bowiem pre-
zydentem jeszcze Kirgiskiej SRR). Miał
więc zadatki na typowego radzieckie-
go dinozaura, który, raz przyspawany
do stołka, nie ruszy się z niego za nic.
A kajewa ruszyli z  fotela siłą. Uciekł
do Rosji, gdzie mieszka do tej pory. Ko-
lejny prezydent, Kurmanbek Bakijew,
który miał być demokratycznym lekiem
na całe akajewowskie zło, okazał się
człowiekiem idącym wytyczoną wcze-
śniej drogą. Kirgizi przegnali go w 2010 r.
podczas rewolucji kwietniowej. Były
ofiary: policja otworzyła ogień do pro-
testujących i zginęło ponad 80 osób. Ba-
kijew uciekł najpierw do siebie, na Po-
łudnie, gdzie spodziewał się wsparcia,
następnie do Kazachstanu, gdzie oficjal-
nie zrzekł się funkcji, a później na Biało-
ruś, gdzie mieszka do dziś.
Po krótkim okresie przejściowej pre-
zydentury przywódczyni opozycji Rozy
Otunbajewej, w ykładowczyni filozo-
fii, dyplomatki i dawnej szefowej MSZ
– to wtedy Kirgistan został przekształ-
cony w republikę parlamentarną – nastał
Almazbek Atambajew. Dawny dyrektor
kirgiskich zakładów samochodow ych
(a w wolnych chwilach kompozytor pa-
triotycznych piosenek) w czasie swojej
działalności opozycyjnej grał na pro-
demokratycznych i antykorupcyjnych
strunach, ale już podczas prezydentu-
ry zmienił front. Grał mocno na Rosję:
doprowadził do zamknięcia amerykań-
skiej bazy wojskowej i wprowadził kraj
do Eurazjatyckiej Unii Gospodarczej, or-
ganizował w Biszkeku szczyt Wspólnoty
Niepodległych Państw.
W kwestii spraw obyczajowych rów-
nież bliżej mu było do rozw iązań
51
 [ Ś W I AT ]
rosyjskich niż zachodnich: w 2016 r.
w  w y niku referendum konst y tucy j-
nego wprowadzono zakaz małżeństw
­h o m o s e k s u a l n y c h i   p o z b a w i o n o
między­­narodowe organizacje zajmu-
jące się ochroną praw człowieka jakie-
gokolwiek wpływu na kirgiskie prawo.
Atambajew dążył do autor ytar yzacji
dopiero co ­z liberalizowanego kraju.
Na poziom ­ż ycia m iesz ka ńców n ie
miało to wpływu: około jednej czwar-
tej oby wateli w ­w ieku produkcyjnym
musiało wyjeżdżać do pracy za granicę,
głównie do Rosji.
W 2017 r. Atambajew przegrał wy-
boryi nie trzeba było go przeganiać:
oddał władzę zwycięzcy Sooronbajowi
Dżeenbekowowi. Ale stał się zagorzałym
krytykiem prezydenta. Oliwy do ognia
dolewało to, że Dżeenbekow, były gu-
bernator Oszu, jest człowiekiem z Po-
łudnia i wspierają go tamtejsze klany.
Atambajew reprezentuje północny, pro-
rosyjski Kirgistan i tamtejszych klano-
wych macherów.
Nowy prezydent zarzucał Atambaje-
wa oskarżeniami o  korupcję podczas
jego rządów, grożąc procesem i aresz-
towaniem. Prokuratura postawiła mu
zarzuty nadużycia władzy, korupcji,
wspierania zorganizowanej przestęp-
czości ora z oszust w podat kow ych,
a parlament pozbawił go immunitetu.
Ale Atambajew ignorował policyjne we-
zwania na przesłuchania. Odpowiadał,
że jest ofiarą kampanii oszczerstw, że ma
broń i zwolenników, a także potężnych
sojuszników: poleciał do Moskwy, gdzie
spotkał się z Władimirem Putinem. Tyle
że poparcia nie uzyskał.
Latem 2019  r. służby specjalne do-
konały szturmu na rezydencję byłego
prezydenta pod Biszkekiem. Na Półno-
cy odebrano to jako szarogęszenie się
Południa, i to na jej terenie. Prezydenta
bronili jego zwolennicy, którzy wzięli
kilku z atakujących mundurowych jako
zakładników, odebrali im broń i użyli
jej do obrony. W wyniku westernowej
strzelaniny (uzupełnionej o gorączkowe
obrzucanie się kamieniami) do szpitala
trafiło ponad trzydzieści osób, prawie
połowę z nich stanowili funkcjonariu-
sze. Jeden z nich zmarł. Policja się wy-
cofała. Po kilku dniach operetkowego
klinczu staranowano wozem pancernym
wrota rezydencji i Atambajew się poddał.
Poszedł siedzieć na 11 lat, Dżeenbekow
triumfował, a Północ, czując się przegra-
na i zmanipulowana przez Południe, po-
grążyła się we frustracji.
Frustrację pogłębiły kłopoty, w które
cały kraj wpędziła epidemia koronawi-
rusa: wiele sektorów gospodarki siadło,
52
Rewolucje w Kirgistanie
wywracają jednych
graczy i wynoszą innych,
ci jednak, z powodu
zabetonowania sceny
politycznej przez klanowe
interesy, nie różnią się
specjalnie od obalonych
poprzedników.
gastarbeiterzy, najczęściej pracujący
w Rosji, musieli zostać w domach, a go-
spoda rst wa domowe w  K irg ista nie
raczej nie mają oszczędności odłożo-
nych na czarną godzinę. I gdy w prze-
prowadzonych 4 października w ybo-
rach zwyciężyły dwie proprezydenckie
i propołudniowe partie, ulica zawrzała.
Ogłoszono, że wyniki były sfałszowane,
a głosy kupowane, co częściowo może
być prawdą, o naruszeniach informo-
wali bowiem zagraniczni obserwatorzy.
Nowy prezydent dość szybko przeszedł
tradycyjną już w Kirgistanie drogę od de-
mokraty do autokraty.
W Biszkeku wybuchły zamieszki, które
mogą przejść do annałów jako rewolucja
październikowa. Wydarzenia były o wie-
le bardziej dynamiczne niż te na Białoru-
si. Raz policja goniła protestujących – raz
odwrotnie. Ponad tysiąc osób zgłosiło
się do szpitali po pomoc. Zginęła jed-
na osoba. Tłum zaatakował więzienie,
w którym siedział Atambajew, i uwol-
nił go. Zdobyto budynki władzy. Świat
obiegły filmy, na których młodzi ludzie
w jednym ze zdobytych gabinetów biją
po twarzy prezydenta, tylko że namalo-
wanego na portrecie. Prawdziwy prezy-
dent zniknął. Kraj pogrążył się w chaosie:
zorganizowane grupy zaczęły napadać
na kopalnie na prowincji, próbowano
rabować banki.
Policja zniknęła z ulic. Po mieście za-
częły się kręcić grupy szabrowników.
Zdejmowali rejestracje z samochodów,
podjeżdżali pod sklepy, plądrowali je
i odjeżdżali obłowieni. Zorganizowały
się grupy oby watelskiej samoobrony,
skrzykiwane przez internet, i w pewnym
momencie, jak się wydaje, przejęły one
inicjatywę. Zaczęły na szabrowników
polować, patrolowały ulice. Schwyta-
nych prowadzono na posterunki. Wzy-
wano wystraszonych policjantów, żeby
może jednak wykonywali swoją robotę.
„Jesteśmy z wami, nie bójcie się” – takie
apele straży obywatelskiej skierowane
do policji można znaleźć w  interne-
cie. Odnalazł się też prezydent, który,
P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
podobnie jak policja, ogłosił, że tak na-
prawdę przez cały czas trzymał rękę
na pulsie i siedział w Biszkeku, tylko się
nie odzywał.
W końcu parlament ogłosił premie-
rem innego wyciągniętego z więzienia
polityka, Sadyra Dżaparowa, a wyniki
w yborów anulowano. Sam prezydent
ustąpić nie chciał, w końcu uzależnił
to od „przy wrócenia rządów prawa”.
Kreml próbował zrozumieć, co się dzie-
je w jego dawnej kolonii, ale nie było
to łatwe. Dmitrij Pieskow, rzecznik pre-
zydenta Rosji, zidentyfikował wreszcie
w oficjalnej wypowiedzi sytuację w Kir-
gistanie jako „bajzel i chaos”.
Loka lni demok rat yczni a kt y w iści
są zmęczeni. „Mam już dosyć, przeje-
baliśmy kraj, oddajemy go bandytom”
– po mediach społecznościowych krążą
wyznania takiej treści rozsyłane przez
jednego ze sfrustrowanych członków
oby watelskiej samoobrony. „Ten kraj
nie dorósł do parlamentaryzmu” – skar-
żył się mediom inny działacz, który brał
udział w  poprzednich rewolucjach,
a po tej stracił już nadzieję, że cokolwiek
się zmieni.
Bo cały cykl znów się powtarza. Re-
wolucja wywraca jednych graczy na lo-
kalnej szachownicy i wynosi innych, ci
jednak, z powodu zabetonowania sceny
politycznej przez klanowe interesy, nie są
jakościowo specjalnie odmienni od oba-
lonych poprzedników. Trudno wprowa-
dzić na scenę polityczną kogoś spoza
układu, bo poza nim nie ma za bardzo
miejsca na działalność publiczną.
Problemy Kirgistanu można uznać
za wyolbrzymienie problemów całej
naszej części Europy: wszędzie w zasa-
dzie po obaleniu skorumpowanego auto-
rytarysty pojawia się nadzieja na zmianę,
ale zmiana nie nadchodzi, bo nie pozwa-
la na to jakość sceny politycznej. I tak
po Miloševiciu zawsze w końcu pojawia
się Vučić, po Mečiarze – Fico, po Gyurc-
sánym – Orbán, po Kuczmie – Januko-
wycz, a po bułgarskim Bojku Borysowie
– znów Borysow. W Kirgizji po jednym
autorytaryście przychodzi kolejny.
Wyg ląda na to, że k raje Eu ropy
Wschodniej uprawiają demokrację tak,
jakby uprawiały kult cargo: zbudowały
demokratyczne struktury, parlamenty,
wybory, urzędy prezydenckie, ale nie na-
pełniły ich demokratyczną treścią. Nie
w ytworzyły państwow ych instytucji,
które, niezależnie od aktualnych poli-
tycznych rozgrywek, byłyby na tyle sil-
ne, by pilnować wywracanych co chwilę
demokratycznych ustawień.
ZIEMOWIT SZCZEREK
© EPA/PAP
[ Ś W I AT ]

Rodzina podczas posiłku. Ganluo w prowincji Syczuan, jeden z najbardziej ubogich regionów Chin.

Operacja: INGA MIELESZKIEWICZ Z PEKINU

Pusty Talerz M
archewka, brokuł i pomi-
dor tańczą wokół pałe-
czek, które noszą bejsbo-
lówkę i  ciemne okulary.
Bohaterowie tej krótkiej
animacji próbują przekonać dzieci i do-
rosłych podróżujących pekińskim me-
Pandemia i zmiany klimatyczne trem, aby zjadali wszystko ze swoich
talerzy. To duża zmiana na chińskich
naruszyły jadłospis i obyczaje żywieniowe stołach, gdyż według tradycji zostawie-
Chińczyków. nie pustego talerza oznacza, że wciąż jest
się głodnym i czeka się na dokładkę.

P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020 53
 [ Ś W I AT ]
Teraz przyszedł czas na niemarnowa­
nie żywności – upomina władza.
Od początku pandemii chiński rząd
edukuje mieszkańców stolicy, jak pra­
widłowo myć ręce i zachować dystans
podczas jedzenia. Tłumaczy, że warto
mopem dotrzeć za lodówkę, wyparzać
miseczki i sztućce, a nie tylko umyć je
pod bieżącą wodą. Najczęściej w metrze
pojawia się spot, w którym Chińczycy
jedzący posiłek w domu lub restauracji
świadomie używają osobnych pałeczek
do nabierania potraw ze wspólnych ta­
lerzy na swoje własne.
Wprowadzenie dodatkowych sztuć­
ców w roli wazowych łyżek to nowość,
która tłumaczona jest troską o zdrowie
innych; wcześniej wszyscy sięgali wła­
snymi do jednej miski. Mężczyzna kar­
miący pałeczkami w ybrankę swojego
serca, wkładający jej do ust smakowite
kąski to scena z chińskiej romantycznej
kolacji w restauracji, której zapewne już
się nie zobaczy, choć jest wyrazem naj­
wyższych uczuć.
Ch i ny pr zechod zą wła śn ie ma łą
rewolucję ży wieniową. Zmiany w hi­
gienie jedzenia są oczywiście następ­
stwem pandemii. Ale równie ważna,
a może znacznie głębsza zmiana doty­
czy obfitości posiłków i ich dojadania.
Tu już winna nie jest w yłącznie pan­
demia, ale znacznie szersze zmiany
klimatyczne i gospodarcze, o których
przeciętny Chińczyk miał dotychczas
blade pojęcie.
„Wszystko, co mówi partia, jest praw­
dą, dopóki nie stanie się nieprawdą” – pi­
sze norweski historyk Torbjørn Færøvik
w biografii „Mao. Cesarstwo cierpienia”.
Najdobitniej widać to w doniesieniach
oficjalnych mediów. Na przykład tych
o inspekcji przewodniczącego Xi Jinpin­
ga w prowincji Anhui pod koniec sierp­
nia. Towarzyszyła jej wiadomość o przej­
ściu szóstej fali powodziowej na Jangcy.
O wcześniejszych media milczały, choć
do połow y sierpnia powódź dotknęła
63 mln osób w całym kraju, zniszczyła
54 tys. domów. Ponad 200 osób zginęło.
Wody Jangcy rozlewają się od maja
na setki tysięcy hektarów pól upraw­
nych w prowincji Hunan, Anhui i Jiang­
xi. W lipcu z około 11,4 mln ha ziemi „nie
zebrano ani jednego ziarenka” – oznaj­
mił Zhuo Xuewen, szef Państwowego
Biura do spraw Powodzi i Suszy. Naro­
dowa Administracja Żywności i Rezerw
Strategicznych Chin podała, że w sierp­
n iu od notowa no spadek produ kcji
pszenicy w  całym kraju o  9  mln ton.
Podmycie rdzawą wodą stóp posągu
Wielkiego Buddy w Leshan, w prowincji
Syczuan, Chińczycy uznali za zły znak.
Opóźnienie prac rolnych z  powodu
54
pandemii, powódź na Jangcy i  plaga
szarańczy na południu sprawiły, że Xi
Jinping podkreślił znaczenie „Operacji:
Pusty Talerz”, tłumacząc to „przerażają­
cym” problemem marnowania jedzenia
w kraju.
To kolejna odsłona kampanii, która
rozpoczęła się w  2013  r. Wówczas
była ona wymierzona w urzędników,
którzy wydawali wystawne bankiety.
„Powinniśmy mieć poczucie kryzysu
związanego z bezpieczeństwem żywno­
ściowym. Wpływ tegorocznej pandemii
Covid-19 jest alarmujący” – stwierdzi
chiński przywódca. Restauracje powin­
ny proponować mniejsze porcje, a także
oferować resztki na wynos. Idąc dalej,
Stowarzyszenie Przemysłu Cateringo­
wego w Wuhanie zaproponowało system
N-1, polegający na ograniczeniu liczby
zamawianych potraw – ma być o jed­
ną mniej niż liczba biesiadników, czyli
np. pięć osób może zamówić najwyżej
cztery dania.
– Kiedy przychodzi do nas para na kola-
cję i zamawia dwie pizze, frytki, sałatkę,
kurczaka i jeszcze desery, nasi kelnerzy
zwracają im uwagę, mówiąc: zamawia-
cie zbyt dużo, nie będziecie w stanie tego Rezultaty kampanii „Pusty Talerz” już widać na szkolnych
zjeść – mówi Michał P. Dobrowolski,
od dziesięciu lat mieszkający w Pekinie,
a od pięciu związany z branżą gastrono­ W samych Chinach wciąż popularna
miczną i niezależnym lokalnym browa­ jest opinia – zupełnie błędna – że jed­
rem rzemieślniczym Slow Boat, który nym z powodów relatywnie łagodnego
współpracuje z kilkoma restauracjami przebiegu pandemii jest zwyczaj picia
w stolicy. Użytkownicy chińskiej plat­ wrzątku.Według chińskiej tradycyjnej
formy społecznościowej Weibo zasta­ medycyny ciepłe napoje sprzyjają usu­
nawiają się jednak, ile można zamówić waniu nadmiaru wilgoci i zimna z orga­
dań, kiedy do restauracji przyjdzie tylko nizmu. Miały też zapobiegać zarażaniu
jedna osoba? covidem-19. Był to jeden z pierwszych
„Operacja: Pust y Ta lerz” to ta k że „koronamitów”, z którymi walczyły chiń­
cenzura chińskich „celebrytów o wiel­ skie media. Po pojawieniu się informacji,
kich żołądkach”, czyli twórców filmów że wirus ginie w wodzie o temperaturze
mukbang. To popularne wśród internau­ 56 st. C lub wyższej po 30 minutach, eks­
tów w Azji nagrania wideo konsumpcji perci próbowali tłumaczyć Chińczykom,
olbrzymich porcji w bł yskawicznym że nie można podnieść temperatury ciała
tempie. We wsz yst k im t y m chod zi ludzkiego do takiej wartości. Przypomi­
o ograniczenie marnowania żywności, nano też, że koronawirus infekuje drogi
które w Chinach szacuje się na 35 mln oddechowe a nie przewód pokarmowy.
ton rocznie, co stanowi 6 proc. krajo­ W „China Daily” pojawiły się wypowie­
wej produkcji. dzi naukowców, że „picie gorącej wody
Problemy z żywnością zaczęły się już jest nie tylko bezużyteczne, ale szkodzi
wcześniej, przed pandemią. W styczniu przełykowi”. W Chinach zachorowalność
2020 r. władze poinformowały, że wie­ na raka przełyku i żołądka jest bardzo wy­
przowina jest droższa o 116 proc. niż rok soka w porównaniu z innymi regionami
wcześniej, wołowina o 20 proc., drób świata.
o kilkanaście. To efekt m.in. afrykań­
skiego pomoru świń (w ybito 30 proc. Mimo to tradycja picia gorącej wody
krajowego pogłowia, 100 mln zwierząt) jako panaceum na wszelkie dolegli-
i powrotu ptasiej grypy. Teraz docho­ wości jest głęboko zakorzeniona.
dzi jeszcze pandemiczne ograniczenie Zaraz po dojściu do władzy w 1949 r. pro­
importu pszenicy, soi i ryżu z Brazylii, mowali ją komuniści. „Dzieci powinny
Kanady, Tajlandii, Wietnamu, Kambo­ kulty wować zw yczaj picia przegoto­
dży i Rosji. wanej wody trzy razy dziennie” – takie
P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020

© FORUM
stołówkach, Szanghaj.
hasło pojawiło się na murach chińskich
szkół w 1952 r. w ramach ogólnokrajowej
kampanii zdrowia. Mao Zedong i inni
czołowi politycy często widywani byli
z filiżankami ciepłej wody, co dopro-
wadziło do powszechnej popularności
emaliowanych kubków.
Dziś termos to nieodłączony przed-
miot codziennego uży tku w  rękach
Chińczyka, bez względu na wiek czy
płeć. Dystrybutory z gorącą bezpłatną
wodą można znaleźć na dworcach, w po-
ciągach, biurach, bibliotekach, teatrach
czy publicznych łaźniach. Boli cię gar-
dło? – wypij ciepłą wodę. Bolesna mie-
siączka? – weź wrzątek. Takie rady usły-
szy od Chińczyka każdy cudzoziemiec,
który poskarży się na swój stan zdrowia.
Nienasycone pragnienie wlewania
parzących gardło płynów być może nie
ulegnie szybko zmianie, choć można
zauważyć pierwsze rysy i na tej tradycji.
Młodzi, wykształceni na zachodniej kul-
turze Chińczycy coraz częściej odrzuca-
ją kubki z wrzątkiem na rzecz szklanek
z wodą gazowaną, puszek napojów ener-
getycznych czy kieliszków z importowa-
nym alkoholem.
Pandemia w Chinach oczywiście się
nie skończyła. Przed wejściem do re-
stauracji często trzeba pokazać zielony
znak w telefonie, który potwierdza do-
bry stan zdrowia. Zdarza się, że mierzą
temperaturę, ale po dziewięciu miesią-
cach pandemii już raczej niechlujnie.
Tym, co rzuca się w oczy, jest kartka,
która zaświadcza o codziennej dezyn-
fekcji. Dobrowolski opowiada, że każ-
dego dnia przed wejściem pierwszego
klienta w ykony wane są zdjęcia oraz
nagrania wideo, jak dezynfekowane
są ­s toły. Dokumentacja trafia do sto-
łecznych urzędników, którzy od czasu
do czasu wieczorem potrafią przyjść
incognito, by policzyć, czy ograniczona
liczba klientów się zgadza.
Od ponad dwóch lat obowiązkiem każ-
dego restauratora w Pekinie jest zamon-
towanie w kuchni kamer rejestrujących
pracę szefa i jego pracowników. – Teraz,
w czasie epidemii, doszło do tego, że sy-
gnał z tych kamer w niektórych przypad-
kach został przejęty przez serwery rządo-
we – wyjaśnia Polak. Podkreśla przy tym,
że tak rygorystyczne trzymanie się ob-
ostrzeń dotyczy wyłącznie stolicy, w od-
wiedzanym przez niego kilka miesięcy
temu Szanghaju widać rozluźnienie,
dystans społeczny prawie nie istnieje,
mieszkańcy szybko wrócili do zwykłe-
go trybu życia.
Straty przestrzegających przepisów
pekińskich lokali, które jako nieliczne
działały w okresie od lutego do kwietnia,
Dobrowolski szacuje na około 85 proc.
W tym czasie zdarzało się, że choć goście
przychodzili do restauracji parami lub
w grupie, w środku każdy siadał osobno,
niekiedy noga krzesła była wiązana żył-
ką z nogą stołu, aby nie móc przesuwać
mebli. Koronawirus zabrał nie tylko po-
całunki, ale też patrzenie sobie w oczy
przy stole.
Problemy z jedzeniem na mieście nie
oznaczają jednak, że młodzi Chiń-
czycy nauczyli się gotować.W lutym
i  marcu, kiedy większość restauracji
i barów była zamknięta, zaprzyjaźniona
30-letnia Chinka skarżyła się, że od ty-
godni jada wyłącznie makaron, gdyż ni-
czego innego nie potrafi przyrządzić.
Zbawienie dla niej przyszło wczesną
wiosną, kiedy nieśmiało otworzyły się
bary, jadłodajnie i restauracje. Wtedy
przez opustoszałe miasto krążyli na sku-
terach kurierzy, cisi bohaterowie – obok
służb medycznych oraz armii strażni-
ków pilnujących każdej bramy osiedla.
Kiedy Chińczyków sparaliżował strach
przed koronawirusem i nie wychodzili
z domów, to właśnie kurierzy przewo-
zili głodnym pierożki, kluski na parze,
makarony, grillowane mięso, zupy, wa-
rzywa w sosach sojowych, gotowany ryż,
ale też zakupy spożywcze. Wszystkie fir-
my kurierskie w Chinach od początku
2020 r. do 10 września dostarczyły około
P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
50 mld przesyłek, paczek i listów. Ozna-
cza to wzrost usług kurierskich o ponad
40 proc. w porównaniu z tym samym
okresem zeszłego roku.
Brak zacięcia do gotowania wśród
Chińczyków nie wynika jednak z leni-
stwa, lecz z państwowego, taniego sys-
temu żywienia. Obywatele tkwią w nim
od przedszkola, poprzez szkołę, kampus
uniwersytecki, aż po emeryturę, podczas
której nadal korzystają ze stołówek pra-
cowniczych. Od godz. 6.30 rano podawa-
ne jest śniadanie, po godz. 10.30 – lunch
i od godz. 17.30 kolacja – to rytm wyzna-
czany przez zegarki w brzuchach Chiń-
czyków; niezjedzenie posiłku na czas
wywołuje ból głowy, a nawet omdlenie.
Wielkoformatowe plakaty na stacjach
metra reklamujące mdłe ciasteczka księ-
życowe (yuebing), z gotowanym żółtkiem
jajka, nadzieniem z fasoli, mięsa lub zia-
ren, pojawiły się już pod koniec sierpnia
niczym reklamy ze Świętym Mikołajem
już w listopadzie. Na sklepowych pół-
kach zaczęły się piętrzyć żółte i czerwo-
ne pomelo, pomarańczowe persymony
– znak Święta Środka Jesieni, obchodzo-
nego w tym roku 1 października. Chiń-
czycy spędzili świąteczny czas, chodząc
do kina, szukając jesiennych plenerów
w parkach i oczywiście jadając poza do-
mem, gdyż – jak sami twierdzą – dopie-
ro zjedzenie posiłku w danym miejscu
świadczy o tym, że się w nim było.
Być może już za rok powszechne bę-
dzie świętowanie w  pełni zrobotyzo-
wanych restauracjach, jak w otwartej
w czerwcu Country Garden w Foshan,
w prowincji Guangdong. Tutaj huma-
noidalny różow y robot wita w  progu
gości i przyjmuje od nich zamówienie,
w kuchni całe rzędy mechanicznych ra-
mion gotują potrawy, sałatki mieszane
są w urządzeniach przypominających
stalowe betoniarki. Talerze z  jedze-
niem zjeżdżają na stół na linach wprost
z sufitu. Restauracja może pomieścić
600 osób, a w swoim menu ma potrawy
chińskie, hot pot oraz fast food.
„Pandemia w Chinach tylko przyspie-
szyła rozwój tej branży w gastronomii”
– przekonuje Qiu Mi, zastępczyni dy-
rektora w ykonawczego Country Gar-
den Group w wywiadzie dla „China Da-
ily”. W chińskich knajpach, barach czy
budkach ze street foodem w niedalekiej
przyszłości za wszystko będzie można
zapłacić już coraz popularniejszy m
e-juanem, czyli DCEP, kr yptowalutą
z ­g warancją Centralnego Ludowego
Banku Chin. Kelner, menedżer sali, pa-
pierowa karta dań, gotówka – to wszyst-
ko może odejść w chiński niebyt. Oby
razem z pandemią.
INGA MIELESZKIEWICZ
55
 [ Ś W I AT ]
Nad Sekwaną błyskawiczną karierę polityczną robi toksyczne słowo „zdziczenie”.
Ale ważniejsze od tego, co ono oznacza, jest to, kto je wypowiada. I po co.
Z
aczęło się od tego, że now y
szef f ra ncusk iego MSW
Gérald Darmanin powiedział
w  w y w i ad z ie pr a s ow y m :
„Trzeba położyć kres zdzi-
czeniu części społeczeństwa”. Słowo
„zdziczenie”, ensauvagement, w y wo-
łało gorącą do dziś dyskusję, poruszy-
ło prezydenta i  znanych intelektuali-
stów. Wprawdzie minister tłumaczył,
że użył tego terminu pod wpływem po-
grzebu 25-letniej kobiety, żandarmer-
ki, która zginęła, usiłując zatrzymać
do kontroli pędzący ze skandaliczną
prędkością samochód. Ale i tak, mimo
emocji, minister podtrzymuje słowa
o „zdziczeniu”.
W kraju, gdzie użycie właściwego sło-
wa jest cenioną sztuką, a  prezydenci
i premierzy piszą książki, nie można bez-
karnie rzucać nieprzemyślanych zwro-
tów. Przeciw „zdziczeniu” natychmiast
zaprotestował minister sprawiedliwości
Éric Dupond-Moretti, który zwrócił uwa-
gę, że to słowo „buduje u ludzi poczucie
braku bezpieczeństwa”. Czy może rze-
czywisty brak bezpieczeństwa?
56
Dzika
Francja
MAREK OSTROWSKI
Hasła „prawa i porządku” zawsze mają
wzięcie u prawicowych wyborców i słu-
żą zwykle niecnym celom politycznym.
Lewicowe media zwracają jednak uwagę,
że przestępczość we Francji systematycz-
nie spada. W latach 90. było średnio oko-
ło 1600 zabójstw rocznie, obecnie około
850 (nawiasem mówiąc, per capita nawet
mniej niż w Polsce). Zmniejszyła się też
liczba kradzieży z użyciem przemocy.
Ostatnie lato stało jednak pod zna-
kiem kilku głośnych zbrodni. W Bayonne
kopnięciami w głowę pasażerowie zabili
59-letniego kierowcę autobusu; w Lyonie
23-letnia salowa zmarła w  wyniku po-
niesionych ran, pobita i wleczona 800 m
przez samochód po jakiejś banalnej kłót-
ni; w regionie Paryża w pralni ciężko pobi-
to mężczyznę, który zwrócił innym uwagę,
aby nosili maski. Ta kronika kryminalna
budziła wiele emocji.
Tymczasem kryminolodzy nie mają
najmniejszej wątpliwości, że wbrew
panujący m poglądom w  społeczeń-
st w ie jest cora z mniej bruta lizacji.
Ostrzegają przed wspieraniem ideologii
„prawa i porządku”, której zwolennicy
P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
rozmyślnie sieją strach i rozpowszech-
niają informacje o aktach przemocy. Nie
jest to takie trudne, bo ostatni sondaż
IFOP dowodzi, że 70 proc. Francuzów
aprobuje słowo „zdziczenie” jako opis
sytuacji bezpieczeństwa życia w kraju.
Taka sama większość uważa, że aparat
sprawiedliwości cechuje nadmierna po-
błażliwość dla przestępców.
Czego boją się
Francuzi
Sytuacja nie jest jednak jednoznaczna.
Rozpowszechniło się bowiem we Francji
pojęcie violences gratuites, czyli niczym
nieuzasadnionej przemocy czy przemo-
cy z błahego powodu. Nie jest to termin
ani prawniczy, ani socjologiczny, lecz
nad Sekwaną doskonale znany: trafia
© GETTY IMAGES/ISTOCK PHOTO
nawet na tytuły książek. Przykłady moż-
na mnożyć. W ubiegłym roku 21-letnia
kobieta została zabita nożem na ulicy
w Marsylii, bo bandyta chciał jej wyrwać
telefon komórkowy. A w Paryżu w podob-
ny sposób zginął 17-latek, któremu chcia-
no zabrać deskorolkę.
 C z ęść autor y tetów praw n icz ych
ostrzega, że termin violences gratuites
wprowadza w błąd, nie odpowiada rze-
czywistości – że chodzi tylko o koncept
polityczno-medialny. A le psycholog
i psychiatra Maurice Berger twierdzi,
że takie zjawisko wśród nieletnich na-
rasta. Pierwsza kara za występek, która
dawniej młodocianych odstraszała, nie
ma już dziś tak wychowawczych skut-
ków. Ponadto do takiej przemocy w du-
żej części dochodzi w rodzinie i mowa
o przypadkach, które dawniej nie były
w ogóle zgłaszane policji. Wysoki rangą
funkcjonariusz policji, który zabrał głos
w aktualnej debacie, zdezawuował sta-
tystykę przestępczości podawaną przez
MSW, dowodząc, że policjanci widzą ra-
czej wzrost przestępczości niż jej spadek.
Dziennik „Le Monde” w  a rt ykule
wstępnym z połow y w rześnia pisał,
że głównym wyzwaniem dla przywód-
ców Francji jest dziś pokonanie strachu
społeczeństwa. Francuzi boją się róż-
nych zjawisk – przede wszystkim recesji,
bezrobocia i spadku dochodów, dalej za-
chorowania na Covid-19, ale także wzra-
stającej rzekomo przestępczości. Strach
wyraża się m.in. poprzez odnotowany
przyrost zwolenników kar y śmierci.
Opowiada się za nią dziś 55 proc. ankie-
towanych Francuzów.
Mianowanie Géralda Darmanina sze-
fem MSW miało uspokoić te nastroje.
Zwłaszcza prawicę, gdyż Darmanin był
dawniej współpracownikiem prezydenta
Nicolasa Sarkozy’ego, a ten właśnie wy-
płynął na postulatach „prawa i porząd-
ku” i zasłynął hasłem „wyczyszczenia
przedmieść szlauchem”. Wydaje się też,
że nowy minister rozpowszechnił w swo-
im resorcie bardziej bojowy język. Dar-
manin popełnił jednak błąd, mówiąc
o „zdziczeniu”, bo cała sprawa uderza ry-
koszetem w prezydenta Emmanuela Ma-
crona, który tego terminu nie pochwala.
Nie może też aprobować publicznej dys-
kusji między swoimi ministrami.
A ta dyskusja rozgrywa się w złym dla
Francji momencie. Cała tradycyjna pra-
wica wyraźnie się radykalizuje. Ośrodek
badań opinii publicznej IPSOS opubliko-
wał we wrześniu dane, z których wynika,
że poglądy postgaullistowskich Republi-
kanów (LR) coraz wyraźniej oddalają się
od średniej krajowej. Znacznie bardziej
niepokoi ich właśnie przestępczość
(72 proc. wskazań, o  26 pkt pow yżej
średniej), poziom imigracji (58 proc. przy
średniej 32 proc.) i zagrożenie terrory-
styczne (49 proc. przy średniej 26 proc.).
Przy i tak wysokim dziś poparciu dla
silnej władzy we Francji wyborcy pra-
wicy wydają się sami prześcigać w tych
postulatach. Aż 97 proc. z nich deklaru-
je, że „potrzeba we Francji prawdziwego
szefa, by przywrócił porządek”, 96 proc.,
że autorytet jest zbyt często podważany,
a 71 proc. opowiada się za przywróce-
niem kary śmierci. Czy to jest właśnie od-
powiedź na „zdziczenie” społeczeństwa?
Samo słowo „dziki” ma silne konota-
cje w całej Europie. Niby archaiczne, ale
jednak aż nadto obecne w naszej spo-
łecznej w yobraźni. „Dziki jest obcym
kalejdoskopow ym. Bywa jak zwierzę,
jak szaleniec, jak wilkołak, jak barba-
rzyńca, jak hybryda, jak kanibal, jak
Nikt… jest poza naszym światem, poza
kulturą, poza jej toposem i  logosem”
– pisze Magdalena Środa w wydanej wła-
śnie książce „Obcy, inny, wykluczony”.
„Dziki” istnieje wyraźnie poza wszelką
normą, więc – z punktu widzenia socja-
lizacji czy polityki karnej – nie ma co się
z nim patyczkować.
Kultura
przepraszania
We Francji te skojarzenia są konkret-
niejsze, a dzisiejsza sytuacja pachnie
nadciągającą wojną kulturową. „Kiedy
o tym mówi minister Darmanin, nie po-
trzeba pytać »zdziczenie« czyje, kogo?
Niemal automatycznie myśli się o przed-
mieściach, imigracji itd. To nie same sło-
wa mówią, lecz ci, którzy je zawłaszczyli
i nadali im sens” – ocenia znana socjo-
lingwistka Michelle Lecolle. Dlatego całą
dyskusję nazywa semantycznym zwy-
cięstwem skrajnej prawicy.
Marion Maréchal, rosnąca w siłę po-
lityczka i siostrzenica Marine Le Pen,
na swoim Twitterze postawiła sprawę ja-
sno: „»Zdziczenie« jest wynikiem trzech
zjawisk we Francji – imigracji, kultury
przepraszania i załamania się łańcucha
karalności”. „Kultura przepraszania”
czy „usprawiedliwiania” to czytelny we
Francji termin na określenie w ysoce
nagannej dla prawicy postawy uspra-
wiedliwiającej przestępców warunka-
mi życia, ich biedą, wykluczeniem czy
dyskryminowaniem z innych powodów.
Nic więc dziwnego, że skrajna pra-
wica cieszy się z  rozpowszechniania
tego terminu. Marine Le Pen regularnie
piętnuje „zdziczenie” społeczne i mówi
o „terroryzmie na co dzień”. Jej Zgru-
powanie Narodowe, czyli dawny Front
Narodowy, obejmuje polityków i publi-
cystów zwanych „tożsamościowcami”,
les identitaires, ze względu na ich ob-
sesyjne przywiązanie do obrony tożsa-
mości narodowej. Jeszcze półtora roku
temu zorganizowali oni głośne kolo-
kwium o wymownym tytule „Od prze-
stępczości do zdziczenia?”. W skrócie
ich teza brzmi tak: Francja stoi na progu
P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
wojny domowej, bo przestępczość,
upadek cywilizacji i „strefy nie-Fran-
cji” bezpośrednio w ią żą się z  licz-
bą imigrantów.
Koń trojański
imigracji
Skrajna prawica rozgry wa tu swoją
partię przeciwko „dobrym ludziom”. Je-
den z jej autorytetów, Laurent Obertone,
w książce „La France Interdite. La verité
sur l’immigration” (Francja zakazana.
Prawda o imigracji) ostrzega przed „hu-
manitaryzmem emocjonalnym”. Wska-
zuje on, że najpierw mówiono o imigran-
tach nielegalnych, potem o imigrantach,
potem o uchodźcach, wreszcie o wygna-
nych. „Pokazuje się zdjęcia martwych
dzieci jako ostateczny dowód naszego
monstrualnego egoizmu. Można by od-
powiedzieć zdjęciami ofiar zamachów
w Nicei i w Paryżu, gdyby takie zostały
opublikowane. Czego to ma dowodzić?
Że my jesteśmy potworni, a oni, imigran-
ci, nieszczęśliwi. Oni po prostu szukają
»lepszego życia« itd. Taki humanitaryzm
emocjonalny jest koniem trojańskim
imigracji” – pisze Obertone.
Rodzi się dziś we Francji coś na kształt
Fox News. „Le Monde” ocenia, że kanał
informacyjny Vivendi, CNews – na dru-
gim miejscu oglądalności po BFM-TV
– bez żenady stawia na konserwatyzm
i prowokację. I ten kanał do znudzenia
wykorzystuje polemikę wokół „zdzicze-
nia”. Po wakacjach na jego antenę wrócił
skandalizujący publicysta skrajnej pra-
wicy Éric Zemmour, który celuje w fili-
pikach na swe ulubione tematy – islamu
i imigracji. „Le Monde” podaje próbkę
jego w ypowiedzi: „Doskonale wiado-
mo, kto zdzicza, atakuje, przejeżdża
samochodem żandarma, zabija kierow-
cę autobusu. To w 99,9 proc. dzieci imi-
grantów z Maghrebu i Afryki. Wiadomo,
że ofiary nazywają się Melania, a zabójcy
Yusef” – grzmiał Zemmour w programie.
Dziennik cytuje też profesora nauk po-
litycznych z uniwersytetu w Montpellier
Alexandre’a Deze’a: „W tych programach
pokazywany jest straszny świat, który
nie istnieje. W telewizji dochodzi do ba-
nalizacji idei, które potem bardzo trud-
no obalać”. Co gorsza, dziennik ocenia,
że program CNews skłania inne stacje
do rywalizacji na tym polu.
Prezydent Macron krytykuje media
za uprawianie „kamasutry zdziczenia”.
Ważne są czyny, a nie słowa. Trzeba ak-
tom przemocy zapobiegać, sankcjono-
wać, reagować na rzeczywistość – po-
wiedział. Ale to może nie wystarczyć,
na to już może być za późno. Przestęp-
ców łatwiej kontrolować niż słowa. n
57
 [ NAUK A I CY WILIZACJA ]

Wizualizacja dysku akrecyjnego otaczającego

czarną dziurę autorstwa Jeremy’ego
Schnittmana z NASA’s Goddard Space
Center. Bardzo podobną wizualizację
w filmie Christophera Nolana
„Interstellar” przedstawił
noblista Kip Thorne.

Wirusy, czarne dziury

i molekularne nożyce
– za to przyznano
najbardziej prestiżową
KAROL JAŁOCHOWSKI, MARCIN ROTKIEWICZ, PAWEŁ WALEWSKI
nagrodę naukową świata.

IKAR ŁAPAŁ RAKI

T egoroczne Nagrody Nobla zaskoczyły. Nie samą

zasadnością wyboru laureatów z medycyny, fizyki
czy chemii, ale zrozumiałością tego, co zostało
uhonorowane przez Królewską Szwedzką Akade-
mię Nauk i Instytut Karolinska (uniwersytet me-
dyczny). Nierzadko bowiem pojawiał się problem
z przetłumaczeniem na popularny język, na czym
polega istota nagrodzonego odkrycia i czy ma ja-
kieś praktyczne zastosowania. A niektóre osiągnięcia wyróż-
nione Noblem brzmiały wręcz ezoterycznie. W tym roku stało
się jednak inaczej, nawet w przypadku fizyki, bo któż nie słyszał
o czarnych dziurach w kosmosie…

Nobel a sprawa polska

obecnym metodom terapeutycznym epidemia WZW C może być
w  ciągu najbliższych lat skutecznie opanowana (więcej
POLITYKA 25/15). Zaledwie kilkanaście lat temu wydawało się
to nieprawdopodobne, bo, inaczej niż w przypadku WZW B, nie
udało się stworzyć efektywnej szczepionki przeciw wirusowi typu
C. W tym miejscu warto dodać, że odkrywca wirusa B prof. Ba-
ruch S. Blumberg również otrzymał Nagrodę Nobla, w 1976 r.
W  samej Polsce liczbę zakażonych WZW C  szacuje się
aż na 150 tys. Spośród nich 86 proc. niestety nie wie o tym, że ta
podstępna choroba niszczy im wątrobę, prowadząc do mar-
skości i raka. Ponieważ wirus przenosi się w zasadzie tylko
przez krew (o wiele rzadziej, choć również, podczas kontaktów

© NASA/POLARIS/EAST NEWS, JOHN ABBOTT/EAST NEWS, AFP/EAST NEWS, JOHN CAIRNS

Zaczęło się w poniedziałek, 5 października, kiedy komitet no-
blowski Instytutu Karolinska ogłosił swój werdykt. Szczególna,
M EDYC Y NA
pandemiczna otoczka przyznawania Nagrody Nobla w dzie-
dzinie medycyny sugerowała docenienie badań nad którąś
z chorób zakaźnych. I tak też się stało. Wielkim wyróżnieniem
podzielą się naukowcy zajmujący się wirusologią, czyli trzech
odkrywców wirusa C zapalenia wątroby: Amerykanie: Harvey
J. Alter i Charles M. Rice oraz Brytyjczyk Michael Houghton.
Prace trójki tegorocznych noblistów umożliwiły stworzenie dość
prostych testów wykrywających WZW C we krwi (np. u honoro-
wych dawców), dzięki czemu wyeliminowano podawanie jej innym
pacjentom, co zdarzało się niemal na co dzień jeszcze w latach 80.
i na początku lat 90. XX w. Bez przełomowego odkrycia wirusa C za-
palenia wątroby nie rozpoczęłyby się także zaawansowane prace
nad nowymi terapiami. Na te najskuteczniejsze trzeba było cze-
kać w Polsce aż do 2015 r., ale sukces osiągnięto ogromny – dzięki

58
 FIZYK A
seksualnych), najbardziej zagrożeni są ludzie, którzy mają kon-
takt z zakażoną krwią pozostawioną na niejałowych igłach,
rękawiczkach, źle wysterylizowanym sprzęcie medycznym
czy tym wykorzystywanym w salonach kosmetycznych, ta-
tuażu itp. Do infekcji dochodzi wyłącznie wtedy, gdy zarazek
przez drobne skaleczenie lub otarcie naskórka dostanie się
do krwiobiegu. Nie może się to zdarzyć podczas codziennych
kontaktów, o ile domownicy nie stosują wspólnych szczoteczek
do zębów, maszynek do golenia ani akcesoriów do manicure.
Polska nie ma jak dotąd masowego programu wykrywania osób
zakażonych WZW C, chociaż jest to jedna z nielicznych chorób
przewlekłych, które da się już w pełni wyleczyć. Obecnie Naro-
dowy Fundusz Zdrowia, korzystając z obojętności Ministerstwa
Zdrowia, nie refunduje prostego testu wykrywającego HCV
w podstawowej opiece zdrowotnej. Ale może pod wpływem tego-
rocznej Nagrody Nobla nasi decydenci pochylą się nad projektem
ogólnokrajowej strategii walki z HCV. Taki plan został przygoto- Stephen Hawking (zmarły w 2018 r.)
wany wiele lat temu i tylko czeka na zatwierdzenie. nie doczekał Nagrody Nobla,
którą powinien otrzymać
Ich troje, czyli pięcioro wspólnie z R­ ogerem Penrose’em.
Spóźnianie się to przy wilej cesarzy, królów, Władimira
Putina oraz komitetu noblowskiego Królewskiej Szwedzkiej
Akademii Nauk. Wtorkowe (6 października) odczytanie listy
laureatów w dziedzinie fizyki odbyło się z poślizgiem, bo do-
konujący porannych ablucji Roger Penrose nie słyszał dzwonka
telefonu, którym chciano mu przekazać radosną nowinę. Czas
na Ziemi bywa źródłem problemów, ale to nic w porównaniu
z tym, co dzieje się z nim w okolicach i we wnętrzu czarnych
dziur – najbardziej tajemniczych obiektów we wszechświecie.
Właśnie za teoretyczne utwierdzenie nas w przekonaniu,
że czarne dziury mogą naprawdę istnieć, „połową Nobla”
wyróżniony został Penrose z University of Oxford. Natomiast
drugą połową podzielą się Reinhard Genzel z niemieckiego
Max Planck Institute i University of California w Berkeley oraz
Andrea Ghez z University of California w Los Angeles. Ta para
rywalizujących ze sobą astrofizyków/astronomów dostarczyła W tym otoczonym pyłem jądrze Drogi Mlecznej działo się coś
przekonujących eksperymentalnych dowodów realnej obecno- dziwnego – a konkretnie podejrzanie małe były orbity i podej-
ści czarnej dziury w centrum naszej galaktyki. rzanie krótkie czasy obiegu krążących tam gwiazd. Proces odkry-
Kiedy Penrose zaczął swoje rozmyślania o czarnych dziurach, wania przyczyn trwał wiele lat. Przy tej okazji na wyższą orbitę
były one zjawiskiem obecnym w świadomości fizyków i astro- współzawodniczące zespoły pchnęły całą macierzystą dziedzi-
fizyków od lat. Chociaż próby jego rzeczowej analizy podejmo- nę nauki. A ostateczna konkluzja była jednakowa i następująca:
wano co najmniej parokrotnie, taką szansę dały dopiero metody jedynym sensownym wytłumaczeniem kształtu orbit gwiazd
naukowe, które w połowie lat 60. wynalazł Penrose. Ten 89-let- krążących wokół Sagittariusa A* jest wielka, masywna jak 4 mln
ni dziś Brytyjczyk jest wybitnym matematykiem z zacięciem Słońc, determinująca ewolucję naszej galaktyki czarna dziura.
fizycznym i filozoficznym. Jego wycieczki na tereny nieobjęte Należy się spodziewać, że dalszych odkryć związanych z ekstre-
jeszcze metodą naukową (na przykład istota świadomości) by- malnymi fenomenami kosmologicznymi będzie tylko przybywać.
wają surowo krytykowane, ale wkład w analizę zjawisk związa- Są one ściśle związane z postępem techniki. Będą więc kolejne
nych z grawitacją i czasoprzestrzenią pozostaje poza zasięgiem nagrody. Warto przy tej okazji pamiętać, że w przypadku nagród
krytyki. „Czarnodziurowy” dorobek ułatwił wyjaśnianie innych za eksperyment, za nazwiskami wyróżnionych stoją wieloosobowe
ekstremalnych zjawisk, takich chociażby, jak kwazary czy blazary zespoły. Tego gatunku nauki nie da się uprawiać pod prysznicem.
(galaktyki emitujące potężne strumienie plazmy). Jeszcze kilka lat temu z przyznaniem Nobla za przełomowe
Sugestię, że obiekt zainteresowań Penrose’a może tkwić badania nad czarnymi dziurami byłby potężny kłopot. Nale-
w sercu Drogi Mlecznej Martin Rees, niegdysiejszy Astronom żałoby prawdopodobnie uwzględnić czwartego „zawodnika”
Królewski, oraz inny brytyjski astrofizyk Donald Lynden-Bell, (a jak wiadomo maksymalna liczba nagrodzonych Noblem wy-
sformułowali już w 1971 r. Brakowało jednak instrumentów nosi trzy), kogoś, kto wspólnie z Penrosem wyprowadzał zjawi-
obserwacyjnych, by to zweryfikować. Wszystko zmieniła opty- sko czarnej dziury ze sfery zagadnień egzotycznych. To z nim
ka adaptatywna i interferometria plamkowa, dwie różne, ale Penrose dał w latach 70. początek renesansowi teorii względ-
prowadzące do podobnego efektu metody poprawiania jakości ności, rozważaniom o jej kosmologicznych konsekwencjach
obrazów z teleskopów optycznych. Obie znakomicie redukują i nie tylko. Chodzi oczywiście o Stephena Hawkinga, ikonę
wpływ atmosfery na obraz badanych obiektów. Obie stały się astrofizyki, autora słynnej „Krótkiej historii czasu”.
dostępne dopiero w latach 90. i wtedy właśnie wystartowała „Stephen Hawking i Roger Penrose zrobili więcej niż ktokol-
do biegu para nagrodzonych astronomów. Genzel używał wiek inny od czasów Einsteina w pogłębianiu naszej wiedzy
sprzętu Europejskiego Obserwatorium Południowego w Chile, o grawitacji” – mówił Rees serwisowi phys.org. „To smutne,
Ghez – teleskopu Kecka na Hawajach. Oboje niezależnie skie- że nagroda przychodzi z opóźnieniem zbyt dużym, by Haw-
rowali je w stronę regionu Sagittarius A*. king mógł dzielić uznanie za to odkrycie”. Z kolei niemiecka

P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020 59
 [ NAUK A I CY WILIZACJA ]
fizyczka Sabine Hossenfelder pisała: „Rozumiemy dziś,
że czarne dziury są jak kotły, w których mieszają się różne dzie-
dziny fizyki. Fizyka czarnych dziur mogłaby być samodzielną
dziedziną wiedzy – i może powinna nią być. Wielka w tym za-
sługa Stephena Hawkinga”. Ale Nobel przyznawany jest tylko
żyjącym uczonym, a Hawking zmarł w 2018 r.
Drugim milczącym bohaterem (piątym w ogólnym rozrachun-
ku) jest oczywiście sam Albert Einstein. Ogólna teoria względno-
ści, którą tworzył między 1907 a 1915 r., zerwała z parareligijnym
absolutyzmem czasu i przestrzeni (być może nie do końca, ale
to w tej chwili nieistotne). Uświadomiła fascynujące związki gra-
witacji z innymi siłami natury, uzmysłowiła fakt, że masa zakrzy-
wia otaczającą ją przestrzeń itd. Konsekwencje teorii tak bardzo
przekraczały codzienne wyobrażenia, że z niektórymi nie mógł
pogodzić się nawet sam Einstein. Nie przyjął do wiadomości spo-
strzeżenia Karla Schwarzschilda, że równania teorii względności
mają dziwne rozwiązania – sugerujące kolaps czasoprzestrzeni,
istnienie punktów o nieskończonej gęstości. Penrose, Genzel
i Ghez dowodzą, jak potężne narzędzie poznania obmyślił Ein-
stein i jak trafne są tego konceptu przewidywania.
Nie po raz pierwszy już Nagroda Nobla z fizyki trafia w ręce
naukowców, z których pracy nie będzie przysłowiowych kołaczy
– tzn. nie przełożą się one natychmiast na zastosowania praktycz-
ne. Co by na to powiedział Alfred Nobel, człowiek ze wszech miar
praktyczny? Niekoniecznie przypadłoby mu to do gustu. W 1921 r.
Einstein nie dostał Nobla za „teorię grawitacji”, lecz za wyjaśnie-
nie czegoś nieco bardziej przyziemnego, tzw. efektu fotoelek-
trycznego (choć i to przyniosło rewolucyjne konsekwencje).
Decyzja Komitetu Noblowskiego bardzo cieszy. Nauka funda-
mentalna nie może się rozwijać w warunkach szantażu użytecz-
nością. Poza tym – a nuż dogłębna znajomość czarnych dziur
umożliwi kiedyś podróże przez kosmos na skróty? To oczywiście
fantazja, choć nie mniej fascynująca niż rzeczywistość. Bo ta jest
taka, że chcemy czy nie chcemy, i tak kiedyś znajdziemy się tam,
gdzie kończy się przestrzeń i czas. Pewnego dnia cała nasza galak-
tyka zostanie pochłonięta przez czarną dziurę. Dzięki Penrose’owi,
nieobecnemu już Hawkingowi, Ghez, Genzelowi, no i Einsteino-
wi wiemy teraz o tym lepiej niż kiedykolwiek wcześniej. Nastąpi
to jednak dopiero za jakiś czas i akurat tym nie ma się co martwić.
Nożyce do DNA
W środę, 7 października Królewska Szwedzka Akademia Nauk
ogłosiła ostatnich tegorocznych laureatów z nauk przyrodni-
czych – w dziedzinie chemii. Wśród specjalistów właściwie nie
było żadnego zaskoczenia tegorocznym werdyktem, gdyż środo-
wisko m.in. biochemików i genetyków spodziewało się go od kilku
lat. Nagrodę otrzymały dwie badaczki (biochemiczki i biolożki)
– Francuzka Emmanuelle Charpentier i Amerykanka Jennifer
CHEMIA
© ALEXANDER HEINL/DPA/AP/EAST NEWS
60
Doudna – za odkrycie metody ingerowania w DNA o trudnej do wy-
mówienia nazwie CRISPR/Cas9. Zrewolucjonizowała ona badania
w kilku dziedzinach nauki, gdyż inżynierowie genetyczni otrzymali
tanie, szybkie, łatwe w użyciu i bardzo precyzyjne narzędzie.
CRISPR/Cas9 wiąże się z palindromami, czyli wyrażenia-
mi, które czytane od lewej do prawej albo na odwrót brzmią
tak samo, np. „Ikar łapał raki”. Takie właśnie palindromy, tyle
że zapisane w DNA bakterii i innych jednokomórkowych mi-
krobów, zaczęły bardzo interesować naukowców. Składały się
z 30 „liter” utworzonych z zestawu czterech: A, T, G i C, czy-
li związków chemicznych (nukleotydów) pełniących bardzo
ważną funkcję w DNA (za ich pomocą zakodowana jest budowa
m.in. bakterii czy ludzkiego organizmu).
Okazało się, że owe palindromy w materiale genetycznym
mikrobów są częścią prymitywnego układu obronnego, dzię-
ki któremu m.in. bakterie odpierają ataki wirusów. Intruzi
do tworzenia swoich kopii wykorzystują aparat komórkowy
„żywiciela”, wprowadzając do jego komórek własny materiał
genetyczny. Dlatego w bakteriach, które przetrwały atak wi-
rusa, pozostają jego fragmenty. Co ciekawe, nauczyły się one
oznaczać owe wirusowe kawałki w swoim DNA właśnie palin-
dromicznymi sekwencjami. Ponadto dodały do nich gen kodu-
jący białka, które potrafią ciąć nić DNA (lub RNA). Jeśli zatem
wirus próbuje taką bakterię ponownie zaatakować, to dzięki
owemu fragmentowi własnego materiału genetycznego intruz
zostaje rozpoznany, a ów „tnący gen” go unieszkodliwia.
Naukowcy nadali palindromicznym fragmentom DNA mi-
krobów nazwę CRISPR, będącą skrótem od Clustered Regu-
larly Interspaced Short Palindromic Repeats (grupowane,
regularnie przerywane, krótkie powtórzenia palindromicz-
ne). Do tego dorzucili Cas9, oznaczające gen odpowiedzialny
za produkcję białka tnącego DNA (później okazało się, że mi-
kroby stosują jeszcze inne rodzaje protein Cas).
Zasługą tegorocznych laureatek Nagrody Nobla było wyka-
zanie, że można ten bakteryjny system obronny wykorzystać
jako narzędzie do precyzyjnej edycji genomu. Jeśli bowiem
wstawi się do niego np. jakąś konkretną część genu człowieka,
to CRISPR znajdzie miejsce w ludzkim DNA, w którym znaj-
duje się on i jego kopie. Dalsze wydarzenia zależą od tego, ja-
kie tnące białko zostanie zastosowane. Jedno może przeciąć
w wyznaczonym miejscu nić DNA, a następnie mechanizmy
naprawcze komórki z powrotem ją skleją. Przy czym można tak
wpłynąć na ich działanie, że naprawiając owo przecięcie, ko-
mórka wprowadzi zmianę pożądaną przez eksperymentatora.
Nazywa się to redagowaniem genomu, gdyż przypomina pracę
redaktora poprawiającego literówki w tekście. Można też użyć
tnącego białka, które usunie wskazany fragment DNA, tak jak
redaktor wykreśla słowa ze zdania. Zatem za pomocą CRISPR
można zmodyfikować fragment DNA, czyli uszkodzić jakiś gen,
tym samym go wyłączając, albo zmienić w inny wariant.
CIRSIPR/Cas9 już stosuje się w praktyce m.in. do uzyski-
wania roślin uprawnych o pożądanych cechach, np. pszeni-
cy o mniejszej zawartości glutenu (co ważne dla alergików)
czy soi, z której otrzymuje się olej o zdrowszym składzie che-
micznym. Ale największe nadzieje wiąże się ze stosowaniem
„molekularnych nożyc” w medycynie. Trwają właśnie próby
kliniczne z użyciem CRISPR/Cas9 w terapii anemii sierpowatej
oraz niektórych nowotworów. W tym roku rozpoczęły się też
eksperymenty w leczeniu jednego z rodzajów wrodzonej ślepo-
ty spowodowanej mutacją pojedynczego genu. Pewne elementy
CRISPR/Cas9 pozwoliły także na opracowanie bardzo szyb-
kich testów wykrywających zakażenie wirusem SARS-CoV-2.
A to tylko niektóre przykłady zastosowania molekularnych
nożyc – jednego z najważniejszych osiągnięć nauki XXI wieku.
KAROL JAŁOCHOWSKI, MARCIN ROTKIEWICZ, PAWEŁ WALEWSKI
 [ NAUK A I CY WILIZACJA ]

Dogonić nieśmiertelność

Rozmowa z Markiem O’Connellem, autorem książki „Być maszyną”, o rosnącej

popularności idei transhumanizmu, zespalaniu człowieka z elektroniką
– i o technokapitalizmie, który ten proces napędza.
© ALEXEY KOTELNIKOV/ALAMY/BE&W

 ARCIN ZWIERZCHOWSKI: – Kim są

M Skutkiem tego ma być przesunięcie gra- Z lektury „Być maszyną” wynika,
transhumaniści? nic możliwości człowieka tak, byśmy żyli że transhumaniści stanowią szalenie
 ARK O’CONNELL: – Gdyby chcieć stwo-
M dłużej, byli mądrzejsi, by choroby stały się różnorodną grupę – od osób, które
rzyć definicję, najprostszym wyróżnikiem dla nas niestraszne. Natomiast ostatecz- zamrażają swoje ciała, licząc, że zostaną
transhumanistów, jako ruchu społeczne- nym celem jest pozostawienie ludzkości wybudzeni w przyszłości w nowym
go, byłoby wskazanie, że według nich ko- w tyle, odrzucenie naszych ciał i stanie się świecie, aż po czekających na sztuczną
lejnym krokiem na drodze ewolucji ludzi maszynami lub postludźmi, czyli hybry- inteligencję jako drogę do własnej
jest nasze zespolenie się z technologią. dami człowieka i maszyny. nieśmiertelności. W pana książce

P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020 61
 [ NAUK A I CY WILIZACJA ]

znalazłem dla nich dwa punkty

wspólne: lęk przed śmiercią oraz
przekonanie, że nasze ciała
nie są doskonałe.
To dobre podsumowa nie korzeni
transhumanizmu. To też przyciągnęło
mnie do tego tematu – fakt, że mierzymy
się tu ze śmiałymi konceptami, z rozbu-
chanymi wizjami przyszłości, a wszyst-
ko to wywodzi się z dosyć powszechnych
lęków i pragnień. Stąd, mimo iż pracu-
jąc nad książką trafiałem na bardzo
ekstremalne pomysły na zmianę ludz-
kiego losu, fundamentem była ref lek-
sja nad naszą naturą, z którą mogłem
się identyfikować.
Kuszące wydaje się opisywanie trans-
humanistów jako monolitu, grupy wy-
znającej takie a takie idee, może wręcz
sekty, ale nie byłoby to trafne. Jest nie-
malże tyle wersji transhumanizmu,
ilu transhumanistów. Nie ma wśród
nich żadnego powszechnego systemu
przekonań, więc to, o czym pan wspo-
mniał, lęk przed śmiercią i spojrzenie
na ludzką naturę, stanowi jedyny wspól-
ny mianownik.
Relacja transhumanistów z ich ciałami
to ważny temat „Być maszyną”. Oni już
teraz postrzegają swoje ciała albo jako Transhumanizm stosowany
maszyny, albo powłoki, które można
pozostawić w tyle. Dlatego też ewen- Ideą łączącą ludzi identyfikujących się jako transhumaniści jest chęć udoskona-
tualne przeistoczenie się w maszynę lenia lub wręcz porzucenia ciała biologicznego i stania się maszyną lub przy-
czy hybrydę człowieka z maszyną najmniej zintegrowania z nią, np. poprzez skopiowanie świadomości i „urucho-
nie stanowi dla nich wyzwania, mienie” jej na innym, trwalszym i mniej zawodnym niż mózg nośniku. Już dziś
bo już dziś tak widzą swoją naturę. np. firma Grindhouse Wetware opracowuje technologie „poszerzające możliwo-
Zgadza się. Zajęło mi chwilę, zanim ści człowieka” – wszczepiane podskórnie urządzenia pozwalające rejestrować
zrozumiałem, że właśnie taka optyka dodatkowe bodźce albo monitorować funkcje naszego ciała. Z kolei Elon Musk
umożliwia im wyobrażenie sobie przy- (rakiety kosmiczne, samochody elektryczne Tesla) pracuje nad Neuralinkiem,
szłości, w której funkcjonowaliby jako czyli przytwierdzanym operacyjnie do naszej czaszki czipem, który za pomocą
umysły przesłane do maszyny. Już teraz umieszczanych w mózgu czujników odczytywałby aktywność neuronów i dzięki
mają bardzo mechanistyczne podejście temu umożliwiał sterowanie maszynami za pomocą myśli.
do tego, co to znaczy być człowiekiem. Transhumanistyczne pomysły mają też inni potentaci z Doliny Krzemowej oraz
Dla nich Homo sapiens jest pewnym ro-
badacze z największych technologicznych ośrodków akademickich. Niektórzy
dzajem maszyny. Wydawać się może,
skupiają się na sztucznej inteligencji – przykładem jest należący do Google
że to bardzo ekstremalne czy fantastycz-
projekt DeepMind, kierowany przez Raya Kurzweila, którego można określić
ne podejście do tematu, ale tak naprawdę
towarzyszy nam ono od bardzo dawna.
mianem apostoła transhumanizmu (wedle jego przewidywań, gdzieś w pią-
Więc idea leżąca w centrum transhuma- tej dekadzie tego wieku powstanie AI z prawdziwego zdarzenia, co umożliwi
nizmu to nic nowego. ludziom skanowanie osobowości i życie wieczne w maszynach). Inni uważają,
Czytając „Być maszyną”, nie można że kluczem jest pełne zrozumienie ludzkiego mózgu, a zaczynać chcą od dokład-
również uciec od pewnych skojarzeń nego poznania jego struktury – przykładem kierowany przez Todda Huffmana
z religią. start-up 3Scan (wyłożył na niego fundusze m.in. znany inwestor technologiczny
Dla wielu ludzi nauka jest czymś w ro- Peter Thiel, członek U.S. Transhumanist Party) oraz prace kierującego Media
dzaju religii pod tym względem, że wy- Labem na MIT Eda Boydena, którego zespół opracował technikę mikroskopii
pełnia po niej dziurę w zachodniej kultu- ekspansywnej, pozwalającej na tworzenie bardzo dokładnych trójwymiarowych
rze. Transhumanizm stanowi natomiast skanów tkanek mózgu.
wzmocnienie tej myśli, jakby czyniąc tę Kto zaś uważa, że nie doczeka takich cudów techniki, może zwrócić się do fir-
analogię o kilka poziomów trafniejszą. my Alcor Life Extension Foundation (Fundacja Przedłużania Życia Alcor), która
Jednocześnie muszę tu stąpać ostroż- za skromne 200 tys. dol. utrzyma ciało zmarłego klienta w stanie hibernacji
nie, bo pod wieloma względami trans- do czasu, aż medycyna będzie umiała je ożywić, optymalnie w lepszej, maszyno-
humanizm nie jest religią. Nie ma tu wej formie. Za 80 tys. dol. można zostać „neuropacjentem”, czyli wykupić krio-
boga, brak fundamentu moralnego, nie prezerwację samej głowy.  MZ
jest też zbiorem zasad co do tego, jak po-
winno się zachowywać. Nie proponuje

62 P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
 także żadnego konkretnego stylu życia
ani przekazu odnośnie do naszego zna-
czenia we wszechświecie i tym podob-
nych przekonań.
Z drugiej strony nie sposób przy tym
nie dostrzec, że pod pewnymi względa-
mi transhumanizm przejmuje pałeczkę
od religii. Jak to opisałem w książce, re-
ligia od zawsze oferowała nam pewien
sposób ucieczki przed śmiercią, pozwa-
lała pogodzić się ze skończonością nasze-
go żywota, na ogół obiecując pośmiertne
życie wieczne. Transhumanizm mówi
natomiast, że to nie jest możliwe, ale
za to nauka przyniesie w  przyszłości
to, czego żaden bóg nie zdołał. Rzecz
jasna transhumaniści nie czują się zbyt
komfortowo z  takimi porównaniami,
głównie dlatego, że postrzeganie ich
pod pewnymi względami jako religij-
nych podkopuje ich własne przekonanie
o swojej racjonalności, o kierowaniu się
wyłącznie logiką, odcinaniu się od prze-
sądów i tym podobnych.
Jak więc można sklasyfikować
transhumanizm?
To jakby ulepszona wersja religii, po-
zbawiona aspektu mistycznego. Choć
mamy przecież technologiczną osobli-
wość [moment w  rozwoju cy wilizacji
i technologii, poza który – z racji szyb-
kości i złożoności postępu – nie może się-
gnąć ludzka wyobraźnia, co zazwyczaj
łączy się z powstaniem sztucznej inteli-
gencji – red.]. Bardziej precyzyjne byłoby
zapewne powiedzenie, że to religia bez
aspektu moralnego.
Można również stwierdzić, że to reli-
gia bez boga, ale z drugiej strony moż-
liwe jest identyfikowanie sztucznej in-
teligencji jako „boskiej”, a wtedy nauka
stałaby się niemalże siłą istniejącą poza
ludzkością, czymś, co albo nas zbawi,
albo zniszczy.
Transhumanizm nie jest przy tym
niszowym ruchem, kojarzy się z nim
także najbardziej wpływowych
i najbogatszych ludzi na świecie.
Zdecydowanie. W książce nie poświę-
ciłem zbyt wiele miejsca Elonowi Mu-
skowi, gdyż „Być maszyną” powstawało
już jakiś czas temu i wtedy nie był on tak
otwartym reprezentantem tego ruchu.
Obecnie jednak niemalże nie ma tygo-
dnia, by Musk nie ogłaszał kolejnego
© ZOONAR GMBH/ALAMY/BE&W, RICH GILLIGAN
projektu mającego na celu połączenie
ludzi z technologią, czego przykładem
jest Neuralink [interfejs mózg-maszyna,
mający dać nam możliwość sterowania
np. komputerem za pomocą myśli – red.].
Pod pewnymi względami idee trans-
humanistów mogą być postrzegane jako
radykalne, ale jednocześnie są one bar-
dzo żywe w Dolinie Krzemowej i stoją
za nimi potężni i  w pł y wow i ludzie.
Mark O’Connell – irlandzki
dziennikarz (m.in. „The New York Times
Magazine”, „Slate”, „The Guardian”)
i pisarz. W dorobku ma dwie książki:
poświęconą transhumanistom
„Być maszyną” oraz „Notes from an
Apocalypse”, gdzie opisuje rosnący lęk
przed katastrofą ekologiczną i to, jak
różni ludzie próbują przygotować się
na koniec świata.
Dlatego właśnie zdecydowałem się na-
pisać tę książkę – by pokazać, że to nie
jakaś banda świrów, dziwnych ludzi
z  ekscentrycznymi pomysłami. Moja
książka miała pod pewnym względem
być portretem świata technologii z Do-
liny Krzemowej.
Przytacza pan w niej anegdotę,
jak poczuł się bardzo zagubiony,
nieswój, gdy wyczerpał się panu
limit danych w telefonie, odcinając
od sieci, nawigacji itp. Był to przykład,
jak blisko już dziś jesteśmy związani
z technologią. Dlatego idee trans-
humanistów nie wydają się aż tak
radykalne, bo to po prostu kolejny krok
na ścieżce, którą już podążamy.
Wydaje mi się, że to właśnie czyni
transhumanizm tak intrygującym dla
wielu osób – może on stanowić metafo-
rę naszego obecnego związku z techno-
logią. Dlatego opisywani przeze mnie
ludzie, identyfikujący się jako cyborgi,
wchodzą na nowy, bardziej intymny po-
ziom tych relacji. Ale też robią to niepo-
trzebnie, bo ich relacje z technologią są
tak bliskie, że wprowadzanie jej do swo-
ich ciał to przesada. Po co to robić? My
już dziś jesteśmy tak związani z naszy-
mi gadżetami, że w każdym sensie, poza
dosłownym, są one częścią nas samych.
Podczas myślenia o transhumani-
zmie i technologii, która miałaby
nas udoskonalić, pojawia się temat
jej dostępności. W „Być maszyną”
stawia pan pytanie: co, jeżeli
P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
transfer jaźni do maszyny będzie
drogi? W tym względzie transhu-
manizm może prowadzić do po-
głębienia, i tak już gigantycznych,
podziałów ekonomicznych.
Ciekawe, że z jednej strony transhu-
manizm to radykalna wizja przyszłości,
idee tak rewolucyjne, że niemalże nie-
możliwe do wyrażenia. Z drugiej jednak
stanowi on ekstrapolację tego, co widzi-
my już dzisiaj, przepaści między biedny-
mi a bogatymi. Technokapitalizm musi
trwać na swojej ścieżce, Dolina Krze-
mowa musi tworzyć kolejne innowacje
i przynosić zyski. To bardzo konserwa-
tywna fantazja.
Niewielu transhumanistów ma pomy-
sły, które określiłbym mianem prawdzi-
wie radykalnych, czyli zmieniających
nasze struktury społeczne. Większość
chce po prostu iść dalej ścieżką, po któ-
rej ludzkość podąża od bardzo dawna.
W tym kontekście łatwo wyobrazić sobie
przyszłość, gdzie tylko niektórzy ludzie
poddają się ulepszeniom, albo różne ro-
dzaje ulepszeń są dostępne w zależno-
ści od zasobności portfela. Pod koniec
„Być maszyną” piszę wręcz, że to nie jest
książka o przyszłości, ale o pewnym jej
wyobrażeniu, stanowiącym jednak od-
bicie teraźniejszości.
Czy zbierając materiały, trafił pan
na ślady technologii, które mogłyby
faktycznie pchnąć nas naprzód? Jeżeli
wsłuchać się w głosy specjalistów
w dziedzinie choćby sztucznej inte-
ligencji, przyznają oni, że jesteśmy
w najlepszym przypadku bardzo,
bardzo daleko od jej stworzenia.
W pewnym sensie już żyjemy ze sztucz-
ną inteligencją, jest niemalże wszędzie.
Ale to jeszcze nie AI przewyższająca moż-
liwości umysłowe człowieka. Co jakiś
czas docierają do nas różne doniesienia,
jak choćby ten niedawny artykuł w „The
Guardian” napisany przez maszynę.
Sęk w tym, że każdy posiadający pewną
wiedzę o sztucznej inteligencji przyzna,
że technicznie rzecz biorąc, ów tekst
napisała maszyna, ale miała ona bar-
dzo ścisłe wytyczne w formie oprogra-
mowania stworzonego przez człowieka
do tego konkretnego celu. Był to zatem
rodzaj sztuczki.
Im mniej posiada się rzetelnej wiedzy
o sztucznej inteligencji czy technologii
w ogóle, tym łatwiej snuć rozważania,
jak to AI wszystko zmieni, uczyni ludz-
kość przestarzałą i tak dalej. Tych wizji
nie propagują ludzie, którzy autentycz-
nie na co dzień pracują ze sztuczną inte-
ligencją. Bo to fantazja. Jesteśmy, jak pan
mówi, bardzo, bardzo daleko od czego-
kolwiek, co zapowiadają transhumaniści.
ROZMAWIAŁ MARCIN ZWIERZCHOWSKI
63

Pod dobrym dachem
BLACHODACHÓWKI STAŁY SIĘ BARDZO POPULARNYM POKRYCIEM, JEDNAK ŁATWO
ZGUBIĆ SIĘ W OGROMNEJ LICZBIE OFERT. TYMCZASEM OD WYBORU WŁAŚCIWEGO
MATERIAŁU I SOLIDNEGO MONTAŻU ZALEŻY BEZPIECZEŃSTWO MIESZKAŃCÓW.
D
ach nie tylko osłania
dom przed siłami natu-
ry. Stanowi też integral-
ną część budynku, ma
ogromne znaczenie estetycz-
ne i w dużym stopniu wpływa
na komfort życia, zwłaszcza
w pokojach zlokalizowanych
na poddaszu. Podczas budo-
wy bądź przebudowy domu
wiele osób decyduje się dziś
na blachodachówkę.
Jakie są zalety takiego
pokrycia dachowego?
Bez względu na to, czy jest
to nowy dach, czy wieloletni,
tylko poddany remontowi,
blachodachówka jako pokry-
cie lekkie, niezwykle trwałe
i szczelne świetnie się spraw-
dza. Materiał ten cechuje wy-
soka odporność na korozję,
promieniowanie ultrafioleto-
we, kwaśne deszcze czy wszel-
kiego rodzaju uszkodzenia
mechaniczne. Bardzo ważną
zaletą dla wielu inwestorów
jest również fakt, że blacho-
dachówka występuje w wielu
wariantach kolorystycznych.
Pod wpływem czasu nie traci
ona koloru, oczywiście pod
warunkiem, że korzystamy
z materiałów pochodzących
ze sprawdzonego źródła. Ła-
twy montaż oraz przystępna
cena również okazują się du-
żym atutem.
PORADNIK BUDOWLANY
J ak właściwie dobrać
blachodachówkę?
Ważnym aspektem jest wy-
bór kształtu. Blachodachówki
mają rozmaite przetłoczenia,
które załamują światło na róż-
ne sposoby – od tego zależy,
jaki osiągniemy efekt końcowy.
Im prostsza połać, tym lepiej
będą wyglądały falowane prze-
tłoczenia o wysokim profilu.
Producenci blachodachówki
oferują też szeroki wybór ko-
lorów podstawowych, a także
odcienie z palety RAL, tak aby
każdy mógł dopasować dom
do własnej wizji. Warto jednak
pamiętać, że kolor pokrycia
powinien współgrać z elewacją
budynku. Opłaca się również
przewidzieć kupno nieco więk-
szej ilości materiału, ponieważ
kolor dokupowanej później
blachy może czasami nieco się
różnić od tej nabytej wcześniej.
Dlaczego powłoka
blachodachówki jest tak
istotna?
Blachodachówki są tworzo-
ne z obustronnie pokrytej cyn-
kiem blachy stalowej, pokrywa-
nej odpowiednimi powłokami.
Te nie tylko wzmacniają blachę
oraz chronią ją przed uszko-
dzeniami zewnętrznymi, ale
również odpowiadają za kolor,
fakturę i połysk. Warto zwró-
cić uwagę, czy powłoka jest
© MP
poliestrowa, czy też poliure-
tanowa. Na pierwszą z nich
producenci dają do 10 lat gwa-
rancji estetycznej, na drugą zaś
nawet 30 lat. Niektórzy mają
w swojej ofercie podwójną
warstwę poliestrową, jednak
taka powłoka może mieć skłon-
ność do pękania, co prowadzi
do łuszczenia się wierzchniej
warstwy lakieru i naraża rdzeń
na zniszczenie.
Na wymiar czy panelowa?
Wybór zależy głównie od
rodzaju dachu, na którym
chcemy położyć materiał. Bla-
chodachówki panelowe będą
pasowały do każdego rodzaju
dachu, nawet na te nietypowe
z wieloma dodatkami i zała-
maniami. Sprzedawane są jako
niezbyt duże arkusze o takich
samych wymiarach, od razu
gotowe do użytku. Aby obliczyć
ilość materiału potrzebnego
do pokrycia dachu, wystarczy
jedynie informacja o metrażu
powierzchni. Dużym plusem
jest również fakt, że nie trzeba
czekać na zamówiony towar
– moduły są zazwyczaj dostęp-
ne od ręki. Nie ma również pro-
blemu z dokupieniem ich czy
ze zwrotem do producenta.
Blachodachówki są także do-
stępne w formie ciętej na wy-
miar. Tę opcję poleca się przy
dachach prostych, jedno- albo
dwuspadowych. Ilość potrzeb-
nego materiału wylicza się
w programie komputerowym,
a następnie blachodachówka
jest docinana pod wymiar.
Czy można wykonać
samodzielnie montaż
blachodachówki?
Montaż blachodachówki,
szczególnie modułowej, może
wydawać się dość prosty. Jed-
nak wszystko zależy od stopnia
skomplikowania połaci nasze-
go dachu. Im więcej załamań
i dodatkowych akcesoriów, któ-
re często są wymagane do pra-
widłowej wentylacji pokrycia,
tym montaż bardziej skompli-
kowany. Dlatego mimo dostęp-
nych instrukcji dodawanych
do kupionych blachodachó-
wek, powinniśmy skorzystać
z usług dekarskich, aby mieć
pewność, że nasz dach będzie
szczelny przez lata.
Jakie są nowości rynkowe?
Tej jesieni premierowym
wyrobem na rynku jest m.in.
blachodachówka Fiord firmy
Blachy Pruszyński. Ma bardzo
wyrazisty kształt oraz zdecy-
dowane przetłoczenie, przy-
pominające skandynawski
styl projektowania. Drobne
przetłoczenia, które występują
pomiędzy większymi wypust-
kami, poprawiają sztywność
panelu. Dzięki temu unikamy
nieestetycznych pofalowań
blachy, które mogą zdarzyć się
podczas prac montażowych.
Fiord to blachodachówka pa-
nelowa – każdy panel jest za-
projektowany tak samo, dzię-
ki czemu podczas montażu
dobrze się ze sobą składają.
Niewielkie wymiary ułatwiają
docinanie krawędzi do kształ-
tu dachu, a odpady są nieduże,
więc materiał można wykorzy-
stywać bardzo ekonomicznie.
Symetryczność blachoda-
chówki okazuje się dużym
ułatwieniem podczas montażu
na dachu, bo taki profil umożli-
wia układanie paneli zarówno
od lewej, jak i od prawej strony.

Rynny w nowoczesnym stylu
WYBÓR ODPOWIEDNIEGO SYSTEMU RYNNOWEGO TO NIE TYLKO KWESTIA
BEZPIECZEŃSTWA DOMU, ALE TAKŻE WAŻNA DECYZJA ESTETYCZNA.
© MP
K
ilka lat temu pojawiły
się na rynku systemy
r y nnowe o  k wadra-
tow y m przek roju,
od róż n iające się od t ych
tradycyjnych półokrągłych.
Stopn iowo prz yby wa do-
mów, w  których stosuje się
to innowacyjne rozwiązanie.
Jednak wśród architektów,
inwestorów, jak i samych de-
karzy wciąż pojawia się wiele
pytań dotyczących sposobu
montażu, wytrzymałości czy
kwestii wizualnych.
Kto powinien pomyśleć
o wyborze kwadratowego
systemu rynnowego?
Przede wszystkim osoby
budujące domy o nowocze-
snej, prostej bryle. Kwadra-
towe r y n ny lepiej pa sują
do takiego budownictwa niż
tradycyjne, półokrągłe. Dzię-
ki użyciu maskownicy moż-
na dodat kowo uw y pu k lić
modernist yczny, minima-
listyczny charakter takiego
budynku, którego nie będą
zaburzać elementy potrzebne
do odprowadzenia nadmia-
ru wody. Co ważne, systemy
kwadratowe są coraz częściej
stosowane także na nowych
osiedlach mieszkaniowych,
PORADNIK BUDOWLANY
Prostokątna rynna, której
kształt wpływa korzystnie
na zwiększoną przepustowość.
w  budow nict w ie w ieloro-
d z i n ny m or a z w  budy n-
kach magazynowych.
Jakie są zalety kwadra-
towych rynien w porów-
naniu z ich półokrągłymi
odpowiednikami?
Wydajność prostokątnej
rynny o profilu 125 mm, w za-
leżności od jej umiejscowie-
nia, wynosi od 90 do nawet
180 m kw. Nietypowy kształt
wpływa na zwiększoną prze-
pustowość, co jest szczegól-
nie wa żną cechą dobrego
systemu r ynnowego. Tym-
czasem zmiany klimatyczne
zwiększają ryzyko nawalnych
deszczy, także w regionach,
gdzie roczne sumy opadów
są stosunkowo niewielkie.
Czy systemy rynnowe
o kwadratowym przekroju
są trudniejsze w montażu?
Właściwie zainstalowany
system to zawsze gwarancja
bezpieczeństwa dla domu
i  jego mieszkańców. Nie ma
wówczas obaw o  powstanie
przecieków czy innego rodza-
ju usterek. O ile w przypadku
rynien o  przekroju półokrą-
głym samo zamontowanie
ich na budynku wydaje się
być rzeczą prostą, o tyle sys-
tem kwadratowy uważany jest
za bardziej wymagający. Nie
do końca słusznie, bo dobry
dekarz powinien bez problemu
poradzić sobie z takim rozwią-
zaniem. Ważne, aby stosować
się do dołączonych instrukcji
i  postępować zgodnie z  wy-
tycznymi zamieszczonymi
w filmach montażowych.
Czy systemy kwadrato-
we bezokapowe z rurą
spustową ukrytą w elewacji
są szczelne?
Prawidłowo zamontowane
rynny są zupełnie bezpieczne,
nawet w ociepleniu budynku.
Rozwiązanie bezokapowe zo-
stało stworzone właśnie po to,
żeby rurę chować w elewacji,
co postulowało wielu inwesto-
rów. Wszystkie elementy syste-
mu są prostokątne, dzięki cze-
mu ich układ jest pod wieloma
względami bardzo praktyczny.
Bezpieczeństwo zwiększa także
dodatkowa uszczelka zamon-
towana w mufie oraz pas pod-
rynnowy, który odprowadza
skropliny i wodę. Kolejne ulep-
szenie i gwarancję stabilności
systemu stanowi łącznik dyla-
tacyjny zapewniający herme-
tyczność wszelkich połączeń
bez spawania i klejenia.
Jaki wybrać system
rynnowy – ze stali czy
z tworzywa sztucznego?
Pod względem wydajności
nie ma między nimi różnicy,
oba zapewniają bezpieczny
odbiór wody. Jednak odróż-
nia je trwałość i odporność
n a u s z k o d z en i a me c h a-
niczne. Podczas gdy na sys-
tem w ykonany z  tworzy wa
sztucznego możemy otrzy-
mać na przykład 15 lat gwa-
rancji, to ten ze stali podwój-
nie powlekanej będzie objęty
nawet 35-letnią gwarancją.
Jakie są przykłady kwa-
dratowych systemów
rynnowych?
W  2013  r. podkrakowski
producent Galeco wprowa-
dził na rynek swój pierwszy
system bazujący na kwadra-
towym przekroju rynny o na-
zwie Ga­leco BEZOKAPOWY.
Było to rozwiązanie pionier-
skie na skalę światową nie tyl-
ko ze względu na zastosowany
kształt. Nowatorskie okazało się
również ukrycie rury spustowej
w warstwie elewacji. Dwa lata
później oferta firmy wzbogaci-
ła się o system dla budynków
o nowoczesnym charakterze.
Z myślą o nich powstał Galeco
STAL2  z  kwadratową rynną
i rurą spustową, które miały
podkreślać modernistyczny
styl architektury. Wreszcie
na początku 2018 r., podczas
targów Budma, zaprezento-
wano Galeco PVC2, wykona-
ny z  tworzywa sztucznego.

Ogrzewanie z natury
POMPY CIEPŁA POZWALAJĄ NIE TYLKO NA SPORE OSZCZĘDNOŚCI,
ALE TEŻ CHRONIĄ ŚRODOWISKO. WARTO JEDNAK DOBRZE ZAPLANOWAĆ ICH ZAKUP
I PAMIĘTAĆ O OBOWIĄZKU REJESTRACJI URZĄDZEŃ.
P ompy ciepła to urzą-
dzenia grzewcze ce-
nione między innymi
za niskie koszty eks-
ploatacji oraz komfort obsłu-
gi. Dziś coraz większe zna-
czenie mają też ich aspekty
ekologiczne, bo dzięki pom-
pom ciepła wykorzystujemy
natura lne zasoby pla net y
i  zm n iejsza my znaczen ie
nieprzyjaznych dla środowi-
ska paliw kopalnych. O czym
warto pamiętać, szukając
wła ściwej pompy ciep ła?
Na pewno o  odpowiednim
zaprojektowaniu instalacji
i  doborze właściwej mocy
urządzenia. Ważny jest rów-
nież fachow y montaż pom-
py ciepła w ykonany przez
odpow ie d n io w y k w a l i f i-
kowanego instalatora oraz
formalności po jej zakupie
i uruchomieniu.
Jak uniknąć błędów
zwiększających koszty
ogrzewania?
Instalacja z pompą ciepła
wymaga starannego zapro-
jektowania. Błędy popełnio-
ne na tym etapie spowodują,
że faktyczne koszty eksplo-
atacji takiej pompy mogą być
nawet dw ukrotnie w yższe
niż zakładano. Za właściwe
zaprojektowanie i  w ykona-
nie insta lacji og rzewa nia
domu odpowiedzialny jest
projektant i  instalator. Ale
przyszł y właściciel pompy
również może popełnić kilka
błędów, które sprawią, że nie
będzie on zadowolony z ta-
kiego sposobu ogrzewania.
Są to między innymi:
l utrzymy wanie w yższej
temperat u r y w  pom iesz-
cz en iach, n i ż z a k łada no
(np. 23 stopnie zamiast pro-
jek t ow a nej t emp er at u r y
21 stopni),
l z w i ę k s z on e z u ż y c i e
c ie p łe j w o d y u ż y t k ow e j
(np. 300 litrów na dobę za-
miast projektowanego zuży-
cia 200 litrów na dobę),
PORADNIK BUDOWLANY
Pompa ciepła Vitocal 100-S firmy Viessmann.
l wymagana wyższa tem-
peratura ciepłej wody użyt-
kowej (np. 55 stopni zamiast
projektowanej temperatury
45 stopni),
l zastosowanie ogrzewa-
nia mieszanego (grzejniki
i podłogówka), które wyma-
ga wody grzewczej o tempe-
raturze 55 stopni, zamiast
podłogówki o temperaturze
zasilania 35 stopni.
Błędów tego typu można
uniknąć, projektując instala-
cję, która uwzględnia rzeczy-
wiste warunki pracy pompy
c iep ła . Z n ając dok ład ne
potrzeby mieszkańców do-
tyczące m.in. temperatury
w  og rzewa nych pomiesz-
czeniach czy zużycia ciepłej
wody oraz jej temperatury,
projektant dobierze pompę
ciepła o odpowiedniej mocy,
a w przypadku urządzeń typu
solanka/woda zaprojektuje
również wymiennik grunto-
wy właściwej wielkości.
Kto może dokonać instalacji
pompy ciepła?
Pompy ciepła dzielą się
na urządzenia hermetycznie
i niehermetycznie zamknię-
te. Podział ten oznacza kon-
kretne w ytyczne dotyczące
m.in. ich montażu. Urządze-
nie hermetycznie zamknięte
© MP
może zostać zainstalowane
tylko przez osobę posiadają-
cą uprawnienia producenta
do montażu i uruchomienia
pomp ciepła. W przypadku
urząd zeń t y pu split (cz y-
li składających się z dwóch
jednostek), które są pompa-
mi ciepła niehermetycznie
zamkniętymi, uruchomie-
nie musi być wykonane przez
osobę posiadającą certyfikat
dla personelu, popularnie
na z y wa ny „upraw n ien ia-
mi f-gazowymi”. Sam mon-
taż pompy ciepła typu split
oraz prowadzenie rurocią-
gu chłodniczego pomiędzy
jednost kami, lecz bez ich
ostatecznego podłączenia
można też zlecić instalatoro-
wi bez certyfikatu. Jednak in-
stalator, który łączy jednostki
pompy ciepła, musi posiadać
certyfikat f-gazowy.
Czy trzeba zarejestrować
pompę ciepła?
Je d ny m z  obow i ą z ków
właściciela pompy ciepła
jest jej rejestracja po zaku-
pie. Polega ona na założeniu
tzw. karty urządzenia w Cen-
t ra lny m Rejest rze Opera-
torów (w w w.cro.ichp.pl).
Obowiązek rejestracji doty-
czy zarówno now ych pomp
ciepła, jak i tych pracujących
od wielu lat, które mają okre-
śloną ilość czynnika chłod-
niczego. Rejestracji w yma-
ga urządzenie zawierające
co najmniej 5 ton ekwiwa-
lentu dwutlenku węgla dla
urządzeń niehermetycznie
zamkniętych (pompy ciepła
typu split) oraz co najmniej
10 ton ek w iwa lentu dw u-
tlenku węgla dla urządzeń
hermetycznie zamkniętych.
Informacje o tym, czy dana
pompa ciepła jest hermetycz-
nie zamknięta, czy nie, a tak-
że o ilości znajdującego się
w niej czynnika chłodnicze-
go znaleźć można w danych
tech n icznych u rząd zen ia
oraz na tabliczce znamiono-
wej znajdującej się na pom-
pie ciepła. Rejestracji należy
dokonać do 15 dni od daty
dostarczenia pompy ciepła
typu monoblok i  do 15 dni
od u r uchom ien ia pompy
ciepła typu split. Warto o tym
pamiętać, ponieważ nieprze-
strzeganie związanych z tym
przepisów wiąże się z kara-
mi finansowymi.
Co nowego na rynku pomp
ciepła?
Nowością na rynku po-
wietrznych pomp ciepła są
urządzenia firmy Viessmann
– Vitocal 100-S i  111-S. Wy-
różnia je zastosowanie czyn-
nika chłodniczego o  niskim
współczynniku GWP (Global
Warming Potential). Spra-
wia on, że nowe urządzenia
typu split są jeszcze bardziej
ekologiczne niż wcześniejsze
modele. Nowe pompy ciepła
mają również wyższą klasę
efektywności A++ oraz wyż-
szą efektywność SCOP do 5,1,
co przekłada się na jeszcze
niższe koszty ogrzewania.
Pompy ciepła Vitocal 100-S
i  111-S wyposażone zostały
również w przypływową grzał-
kę elektryczną wody grzewczej
oraz funkcję „active cooling“,
wykorzystywaną do chłodze-
nia pomieszczeń latem.
 BIZNES

Viessmann – Solidny Pracodawca

VIESSMANN, JAKO WIODĄCA FIRMA W PRODUKCJI NOWOCZESNYCH SYSTEMÓW
GRZEWCZYCH I CHŁODNICZYCH, JUŻ PO RAZ TRZECI ZOSTAŁA DOCENIONA

MATERIAŁ INFORMACYJNO-PROMOCYJNY
I WYRÓŻNIONA, ZDOBYWAJĄC UZNANIE JURY I TYM SAMYM ZASZCZYTNY TYTUŁ
SOLIDNEGO PRACODAWCY ROKU W KATEGORII OGÓLNOPOLSKIEJ.

T en prestiżowy konkurs
co roku w yłania naj-
lepsz ych pracodaw-
ców w  Polsce. W  tym
roku kapituła doceniła firmę
Viessmann za w ysoki stan-
Sebastian Walerysiak,
prezes Viess­mann Sp. z o.o.
firmę, która potrafi bardzo do-
brze działać także w kryzysie.
Sposób, w jaki radzimy sobie
z koronawirusem dzisiaj, zde-
terminuje to, jak będziemy pa-
miętać ten czas w przyszłości.
dard pracy, politykę proro- Miejmy nadzieję, że osiągnięty
zwojową oraz prospołecz- nowy wymiar sprawi, że mimo
ną. Dodatkowo tegoroczna wszystko będziemy mogli o tych
edycja konkursu odbywa się działaniach myśleć z dumą.
w  szczególnych okoliczno-
ściach związanych z pande-
mią koronawirusa.
Firma to ludzie, którzy ją
D zięki takiemu podejściu
przez lata firma Viess­mann
wprowadziła wiele innowa-
tworzą – to przesłanie towa- cyjnych przedsięwzięć i wciąż
rzyszy Viessmannowi od po- mocno się rozwija. Posiada
czątku istnienia firmy w Polsce oddziały we Wrocławiu, Po-
i nie zmienia się również w tak znaniu, Warszawie, Mysłowi-
wyjątkowym dla pracodawców cach oraz Gdańsku, zakład
i  pracowników czasie, jakim produkcyjny w Legnicy i cen-
jest epidemia Covid-19. Mimo trum badawczo-rozwojowe we
że przez pandemię zmieniło Wrocławiu. Zatrudnia ponad
się wiele, to jedno pozostało 900 pracowników na tere-
niezmienne – Viessmann, jako nie całego kraju. Viessmann
rodzinna firma, mocno wierzy w Polsce rozpoznawalny jest
w to, że to właśnie pracownicy jako marka produktów tech-
stanowią o sile przedsiębior- niki grzewczej na najwyższym
stwa, zarówno w  kontekście poziomie technologicznym.
biznesowym, jak i wizerunko- O tym, jak mocna jest pozy-
wym. – Nowa sytuacja zwe- cja firmy, niech świadczy fakt,
ryfikowała naszą organizację że w tym roku produkcja fla-
w każdym jej aspekcie – od po- gowego produktu marki, czyli
lityki personalnej i organizacji pomp ciepła, została przenie-
pracy po procesy logistyczne i obsługę posprzedażową. Pokazała siona z Niemiec do fabryki w Legnicy. Ponadto w ostatnim kwar-
nasze mocne strony, takie jak zaangażowanie zespołu i poczucie tale 2019 r. firma Viessmann przejęła firmę Kospel – polskiego
społecznej odpowiedzialności, elastyczność, mobilność czy wyko- producenta podgrzewaczy wody, elektrycznych podgrzewaczy
rzystanie nowoczesnych technologii – mówi Sebastian Walerysiak, wody, kotłów elektrycznych oraz zasobników ciepłej wody. Dzięki
prezes Viessmann Sp. z o.o. – Wszędzie tam, gdzie pojawiły się ogra- temu Viessmann poszerzył portfolio produktów i poprawił do-
niczenia, dostrzegliśmy również nowe możliwości. Dla serwisantów stęp do rynku Europy Środkowej i Wschodniej, a firmie Kospel
i instalatorów, którzy osobiście odwiedzali domy klientów, firma zapewnił dalszy stabilny rozwój. Poprzez to przejęcie pod skrzy-
wdrożyła projekt „Bezpieczna ekipa”. Za pomocą webinarów dłami Viessmann znalazło się kolejnych 600 pracowników.
i szkoleń online pracownicy rekomendowanych przez Viessmann Kierunek rozwoju firmy Viessmann przez najbliższe lata to no-
firm zostali przeszkoleni w zakresie prac instalacyjnych i serwiso- woczesne zarządzanie energią w całym domu w oparciu o nowe
wych podczas zwiększonego zagrożenia koronawirusem. Poprzez technologie oraz digitalizację i informatyzację komunikacji.
organizację spotkań online oraz serwis internetowy #zainstalowa- – Mocno stawiamy na cyfryzację. Pojawia się ona na każdym eta-
niwdomu z praktycznymi informacjami i pomysłami firma pod- pie: w funkcjonowaniu naszego przedsiębiorstwa, opracowywa-
powiadała, jak kreatywnie i z energią spędzić czas kwarantanny. niu nowych rozwiązań, samym procesie produkcji oraz podczas
– Tytuł Solidnego Pracodawcy Roku to dla nas niezwykle ważne eksploatacji produktu przez końcowego odbiorcę. Chciałbym
wyróżnienie. Tym bardziej doceniamy je w tym nietypowym dla jednak mocno podkreślić, że digitalizacja i automatyzacja nie
pracodawców i pracowników czasie – tłumaczy Sebastian Wale- oznacza usunięcia lub zastąpienia czynnika ludzkiego. Pod-
rysiak, prezes Viessmann Sp. z o.o. I dodaje: – W obliczu epide- kreślam jeszcze raz – to właśnie nasi pracownicy stanowią o sile
mii Covid-19 w Viessmann udowodniliśmy, że mamy zaplecze, firmy. Dziękuję wszystkim, którzy poprzez swoją codzienną pra-
które pozwala nam z nadzieją patrzeć w przyszłość. Potwierdzi- cę budują wartość firmy i pozwalają nam być nie tylko wzorem
liśmy, że można stawiać naszą firmę za wzór nie tylko ze względu do naśladowania dla innych przedsiębiorstw, ale również firmą,
na politykę personalną prowadzoną na co dzień, ale również jako z którą chce się pozostać na lata – dodaje Sebastian Walerysiak.

Cieplej zimą, chłodniej latem
DLA KOMFORTU NA PODDASZU WAŻNY JEST WYBÓR NIE TYLKO ODPOWIEDNIEGO
OKNA DACHOWEGO, ALE TAKŻE KOŁNIERZA TERMOIZOLACYJNEGO I MARKIZY,
CHRONIĄCEJ PRZED PRZEGRZANIEM. W TEN SPOSÓB MOŻNA ZMNIEJSZYĆ KOSZTY
NIE TYLKO OGRZEWANIA ZIMĄ, ALE TEŻ CHŁODZENIA LATEM.
W y j ą t k ow o w ra ż -
liwym miejscem
na zmiany tem-
peratur y są po-
mieszczenia zlokalizowane
pod dachem, w których czę-
sto znajdują się sypialnie czy
gabinety do pracy. W chłodne
dni takie miejsca narażone są
na utratę ciepła, natomiast
podczas upałów mogą szyb-
ko się nagrzewać do poziomu
mocno niekomfortowego dla
mieszkańców. Jednak uzu-
pełnienie okna dachowego
wysokiej jakości o dodatkowe
elementy pozwala zmniejszyć
te wahania temperatur.
Dlaczego standardem
na rynku stają się okna
dachowe trzyszybowe?
Charakteryzują się one
zdecydowanie lepszą ener-
gooszczędnością. Dobre pa-
rametry to rezultat nałożenia
powłok niskoemisyjnych,
odbijających promienio-
wanie cieplne aż na dwóch
szybach. W  efekcie pozwala
to zmniejszyć straty ciepła.
W zimie powłoki ogranicza-
ją straty energii, ponieważ
odbijają ciepło z  powrotem
do pomieszczenia. Zatrzy-
mują jednocześnie pasywnie
pozyskiwane ciepło słonecz-
ne we wnętrzach, co pozwala
zmniejszyć zapotrzebowanie
na ogrzewanie. W  lecie po-
włoki częściowo odbijają cie-
pło dochodzące z zewnątrz,
lecz proces ten powinien być
dodatkowo wspomagany
przez markizy zewnętrzne,
które bardzo skutecznie za-
trzymują ciepło przed szybą,
tym samym chroniąc wnętrza
przed przegrzewaniem.
Komory pakietów trzyszy-
bowych wypełnione są gazem
szlachetnym, który zwiększa
termoizolacyjność przeszkle-
nia. Pomiędzy taflami szkła
często znajdują się tzw. cie-
płe ramki dystansowe, które
PORADNIK BUDOWLANY
dodatkowo ograniczają prze-
wodzenie energii cieplnej
przez okno. Pakiet szybowy
jest bardzo szczelny, jednak
wypełniające ramkę dystan-
sową sito molekularne stano-
wi dodatkowe zabezpieczenie.
Jego funkcją jest zwiększenie
trwałości okna dachowego
oraz pochłanianie wilgo-
ci, która mogłaby się dostać
do komory międzyszybowej.
Jakie znaczenie ma
­kołnierz uszczelniający?
Jest on elementem niezbęd-
nym do osiągnięcia bardzo
dobrych parametrów izola-
cyjnych okna. Nawet najlepsze
okno nie spełni swoich funk-
cji, jeżeli nie zostanie właści-
wie zamontowane. Ciepło
w takiej sytuacji będzie prze-
nikać na zewnątrz. Połączenie
okna z  dachem musi zatem
być szczelne i  eliminować
tzw. mostki cieplne, czyli miej-
sca wzmożonego przenikania
ciepła przez dach. Taką możli-
wość daje kołnierz uszczelnia-
jący, wyposażony w elastyczny
materiał dociepleniowy. Przy-
lega on szczelnie do oścież-
nicy okna, dzięki czemu
po zamontowaniu tworzy
Okna
z pakietem superTrio.
© MP
termoizolacyjną ramę. Zasto-
sowanie odpowiedniego koł-
nierza poprawia współczynnik
przenikania ciepła okna nawet
o 15 proc., co zapewnia niższe
koszty ogrzewania.
Czy energooszczędność
budynku ma znaczenie
tylko zimą?
Oszczędzanie energii w bu-
dynkach kojarzy nam się
głównie z okresem zimowym,
kiedy trzeba je ogrzewać. Jed-
nak energooszczędność może
przynosić korzyści przez cały
rok. Odpowiednie połączenie
okna o wysokiej termoizola-
cyjności, kołnierza termiczne-
go oraz markizy zewnętrznej
pozwala uzyskać doskonałą
izolację termiczną. Oczywistą
korzyścią jest zatrzymywanie
ciepła w  pomieszczeniach
zimą. Efekt to przyjemna at-
mosfera na poddaszu i niższe
rachunki za ogrzewanie. Wy-
soka termoizolacyjność to jed-
nak również korzyści w okre-
sie letnim. W tym przypadku
ciepło z zewnątrz nie dostaje
się tak łatwo do środka, co po-
zwala na utrzymanie niższej
temperatury na poddaszu
w upalne dni.
Szczególną rolę odgrywa
w  tym przypadku markiza,
która zatrzymuje ciepło na ze-
wnątrz nawet osiem razy sku-
teczniej niż rolety wewnętrz-
ne. Dzięki temu możemy
zaoszczędzić na chłodzeniu
pomieszczeń, skoro praca in-
stalacji klimatyzacyjnej w le-
cie znacznie zwiększa wydatki
na energię elektryczną. Za-
miast chłodzić pomieszczenia,
chrońmy je przed przegrzewa-
niem. Niedopuszczenie nad-
miaru ciepła do pomieszczeń
jest również rozwiązaniem
zdrowszym niż klimatyzacja,
która u wielu osób powodu-
je przeziębienia.
Na jakie nowości rynkowe
warto zwrócić uwagę?
Interesującym rozwiąza-
niem jest pakiet superTrio fir-
my FAKRO. Składa się z trzy-
szybowego okna dachowego,
kołnierza Thermo oraz mar-
kizy AMZ. Zastosowanie tego
pakietu pozwala zmniejszyć
zapotrzebowanie budynku
na energię zarówno latem, jak
i zimą. Oprócz wersji sterowa-
nej ręcznie markizy zewnętrz-
ne dostępne są również w wa-
riancie elektrycznym AMZ
Z-Wave, dzięki czemu mogą
być sterowane zdalnie i działa-
ją kompatybilnie z systemem
FAKRO smartHome.
Warta uwagi jest też wersja
AMZ Solar, czyli bezprzewo-
dowa markiza z  baterią sło-
neczną. AMZ Solar może być
sterowana w  każdej chwili
zdalnie lub pracować w trybie
letnim i  zimowym. W  trybie
letnim markiza samoczynnie
zamyka się podczas duże-
go nasłonecznienia. Gdy jest
pochmurno, markiza auto-
matycznie się zwija. W zimie
AMZ Solar zamyka się na noc,
a otwiera w godzinach najwięk-
szego oddziaływania promieni
słonecznych, wspierając natu-
ralne nagrzewanie się wnętrz.
 [ HISTORIA ]

T OMASZ TARGAŃSKI: – Po upadku rządów Napoleona Francja

była krajem pękniętym na pół. Stara Francja Burbonów za nic
nie chciała uznać Francji rewolucyjnej. Jak wyglądało starcie
tych tradycji?
ADAM ZAMOYSKI: – Klęska pod Waterloo i wygnanie Napoleona
na Wyspę Świętej Heleny w 1815 r. zapoczątkowały okres bia-
łego terroru przeciwko wszystkim ludziom dawnego reżimu.
Szybko okazało się, że przywróceni do władzy Burbonowie,
jak stwierdził Talleyrand, „niczego nie zapomnieli i niczego
się nie nauczyli”. Osadzony na tronie przez zwycięskich alian-
tów Ludwik XVIII za oficjalny początek swojego panowania
uważał rok 1795, kiedy zmarł małoletni Ludwik XVII, przekre-
ślając w ten sposób wszystko, co wydarzyło się przez ostat-
nich 20 lat. Król zdawał się nie przyjmować do wiadomości,

Radykałowie
że kraj się zmienił, ludzie myślą inaczej i nie ma już powrotu
do przeszłości.
Czy podejmowano jakieś próby pojednania między zwaśnio-

i ugodowcy
O mechanizmie wymiany elit,
odejściu starego i tworzeniu
nowego porządku oraz o sposobach
wyjścia z politycznego impasu
nymi obozami?
Nie, ponieważ wszyscy, którzy w jakikolwiek sposób wyróż-
nili się pod rządami Napoleona, byli z miejsca podejrzani. Po-
nadto zarówno monarchiści, jak i republikanie mieli w swoich
szeregach frakcję „niezłomnych”, nieuznających żadnych kom-
promisów. I to właśnie oni nadawali ton polityce. Arystokraci,
którzy wrócili do Francji wraz z Ludwikiem XVIII, odmawiali
jakichkolwiek kontaktów z elitami napoleońskimi, nie wspo-
minając nawet o rewolucjonistach.
Jak to się skończyło?
Kolejną rewolucją w 1830 r. Ten morderczy klincz polityczny
nie dotyczył tylko Francji. Monarchowie w całej zachodniej Eu-
ropie próbowali z powodów ideologicznych wymazać z pamię-
© GETTY (2)

opowiada historyk Adam Zamoyski. ci dziedzictwo rewolucji i ery napoleońskiej. Większość z nich
uwikłała się zresztą w dwuznaczną moralnie grę. Z jednej

72 P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020

Ludwik XVIII opuszcza pałac Tuileries w nocy 20 marca 1815 r.,
obraz Antoine-Jean Grosa, XIX w. Na fot. z lewej: pomnik Napoleona
przy placu Inwalidów w Paryżu.
strony papież Pius VII, wróciwszy do Rzymu w 1814 r., kazał
usunąć wszystko, nawet oświetlenie uliczne wprowadzone
tam przez napoleońską administrację. Król Sardynii Wiktor
Emanuel przywrócił na stanowiska dosłownie wszystkich
urzędników z 1798 r., kiedy musiał uciekać z kraju. W efekcie
dochodziło do groteskowych sytuacji, kiedy np. funkcje dwor-
skich paziów pełnili starsi panowie. Jednocześnie wszyscy ci
niezłomni i niby pryncypialni monarchowie po cichu zatrzy-
mywali jednak te zdobycze ery rewolucyjnej i napoleońskiej,
które były im użyteczne, np. nacjonalizację dóbr kościelnych,
nowoczesny system podatkowy, żandarmerię. Władcy Sakso-
nii czy Bawarii zachowali nawet tytuły królewskie nadane im
przez Napoleona.
Nie dało się więc zupełnie cofnąć zegara i wrócić
do przeszłości?
Nie, za dużo się wydarzyło. Wyrosło całe pokolenie wycho-
wane na ideałach republikańskich i kanonie ideologicznym,
wywodzącym się choćby z Deklaracji praw człowieka i oby-
watela z 1789 r. Dla tych ludzi rewolucja i jej wartości miały
wymiar religijny – stanowiły niezbywalną część ich tożsamo-
ści. Gdyby ówcześni monarchowie byli rozsądniejsi, wzięliby
przykład z Napoleona, który w początkowym okresie swoich
rządów starał się pogodzić ideały republikańskie z tradycjami
dawnej Francji, co świetnie ilustruje Kodeks Napoleona. Był
on bowiem połączeniem dawnego prawa monarchistycznej
Francji z najważniejszymi zdobyczami rewolucji. Ponieważ
kodeks nie zagrażał instytucji monarchii, był do przyjęcia dla
powracających królów. Okazał się też najtrwalszą spuścizną
P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
Napoleona: po dziś dzień stanowi podstawę systemu prawa
obowiązującego w większości krajów europejskich oraz wielu
ich dawnych kolonii – można powiedzieć, że jest fundamentem
ich państwowości. Napoleon nie przewidział tylko jednego:
że stworzenie profesjonalnej grupy urzędników oraz żołnierzy
oddanych przede wszystkim państwu, a nie temu czy innemu
panującemu, może być zagrożeniem dla jego władzy.
W jakim sensie?
Wiosną 1814 r. Napoleon z resztkami sił chciał dalej walczyć
przeciwko aliantom, którzy najechali Francję. Ale elita cesar-
stwa – w tym wielu wysokich rangą wojskowych – zdając sobie
sprawę z niszczących skutków dalszej wojny, wykorzystała
stworzone przez Napoleona instytucje i zdetronizowała go.
Bez względu jednak na klęskę, jaką zakończyły się jego rządy,
Napoleonowi udało się zjednoczyć część dawnej arystokracji
oraz skrajnych rewolucjonistów i zaprząc ich do wspólnej pra-
cy na rzecz tworzenia nowego państwa francuskiego, którego
instytucje w dużej mierze przetrwały do dziś.
Jak stworzyć taki nowy projekt polityczny, który godziłby
„stare” z „nowym”?
Nie ma uniwersalnej formuły. Czasem stworzenie takie-
go projektu wymuszają wielkie katastrofy. Tak właśnie było
w przypadku III Republiki Francuskiej, która powstała w wy-
niku wojny z Prusami w 1870 r., zakończonej klęską Francji.
Drugim wstrząsem była komuna paryska z 1871 r. Kraj znalazł
się wówczas na krawędzi rozpadu. Po tak wielkiej klęsce na-
stąpiło otrzeźwienie – III Republika stanowiła swego rodzaju
kompromis. Ani republikanie, ani monarchiści nie byli nim
zachwyceni; obie strony traktowały to państwo jako twór tym-
czasowy; podziały nie zniknęły, ale zapanował pewien prag-
matyzm. Inna ważna kwestia to zdobywanie przez burżuazję,
również tę drobną, coraz szerszych wpływów politycznych.
Dla tej grupy – wzbogaconej dzięki dynamicznemu rozwojowi
gospodarczemu II połowy XIX w. – spory ideologiczne odgry-
wały mniejszą rolę. W efekcie III Republika przetrwała 70 lat
(1870–1940), okazała się państwem stabilnym i odniosła spo-
ry sukces.
W XIX-wiecznej Hiszpanii się to nie udało. Tamtejsi
liberałowie parli w kierunku reform bez oglądania się
na nastroje społeczne. Forsowali rozwiązania na wzór
francuski, nie biorąc pod uwagę, że rządzą społeczeństwem
o wiele bardziej zacofanym.
Zgadza się, w efekcie krajem przez dziesięciolecia wstrząsały
zamachy stanu, bunty, przewroty, rewolucje i wojny domowe.
Społeczną odpowiedzią na zmiany stał się bowiem karlizm,
który był sprzeciwem wobec liberalizmu i kapitalizmu zara-
zem. Jego zwolennicy wierzyli, że bronią hiszpańskich tradycji
i katolickiej tożsamości. W Polsce podobny rys miała konfede-
racja barska. To pokazuje, że u schyłku XVIII w. narodził się
aktualny do dziś paradygmat: ludzie wierzący, że „postęp” jest
dobry, nazwijmy ich liberałami, nie biorą zwykle pod uwagę,
że społeczeństwa potrzebują czasu, by przyswoić zmiany. Nie
uważają też za stosowne tłumaczyć społeczeństwu, czemu
te zmiany mają służyć, a jednocześnie wszystkich, którzy się
z nimi nie zgadzają, uważają za wsteczników i wrogów postępu.
W erze liberalnej demokracji wymianę elit politycznych
wymuszają wybory. A jak wyglądało to wcześniej?
Mechanizm był zwykle ten sam: dawne elity nie chciały abdy-
kować; chroniąc stary system, broniły swojego dorobku; trwały,
bo miały klientów, którzy pokładali w nich nadzieje i wiele im
zawdzięczali. Tak skonstruowana hierarchia, jeśli zachowała
wewnętrzną spójność, mogła skutecznie opierać się zmianom.
Rewolucja, bunt, przewrót są w tej sytuacji właściwie jedynym
sposobem wymiany elit. Często bywało też tak, że zmiana lu-
dzi u steru władzy następowała w wyniku wielkich procesów
73
 [ HISTORIA ]

gospodarczych, społecznych, a czasami religijnych. Spójrz- byli oddać za nią życie. A co z tymi, którzy wybrali inną drogę
my na Europę w XVI w. Na skutek reformacji, renesansu oraz – mozolnie budowali kulturę materialną, uprawiając ziemię,
formowania się nowej gospodarki pieniężnej na całym konty- budując przemysł, kształcili siebie i naród? Polacy stanowili
nencie do władzy zaczynają dochodzić ludzie niewywodzący przecież elitę Imperium Rosyjskiego: byli generałami, inżynie-
się ze starych rodów możnowładczych, które stopniowo tracą rami, zajmowali wysokie stanowiska w administracji, zasiadali
znaczenie. Widać to np. w Anglii, gdzie dynastia Tudorów tworzy w Dumie. Tak samo było w Austro-Węgrzech, gdzie piastowali
wokół siebie nową elitę – jej przedstawicielem był choćby Tho- najwyższe stanowiska w rządzie. To, że nie walczyli zbrojnie,
mas Cromwell, wszechpotężny sekretarz Henryka VIII, urodzony nie czyniło ich gorszymi Polakami. Pamiętajmy też, że Rzecz-
jako skromny syn kowala. Zmiany zachodziły również w Polsce pospolita po 1918 r. z pewnością nie powstałaby tak sprawnie
w XVI w., gdzie zanikała większość dawnych rodów, takich jak bez udziału ludzi, którzy przez całe dziesięciolecia zbierali do-
Tęczyńscy czy Firlejowie, a decydującą rolę w państwie odgry- świadczenie w państwach zaborczych.
wać zaczęli nowe – Radziwiłłowie, Lubomirscy czy Zamoyscy. Polskie elity w XIX w. stały nieco z boku wielkich zmagań libe-
Choć w porównaniu z Anglią były to zmiany wewnątrz elity. ralizmu z monarchizmem. Dla innych państw było to doświad-
Czyli w momencie, gdy zmieniły się okoliczności, pojawiły czenie fundamentalne, ale Polskę ominęło. Brak niepodległo-
nowe wyzwania, rządy zdobywali lepiej przystosowani? ści wykluczał również zbieranie doświadczeń w budowaniu
Tak, w tym przypadku działają podobne zasady jak w biolo- wspólnego państwa i wciągania doń szerokich kręgów społe-
gii. Mamy do czynienia z pewną formą darwinizmu społeczne- czeństwa. Jakie były długofalowe skutki tych procesów?
go. Gdy zmieniają się wiedza, kultura, społeczeństwo, a wraz W II Rzeczpospolitej głównym elementem spajającym społe-
z nimi polityka, trzeba przestawić się na inny paradygmat, za- czeństwo stał się patriotyzm. Natomiast postawy obywatelskie
cząć myśleć i działać inaczej. Zwyciężają ci, którzy to potrafią. wobec samego państwa kształtowały się z trudem, szczególnie
Pozostali skazani są na niebyt. To właśnie stało się z częścią u licznych mniejszości narodowych, które często traktowano
polskiego ziemiaństwa po rozbiorach: wielu nie odnalazło się jako obywateli drugiej kategorii. Nie starczyło czasu, by z ist-
w nowych okolicznościach. W każdym systemie politycznym niejących elit stworzyć spójną społeczność: II RP istniała ledwie
władzę trzeba sobie zdobyć – ona się nikomu nie „należy”. 20 lat; III RP ma niewiele ponad 30. To bardzo krótko – w sensie
Dotyczy to również polityków w systemie demokratycznym. historycznym tyle co mgnienie oka. II wojna światowa i okres
Muszą oni przechodzić ciągłą weryfikację, a tym, którzy nie komunizmu uniemożliwiły też jakąkolwiek ciągłość, na brak
wyczuwają „ducha czasów”, grozi polityczna śmierć. której nadal cierpimy. W kwestii odpowiedzialności za państwo
Co dzieje się z tymi na trwałe odsuniętymi od władzy? mamy więc wiele do nadrobienia i nauczenia się.
Jakie procesy zachodzą wewnątrz ugrupowań skazanych Co pana zdaniem było czynnikiem, który w dłuższej
na ciągłą opozycję? perspektywie uczynił system polityczny w Europie
Jedni dostosowują się do nowych realiów, a inni radykalizują bardziej stabilnym?
się i popadają w sekciarstwo. Ci drudzy w coraz większym stop- Ogromne znaczenie miało doświadczenie dwóch wojen świa-
niu zwracają się ku wyidealizowanej przeszłości. Groźba rady- towych oraz zanik poczucia, że podstawową męską cnotą jest
kalizmu dotyka przede wszystkim tych, którzy nie mogą od- gotowość do walki i umierania za wspólną sprawę. Wielką rolę
naleźć się w ramach nowego systemu. Bonapartyści po 1815 r. w stabilizacji ładu politycznego odegrało upowszechnienie rzą-
wciąż żyli dawną chwałą. Zaczytani w „Memoriale ze św. He- dów prawa – zmiana nastąpiła, kiedy obywatele poczuli, że są
leny” wyczekiwali powrotu Napoleona. Byli gotowi za wszelką traktowani w miarę równo, mogli pracować, bogacić się, myśleć
cenę naruszyć nieznośne dla nich status quo. Przestali myśleć o przyszłości, a ich podstawowe prawa były zabezpieczone bez
w kategoriach realizmu politycznego, nie względu na to, kto jest u władzy. Niezwykle
chcieli konkretnych zmian ustrojow ych ważny był także rozwój instytucji demokra-
– zamiast tego dążyli do jakiegoś wyimagi- Adam Zamoyski (ur. 1949) tycznych oraz stopniowe formowanie się
nowanego „raju”. – historyk, jego książki o dziejach Polski, nowoczesnej, apolitycznej administracji pu-
Wśród monarchistów z kolei nie widać np. „The Polish Way” („Własną drogą”), blicznej. Rozszerzanie wpływów kadry urzęd-
ref leksji nad zmianami, które pozbawiły biografie znanych Polaków (m.in. niczej na coraz to nowe sfery życia miało efekt
ich władzy. Jakby nie dawali wiary, że ich Paderewskiego i Chopina) zyskały uspokajający, by nie powiedzieć usypiający.
rządy załamały się pod naporem rzeczywi- popularność w świecie anglosaskim Polityka przestała być tym samym rozgrywką
stości. Woleli sądzić, że wszystko to wina i zostały przetłumaczone na kilkanaście na śmierć i życie, a strona, która przegrała wy-
spisków liberałów, masonerii, Żydów... Inna języków. Mieszka w Londynie. bory, ma świadomość, że za 4 czy 5 lat może
sytuacja dotyczy ludzi skazanych na emi- ponownie spróbować swoich sił.
grację. W Londynie, gdzie się wychowałem, A co się dzieje, gdy elity nie są w stanie
obserwowałem, jakie spustoszenie wśród wciągnąć dużej części społeczeństwa
dawnych elit II  Rzeczpospolitej czyniły w projekt budowy państwa?
przegrana wojna i utrata kraju. Zachodzą Do takiej sytuacji doszło przede wszyst-
tu mechanizmy znane ze świata przyrody: kim w Rosji i w mniejszym stopniu w Niem-
zwierzęta po utracie własnego terytorium czech przed I wojną światową, kiedy elity
marnieją i przestają się rozmnażać. utożsamiały się z interesem monarchii, nie
Sytuacja polskich elit w dobie oglądając się na interesy warstw niższych.
rozbiorów wydaje się o tyle trudniejsza, Zagarniały również większość owoców roz-
że w warunkach nieistniejącego państwa woju gospodarczego. Można powiedzieć,
trudno było zweryfikować ich skutecz- że urządziły się wygodnie na piętrze, a resz-
ność. Czy cała energia skierowana była tę społeczeństwa zostawiły na parterze albo
© TADEUSZ PÓŹNIAK

na odzyskanie niepodległości? w piwnicy, spaliwszy za sobą drabinę. Skut-

Romantyczny paradygmat za patrio- ki były jak wiadomo fatalne, bo społeczny
tów uznawał jedynie tych, którzy walczyli gniew zagospodarowali komuniści i faszyści.
z bronią w ręku o niepodległość i gotowi ROZMAWIAŁ TOMASZ TARGAŃSKI

74 P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
 [ HISTORIA/PROSTO Z KSIĄŻKI
Panorama epidemii
Największa. Pandemia hiszpanki
w progu niepodległej Polski, Łukasz Mieszkowski,
Polityka, 2019, s. 256
P
andemia koronawirusa
prz ypomniała o  po -
p r ze dnic zce sp r ze d
stulecia wypartej ze zbioro-
wej pamięci. Trudno przecież
konkurować ze zbrojną walką
o granice. Żołnierze, chociaż
poległo ich mniej, niż zmarło
cywilów na grypę, doczekali się setek (jeśli
nie tysięcy) upamiętnień. A jedyny polski „po-
hiszpankowy” pomnik, poświęcony zresztą
też wojskowym, stoi w kanadyjskim Niaga-
ra-on-the-Lake. Nie brakowało też u progu
niepodległości codziennych, poważniej-
szych niż grypa problemów, jak bezrobocie,
niedożywienie (często głód), zimno, brud,
bezdomność skutkujące epidemiami tyfu-
su, traktowanego jako „prawdziwa” choro-
ba. Bagatelizowanie grypy nie jest jedynym
podobieństwem z  Covid-19. Identycznie
manipulowano strachem i oszukiwano, bra-
kowało skutecznych lekarstw (za jedno z nich
uznawano alkohol), a  niektóre stosowane
wtedy procedury medyczne mogą budzić
dzisiaj przerażenie. Łukasz Mieszkowski nie
ogranicza się do polskich wątków, niezwykle
obrazowo (jest historykiem, ale i artystą pla-
stykiem!) kreśli globalną panoramę pandemii
sprzed wieku – jej przyczyny i geografię, ofia-
ry i bohaterów, naukę i głupotę.
JERZY KOCHANOWSKI
Florencka furia
Medyceusze. Tajemnica Montefeltra,
Marcello Simonetta, tłumaczenie Alicja Bruś,
Rebis, Poznań 2020, s. 288
B
ezwzględna walka
o władzę w renesanso-
wej Italii stała się kanwą
niejednej powieści. W  tym
przypadku włoski historyk
Macello Simonetta nie musiał
odwoływać się do wyobraźni
– osią książki uczynił krwawą próbę odsunię-
cia od władzy rządzących Florencją Medy­
ceuszy, czyli zawiązany wiosną 1478 r. spisek
Pazzich. Dzięki zaszyfrowanemu listowi, któ-
rego adresatem był papież Sykstus IV, Simo-
netta rzucił nowe światło na organizatorów
przewrotu, w szczególności tytułowego Fe-
derico da Montefeltro, władcę niewielkiego
Urbino i słynnego kondotiera. Aby odczytać
wspomniany list, autor musiał m.in. zgłębić
© MP (4)
tajniki renesansowej kryptografii, co samo
w sobie mogłoby być tematem monografii.
]
Książka stanowi wyjątkowo barwne i szcze-
gółowe – dla niektórych być może nawet
zbyt szczegółowe – studium politycznych
meandrów XV-wiecznej Italii. Wojna i polity-
ka to nie wszystko – na ostatnią część skła-
dają się rozdziały poświęcone Kaplicy Syk-
styńskiej. Autor analizuje znajdujące się na jej
ścianach freski Sandro Botticellego, traktuje
je jak dokument z epoki i wydobywa z nich
ukryte alegorie oraz przesłanie polityczne.
TOMASZ TARGAŃSKI
Narracja serialowa
Mgnienia. Opowieści z lat 1918–1920,
Witold Bereś, Krzysztof Burnetko,
Wydawnictwo Miejskie Poznania, 2020, s. 554
T
a książka ma rekomen-
dacje znakomit ych
twórców i  autorów:
Ewy Lipskiej, Andrzeja Ro-
manowskiego i Filipa Bajona.
Z różnych stron i wedle róż-
nych wrażliwości. Opowieść
o dwóch pierwszych latach wyłaniania się
Drugiej Rzeczpospolitej, jej organizowania
i walki o nią (przy stolikach dyplomatycz-
nych i na wojnie), zrekonstruowana metodą
właściwie reporterską, jest lekturą znakomi-
tą. Materia życia, przemienność obrazów,
miejsc i czasu, wielorakość źródeł i przeka-
zów, z wielką historią w kontekście i w tle,
tworzy swoisty serial, trzymający czytelnika
w wielkim napięciu i w wielkich emocjach.
Mimo że niby tę historię już dobrze znamy.
Autorzy, a spółka to już wielokrotnie spraw-
dzona, czują potrzeby dzisiejszego czytel-
nika, dobrze wiedzą, jak przyciągać jego
uwagę, jak kontaktować się ze współczesną
kulturą masową, której cechą dominującą
staje się narracja serialowa. Mówiła o tym
błyskotliwie Olga Tokarczuk w swojej mo-
wie noblowskiej.
Jest to przy tym opowieść prezentowana
w pełnym kolorze, gdyż odradzanie się Pol-
ski po rozbiorowym rozbiciu wymaga także
talentu malarskiego.
WIESŁAW WŁADYKA
Rodzina, sąsiedzi, świat
Matka Polka, Anne Applebaum,
OsnOva, 2020, s. 320
J
edyna w  Polsce (chyba
również w  kontynental-
nej Europie) laureatka
Nagrody Pulitzera, autorka
bestsellerów, korespon -
dentka najlepszych pism
brytyjskich i amerykańskich,
P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
znajoma (również dzięki mężowi) wielu
osobistości, które rządziły lub rządzą świa-
tem, pani na Chobielinie pod Nakłem. Anne
Applebaum. Wnikliwy a błyskotliwy wywiad
rzekę poprowadził z nią Paweł Potoroczyn,
człowiek nietuzinkowy, o ogromnej wiedzy
i doświadczeniu.
Wyodrębniłbym cztery warstwy narracji.
Rodzina Anny – amerykańska i polska; ro-
dzice, mąż, synowie; dlaczego właśnie taki
tytuł książki. Polska współczesna na tle są-
siadów, na tle UE, Polska widziana przez
ważnych Amerykanów. Rosja i kraje postso-
wieckie, przede wszystkim Ukraina. Każdy
polski minister spraw zagranicznych, nie-
zależnie od orientacji, powinien zabiegać
o  to, by Anne Applebaum mu doradzała:
jakąż ona ma ogromną wiedzę i znajomość
Rosji i Ukrainy! Ostatnia warstwa: (bez)ład
informatyczny w świecie współczesnym; jak
można kształtować orwellowskiego człowie-
ka, gdy uzyska się odpowiednie algorytmy.
W tej dziedzinie jestem ignorantem i może
dlatego ona powaliła mnie na kolana. Jed-
nak nie przypadkiem jeden z najlepszych uni-
wersytetów, Johnsa Hopkinsa w Baltimore,
powołał ją na wykładowczynię. Jaka mądra
ta Ania!
MARIAN TURSKI
PROMOCJA
ZAPOWIEDZI
Z W YDAWNIC T W
Wojciech Drewniak,
Historia bez cenzury 5.
I straszno, i śmieszno
– PRL bez cenzury,
Wydawnictwo
Znak Horyzont,
Kraków 2020, s. 448
www.wy da w nic twoznak.pl
Witam w kolejnej części HBC.
Bardzo wielu z Was opisywane tu czasy pa-
mięta. A może nasłuchaliście się o komunie
od rodziców czy dziadków, a potem, kon-
frontując informacje wyniesione z domu
z opowieściami znajomych albo informa-
cjami z lekcji... zwyczajnie zgłupieliście.
W niejednej rodzinie komunę wspomina
się zupełnie inaczej – na przykład jako
złote czasy. Czemu? To nie jest wcale pro-
ste, ale zrobiłem, co w mojej mocy, żeby ta
książka pomogła zrozumieć, w jak różnych
sytuacjach znaleźli się za PRL-u Polacy.
– Wojtek Drewniak
75
 [ HISTORIA ]
Ryzykowne
PAWEŁ MIEDZIŃSKI
wodowanie
„Bierut” zardzewiał na Jeziorze Gorzkim,
„Manifest Lipcowy” sprzedano na Zachód,
a „Szczecin” popłynął do Niemiec.
Jak kiedyś uprawiano politykę na wodzie.
© HENRYK ROSIAK/FORUM
Szczytowe osiągnięcie powojennego przemysłu stoczniowego
– największy statek, któremu w 1970 r. nadano imię „Manifest Lipcowy”.
G
dy w Polsce Ludowej zwodo-
wano pierwszy po wojnie sta-
tek w 1948 r., od razu zdano
sobie sprawę z potencjału, jaki
dla aparatu propagandy niosło
to wydarzenie. Było jednocześnie two-
rzeniem tradycji, umacnianiem pamię-
ci i konstruowaniem nowej tożsamości.
Statek łączy w sobie wszystkie elemen-
ty, jakie według niemieckiego history-
ka Edgara Wolfruma są niezbędne dla
76
kreowania polityki historycznej: flaga
(bandera), hymn, godło, nazwa i nawet
namiastka muzeum. Do tego odpowied-
nie inscenizacje i rytuały. Dlatego spoj-
rzenie na morską symbolikę PRL pozwa-
la lepiej zrozumieć tę epokę.
Tw ór c y p ow ojen nej go s p o d a r k i
morskiej zamiast jednego portu mie-
li do zagospodarowania trzy, a do tego
kilka stoczni. Zniszczony kraj potrze-
bował wszelkich dóbr, które najłatwiej
P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
było przewieźć drogą morską. Pojawiła
się więc szansa, ale i konieczność rozwo-
ju floty handlowej.
Statek, zawijając do różnych portów,
symbolicznie reprezentuje swojego
właściciela. W  kraju z  zamkniętymi
granicami nawet tak banalne i oczywi-
ste wydarzenie jak wpłynięcie jakiejś jed-
nostki handlowej do zagranicznego portu
– a ściślej informacja o tym, dokąd dociera
„polska bandera” – były nośne propagan-
dowo. Załoga, wykonując najzwyklejsze
czynności, przedstawiana była jako do-
skonały mechanizm, w którym spełniają
się ideały robotniczego państwa. Poko-
nywanie naturalnych trudności – choćby
sztormu – stawało się heroicznym wysił-
kiem świadomych swej klasowej roli ma-
rynarzy. Prasa, Polska Kronika Filmowa
czy radio mogły zachwycać się rozwojem
kolejnych linii żeglugowych, zdobywa-
niem rynków, tworzyć wrażenie otwarcia
Polski na świat.
O integrującym charakterze bandery
czy Mazurka Dąbrowskiego, odgrywa-
nego m.in. przy wodowaniu, nie trze-
ba przekony wać. Liczyło się też imię
nadawane jednostce. W  1948  r., przy
okazji pierwszego w PRL wodowania,
decydenci stanęli przed trudnym wy-
borem. Nazwa musiała być nośna, łatwa
do zdyskontowania na różnych polach,
mieć odpowiednią rangę. Z drugiej jed-
nak strony statek, który planowano zwo-
dować, nie był zbyt okazały. Był wręcz
mały. Był też pierwszy. Mógł mieć wady
konstrukcyjne – wykorzystano projekt
francuski, a kotły angielskie, czym się
jednak nie chwalono. Wybrano więc
rozw iązanie najlepsze z  możliw ych
– nazwano go „Sołdek”. Było to nazwisko
Stanisława, przodownika pracy, trasera
ze stoczni, w której zbudowano jednost-
kę. Matką chrzestną została jego żona.
Przodownik pracy – ikona stalinowskie-
go modelu zwiększania produktywności
kosztem zdrowia, a czasem i życia pra-
cownika. Ktoś, kto sam przyczynił się,
i to ponadprzeciętnie, do zbudowania
tego właśnie statku. Wzorzec doskona-
ły. Jednocześnie ten klucz nazewnictwa
pozwalał na liczne kontynuacje – s/s
„Pstrowski”, s/s „Wieczorek”. Uzupełnia-
ły je s/s „1 Maj”, s/s „Jedność Robotnicza”,
s/s „Brygada Makowskiego”.
Śmierć Bolesława Bieruta w 1956 r. sta-
ła się impulsem do nadania imienia już
prawie gotowej jednostce. Nazwa „Bie-
rut” była ryzykowna. Jej wybór świad-
czył o pewności siebie, a nawet pysze.
Można sobie wyobrazić, jaką katastrofą
byłoby ewentualne zatonięcie tej jed-
nostki. „Szeptanej propagandy” nie po-
wstrzymałyby żadne siły. Złym omenem
były kłopoty z  wodowaniem. Kadłub
nie zszedł po pochylni, lecz zatarł się
i należało go ściągać, o czym opinii pu-
blicznej naturalnie nie poinformowano.
Statek nie był szczęśliwy dla armatora.
W 1967 r. znalazł się na wodach Wielkie-
go Jeziora Gorzkiego (najszersza część
Kanału Sueskiego), gdzie podczas woj-
ny sześciodniowej na skutek zamino-
wania i wstrzymania żeglugi na kanale
został uwięziony. Niewola trwała latami,
„Bierut” niszczał, a po przywróceniu że-
glowności akwenu okazał się wrakiem.
Bez rozgłosu sprzedano go greckie-
mu armatorowi.
W 1954 r. następuje zmiana w mor-
skiej polityce historycznej.Wodowa-
ne wówczas statki zaczęły nosić nazwy
neutralne – miast i jezior. Ale tylko tych
z  tzw. Ziem Odzyskanych. Stąd m/s
„Malbork”, m/s „Wicko”, m/s „Śniardwy”
etc. W kolejnych latach budowano coraz
większe jednostki i zaczęto nadawać im
nazwy większych miast, nie ogranicza-
jąc się już do zdobyczy terytorialnych, by
w 1966 r. ukoronować tę praktykę, wodu-
jąc m/s „Warszawa”.
Wcześniej jednak przyjęto strategię
poszukiwania nazw na kilku różnych
polach. Pierwszą były profesje. Stąd też
w latach 60. do eksploatacji wchodziły
m/s „Kolejarz”, m/s „Stoczniowiec”, m/s
„Energetyk”, m/s „Hutnik”, m/s „Gór-
nik”, m/s „Włókniarz”. Zwraca uwagę,
że nazwy były zawsze w odmianie mę-
skiej. Trudno też szukać innych zawo-
dów aniżeli odwołujących się do narra-
cji wielkoprzemysłowej.
Od 1966 r., kiedy hucznie obchodzo-
no tysiąclecie państwowości, pojawił
się na wodzie poczet władców polskich
– m/s „Mieszko I”, m/s „Bolesław Chro-
bry”, m/s „Zygmunt Stary”, m/s „Bolesław
Krzywousty” i m/s „Władysław Jagiełło”
w 1970 r.
W latach 70., a szczególnie 80., flotę
zasiliły liczne statki nawiązujące do ofi-
cjalnej narracji o drugiej wojnie. Nazwy
nadawano na cześć organizacji bądź po-
staci. Po morzach pływały statki „Czwar-
tacy AL”, „Obrońcy Poczty”, „Syn Pułku”,
„Major Hubal”, „Batalion Czwartaków”,
„Armia Ludowa” czy „Bataliony Chłop-
skie”. Większości nadawano jednak
imiona mało polityczne, a dla ułatwie-
nia zarządzania flotą nazwy najczęściej
związane były z typem konstrukcji czy
serią produkcyjną. Stąd też najliczniej-
sze tzw. kopalnie – masowce, czyli statki
wożące głównie węgiel (tylko we flocie
Polskiej Żeglugi Morskiej było ich 33),
Uniwersytety (m.in. „Śląski”, „Warszaw-
ski” – 6 statków) i Ziemie („Białostocka”,
„Mazowiecka”, „Suwalska” etc., łącznie
23 jednostki). Osobną serią, bo na wskroś
upolitycznioną, byli generałowie („Bem,
„Berling”, „Grot-Rowecki”; „Świerczew-
ski”, „Madaliński” i inni, razem 9 statków).
Najbardziej polityczne, po Październiku
’56, stały się forsowane jako wzorce do na-
śladowania postaci z panteonu – komu-
niści zamordowani przez nazistów – m/s
„Janek Krasicki” (1959 r.), m/s „Hanka
Sawicka”, m/s „Franciszek Zubrzycki”
(1962 r.). W późniejszych latach – czołowi
komuniści – m/s „Marchlewski” (1968 r.)
czy m/s „Feliks Dzierżyński”.
Szczególną nazwę zarezerwowano dla
szczytowego osiągnięcia powojennego
przemysłu stoczniowego – największego
statku. W 1970 r. nadano mu imię „Mani-
fest Lipcowy” – według oficjalnej narracji
konstytutywny akt dla Polski Ludowej.
Zarezerwowano dla tej jednostki też
szczególne osiągnięcie – jako najwięk-
szy statek w dziejach opłynął przylądek
Horn. Nikt nie pytał o celowość takiego
W kraju z zamkniętymi
granicami nawet
banalne wpłynięcie
jednostki handlowej
do zagranicznego
portu było nośne
propagandowo.
Pisano, dokąd dociera
„polska bandera”.
kursu… Sam statek nie był zbyt udany
i po kilkunastu latach został sprzedany
zachodniemu armatorowi. Jego miejsce
zajął m/s „Manifest PKWN”, zbudowany
za twardą walutę w Argentynie w 1986 r.
Kilka miesięcy później załoga statku
uratowała 28 boat-people, uciekinierów
na łodziach z socjalistycznego Wietna-
mu, i odstawiła ich do Singapuru.
Wstrząsem w  morskiej polityce hi-
storycznej był „karnawał Solidarności”.
Wśród części środowiska związanego
z morzem oczekiwano przemianowania,
„Dzierżyńskiego” na „Łączniczkę AK”.
Co istotne, mimo serii „wojennej”, wła-
dze nie zgodziły się nadać nazwy „Ar-
mia Krajowa”, choć pływała już „Armia
Ludowa”, organizacja nieporównywal-
nie mniej istotna z militarnego punktu
widzenia. Wydawało się, że nacisk spo-
łeczny jest tak duży, że budowana wła-
śnie w Stoczni Szczecińskiej im. Adolfa
Warskiego jednostka roboczo nazwa-
na B517/4 będzie jednak będzie nosiła
to miano. Symbolika stawała się przed-
miotem nieujawnianych na zewnątrz
P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
dyskusji i targów. Sądzono, że siła nowo
powstałego związku zawodowego jest
tak duża, że statek powinien nosić jego
imię. Tymczasem wprowadzenie stanu
wojennego przekreśliło te plany. Władze
jednak, by tonować nastroje, postanowi-
ły wybrnąć z sytuacji i zdecydowały się
na nieoczekiwany ruch – wybrano nazwę
„Powstaniec Warszawski”. Nazwę, z któ-
rą nikt w Polsce nie mógł polemizować
ani jej zakwestionować. Samo wodowa-
nie, niezwykle uroczyste, postanowiono
wykorzystać na wielu polach – choćby re-
alizując na ten temat film dokumentalny.
Matką chrzestną m/s „Powstaniec
Warszawski” została sanitariuszka Ire-
na Rupniewska, która w  trakcie walk
straciła oko, a później przeszła piekło
obozów. Sam statek zamienił się w ro-
dzaj pływającego muzeum. Na jego po-
kładzie zorganizowano izbę pamięci,
a  w  skomplementowanie rekwizytów
zaangażowało się intensywnie środo-
wisko kombatantów. Na pokład trafiły
liczne pamiątki i książki na temat po-
wstania. Pisano na ten temat wiele ar-
tykułów, relacjonowano w prasie, dokąd
statek płynie, gdzie zawita. W pierwszy
rejs zaproszono także samą Rupniewską.
Wróciła z niego rozczarowana. Statek nie
wzbudzał za granicą większego zainte-
resowania, nawet wśród Polonii, której
zresztą w portach, do których pływał,
było niewiele. Biblioteka zaś nie przycią-
gnęła załogi, a czytelników z zewnątrz
na statek nie wpuszczano. Po latach,
wbrew pojawiającej się opinii, pamiąt-
ki nie zostały wyrzucone za burtę, gdy
statek płynął w swój ostatni rejs. Trafiły
tam, gdzie ich miejsce – do Muzeum Po-
wstania Warszawskiego.
Morska polityka historyczna była ob-
liczona na odbiorcę wewnętrznego,
a nadawane nazwy odpowiadały bieżą-
cej polityce, która nieustannie manew-
rowała, raz zmieniając kurs o kilka stop-
ni, innym razem wykonując silny zwrot.
Wpłynięcie statku „Szczecin” (parowiec
zbudowany w 1954 r. w Gdańsku) do za-
chodnioniemieckich portów nie wywo-
ływało żadnych reakcji. Za to w PRL poja-
wienie się „Stettina” wywołałoby kryzys.
Olbrzymia flota – kilkaset statków dwóch
armatorów – do dziś istniejącej Polskiej
Żeglugi Morskiej i w zasadzie  nieist-
niejących Polskich Linii Oceanicznych
stanowiła znakomity nośnik narracji.
Wodowania przyciągały tysiące osób,
a medialny aspekt pływającej polityki
historycznej mniej lub bardziej świado-
mie był powszechnie zauważany.
Autor jest historykiem,
pracownikiem szczecińskiego Oddziału IPN.
77
 AFISZ [ PREMIERY / W YDAR ZENIA / Z APOWIEDZI ] Skala ocen: 1(dno)–6(wybitne)

na ekranie
o Stanach Zjednoczonych roku 1968. Wła­
śnie wtedy, w trakcie hipisowskiej rewolucji,
odbył się jeden z najhaniebniejszych pro­
cesów w historii USA, przypomniany teraz
przez Aarona Sorkina w godnym wielu
Oscarów sarkastycznym dramacie sądo­
wym „Proces siódemki z Chicago”. Ośmiu
mężczyzn w długich swetrach, przesiąknię­
tych oparami marihuany, oskarżono o przy­
wództwo antywojennych demonstracji
w czasie konwencji Demokratów. Odpowie­
dzialność za pobicia, sprowokowanie krwa­
wych starć ponosiła policja. Dwóch obwi­
nionych nie miało z zamieszkami nic wspól­
nego. Trzeci postawiony przed sądem,
członek Czarnych Panter, znalazł się tam
z powodów wizerunkowych, żeby wzbudzić
panikę – większość społeczeństwa oba­
wiała się radykalizmu organizacji walczącej
z bronią w ręku o prawa mniejszości.
Sorkin przedstawia ten polityczny cyrk
z podziwu godną wiarygodnością i olbrzy­
Dwa plemiona 6/6 mim dystansem, nie tracąc ani na moment
głównego celu, czyli zastąpienia histo­
rycznej perspektywy myślą, jak niewiele
od tamtego czasu się zmieniło. Wspaniale
Proces siódemki z Chicago (The Trial of the Chicago 7), reż. Aaron Sorkin, prod. USA, 129 min, buduje widowiskową dramaturgię opartą
od 16 października dostępny również w Netflixie na ideologicznym pojedynku między mają­
cymi pełną świadomość manipulacji anty­
systemowcami a nienawidzącym ich ultra­

W
konserwatywnym, republikańskim sędzią.
yobraźmy sobie niesłusz­ prawicowiec, okazuje nieskrywaną pogar­ Precyzyjnie punktuje słabości demokracji.
nie oskarżonego lewico­ dę. Nie dość, że myli nazwiska, to publicznie Klincz między zachowawczą prawicą a siła­
wego działacza, któremu daje do zrozumienia, że jest przekonany mi liberalno-lewicowymi wydaje się trwale
sąd odmawia przyznania o ich winie. Gdy wychodzi na jaw, że proces wpisany w amerykańskie realia i w tym
obrońcy. W czasie procesu zostaje skuty, jest pokazowy – żadną miarą nie może za­ sensie jest to jeden z lepszych filmów nie
przywiązany do krzesła i zakneblowany. paść wyrok uniewinniający, bo oznaczałoby tyle o nadużywaniu władzy, ile o amerykań­
Rzekomym wspólnikom, którym również to upadek systemu i polityczną katastrofę. skiej duszy.
postawiono zarzuty, sędzia, rasista i zajadły Nie mówimy o bananowej republice, tylko JANUSZ WRÓBLEWSKI

w telewizji mordując. W centrum stoją dwie zżyte ro­

© NETFLIX, HBO, MACIEJ JAŹWIECKI, TOMASZ PIETRZYK/AGENCJA GAZETA, AMC FILM HOLDINGS LLC
dziny skupione wokół silnych kobiet: Bittori
(­Elena ­Irureta) i Miren (Ane Gabarain). Były
Nacjonalizm najlepszymi przyjaciółkami do czasu, gdy
syn drugiej dołączył do ETA i był zamieszany
jak mafia 5/6 w zabójstwo męża pierwszej. W 2011 r. ETA
ogłasza zawieszenie broni, a Bittori wraca
Patria, HBO GO i HBO3, 8 odc. do miasteczka, by przed śmiercią odkryć

P
tożsamość zabójcy męża. Jej dawni sąsiedzi
oruszający dramat obyczajowy żyją z uczuciem krzywdy, podszytym głę­
w ośmiu odcinkach, oparty na best­ boko skrywanym poczuciem winy i wstydu.
sellerowej powieści Fernando Zmowa milczenia trwa mimo upływu lat,
Aramburu „Patria” (wydanej także próby przełamywania podziałów, zmiany
w Polsce), to opowieść jednocześnie osa­ postaw traktowane są podejrzliwie i z agre­
dzona w konkretnych i świetnie oddanych sją, w czym swój udział ma też baskijski
na ekranie realiach i uniwersalna. Akcja Kościół, sympatyzujący z ETA. Twórcy – sce­
dzieje się w miasteczku nieopodal San narzysta Aitor Gabilondo oraz reżyserzy Fe­
Sebastián na przestrzeni ponad trzech lix Viscarret i Óscar Pedraza – płynnie prze­
dekad, od współczesności po lata 80. chodząc od współczesności do wydarzeń
i 90., gdy ETA, nacjonalistyczna organiza­ sprzed lat i z powrotem, tworzą niezwykle
cja walcząca o oderwanie Kraju Basków sugestywny obraz podzielonego, strauma­
od Hiszpanii zachowywała się jak mafia, tyzowanego społeczeństwa, które w bólach
terroryzując mieszkańców własnego regio­ próbuje na nowo ułożyć sobie razem życie.
nu, wymuszając haracze, zmowę milczenia, ANETA KYZIOŁ

78 P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
 na scenie
Stream śmierci 4/6 Podglądacze 4/6
Katarzyna Minkowska, Tomasz Walesiak, Stream, Miejski ptasiarz, inspirowany książką Davida Lindo,
reż. Katarzyna Minkowska, TR Warszawa reż. Weronika Szczawińska, Wrocławski Teatr Współczesny

W N
idzowie siedzą na ustawionych pod różnymi kątami urt ekologiczny, coraz częściej pojawiający się w lite­
krzesłach, szczelnie otoczeni przez ciurkający w czar­ raturze, powoli wpływa też do teatru. Weronika Szcza­
nych, foliowych kanałach stream/Styks i obserwują wińska ma za sobą spektakl „Rozmowa o drzewach”
scenki instalacje oraz nagrania wideo (inspiracje w Komunie Warszawa, z aktorami ustrojonymi w „korę”
do nich można obejrzeć na stronie teatru w zakładce „Stream. z wykładziny PCV, a teraz na Scenie na Strychu Wrocławskiego
Kolekcja wyobrażeń”). Demeter (Maria Maj) to chora matka, Kore Teatru Współczesnego podgląda ptaki w mieście. Przedsta­
(Martyna Byczkowska) – jej uciekająca od rzeczywistości nastoletnia wienie jest inspirowane książką Davida Lindo, popularyzatora
córka, nagrywająca z kolegą miejskiego bird­
Narcyzem (Mateusz Górski) watchingu, i zaczyna
internetowe streamy, w których się od podglądania
fantazjują na temat śmierci. podwójnego. Oglą­
Jest też Hades – pianista damy ptasiarzy pod­
(Paweł Tomaszewski) i Epione glądających ptaki.
(Natalia Kalita), pańcia z toreb­ Z lornetkami, napię­
ką, która pomaga bohaterom ciem na twarzach
w pogodzeniu się ze śmiercią. i w szarych kostiu­
„Laboratorium mitologii epoki mach, pozwalających
cyfrowej”, w którym reżyserka się wtopić w miejski,
„zderza greckie mity z wirtual­ betonowy krajobraz,
nymi przestrzeniami internetu, w mikroskali świet­
szukając odpowiedzi na pytanie nie sygnalizowany
o źródła współczesnej kultury”, na scenie. Pojawia­
„Jaki adres IP ma dzisiaj Olimp, ją się ptasiarskie
jaki Hades, a jaki Tartar?” itd. opowieści, rady, jak
Internetowe zapowiedzi „Streamu” obiecują dzieło epokowe i gene­ i gdzie podglądać. Z czasem perspektywa się zmienia – ptasiarze
racyjne, tymczasem spektakl laureatki konkursu Debiut TR sprzed stają się ptakami, pojawiają się kolorowe kostiumy, naśladowanie
dwóch lat, Katarzyny Minkowskiej, najlepiej sprawdza się jako ptasich zachowań. Zmiana bohaterów w ptaki to lekcja uważno­
opowieść o młodych, dla których internet jest sceną, a osąd wirtual­ ści i metafora zmiany spojrzenia na miasto. A w końcu na ludzką
nej widowni wszystkim, i o tragediach, jakie mogą z tego wynikać cywilizację i kierunek, w którym zmierza – być może wkrótce
w realu. Czuć w „Streamie” tę „młodość”, jest we frazie, w naturalny ptaki będzie można oglądać tylko na zdjęciach albo w postaci
sposób przerysowanej, szczero-pretensjonalnej, czasem poetyckiej, ceramicznych figurek, które też występują w spektaklu. „Miej­
czasem wzruszającej, czasem męczącej. I jest w aktorstwie. Maria ski ptasiarz” może być niezłym pomysłem na rodzinną wizytę
Maj jest wspaniała jak zawsze, a młodzi wnoszą na Marszałkowską w teatrze, choć wyzwaniem, nie tylko dla dzieci, może być jego
własną estetykę i wrażliwość, nie ustępując starszym talentem.  AK medytacyjne tempo.  AK

w telewizji

Nowa normalność 3/6

The Walking Dead: Nowy Świat (The Walking Dead: World Beyond),
Prime Video, 10 odc.

U
niwersum stworzone na podstawie popularnej serii
komiksowej rozrasta się do rozmiarów telewizyjnego
Behemota. Oto już trzeci serial emitowany pod szyldem
„The Walking Dead”, zaś w zapowiedziach są dwa kolejne,
a także trzy filmy pełnometrażowe. Zgodnie z podtytułem
na gruzach cywilizacji zrujnowanej przez apokalipsę zombie
zaczynają tworzyć się nowe, autorytarne struktury państwowe,
choć większość ludzi – zajęta budowaniem „nowej normalności”
– nie dostrzega związanych z tym zagrożeń. Prawdę o planach
Republiki Obywatelskiej spróbuje odkryć grupa nastolatków,
która wyrusza na niebezpieczną misję, by ocalić ojca dwóch
dziewczyn, siłą wcielonego do armii. Nic dziwnego, że zarys odcinkach trudno jeszcze powiedzieć, czy opowieść nie
akcji może brzmieć znajomo: „Nowy Świat” przypomina wypisy wróci szybko na utarte tory. Ale polityczny kontekst sprawia,
z literatury young adult z „Igrzyskami śmierci” na czele, tyle że – zwłaszcza w czasie pandemii – „The Walking Dead” nabiera
że z żywymi trupami w tle. Warto docenić próbę odejścia jeszcze bardziej złowieszczego charakteru.
od schematów surwiwalowego horroru, choć po pierwszych JAKUB DEMIAŃCZUK

P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020 79
 AFISZ [ PREMIERY / W YDAR ZENIA / Z APOWIEDZI ]
k s i ą ż k i Fr a gm e n t y k s i ą że k n a s t ro n i e : w w w.polit yk a.pl/cz ytelnia
Kronikarz,
który kpi 4/6
Maciej Łubieński, Portret rodziny
z czasów wielkości, Wydawnictwo W.A.B.,
Warszawa 2000, s. 448
K
siążka jest sagą rodu Łubieńskich
spisaną przez historyka Macieja Łu-
bieńskiego. Taka rodzina to, zwłasz-
cza dla literata, skarb – co praszczur,
to osobistość i oryginał. Począwszy od żyją-
cego na przełomie XVI i XVII w. pisarza ziemi
sieradzkiej Jana Łubieńskiego oraz jego braci
Macieja i Stanisława (pierwszy był arcybisku-
pem gnieźnieńskim i – bagatela – interrek-
sem oraz prymasem Polski, drugi zaledwie
biskupem płockim), Łubieńscy nieodmiennie
pozostawali galerią postaci nietuzinkowych.
Na dodatek jest to szlachecki ród, którego
dzieje w zaskakujący sposób odzwierciedlają
meandry polskiej historii. Ale nawet najbar-
dziej zajmującą rodzinną opowieść można
przedstawić w sposób nudny. „Portret” jest
tu chwalebnym wyjątkiem. A stało się tak,
Opór zdarzeń 3/6
Wioletta Grzegorzewska, Dodatkowa dusza,
Wydawnictwo Literackie, Kraków 2010, s. 238
P
rawdziwe historie z czasu okupacji
mogą wydawać się gotowym tema-
tem literackim. Tymczasem tworze-
nie fikcji na bazie faktów jest bardzo
trudne i wymaga przemyślenia kwestii
formy. Mówiła o tym niedawno Hanna Krall,
która za każdym razem czuje opór przed opi-
saniem takiej historii. Wioletta Grzegorzew-
ska, autorka świetnych „Guguł”, zdecydowała
się stworzyć powieść bazującą na wydarze-
niach z życia Juliana i Marcina Brzezińskich,
80
ponieważ Łubieński napisał sagę swojej
rodziny nie tylko jako historyk, ale też jako sa-
tyryk – był wszak współtwórcą „Pożaru w Bur-
delu”. W „Portrecie” obie działalności Łubień-
skiego dochodzą do głosu. Historyczna pasja
autora staje się pretekstem do snucia niezwy-
kle ciekawych dygresji. Historyczne szczegóły
są jednak równoważone inteligentną ironią,
z jaką prowadzona jest narracja. Ten styl ma
jeszcze jeden plus – pozwala uciec przed
patosem lub nadto emocjonalnym tonem
opowieści. Łubieński już we wstępie zazna-
cza, że historię rodu opowiada z perspektywy
postpaniczyka z blokowiska. W efekcie po-
wstała wymykająca się genologicznym okre-
śleniom: saga rodzinna opowiedziana przez
kronikarza, który jest jednocześnie kpiarzem.
MACIEJ ROBERT
ojca i syna. Ojciec uciekł z transportu do Tre-
blinki i wrócił do Warszawy, żeby chronić
syna. Odnalazł go, trzynastolatka, działa-
jącego już w konspiracji. Sam miał czasem
wrażenie, że już nie żyje, że zginął podczas
ucieczki, a to wszystko śni się jego żydow-
skiej „dodatkowej duszy”. Grzegorzewska od-
twarza Warszawę okupacyjną pieczołowicie,
ale czytelnik może mieć wrażenie, że to są
dekoracje, bo ta powieść nie ożywia tamte-
go świata. Zwłaszcza że mamy tak bogatą
tradycję literatury okupacyjnej oddającej
złożoność ludzkiej natury – od Andrzejew-
skiego, Białoszewskiego, przez Idę Fink, Hen-
ryka Grynberga, Kornela Filipowicza i wielu
innych. Tu brakuje psychologicznego portre-
tu postaci, dialogi brzmią czasem, jakby były
pretekstem dla opisów codzienności. Oczy-
wiście można się sporo dowiedzieć, cenne
są choćby obrazy z Zieleniaka, bo wiedza
o tym, co tam działo się z kobietami, nie jest
powszechna. Grzegorzewska porwała się
na zamiar bardzo ambitny, ale chyba w tym
wypadku bardziej przekonująca mogła być
forma dokumentalna niż fabularyzowana.
JUSTYNA SOBOLEWSKA
P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
Skala ocen: 1(dno)–6(wybitne)
Recepta
dla homofoba 4/6
Waldemar Kuligowski, Trzecia płeć świata,
Wydawnictwo Albus, Poznań 2020, s. 96
D
la konserwatywnych fun-
damentalistów niebinarne
myślenie o płci to przejaw
wynaturzenia, dekadencji
i schyłku zachodniej cywilizacji. Tymcza-
sem dla wielu rdzennych ludów Ameryki,
Afryki czy Azji pogląd, że ludzkość dzieli
się na dwie opozycyjne wobec siebie
płcie, wydaje się równie niedorzeczny.
„Trzecia płeć świata” to opowieść o tym,
jak bardzo rzeczywistość nie pasuje do ta-
kiego prostego, „naturalnego” rzekomo
schematu. Waldemar Kuligowski zabiera
nas w podróż po kulturowych mikroko-
smosach zamieszkanych przez trzecią
płeć – ludzi, którzy przez samych siebie
i przez społeczności, w których żyją, nie
są postrzegani ani jako mężczyźni, ani
kobiety. Nie jest to wyłącznie wędrówka
w przeszłość, ale w świat, który dzieje się
tu i teraz.
Spotykamy na tej drodze Omegid – ży-
jących w społeczności Kuna na teryto-
rium Panamy mężczyzn, którzy wybrali
kobiecy sposób życia. Hawajskich Mahu,
uwiecznionych na obrazach Gauguina
– piękne, androgyniczne istoty, darzone
przez pobratymców wyjątkowym sza-
cunkiem; bywają bowiem wychowawca-
mi, którzy przekazują wiedzę i tradycję
z pokolenia na pokolenie. Na indone-
zyjskiej wyspie Celebes żyją Bissu – lu- © PAP/STREFA GWIAZD/STACH LESZCZYŃSKI, POLANA INSTITUTE, MP (5)
dzie metapłciowi, którzy są ­wyjątkową
mieszanką cech, nie identyfikują się
z żadną płcią. Według mitu to oni poma-
gali w stworzeniu świata, mają bowiem
dar rozumienia Boga, którego płeć jest
nierozpoznana. Społeczność meksy-
kańskich Zapotektów dzieli z kolei ludzi
na kobiety, mężczyzn i muxes – osoby,
które urodziły się jako chłopiec, ale iden-
tyfikują się z kobietami. Nie dążą do ope-
racyjnej korekty płci, bo tacy, jacy są, cie-
szą się szczególnym szacunkiem. Książka
Waldemara Kuligowskiego jest tabletką,
która powinna być przepisywana homo-
fobom i transfobom na receptę.
JOANNA PODGÓRSKA
 w galerii
Warszawa w rozterce 3/6
Coś wspólnego, wystawa zbiorowa
w ramach 12. edycji festiwalu „Warszawa w budowie”,
Muzeum Sztuki Nowoczesnej, Warszawa, do 17 stycznia 2021 r.
I
mprezę „Warszawa w budowie” za-
wsze ceniłem za umiejętność wie-
lowątkowej, ale spójnej opowieści
o mieście, zgrabnie i intrygująco
splatającej aspekty społeczne, eko-
nomiczne, historyczne urbanistyczne
czy architektoniczne, z tworzącą dlań
dyskretne ramy sztuką. Tym razem
jest inaczej, bo i stolicy tu niewiele,
i całość zdały się zdominować wizje
artystyczne, acz – przyznaję – snute
często ze społecznym zacięciem.
To ekspozycja z gatunku tych „słusznych
na płycie
Pianino Chopina 5/6
Alexei Lubimov, Chopin, Bach, Mozart,
Beethoven at Chopin’s home piano,
NIFC
R
zadko zdarza się płyta na-
grana na pianinie, ale ten
to instrument wyjątkowy.
Wyprodukowany w ulu-
bionej przez Chopina firmie Pleyel,
został przez niego samego wybra-
ny dla mieszkającej w sąsiedztwie
księżnej Natalii Obreskoff, wielbicielki
pianisty i mecenaski, której córka była jego
Artysta
publicysta 3/6
Maciej Maleńczuk, Klauzula sumienia,
Agora
O
wstawaniu z kolan,
o podziałach sąsiedz-
kich, ekstremizmie
religijnym, narodowych
wadach i fobiach, a wreszcie
karmieniu ludzi nacjonalizmem
(„Narodową dumę wciskają na siłę, byś
mógł z godnością zapomogę brać”).
Nowy Maleńczuk to zestaw tematów,
które znamy z prasowej publicystyki.
W piosenkach zawieszonych pomiędzy
konwencjami ulicy, literackiego kabaretu
i undergroundu. Napisanych sprawnie
(„Kto im robi to? Czym zniewala niczym
Kim?” w cytowanej już tytułowej „Klauzuli
i pożytecznych”, kładąca nacisk na takie zagadnienia, jak poczucie
wspólnoty, dialog społeczny, z wyraźną ekologiczną nutą w tle. Czyli
ewidentny wytwór okołopandemicznych rozterek i wątpliwości roz-
piętych między izolacją i samotnością a byciem z innymi. Zabrakło
wyrazistej osi narracyjnej. Jest za to szereg luźno ze sobą powiązanych
prac, w sferze ideowej rzadko wychodzących poza banał typu: twórz-
my ogródki warzywne w mieście, pamiętajmy o recyklingu, dbajmy
o zwierzęta, bądźmy solidarni, spróbujmy się ze sobą porozumieć
(ba, ale jak?) itd. Prace tworzone przez
artystki a to wspólnie z przedstawicie-
lami małych wiejskich społeczności,
a to z czeczeńskimi uchodźcami. Jest
kilka ciekawych warsztatowo propozycji
(np. malarstwo Mikołaja Sobczaka czy
instalacja galerii Serce Człowieka), ale
całość pozostawia widza raczej w stanie
dezorientacji, bo pytania, które stawia
wystawa, znał, zanim tu wszedł, a o ory-
ginalne odpowiedzi trudno.
PIOTR SARZYŃSKI
Mikołaj Sobczak, „Fabuła”, 2020 r.
uczennicą. Co było później, nie wiadomo, dla artysty ważni: Bacha (zbiór Das Wohltem-
ale dekadę temu ktoś wystawił pianino perierte Klavier zawsze stał na pulpicie jego
po prostu na paryską ulicę. Na szczęście
odnaleźli je specjaliści, odtworzyli jego
fortepianu), Mozarta i Beethovena. Słuchając,
nie dziwimy się, że Chopin wybrał dla księż-
historię po numerze, pieczołowicie zrekon- nej właśnie ten instrument – za jego sprawą
struowali, a potem nabył je węgierski piani- przeżywamy prawdziwą podróż w czasie.
sta Alex Szilasi i podarował NIFC. Alexei Lu- DOROTA SZWARCMAN
bimov, jeden z najwspanialszych muzyków
grających na instrumentach histo- REKLAMA
rycznych, dał na tym instrumencie
przepiękny koncert na festiwalu
Chopin i Jego Europa, a następnie
nagrał z tego wydarzenia płytę.
Wszystko jest na niej przemyślane,
nawet dobór tonacji, a przede
wszystkim – utworów Chopina
(od Preludium cis-moll op. 45, przez Barka-
rolę, po Berceuse) oraz twórców, którzy byli
sumienia”), ale przynoszących mało zaska-
kujące wnioski. I wchodzących czasem z tą
sprawnością w strumień rymów niezmie-
rzających do puenty. Celny jest obrazek
z „Artysty-faszysty” – „Kiedyś był artystą,
lecz stał się faszystą (…). Miał trochę głosu,
sporo patosu, ego jego pchało
do tego i on / Bredził o systemie
w każdym niemal memie, w sys-
temie widział całe zło / Od memu
do memu wpadł w sidła systemu:
honor, ojczyzna i krwawe tło”.
O którym to z kolegów po fa-
chu Maleńczuka? Kilku by pasowało, ale
jeden najbardziej. Na całkiem udanej jak
na ostatnie swoje dokonania płycie autor
błyszczy w roli gitarzysty, ale dla kogo dziś
tak gra – bardziej dla publiczności Elek-
trycznych Gitar, sprawnie rymującego Ka-
zika czy może Dr. Misia? I czy nie pozostaje
aby mistrzem murszejącej konwencji?
BARTEK CHACIŃSKI
P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020 81
 [ K U LT U R A ]

Się kręci
Mieliśmy mieć kino
historyczne, któremu
Hollywood padnie u stóp.
Na razie jest tylko długa
historia politycznych
zabiegów, rodzinnych
interesów, nowych karier,
starć personalnych
i zmarnowanych
pieniędzy.

W
VIOLETTA KRASNOWSKA, ARTUR ZABORSKI

yrzucenie z planu filmu „Raport
Pileckiego” jego reżysera Leszka
Wosiewicza podniosło poziom
emocji wokół polskiego kina. Od-
słoniło też nieco z tego, co odbywa
się za kulisami. „Raport...” to we-
dług danych na dziś jeden z czte-
rech (!) zapowiadanych filmów o Pileckim, ale z ogromnym bu-
dżetem sięgającym 40 mln zł i zaawansowaną produkcją. Jest
zatwierdzony przez wszystkich świętych scenariusz, opatrzony
pieczęcią „wersja ostateczna”. Stoi wybudowana w Modlinie ma-
kieta obozu koncentracyjnego w Auschwitz. A większość zdjęć
już nakręcono. I nagle reżyser wylatuje. Dlaczego?
by w ogóle  poddać ocenom – protestuje w rozmowie z POLITYKĄ
sam Wosiewicz, reżyser, który ma już na koncie udane i doce-
nione refleksje nad historią („Kornblumenblau”). Jego zdaniem
decyzja zapadła wcześniej, sprawa ma drugie dno – ale więcej już
o tym mówić nie chce. Tym bardziej że wciąż negocjuje swoją rolę
i wpływ na ostateczny kształt filmu, któremu poświęcił sześć lat.
W środowisku komentuje się, że dla Krzysztofa Łukaszewicza
(twórcy „Karbali” o misji żołnierzy w Afganistanie), który ma
go zastąpić w roli reżysera, film z tak dużym budżetem, gdzie
efektów specjalnych można używać do woli, to marzenie. – Na-
wet jak film będzie zły, to doświadczenie niepowtarzalne – ko-
mentuje osoba związana z jego produkcją.
Nad produkcją „Raportu Pileckiego” czuwał legendarny Wło-
© MIGUEL NIETO/WFDIF

Oficjalnie wszyscy nabierają wody w usta. Pogłoski mówią,
że zaprezentowane latem przez reżysera fragmenty filmu zostały
przyjęte jako zapowiedź katastrofy. I że to spowodowało wymianę
reżysera. – To były sceny, kadry oderwane, bez efektów specjal-
nych, nie oddawały nic z tego, jaki będzie film. Nic, co można
dzimierz Niderhaus z Wytwórni Filmów Dokumentalnych i Fa-
bularnych, który jeszcze w październiku na festiwalu Tofifest
zapewniał, że to może być wybitne dzieło pośród patriotycz-
nych produkcji. Ale, chory na nowotwór, zmarł 8 maja 2020 r.,
nie doczekawszy kolaudacji. I to zmieniło sytuację Wosiewicza.

82 P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020

Na planie filmu „Raport Pileckiego”. Dziś nie wiadomo,
jaki, a raczej czyj film będziemy oglądać na ekranie.
Dziś nie wiadomo, jak zakończy się całe zamieszanie i jaki, a ra-
czej czyj film będziemy oglądać na ekranie. Może nas jeszcze
czekać spór o prawa autorskie i proces o dobra osobiste tak
potraktowanego reżysera.
Hollywood? Misja niemożliwa
Na pewno nie o takie dysputy na temat filmów chodziło poli-
tykom PiS, gdy zapewniali, że chcą wielkiego kina historycznego.
Głos w tej sprawie zabrał nawet sam prezes Jarosław Kaczyński
– zapewne zgodnie z leninowską zasadą, że kino jest najważniej-
szą ze sztuk. Do realizacji politycznych celów, dodajmy. Jesie-
nią 2015 r., na spotkaniu z wyborcami w Legionowie, Kaczyński
zachęcał: „Zbierzmy pieniądze na jeden, dwa czy trzy wielkie
hollywoodzkie filmy, które pokażą, jak w Polsce było naprawdę
w czasie drugiej wojny światowej, filmy z powszechnie znanymi
w świecie aktorami, reżyserami. Zapewniam, że będzie moż-
na ten fatalny obraz, który jest celowo przeciw nam tworzony
– bo mamy w świecie dzisiaj zjawisko antypolonizmu – zmienić”.
P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
Priorytetem stały się więc wysokobudżetowe filmy z holly-
woodzkimi gwiazdami z ligi Mela Gibsona. Polska Fundacja
Narodowa sypnęła groszem, wynajęto nawet producenta, który
miał kaptować gwiazdy. „Jesteśmy w stałym kontakcie z Holly-
wood. Żeby nie wpłynąć na negocjacje, nie mówię o nich pu-
blicznie, dopóki nie będzie efektów” – grzał atmosferę wycze-
kiwania w czerwcu 2019 r. Filip Rdesiński, prezes PFN. Po czym
nastała cisza, a tych efektów nie ma do dziś.
Jak ujawnił Onet, nawet 6 mln zł kosztowało Fundację wyna-
jęcie agencji, która miała pomóc w powstaniu superprodukcji
o polskiej historii. Film nie powstał, za to duża część wydat-
ków została przeznaczona na promocję dokumentu o Polsce
z udziałem premiera Mateusza Morawieckiego.
– Nowa władza zdaje się nie mieć pojęcia, że praca nad pozy-
skaniem do projektu aktora z Hollywood zajmuje minimum kilka
lat. Dlatego, kiedy nawiązano kontakt z czwartym asystentem
trzeciego reżysera, to w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Na-
rodowego otwierano szampana. Oczywiście nie przekładało się
to na nic – mówi POLITYCE osoba związana z Polskim Instytu-
tem Sztuki Filmowej. – Ale nieznajomość rynków zagranicznych
nie jest akurat domeną tylko tej władzy.
Ostatecznie starania, żeby jakiś znany aktor postawił sto-
pę na polskiej ziemi, spełzły na niczym. Nie zadziałały wpro-
wadzone zachęty fiskalne dla produkcji zagranicznych, które
obowiązują u nas od 2019 r., a które wprowadziliśmy jako jeden
z ostatnich krajów w Europie (Chorwacja, Czechy i Węgry mają
już całą infrastrukturę po poprzednich kręconych u nich pro-
dukcjach). W ministerstwie wiedzą, że władzy marzy się Mel
Gibson albo Tom Cruise, z którym minister Gliński mógłby so-
bie zrobić zdjęcie na „ściance” i wreszcie odtrąbić historyczny
sukces. Dlatego kiedy na horyzoncie pojawił się projekt kolejnej
części „Mission: Impossible” (z Cruise’em), którego dokumen-
taliści poszukiwali mostu do wysadzenia, szybko zaoferowano
stuletni most Pilchowicki. Ale zamiast sukcesu był międzyna-
rodowy skandal i porcja czarnego piaru. – Poważni producenci
nie będą wchodzić w kolejne rozmowy z krajem, który dla chwili
uwagi chce wysadzać swoje zabytki – komentuje pracownik Mi-
nisterstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Yola Czaderska-Hayek, wieloletnia polska korespondentka
w Hollywood, jest przekonana, że przeszkadza nam także co-
raz gorszy wizerunek Polski w USA. – Możemy mówić i myśleć,
co chcemy, ale nadal często utożsamia się nas z antysemitami
– mówi POLITYCE, dodając, że ostatnie działania wymierzone
w społeczność LGBT+ także nie przyczyniają się do znalezienia
nam sojuszników w liberalnej Kalifornii.
Pani już się nadostawała
A jeśli nie w Kalifornii, to może przynajmniej w Gdyni? Mi-
nister Gliński zwlekał tygodniami z mianowaniem Tomasza
Kolankiewicza dyrektorem artystycznym tutejszego Festiwalu
Polskich Filmów, choć ten formalnie wygrał konkurs. W Gdyni
mówi się o tym, że już jest poddawany naciskom, tak by naj-
bliższa edycja imprezy, zaplanowana na grudzień, mogła być
pokazowa. Na razie pokazową imprezą nowej władzy jest raczej
odbywający się w tym samym mieście festiwal filmu historycz-
nego Niepokorni Niezłomni Wyklęci. Ale i w dziedzinie prezen-
towanych tu filmów dokumentalnych zdarzają się potknięcia.
Przykładem jest historia Małgorzaty Bramy. To ceniona
reżyserka filmów dokumentalnych, mająca na koncie nagra-
dzane produkcje, które przygotowuje na zlecenie Związku
Powstańców Warszawskich. „Pani już się nadostawała za po-
przedniej władzy. Teraz trzeba dać szansę innym” – usłyszała
od pracownika MON, kiedy odrzucono jej wniosek o dofinan-
sowanie filmu o bohaterach powstania warszawskiego. Do tej
pory robiła jeden film rocznie, m.in. o Janie „Radosławie”
83
 [ K U LT U R A ]
Mazurkiewiczu czy cudzoziemcach
walczących w powstaniu. Kiedy miała
stawać na planie zdjęciowym produk-
cji o  Kazimierzu Leskim, zadzwonił
telefon. – Major z  MON zakomuniko-
wał mi, że nie podpisze ze mną umowy
na dofinansowanie „Leskiego”, chociaż
wygrałam konkurs, bo jest źle rozliczona
dotacja z zeszłego roku – wspomina Bra-
ma. – Złożyłam rozliczenie dotacji i przez
osiem miesięcy MON się nie odzywał, więc
byłam przekonana, że wszystko jest w po-
rządku. Tym bardziej że bez rozliczonej
poprzedniej dotacji nie mogłabym star-
tować w konkursie na nową, bo nie speł-
niałabym wymogów formalnych – dodaje.
Okazało się, że w  MON znaleziono
rachunek sprzed daty zawarcia umowy
i na tej podstawie nagle wystosowano
do reżyserki „wezwanie do zapłaty”. Za-
żądano zwrotu całej przyznanej dotacji
w wysokości 20 tys. zł na film „Radosław”,
część trzecia. Plus odsetki za każdy dzień
zwłoki, licząc od dnia zawarcia umowy.
Po etapie wysyłania wyjaśnień i listów
reżyserka wynajęła prawnika. Sąd pierw-
szej instancji rozstrzygnął sprawę na jej
korzyść. Uchylił decyzję o odmowie roz-
liczenia dotacji, zasądzając dodatkowo
od ministra obrony narodowej ponad
4  tys. zł zwrotów kosztów sądow ych.
W orzecznictwie za „wykorzystanie do-
tacji niezgodne z przeznaczeniem” uwa-
ża się tylko sytuację, gdy dotacja poszła
na inny cel. A tu wszystko zostało wyko-
rzystane na zadania objęte umową.
Ministerstwo zapowiedziało wpraw-
dzie odwołanie, ale film o „Leskim”
Brama i tak ukończyła. Co więcej, na fe-
stiwalu Niepokorni Niezłomni Wyklęci
stojący na czele TVP Jacek Kurski przy-
znał jej nagrodę w wysokości 30 tys. zł,
co pozwoliło domknąć budżet produkcji.
Sprawa Małgorzaty Bramy, pracującej
ze Związkiem Powstańców Warszawskich,
to w opinii środowiska retorsja za opowie-
dzenie się przez gen. Zbigniewa Ścibo-
ra-Rylskiego (ówczesny prezes Związku)
po stronie Bronisława Komorowskiego
w 2015 r. Pieniędzy na swoje patriotycz-
ne produkcje reżyserka musiała odtąd
szukać już poza MON. To woli wspierać
np. fundację Lux Veritatis ojca Tadeusza
Rydzyka, która wyprodukowała dokument
„Rotmistrz Pilecki – przywracanie pamię-
ci”. MON dało prawie 100 tys. zł na orga-
nizację czterech pokazów, dofinansowało
ten film również Ministerstwo Spraw Za-
granicznych kwotą 180 tys. zł.
Podległe kino niepodległe
Jeśli gd zieś w yk w it praw icow ych
narracji filmow ych widać, to właśnie
na wspomniany m Festiwalu Filmo-
w ym Niepokorni Niezłomni Wyklęci,
84
Kadr z „Legionów” (2019 r.) w reż. Dariusza Gajewskiego. Film okrzyknięty najdroższą
krajową superprodukcją jest zarazem produkcją wyjątkowo rodzinną.
któremu od przejęcia władzy przez PiS
świetnie się powodzi. Jeszcze w latach
2012–15 ze spółek Skarbu Państwa im-
preza dostawała średnio 15 tys. zł. Ale
już w 2016 r. minister Gliński ze swojego
resortu przeznaczył na nią 220 tys. zł.
W tym roku sypnął więcej, bo 270 tys. zł.
– Kiedyś niszowy, dziś to mainstreamowy
festiwal, choć – jak jego nazwa wskazuje
– odpowiada za malutki wycinek polskiej
historii – mówi Leszek Wasiuta, prezes
firmy producenckiej Multimedia Bank,
który ma na swoim koncie setki pro-
dukcji, w tym filmów dokumentalnych.
– Kiedyś inaczej były rozłożone akcenty.
Starano się pokazywać historię z wielu
stron – przyznaje producent. – Ale „tego
religia, czyja władza”.
Podczas trwającego cztery dni wrze-
śnia festiwalu prezentowane są filmy
o tematyce drugiej wojny, a nawet od-
bywają się pokazy mody powstańczej
dla dzieci. Związani z festiwalem, pod
przewodnictwem Arkadiusza Gołębiow-
skiego, twórcy mają platformę do poka-
zywania swojej wizji historii. W 2018 r.
debatowano tu np. nad tym, czy powi-
nien zostać w yburzony Pałac Kultury
w Warszawie. – Jedna z obecnych reży-
serek zaproponowała, że może wyburzać
nie trzeba, bo wystarczy na szczycie wieży
postawić iglicę z orłem białym w koronie,
symbol ostatecznego zwycięstwa Polski
nad czerwonymi – wspomina jedna z za-
proszonych na imprezę osób.
Główną nagrodę Złotego Opornika dla
najlepszego filmu dokumentalnego otrzy-
mał w tym roku „Orzech – zawsze chciałem
być z ludźmi” o ks. Stanisławie „Orzechu”
Orzechowskim – duszpasterzu akade-
mickim z Wrocławia, związanym z Dusz-
pasterstwem Akademickim Wawrzyny
P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
i wrocławską Solidarnością. Film „Zwy-
czajny Kraj” wyróżniono za „interesujące
wykorzystanie materiałów archiwalnych
pozostawionych przez komunistów”, jak
uzasadniali organizatorzy. A nagrodę lite-
racką im. bł. ks. Władysława Bukowińskie-
go „za umiejętne opowiadanie historii w li-
teraturze” otrzymał prawicowy publicysta
i pisarz Bronisław Wildstein. W konkursie
wideoklipów (festiwalowa nowość) wyróż-
nienie otrzymał teledysk pt. „Auschwitz”
Norberta Smolińskiego (gwiazdy rocka
narodowego z Contra Mundum) i Gabrysi
Ostrowskiej (dziecięcej gwiazdy piosenki
patriotycznej). „Niemcy ludziom zgotowali
ten los” – śpiewają.
Twórcy, którzy dostają się do konkursu
głównego imprezy, to reżyserzy, którzy
przed 2016 r. robili film co dwa–cztery
lata, ale już od 2016 r. robią nawet kilka
filmów rocznie. Pojawiają się też w tym
nurcie historycznym reporterka śledcza
TVP Anita Gargas czy dotąd niekojarzo-
na z filmem Dorota Kania.
To filmy dokumentalne, telewizyjne
i edukacyjne o skromnych budżetach
(zazwyczaj do kilkuset tysięcy złotych),
żyją na festiwalach, a  potem trafiają
do telewizji, najczęściej publicznej, chęt-
nie kupuje je kanał TVP Historia, oferu-
jąc poza kwotą licencji tantiemy. A finan-
sowane są przez spółki Skarbu Państwa.
Dokładają się Ministerstwo Obrony Na-
rodowej, Muzeum Historii Polski, IPN
czy urzędy miejskie. Po zmianie władzy
konkursów na konkretne tematy jest
© JACEKPIOTROWSKI.COM
więcej, co daje twórcom możliwość wy-
kazania się. I zarabiania.
Zmieniło się też grono ekspertów naj-
większej instytucji finansującej krajową
kinematografię – Polskiego Instytutu
Sztuki Filmowej. Uzupełnili je prawicowi

publicyści (m.in. Rafał Ziemkiewicz)
i  twórcy – m.in. Włodzimierz Nowak
i Alessandro Leone, pracujący przy kryty-
kowanej „Bitwie pod Wiedniem” (2012 r.).
Rafał Wieczyński, twórca filmu „Popie-
łuszko. Wolność jest w  nas”, w  2017  r.
został przewodniczącym rady PISF. Jego
„Spójrz mi w oczy” miało być odpowiedzią
na zapotrzebowanie nowej władzy: super-
produkcją międzynarodową, która poka-
że światu, jak Polacy bohatersko ratowali
Żydów podczas drugiej wojny światowej,
na przykładzie rodzin Ulmów i Goldma-
nów z Markowej. Film miał być gotowy
jesienią 2018 r., ale słuch po nim zaginął.
Mieć premiera na premierze
Boje o  pieniądze na filmy toczą się
od dawna. Z  pozyskaniem funduszy
na superprodukcję w  3D „1920. Bitwa
Warszawska” z 2011 r. miał kłopoty nawet
słynny reżyser Jerzy Hoffman. Historia ich
zdobywania znalazła nawet swoje miejsce
w tomach akt śledztwa w sprawie niepra-
widłowości w SKOK Wołomin. Okazało się,
że aktorzy, ludzie związani z produkcją,
żeby było na film, musieli brać na siebie
pożyczki w SKOK Wołomin. Jak opowiada
jeden z prokuratorów, sprawa była stawia-
na na ostrzu noża: „Chcesz wziąć udział
w filmie, bierz pożyczkę”.
SKOK Wołom i n był też g łów ny m
sponsorem tego filmu. A producentem
Mariusz G., prezes SKOK Wołomin.
Związek z tą kasą na koniec doprowa-
dził do politycznego skandalu – kiedy
to prezydent Komorowski, zaproszony
na premierę, pozwalał się fotografować
z ludźmi ze SKOK Wołomin. A sam słyn-
ny reżyser musiał wziąć do swojej firmy
producenckiej Zodiak na udziałowca
Mariusza G., który tak się rozsmakował
w filmowym biznesie, że m.in. razem
z głównym podejrzanym w aferze SKOK
Wołomin Piotrem P. wszedł w  kopro-
dukcję filmu „Sierpniowe niebo. 63 dni
chwały”. A w 2016 r. założył już własną
spółkę producencką.
Film „Legiony” w reż. Dariusza Gajew-
skiego, który miał powstać na 100. roczni-
cę odzyskania przez Polskę niepodległości,
spóźnił się na nią aż o rok, bo miał pro-
blem z dopięciem budżetu. Producentem
był Maciej Pawlicki, związany politycz-
nie z prawicą. Wcześniej odpowiedzial-
ny za film „Smoleńsk. 2010”. A przy tym
publicysta, producent telewizyjny (m.in.
„Warto rozmawiać”), zawsze blisko pra-
wej strony. W 2015 r. bezskutecznie star-
tował nawet do Sejmu z listy PiS – dostał
4 tys. głosów.
Producentem „Legionów”, obok Pawlic-
kiego, został Adam Borowski, który dotąd
nie miał nic wspólnego z filmem, legenda
podziemia, a ostatnio szef warszawskich  VIOLETTA KRASNOWSKA, ARTUR ZABORSKI
P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
Najnowszy numer
Klubów Gazety Polskiej. Też bezskutecz-
już w sprzedaży!
REKLAMA
nie kandydował do Sejmu z listy PiS. – Jak
to producent, na pewno był od załatwiania
pieniędzy. Bo dziś samo pukanie po pienią- • CO SŁYCHAĆ W STREFACH WOLNYCH OD LGBT? • MODLiTWA WAżNiEjSzA Niż WiRuS
dze, nawet na prawomyślne i miłe władzy
1965 –2020
55 lat
TĘPN
AS
filmy, już nie działa. Za dużo pukających 23
E
MaMy
października
piĄTek
znajomych – komentuje inny producent W
YD
AN
I E
N a J C I E K a W S Z E H I S t O R I E Ś W I a t a
filmowy. – A Adam Borowski jest z tych,
CO Czują zWiERzĘTA?
nr 21 (9 – 22.10.2020)
Cena 9,90 zł (w tym 8% VAT)
których na pewno prezesi spółek Skarbu
Czy hodowla może być humanitarna?
Państwa nie wyrzucą od razu za drzwi.
A jak jeszcze załatwi na premierę premiera
Morawieckiego, to wyłożą kasę.
Spoglądając na plakat „Legionów”,
nasz rozmówca zlicza, jakie spółki wyło-
żyły pieniądze: Lotos, Totalizator, Bank
Gospodarstwa Krajowego, Poczta Polska.
Tacy sponsorzy są nieocenieni, bo zwy-
kle nie domagają się udziałów w zyskach.
Nie ma więc dla nich znaczenia, czy film GÓRSKi KARABACH
kaukaz znów niespokojny
KONiEC ŚWiATA?
Mesjasza zamknęli
MiSSTYFiKACjA
Brzydkie konkursy piękności
jest dobry i zarobi po wejściu do kin. PiĘKNA TEż BESTiA
Pierwsza dama Syrii
LODY PRzEŁAMANE
Grenlandia topnieje
GŁĘBOKA PODŚWiADOMOŚĆ
Co kryją nasze piwnice
W 2019 r. na festiwalu Niepokorni Nie- PRAWDziWY FAŁSzERz
uwaga, świeżo malowane!
PLAżE HEBRONu
Piknik pod kolczastym drutem
KGB BiERzE ODWET
Grupa trzymająca Putina
złomni Wyklęci Borowski został uhonoro-
wany nagrodą Źródło – „dla pasjonatów,
którzy swoją pracą, wiedzą oraz doświad-
czeniem inspirują twórców filmowych”.
l Polska
Film „Legiony”, okrzyknięty najdroż-
szą krajową superprodukcją (budżet
przedmurzem
wyniósł 27 mln zł), to również najwy- homofobii
raźniej produkcja wyjątkowo rodzinna.
Na tzw. liście płac aż siedem osób nosi
nazwisko Pawlickich. Konsultantka sce- l Kozy ratują lasy
nariusza Klara Pawlicka ma na koncie
pracę wyłącznie przy tej produkcji – jako
współpraca scenariuszowa, także przy
l (Nie)wierne
promocji. Kamil Pawlicki był konsultan- kopie obrazów
tem muzycznym. Maciej Pawlicki produ-
centem (wspólnie oczywiście z Adamem
Borowskim). Żona Macieja Magdalena l Grenlandia:
Pawlicka – producentką wykonawczą.
A s y s t e nt k a m i pr o d u c e nt a b y ł y wody jak lodu
m.in. Anna Borowska i Klara Pawlicka.
Kto i ile na tym filmie zarobi, trudno l Domki dla lalek
ustalić. Sprawozdań finansowych nie
ma. Spółka Legiony Film – z prezesem
Maciejem Pawlickim i  członkiem za- l Ile Rosjanki
rządu Adamem Borowskim – nie złożyła
żadnych sprawozdań ze swojej dzia-
w Rosjaninie
łalności, właściwie nawet fizycznie jej
nie ma. Ma ten sam numer KRS i adres, l Państwowy
co spółka Multimedia Trust należąca
do Macieja i Magdaleny Pawlickich. I ta monopol kokainy
nie składa sprawozdań finansowych.
W kinach „Legiony” zgromadziły za-
ledwie 482 762 widzów, w dużej mierze
l Co ukrył
wycieczki szkolne, co łatwo rozpoznać
po analizie biletów, sprzedawanych
Benedykt XVI?
w większości w robocze dni tygodnia.
Ostatecznie budżet produkcji udało się l Na kawie
spiąć dzięki 4-milionowemu wsparciu
z PISF. Tylko czy aby na pewno się spiął, pod Kilimandżaro
skoro z naszych informacji wynika, że są
ciągle niezapłacone faktury?
Na razie polskie kino historyczne to fil-
l Pierwsze
my, które przebija ich własna historia. helikoptery
 [ K AWIARNIA LITER ACK A ]
Krzysztof Siwczyk
Bez lirycznej
gafy
P
roces wymiany elit spo-
łecznych i  kulturalnych
w naszym kraju wydaje się
dobiegać końca. Pisowska
ławka wydaje się krótka. Dokonano już wszyst-
kich regulaminowych zmian. Miłosza wymienił Rymkie-
wicz, za Szymborską wszedł Wencel. Na ostatek wskoczył
na pomniki Kaczyński za Wałęsę. I tak będzie stało w no-
wych podręcznikach historii, gdy tymczasem na boisku
współczesnej Polski gra już tylko okręgówka trampkarzy,
zakiwana pod własną bramką, walcząca o każdy skrawek
pola karnego. Pole karne obejmie nielicznych, większość
dzisiejszych elit władzy spokojnie dożyje emerytur.
Historia ma to do siebie, że karmi się koniunkturalista-
mi. Nie niepokojona przez bunt, spokojnie konsumuje
dokarmione ciała i umysły swoich stronników. Pięknie
i prosto o tym mechanizmie pisze w wierszu „Historia I”
Ewa Lipska, która właśnie ogłosiła w  wydawnictwie
a5 swój kolejny wybór wierszy. Zacytujmy: „Stój. Nie ucie-
kaj przed nią./Nie prowokuj jej./Nie wykonuj/gwałtow-
nych ruchów./Nie odwracaj się nagle.//Ona nie zrobi ci
krzywdy/dopóki/nie odbierzesz jej/miski z jedzeniem”.
Przypominam ten tekst, gdyż nie powstał w jakichś za-
mierzchłych latach komuny, tylko wszedł do wydanego
w 2017 r. tomu „Pamięć operacyjna”.
Jak widać Lipska uznała, że warto ponownie zuniwer-
salizować pewne smutne prawdy, które w czasach jej de-
biutu, w końcówce lat 60., były karmą powszednią, a dziś
zdawały nam się towarem zdecydowanie drugiej świe-
żości. Na szczęście spadła nam z nieba manna 500 plus.
N ajnowszy wybór prezentuje teksty ze wszystkich ksią-
Prezes, który ukradł księżyc, ale stał się słońcem narodu,
dorzucił historii do koryta i ta karnie waruje w zaciszu
gabinetu. Chociaż już słychać warczenie, a sierść jeży
się w ogonie parlamentarnych politruków, którzy chcą
więcej paszy. A oto tekst Lipskiej zatytułowany „Wolność”
z wydanego w 2007 r. tomu „Pomarańcza Newtona”: „Mój
kraj włóczy się po wolności./Udaje Europę.//Leżą krzy-
żem ulice.//Pielgrzymka kelnerów/niesie na tacy świę-
ty guzik”. Dodałbym, że jest to guzik z pętelką dla tych,
którzy jednak zdecydują się wzniecić metafizyczny bunt.
Ewa Lipska [8 października świętująca 75. urodziny
– red.] pozostaje jedną z najbardziej czujnych i nieufnych
obserwatorek procesów historycznych, jakie toczą nasz
świat widzialny i niewidzialny. Być może nikt w poezji
ostatniego półwiecza w tak matematyczny sposób nie
rozłożył na czynniki pierwsze mitologii kultu jednostki
i kultu religijnego. Lipska lubuje się w ironii. To narzę-
dzie wyostrzyła w swoich wierszach, których optyka jest
zawsze indywidualna, niemniej nie zamyka się w zaklę-
tym kręgu solipsyzmu. Ta poezja ciała i choroby, śmierci
i przemocy, surrealizmu i brutalnego realizmu zawsze
stała po swojej stronie oryginalnego języka metafory,
przez co czas jej nie przecenił. Literatura Lipskiej działa
zawsze i wszędzie, w każdych dekoracjach teatru świa-
ta skazanego na wieczną awarię. Chciałoby się powie-
dzieć: niestety.
86 P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
Czytając najnowszy wybór, nie
sposób ukryć strachu, kiedy tra-
fiamy na „Przesłanie” z opubliko-
wanego w 1974 r. tomu „Czwarty
zbiór wierszy”: „Tak pisać/aby nędzarz myślał, że pienią-
dze.//A ci co umierają: że to urodziny”. Odnoszę wraże-
nie, że to przesłanie Pani Cogito bije na głowę „Przesłanie
Pana Cogito”. Lipska poetycko dochowała wierności prze-
granej aż po dziś dzień, kiedy uchodzi całkiem zasłużenie
za klasyczkę literatury polskiej. Myślę, że nic nie wydaje
jej się bardziej obmierzłe niż chwalby, czego doświadczy-
łem parę razy na własnej skórze, prowadząc z nią spotka-
nia. Lipska, miłośniczka Seneki, wyczuwa momentalnie
fałszywą nutę podległości. Jest nauczycielką niepodle-
głości głosu i przekonań, instruktorką samotności, która
stowarzysza się w przyjaźni, nigdy w historii literatury.
Dwóch wielkich samotników wydało pokolenie No-
wej Fali. Co ciekawe, te samotności całkiem się ze sobą
lubiły. To Rafał Wojaczek i Ewa Lipska, która, pracując
w Wydawnictwie Literackim pod koniec lat 60., gościła
swojego kumpla po poetyckim fachu. Opowiadała mi,
że Rafał był przemiłym facetem. Zawsze przywoził jej
wino. Kiedy zdarza mi się fantazjować o Wojaczku, który
mógłby napisać jeszcze wiele świetnych rzeczy, od razu
myślę o Lipskiej, która te rzeczy napisała. Właściwie nie
popełniła w swoim poetyckim życiu lirycznej gafy.
żek Lipskiej z pominięciem ostatniej „Miłości w trybie
awaryjnym”, co z pewnością jest motywowane stosunko-
wo niedawną recepcją tego świetnego tomu. Jest jednak
zadziwiająco skromny objętościowo. Tak jakby poetka
przyłożyła możliwie najbardziej wywindowane kryte-
ria oceny własnego dorobku literackiego. Z genialnego
tomu „Ludzie dla początkujących” z 1997 r. dostajemy
jedynie cztery wiersze. Podobny los spotkał tom „Strefa
ograniczonego postoju”, którym w 1990 r. Lipska witała
przemiany społeczne w Polsce. Tu ostały się jedynie dwa
wiersze, z których drugi, zatytułowany „Tu pracuję”, jest
arcydziełem polskiej poezji: „Tu pracuję. Na wschodzie
­Europy./W otoczeniu psów. Małych i niezgrabnych./Ludzi
smutnych albo pijanych./Albo tragicznych jak u Augusta
Strinberga./Na biurku konserwa wiersza./Rękawiczka.
Listy. W oknie atrament./Na środku pokoju fotel/z grobu
Tutenchamona./Oddycha jeszcze papier/ale ciężko. Z ni-
trogliceryną./Mój czas. Moje ciało. Moje życie./Wszystko
do jednorazowego użycia/tak jak suknia z papieru albo
serwetka./Pewny jest jedynie cień w rogu pokoju./Powięk-
szająca się od lat/czarna taksówka”.
Krzysztof Siwczyk, jedyny w Polsce poeta, który jest jednocześnie
krytykiem literackim, felietonistą oraz aktorem (zagrał świetnie głównego
bohatera filmu Lecha Majewskiego „Wojaczek”). W 2016 r. wydał tom
wierszy „Jasnopis”. Pracuje w Instytucie Mikołowskim znajdującym się
w domu, w którym mieszkał Rafał Wojaczek. Ostatnio wydał tom wierszy
„Mediany” (2018 r.) i prozę „Bezduch” (2018 r.).
 [ K U LT U R A ]

Inby nie na niby ALEKSANDRA ŻELAZIŃSKA

Z powodu koronawirusa do sieci przeniosły się spotkania towarzyskie

i autorskie, dyskusje, konferencje, festiwale i gale. Nic tak jednak nie ściąga
przed ekrany, jak toczone publicznie wirtualne spory znanych osób.

I
nba, bo tak się nazywa ta potyczka,
to termin, który dobrze charaktery-
zuje specyfikę wirtualnych emocji.
Kiedyś oznaczał „imprezę”, dziś
oznacza, że gdzieś się dzieje, tli,
o czymś żywo się dyskutuje, ktoś gdzieś
się pokłócił, a reszta ten spór śledzi, ko-
mentuje albo tylko dopinguje. Dawniej
pow iedzielibyśmy mniej elegancko:
gównoburza. W internecie, szczególnie
w mediach społecznościowych, inba jest
odpowiednikiem ogniska zarazy. Tyle
że zakażonych nie da się łatwo odizolo-
wać, a wirus w sumie szybko odpuszcza
i przenosi się dalej, w inne gorące miejsce
sporu. Zwłaszcza w czasach pandemii,
kiedy sieć dla wielu stała się azylem,
w  któr y m różny m emocjom można
wreszcie dać upust.
Dlatego tezę, że pandemia tylko wzmoc-
niła zjawiska występujące już wcześniej,
można odnieść i do wirtualnej komunika-
cji. Są dobre wiadomości: najgłośniejsze
spory toczone w internecie w ostatnich
parunastu tygodniach dotyczyły lub do-
tyczą na ogół spraw ważnych społecznie,
a wadzących się adwersarzy można sobie
bez trudu wyobrazić w roli panelistów
poważnych staroświeckich debat. I wieści
złe: w zalewie komentarzy sedno niekiedy
umyka, argumenty rzeczowe bledną na tle
personalnych szturchnięć, a racje moral-
ne przegrywają z liczbą fanów. Co gorsza,
przed nami mniej znośne pory roku z wi-
rusem w roli głównej.

Autor hybrydowy
Kiedyś to były wielkie debaty, chciałoby
się powiedzieć, i kultura rozmowy zamiast
pyskówki. Co jest rzecz jasna przesadą,
choć nie ulega wątpliwości, że internet
pewne wypowiedzi i poglądy szybciej dys-
trybuuje, łatwiej je kolportuje, a przede
wszystkim nic w nim nie ginie. W pewnym
sensie to, co wystukane na klawiaturze
czy smartfonie, wcale nie trafia do sieci
bezkarnie, jak się sądzi, lecz przeciwnie,
chcąc nie chcąc, przykleja się do autora.
Nic nie uchodzi na sucho.
W  ostatnich t ygodniach mogli się
o tym przekonać zwłaszcza ludzie pió-
ra, obecni w mediach społecznościo-
wych, jeśli nie prywatnie i dobrowolnie,
ilustracja marcin bondarowicz to przynajmniej zawodowo, a najczęściej

88 P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
– modne słowo – hybrydowo. Skraca się
dzięki temu dystans pisarza do czytel-
nika. Lub do hejtera. Dorota Masłowska
znalazła się w  centrum własnej inby
przez udział w  kampanii polskiej fir-
my odzieżowej Medicine. Firmowana
nazwiskiem jej i  projektanta Macieja
Chorążego linia ubrań z  nadrukami
(w rodzaju: „Lecz się”) miała ukoić „ból
istnienia”. Sama marka od zarania pro-
muje się hasłem „everyday therapy”, więc
kolekcja wpisuje się niejako w jej filozo-
fię działania. Co nie oznacza, że zaleca
porzucić psychoterapię na rzecz zaku-
poholizmu i leczyć depresję za pomocą
T-shirtów.
Taka metka, nomen omen, przykleiła
się do firmy dopiero po kampanii z Ma-
słowską. Sama autorka z właściwym so-
bie dystansem mówiła o aferze „Medi-
cine gate”. Toczy się „wielka narodowa
debata” – ironizowała – o tym, czy mar-
ka odzieżowa za pośrednictwem pisarki
naśmiewa się z zaburzeń psychicznych,
czy nie. Wyjaśniała Masłowska na Fa-
cebooku: „W ostatnich dniach nie tylko
zostałam beatyfikowana, ale i uległam
gwałtownej debeatyfikacji. Chodzi o Me-
dicine gate; spieszę wyjaśnić. Koszulki,
które zaprojektowaliśmy z  Maćkiem
Chorążym, już na etapie zapowiedzi
wzbudziły duże wzburzenie internau-
tów, którzy po zobaczeniu 15-sekundo-
wej, dość może niejasnej zajawki ocenili,
że naśmiewamy się z depresji. To niespo-
dziewana i tragicznie opaczna interpre-
tacja naszego całego zamysłu, któr y
chcieliśmy tu niebawem zaprezentować
z nieco większą radością. Nie mogliby-
śmy naśmiewać się z depresji. Musieli-
byśmy wtedy naśmiewać się ze swoich
rodzin, przyjaciół i przede wszystkim z,
na różnych etapach życia, siebie”.
Żeby było ciekawiej, chwilę wcześniej
jeden z katolickich tygodników opisywał
Masłowską jako przykładną chrześci-
jankę, klejąc fragmenty jej wypowiedzi
bez kontekstu. Stąd owa „beatyfikacja”
w powyższym dementi. Tytuł drugiego
tomu felietonów pisarki „Jak przejąć
kontrolę nad światem, nie wychodząc
z  domu” w ydaje się dziś jeszcze bar-
dziej adekwatny.
Książki na stosie
Niektóre inby w y mykają się spod
kontroli, bawią najwyżej biernych ob-
serwatorów, a psują krew ich głównym
bohaterom. Najbardziej spektakularnie
starli się na Facebooku Jacek Dehnel
z Ziemowitem Szczerkiem, obaj uzna-
ni jako pisarze. Pierwszy zdał relację
z incydentu w pociągu, gdy został przez
współpasażera wyrzucony z przedzia-
łu, a wcześniej bez pardonu i wulgarnie
znieważony (zaczęło się od tego, że pan
nie chciał włożyć maseczki). Drugiemu
nie spodobał się literacki styl tego spra-
wozdania. Gdyby autorzy wymieniali
uwagi prywatnie, sprawa rozeszłaby się
pewnie po kościach. Ale dyskutowali pu-
blicznie i są osobami publicznymi, więc
spór eskalował, angażując fanów czy
znajomych dwu stron i stopniowo od-
dalając się od meritum. „Wytrzeźwiej”,
radził jeden drugiemu. „Nie paniczykuj”,
odpowiadał drugi pierwszemu. Który
konkretnie i co wytykał adwersarzowi
– to już sprawa drugorzędna.
„Czasem jednak lepiej ugryźć się w ję-
zyk, zanim sprzeda się tę narrację pu-
blicznie, szczególnie jeśli ma się wielu
oddanych followersów, gotowych zabić
za jej trafność” – komentowała Kaja Puto
na łamach „Krytyki Politycznej” w tek-
ście „Fejsbukowy stos dla czarownicy”.
Gdy bowiem publicystka Magdalena
Okraska napisała na Twitterze: „Widzę,
że fakt, że ktoś powiedział znanemu pi-
sarzowi »wypierdalaj z przedziału«, wart
jest 200 udostępnień i rozdzierania szat”,
to natychmiast rzucili się na nią fani
Dehnela. Dyskusja o tym, by na przemoc
nie odpowiadać przemocą, tylko więc
potwierdziła, że… na przemoc nie należy
odpowiadać przemocą. Również w sieci.
A pewnie za najbardziej spektakular-
ną, w skali globu, należałoby uznać inbę
nakręcającą się z każdym kolejnym wpi-
sem na Twitterze J.K. Rowling, autorki
cyklu o Harrym Potterze, kwestionu-
jącej istnienie transseksualności. Gdy
nad Wisłą toczyła się debata na temat
niebinarnej akty wistki LGBT Margot
i jej prawa do posługiwania się innym
imieniem niż to, które wpisano w do-
wodzie, świat dziwił się prywatnej kru-
cjacie Rowling przeciw „T” w akronimie
„LGBT”.
Ilekroć pisarka zabiera w sprawie głos,
w sieci wybucha burza. Ostatnio z dwóch
powodów. Po pierwsze, Judith Butler,
autorka kultowej ksią żk i „Uw ik łani
w  płeć”, udzieliła głośnego w y wiadu
pismu „News Statesman”. Proszona
o komentarz do sprawy Rowling, zasta-
nawiała się: „Jak określić samozwańczą
feministkę, która odmawia kobiecości
transseksualnym kobietom?”. A głosu
Butler w tej materii się nie ignoruje.
Po drugie, w najnowszej książce Row-
ling, wydanej pod jej pseudonimem Ro-
bert Galbraith (co samo w sobie dodaje
sprawie smaczku), zabójca nosi dam-
skie ubrania, jest transwestytą (ostat-
nio częściej z angielskiego nazywanym
crossdresserem). „Troubled Blood”, piąta
część cyklu z detektywem Cormoranem
Strikiem w głównej roli, w Polsce ma się
ukazać w listopadzie. W zachodnich re-
cenzjach można zaś przeczytać, że „choć
kryminał z zabójcą w damskich ciuchach
jest fikcją, jego wpływ na społeczność
osób transseksualnych jest realny”. To-
też niektórzy użytkownicy TikToka palą
książki Rowling na stosie.
Twórca w nowej roli
Od Rowling odcinają się ochoczo fani,
odtwórcy głównych ról w filmach o Har-
rym Potterze (m.in. Daniel Radcliffe
i Emma Watson), a nawet studio Warner
Bros., które ni z tego, ni z owego oświad-
czyło, że opowiada się po stronie
REKLAMA
 [ K U LT U R A ]
otwartości, różnorodności i empatii.
Gigant dopiero co zapowiedział premie-
rę gry „Hogwarts Legacy” przeznaczonej
na konsole nowej generacji, a w swych
komunikatach podkreśla – wymownie
– że Rowling nie bierze udziału w pra-
cach nad scenariuszem.
To kolejne odsłony zjawiska znane-
go szerzej pod hasłem „cancel culture”,
unieważniania czyjejś twórczości w od-
wecie za szerzenie niepopularnych i/lub
krzywdzących poglądów. Przez homofo-
biczne tweety z przeszłości aktor i komik
Kevin Hart stracił przed laty funkcję go-
spodarza oscarowej gali (cieszył się nią
zaledwie trzy dni). Po zarzutach o złe ob-
chodzenie się z pracownikami popular-
na prezenterka Ellen DeGeneres przypo-
mina cień samej siebie. Publicysta „New
York Timesa” James Bennet stracił angaż,
gdy po zabójstwie czarnoskórego Geor-
ge’a Floyda i zamieszkach w całym kra-
ju zgodził się z Trumpem, że na ulicach
powinni stacjonować żołnierze. Tenisi-
sta Novak Djoković stracił sporo fanów,
szerząc poglądy bliskie antyszczepion-
kowcom i koronasceptykom. A w Polsce
prezes Radia Nowy Świat Piotr Jedliński
pożegnał się ze stanowiskiem, gdy o Mar-
got mówił na antenie per „Michał Sz.”.
J.K. Rowling wziął w obronę Krzysztof
Varga, pisząc na łamach „Gazety Wy-
borczej” w tekście o wymownym tytule
„Rowling pod gilotyną nowych jakobi-
nów, czyli jak poprawność polityczna
morduje kulturę”: „Jeżeli na sercu leży
ci dobro osób wykluczonych, a toleran-
cję masz nie tylko na sztandarze, ale
i w sercu, to nie znasz zarazem litości
dla tych, którzy twoich poglądów nie
podzielają w pełni, bądź też nieśmiało
zgłaszają drobne wątpliwości”. I dodając
ostrzegawczo (metafora stosu jak widać
powraca): „Nie zdziwiłbym się, gdyby
pewnego dnia grupa wzmożonych mo-
ralnie, przepełnionych tolerancją i wy-
pełnionych empatią aktywistów zabrała
się do wywlekania z księgarń niedopusz-
czalnych obyczajowo powieści i palenia
ich na stosach”.
– Pomieszały się nam porządki – ko-
mentuje pisarz i publicysta Michał R.
Wiśniewski. – J.K. Rowling wchodzi w rolę
trolla z Twittera, ale gdy zostaje przyła-
pana, chce być sądzona jako pisarka.
A to są różne rzeczy: Twittera i literatury
nie można mieszać. W przypadku sporu
Szczerek–Dehnel też wymieszały się ja-
kieś porządki. – Ludzie pióra generalnie
dużo podróżują, więc mieszkają w pocią-
gach, więc mają z nich anegdoty, które
powoli nużą resztę. Amerykańscy komicy
w pewnym momencie opowiadają mnó-
stwo skeczów o lotniskach – bo dużo la-
tają – tłumaczy Wiśniewski. W zalewie
90
internetowej prozy opis doświadczenia
przemocy może umknąć albo traci od-
powiednią wagę.
Pytanie tylko, czy te porządki da się
z  powrotem odseparować i  powrócić
do dawnego postulatu literaturoznaw-
ców, by oddzielać dzieło od autora, nie
doszukiwać się w nim wątków autobio-
graficznych itd. W dobie mediów spo-
łecznościowych i obowiązkowej, często
zakontraktowanej obecności w  nich
twórców granicę wyznaczyć znów trud-
niej. A ludzi kultury bierze się z dobro-
dziejstwem inwentarza, wizerunkiem,
zestawem przekona ń. Dlatego Zyg-
munt Miłoszewski już pozostanie tym
autorem, który postulował: „Noście, k...,
te maseczki”, a Jacek Dukaj tym, który
podpisał list w obronie konserwatywne-
go twórcy fantasy.
Lubimy dramy
„Cancel culture” gumkuje nie tylko
dzieła kultury, ale i samą debatę, spły-
caną i sprowadzaną do pyskówki. No
bo jeśli coś unieważniamy, to o czym tu
rozmawiać? – Wydaje się, że komunikacja
internetowa wchodzi w kolejną fazę i staje
się jeszcze bardziej „igrzyskowa” – uważa
dr Jakub Kuś z Zakładu Metateoretycz-
nych Zagadnień w Psychologii na Uni-
wersytecie SWPS we Wrocławiu. – Moż-
na czasem odnieść wrażenie, że niektóre
cyfrowe dyskusje przypominają zawody
wirtualnych gladiatorów, którzy ku ucie-
sze tłumu zadają sobie nawzajem ciosy.
Oni zyskują sławę i większą rozpoznawal-
ność, a tłum ma rozrywkę. Sprzyja temu
oczywiście to, że każdy z  uczestników
tego spektaklu chowa się za monitorem
swojego smartfona czy komputera. Lu-
dzie uwielbiają śledzić tzw. dramy, które
z jednej strony zaciekawiają, a z drugiej
budzą niekiedy politowanie. Ale i wciąga-
ją, niczym tani telewizyjny tasiemiec lub
awantury w „Big Brotherze”. Z wirtual-
nym popcornem pod pachą.
Pandemia jest aż i tylko tłem dla inb
w internecie, a prócz „nowej rzeczywi-
stości” z restrykcjami w świecie nama-
calnym klaruje się też nowa rzeczywi-
stość wirtualna z nowymi kontekstami
w postaci zdalnej nauki, zdalnych spo-
tkań biznesow ych, kolegiów reda k-
cyjnych, wykładów itd. W pierwszych
tygodniach z koronawirusem opanowa-
liśmy narzędzia, ale sposób komunika-
cji jeszcze się kształtuje i czasem, rzecz
jasna, szwankuje.
Czy więc społeczeństwo w internecie
i poza nim staje się, parafrazując tekst
piosenki Doroty Masłowskiej, niemi-
łe? Traci zdolność rozmow y? Wiosną
i  latem przypadki oby watelskich do-
nosów na osoby nierespektujące zasad
P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
sanitarnych zdarzały się w  realu, ale
w  sieci też. W  jednym i  drugim przy-
padku chodziło o publiczne zawstydze-
nie delikwenta, który – przykładowo
– nosi maseczkę pod nosem. Z drugiej
strony wyśmiewani są ci, którzy zale-
ceń trzymają się kurczowo. Tempera-
tura sporów generalnie się podniosła,
a sam wirus SARS-CoV-2 to temat żywo
dyskutowany na całym świecie w tym
samym czasie. Co też nie ma preceden-
su. – Ostatnio nawet Magdę Gessler ktoś
wyśmiał za maseczkę – opowiada Michał,
który w przerwach od pracy toczy w sieci
własne inby, przekonując nieznajomych
o powadze zagrożenia. – A Magda Gessler
ma taki przekrój fanów, takie zasięgi i tyle
lajków, że jej wpisy na Facebooku to dla
mnie cała prawda o Polsce.
I  nie jest to prawda najweselsza.
Po paru miesiącach dyskusji z korona-
sceptykami Michał czuje już tylko znie-
chęcenie i bezsilność.
„Nie jesteś wredny z natury. Jesteś ze-
stresowany” – uspokaja Meghan Holo-
han w tekście na stronie amerykańskiego
kanału Today. Jeremy Tyler z Uniwersy-
tetu Pensylwanii, szef wydziału bada-
jącego, jak człowiek działa w sytuacji
niepokoju, przekonuje publicyst kę,
że pandemia nie czyni ludzi podlejszy-
mi, niż są, ale istotnie przesuwa granice.
Kąśliwi internauci w dodatku – na ogół
– zdają sobie sprawę z tego, że wojują,
obrażają i nie wykazują nieznajomym
w sieci dość empatii. Wirtualna złośli-
wość byłaby więc skutkiem ubocznym
zmęczenia i frustracji. Ta autorefleksja
świadczyłaby zaś ostatecznie o  tym,
że nie jesteśmy okrutni do cna. Co gorsza
– dodaje Tyler – nawet bez pozytywnego
wyniku testu na koronawirusa od mie-
sięcy żyjemy w stanie permanentnego
zagrożenia. A wobec zagrożenia wybie-
ra się zwykle jedną spośród trzech opcji
– strategii przetrwania: walkę, konstruk-
tywne działanie lub ucieczkę.
Zmęczenie to być może czynnik klu-
czowy. W zachodnich mediach sporo się
dyskutuje o syndromie nazywanym po-
tocznie „Zoom fatigue”, zmęczeniem na-
rzędziami pokroju aplikacji Zoom do wi-
deorozmów z ludźmi z pracy, ze szkoły,
ze znajomymi. Trochę już nam spowsze-
dniały wirtualne rozmowy. Trudniej się
wymigać, mrugnąć porozumiewawczo,
unieść brew niezauważenie, w yłapać
dowcip czy sarkazm, a sytuacja, gdy pa-
trzymy na siebie wszyscy en face, wcale
nie jest najbardziej naturalna.
Jak zauważa Evan Selinger w artykule
na portalu Medium: może wcale nie je-
steśmy źli, tylko doświadczamy żałoby
po życiu, jakie znaliśmy.
ALEKSANDRA ŻELAZIŃSKA
[ K U LT U R A ]

Mea pulpa czyli kronika popkulturalna

Kuby Wojewódzkiego

To się nazywa nokaut. Marek Niedźwiecki,
Piotr Kaczkowski i inni byli dziennikarze
Trójki postanowili powołać do życia in-
ternetowe radio o wymownej nazwie 357.
Pod tym numerem była kiedyś Trójka
przy Myśliwieckiej. Teraz tam zaczyna
się Kraśnik.
Przemysław Czarnek, ewentualny szef
resortu edukacji w średniowiecznym za-
wieszeniu, jest chory na koronawirusa.
Współczuję i życzę zdrowia. Ale jest i po-
zytyw tej sytuacji. Wreszcie minister ma
w sobie coś współczesnego.
Blanka Lipińska i Alek Baron rozstali się.
Najbardziej medialny związek ostatnich
miesięcy przeszedł do historii. Para, która
ujawniała zdjęcia z łóżka czy wanny, teraz
prosi o uszanowanie prywatności. Podob-
no śmiech przedłuża życie. Takie newsy
czynią mnie nieśmiertelnym.
Anna Mucha wraca na rynek teatralny, tym
razem jako producentka spektaklu „Przy-
goda z ogrodnikiem”. W obsadzie wystąpi
zarówno producentka, jak i jej były oraz
aktualny partner. Wszystko zatem wska-
zuje, że będzie to czarna komedia.
Sebastian Fabijański – aktor oraz artysta
hiphopowy na umowę-zlecenie – zo-
stał malarzem. Twórca wyznał, za jaką
kwotę sprzedał swój pierwszy obraz. To
3,5 tys. zł. Ujawnił też swój proces twór-
czy: Jest płótno, jest farba. Bardzo bliski
ekspresją do innego nurtu: Jest alkohol,
jest impreza.
Justyna Żyła, najbardziej mściwa była
żona polskiego sportowca, tym razem
zaatakowała byłego męża, wytykając
mu wiek jego wybranki. Piotr związał się
z 22-letnią Marceliną Ziętek. Gdyby przy-
znawano nagrody za obciach roku, Justy-
na byłaby w trakcie kupowania kolejnej
półki na te wszystkie puchary.
© LESZEK ZYCH
Jurorami nowego show TVN pt. „Lego Ma-
sters” zostali Aleksandra Mirecka i Paweł
Duda. Mirecka jest jedyną Polką, która
projektowała dla Lego, a Duda jako jedy-
ny prowadzi kanał na YouTube recenzują-
cy zestawy klocków Lego. Prowadzącym
jest Marcin Prokop – niejedyny człowiek
w Polsce, którego nie było stać na Lego.
We wrześniu „Wiadomości” TVP wyprze-
dziły w oglądalności „Fakty” TVN. Jednak
„Wiadomości” oraz TVP Info zanotowały
duży spadek w grupie komercyjnej 16–49.
To taka grupa, która, na przekór nazwie,
tego wszystkiego nie kupuje.
Po sześciu latach różnych eksperymentów
i muzycznych awantur Maciek Maleńczuk
wrócił z autorskim albumem pt. „Klauzula
sumienia”. Jak wyznaje sam artysta, jest
dekadentem i patriotą. Jeśli płyta zyska
popularność i trafi do tych, co nie trzeba,
zostanie tylko dekadentem.
Ruszyły zdjęcia do nowego serialu Polsatu
pt. „Tatuśkowie”. W rolach głównych po-
jawią się Bartek Kasprzykowski, Kacper
Kuszewski oraz bardzo dużo osób, których
nie znam ani z widzenia, ani ze słyszenia.
Polsat robił już kiedyś serial „Mamuśki”.
Też szybko zniknął z anteny.
To jest wiadomość
popularniejsza
od koronawirusa.
Podobno Dawid
Podsiadło, ulubieniec
obu Polsk, jest
zakochany.
Jego wybranką
jest skrzypaczka
z zespołu
Podejrzana o udział w aferze vatowskiej
Marcelina Zawadzka jednak nie wróci
do prowadzenia „Pytania na śniadanie”
w TVP. Szok. Jeśli wszystkich o coś podej-
rzanych zdejmą z anteny, to w „Wiadomo-
ściach” będzie tylko o pogodzie.
Jacek Borkowski słynie z tego, że nie ma
dla niego granic prywatności ani tematów
tabu. Tym razem aktor „Klanu” wyznał
w brukowcu, że aby wziąć rozwód kościel-
ny, przyznał się, że jest gejem. Doskonały
sposób. Ja od lat robię dokładnie to samo,
aby nie wziąć ślubu.
Robert Lewandowski obronił tytuł
magistra w  Wyższej Szkole Edukacji
w  Sporcie. Tematem pracy była anali-
za składu ciała i  wydolności tlenowej.
Na potrzeby naukowe Robert przebadał
400 osób w 2 lata. Słabo. Kiedyś potrafił
strzelić 5 goli w 9 minut.
Janusz Korwin-Mikke wziął udział w ak-
cji #hot16challenge, której celem była
zbiórka pieniędzy dla służby zdrowia. Ja-
nusz zarapował o tym, że należy wieszać
socjalistów. Teraz sejmowa komisja etyki
nałożyła na rapera upomnienie za nawo-
ływanie do przemocy. A to była przecież
jego solowa poprawka do budżetu.
© MATEUSZ OCHOCKI/KFP/REPORTER

Wystartował nowy magazyn TVP3 War- Magda Laskowska.

szawa pod zagadkowym tytułem „Prosto Gratuluję i życzę,
z Radomia”. Jest to 20-minutowy program,
w którym są poruszane dwa zagadnienia. aby dalej w tym,
Jak ominąć Radom i jak powtórzyć ten co robi, grał
manewr, wracając. pierwsze skrzypce.

P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020 91
 [ K U LT U R A ]

Wiersze nie na sztandary

Tegoroczny werdykt Akademii Szwedzkiej jest czysto
JUSTYNA SOBOLEWSKA
literacki, bez wymiaru politycznego. I każe oczekiwać
na polskie przekłady.
Derek Walcott, poeta karaibski. W latach 80. z kolei poezja zo-
stała szczególnie doceniona: oprócz Miłosza laureatami zostali
Wole Soyinka, nigeryjski poeta i dramaturg, Czech Jaroslav Seifert
i Rosjanin Josif Brodski.
Miłosz po Noblu był nieustannie pytany przede wszystkim o So-
lidarność. Istotne było polityczne tło tego wyboru. Zupełnie ina-
czej rzecz miała się z wyborem Szymborskiej, która kojarzona była
tylko z literaturą (nie w Polsce, gdzie i Miłosz, i Szymborska byli
atakowani za dawne wybory polityczne). Tegoroczny wybór Louise
Glück kieruje wzrok znowu tylko na literaturę, nie można kłócić się
o sprawy polityczne, które często przyćmiewają wymiar literacki.
Jak w zeszłym roku, gdy przy okazji wyboru Petera Handkego mało
kogo interesowało to, co napisał, a raczej jego polityczne wypowie-
dzi. Tegoroczna nagroda wskazuje nie tylko na konkretną poetkę,
ale i na bogaty pejzaż poezji amerykańskiej, która do Polski docie-
ra zwykle z opóźnieniem. Po latach otrzymaliśmy znakomite prze-
kłady poetów Szkoły Nowojorskiej czy choćby Elizabeth Bishop.
I teraz okazało się, że oprócz znanych nazwisk, które mocno wpły-
nęły też na polską poezję od lat 90., są i inne postaci warte uwagi.

Bardziej literacki niż polityczny

Po seksskandalu, który przeorał Komitet Noblowski, spodzie-
wano się, że Nobel może trafić np. do czarnoskórej pisarki z Afry-
ki, co jednak potwierdziłoby tylko, że jest to nagroda bardziej
polityczna niż literacka. Wybór amerykańskiej poetki sprawił,
© KATHERINE TAYLOR/REUTERS/FORUM

że można rozmawiać tylko o literaturze. Oczywiście wcześniej

Louise Glück przed swym domem w Cambridge, Massachusetts.
trzeba poznać jej wiersze, bo inaczej powiela się szkolne komu-
nały typu „poezja bogata w nawiązania do tradycji antycznej”.
Uzasadnienie werdyktu tegorocznego Nobla brzmiało:
za „niemożliwy do pomylenia poetycki głos, którego surowe
piękno przekształca indywidualną egzystencję w uniwersalne
doświadczenie”. Grono poetek i tłumaczek na wieść o tym wer-
dykcie ucieszyło się, bo znało jej wiersze, a powstało nawet już
kilka przekładów. Dla Julii Fiedorczuk, poetki, pisarki i znawczyni
poezji amerykańskiej – jak mówiła w podkaście POLITYKI – naj-
ciekawsze u Glück jest połączenie kobiecości i intelektu, wciąż

N
azwiska laureatki Louise Glück, które odczytał se-
kretarz Akademii, wielu czytelników nigdy nie sły-
szało. Amerykańska 77-letnia poetka była nieznana
w wielu krajach, nie tylko w Polsce, za to w Stanach
Zjednoczonych jest bardzo popularna i doceniona,
otrzymała większość znaczących nagród. W Polsce zaledwie jej
trzy wiersze pojawiły się w antologii „Dzikie brzoskwinie” Julii
Hartwig wiele lat temu.
Glück jest 16. kobietą wyróżnioną literackim Noblem, pierwszą
poetką po wyborze Wisławy Szymborskiej w 1996 r. Ostatnim
nagrodzonym poetą był Szwed Tomas Tranströmer (2011 r.).
Nobel dla Boba Dylana w 2017 r. był też odebrany jako nagroda
poszerzająca pole poetyckie o teksty piosenek. Poetyckich No-
bli nie jest w ostatnich latach wiele – kiedy w 1995 r. otrzymał
tę nagrodę Irlandczyk Seamus Heaney, Szymborska podobno
odetchnęła z ulgą, bo nie spodziewała się, że rok po roku dwa
Noble powędrują do poetów. W latach 90. mieliśmy aż trzy Noble
poetyckie – oprócz Szymborskiej i Heaneya otrzymał go jeszcze
zakrawające na skandal dla wielu komentatorów. – To mnie cie-
szy, bo mainstream ma z tym kłopot. Glück opisuje kobiece do-
świadczenie jako doświadczenie ludzkie. Późna jej twórczość jest
bardzo erudycyjna i aluzyjna – mówiła Fiedorczuk.
Krystyna Dąbrowska, poetka, która przełożyła kilka wierszy
noblistki, uważa, że dobrze się stało, bo jej poezje nie nadają się
na sztandary. Opowiadała też o ich złudnej prostocie. – Podsta-
wowa trudność polega na tym, że Glück pisze, jakby rozmawiała,
nie czuje się dyscypliny, tymczasem ona jest w tych wierszach,
podobnie jak wyrazisty rytm. Są też bardzo świadomie używane
powtórzenia, i z tym trzeba uważać, żeby wiersze nie stały się zbyt
koturnowe. W poezji Glück jest tymczasem wiele humoru. – Naj-
bardziej lubię tom „Ararat”, to są wiersze wychodzące od jej histo-
rii rodzinnych, które Glück uniwersalizuje – mówiła Dąbrowska.
W wielu miejscach pojawiły się porównania Glück i Szymbor-
skiej. Jednak ta druga nie odnosiła się nigdy wprost do swojej
biografii. Amerykańskiej poetce najbliżej jest do nurtu poezji
konfesyjnej i do Roberta Lowella. Jej oryginalność widać w ostro-
ści i analityczności wierszy.

92 P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
 Louise Glück
Wdow y
Moja matka gra w karty z moją ciotką,
w Kotka i Myszkę, to rodzinna rozrywka,
której babcia nauczyła wszystkie swoje córki.
Środek lata: za gorąco, żeby wyjść na zewnątrz.
Dzisiaj ciotka ma przewagę; dostaje dobre karty.
Matka zwleka, trudno jej się skoncentrować.
Tego lata nie może przywyknąć do własnego łóżka.
Zeszłego lata bez trudu
przywykła do podłogi. Nauczyła się tam spać,
żeby być blisko mojego ojca.
Umierał; dostał specjalne łóżko.
Ciotka nie ustąpi ani na jotę, nie uwzględnia
zmęczenia mojej matki.
Tak je wychowano: okazujesz szacunek, walcząc.
Odpuszczając sobie, obrażasz przeciwniczkę. (…)
Gra trwa całe popołudnie, ale słońce ani drgnie.
Nie przestaje prażyć, aż żółknie od niego trawa.
Tak to musi widzieć moja matka.
A później nagle coś się kończy.
Ciotka żyje z tym dłużej; może dlatego gra lepiej.
Jej karty ulatniają się: o to chodzi, to jest cel: ostatecznie
ten, kto nie ma nic, wygrywa.
(z tomu „Ararat”, 1990 r., przeł. Krystyna Dąbrowska)
Nobel ją przeraził
Louise Glück na poezji się wychowała, pierwsze wiersze Wil-
liama Blake’a przeczytała, kiedy miała pięć lat. Przejął ją szcze-
gólnie wiersz o czarnoskórym chłopcu. Poezja ją wielokrotnie
prowadziła w stronę melancholii. „Kiedy chciałam być szczę-
śliwa, to czytałam powieści, a nie wiersze” – mówiła w jednym
z wywiadów. Sama żadnej nigdy nie napisała. Była dzieckiem,
które czas spędzało samo, czytało, tak weszła w bliską relację
z mitologią grecką, której bohaterowie stali się dla niej bardziej
bliscy niż zwykłe dzieci. Czas dorastania był szczególnie ciężki,
borykała się z anoreksją – chciała stać się „czystą duszą” i pozbyć
się ciała. Jej akademicka kariera, również w związku z chorobą,
nie rozwijała się płynnie. Nie wiedziała, co ma robić w życiu
– przez pewien czas pracowała jako sekretarka. Po pierwszej
książce wpadła w kompletną stagnację. Siedziała tygodniami nad
pustą kartką i miała poczucie, że wszystko się wyczerpało i już
nie będzie artystką. Wtedy znany poeta John Berymann zaprosił
ją do Vermont, do Goddard College, gdzie zaczęła uczyć. I w tym
całkowicie się odnalazła. Wróciła też do pisania.
Glück świetnie opowiada o stanach kryzysu i niemożności
pisania, których wiele w życiu doświadczyła: „Czasem jakieś
linijki krążą mi w głowie, nie wiem, do czego ich użyję i to jest
koszmarne, bo nie mogę zbudować z nich żadnej konstrukcji”.
Przy pisaniu poematu o 11 września to muzyka ją poprowadziła
– symfonia Mahlera „Pieśń o ziemi”, której słuchała na okrągło.
Pisanie bywało dla niej też rodzajem zemsty na rzeczywistości,
powodowało, że nie czuła się pokonana przez nieszczęście, ból
i stratę. „Czuję się bardzo żywa, kiedy piszę, i zupełnie martwa,
kiedy nie piszę”. Ten niedający się zaspokoić głód, który pcha ją
do pisania, trwa od 50 lat.
Nagrody, których dostała już sporo, wywoływały w niej ambi-
walentne uczucia. Tłumaczyła, że kiedy dostaje się nagrodę, a nie
pisze się niczego albo nie jest się zadowolonym z tego, co po-
wstaje – to nagroda nie cieszy. „Zastanawiasz się, może tamta
książka była dobra, ale czy ja nadal tak dobrze piszę?”. Nobel ją
przeraził. Podobnie jak Szymborską. Powiedziała prasie, że była
na to zupełnie nieprzygotowana. W dodatku obawia się, że może
teraz stracić przyjaciół, bo wszyscy są pisarzami. Jest tylko jedna
rzecz, która by ją naprawdę ucieszyła – gdyby William Blake zstą-
pił z nieba i powiedział: „Dobra robota, Louise”.
Louise Glück
Posłań c y
Musisz tylko poczekać, znajdą cię.
Gęsi, lecące nisko nad mokradłem,
połyskujące w czarnej wodzie.
Znajdą cię.
I sarny –
jakie one piękne,
jakby własne ciało nie mogło ich powstrzymać.
Pomału wpływają na polanę
między brązowe plamy słońca.
Czy stałyby tak nieruchomo,
gdyby na nic nie czekały? (…)
Musisz tylko poczekać, aż się to wydarzy:
ten krzyk – uwolnić, uwolnić – jak księżyc
wyszarpany z ziemi, pęczniejący
w otoczeniu strzał,
zaraz zaczną ścielić się przed tobą
jak trupy, obarczone mięsem,
a ty staniesz nad nimi, zraniona i zwycięska.
(z tomu „The House on Marshland”, 1975 r., przeł. Natalia Malek)
Dwa fragmenty wierszy umieszczone w tekście publikujemy w przekładach poetek,
które odkryły Glück na długo przed Noblem.
REKLAMA
 [ FELIETON ]
Chutnik
Robin Hoodki
W
reszcie można być singielką, a jedno-
cześnie „całością” – ogłosił amerykański
„Newsweek” w 1973 r. W domyśle: oso-
bą spełnioną, niewybrakowaną. Podob-
no stało się to możliwe dzięki postaci
Glorii Steinem, bezdzietnej, niezamężnej ikony femi-
nizmu, założycielki pisma „Ms.”, która swoim życiem
udowodniła, że alternatywą do bycia żoną i matką nie
musi być tzw. stara panna opiekująca się kotami. Zdanie
z „Newsweeka” było czymś w rodzaju podsumowania
długiej batalii o to, by uznać i uszanować indywidualny
wybór człowieka, który chce lub nie chce być w związ-
ku. Co po wiekach przymuszania ludzi do powinności
matrymonialnej było postępem.
Tak widzi to Mona Chollet, francuska dziennikarka,
autorka eseju „Czarownice. Niezwyciężona siła kobiet”
(wyd. Karakter). Opisując mechanizm wykluczenia,
przebiega epoki od czasów działań inkwizycji do współ-
czesności. Rolę dzisiejszej czarownicy, tej z XXI w. – wy-
kluczonej, napiętnowanej jak jej poprzedniczki – przy-
pisuje, jak sama mówi w wywiadach, kobietom starym
i bezdzietnym. Według Chollet to dwa tabu w kulturze,
jeśli chodzi o kobiecość.
Prawda, że starzenie się wciąż nie jest wpisane w ko-
biecy kalendarz kulturowy. Znajduje się w nim miejsce
dla młodości i wczesnego macierzyństwa, ze zdjęciami
ze ślicznym bobasem, ewentualnie na bycie matką nasto-
latków, zwłaszcza prześlicznej córki, zwanej „minija”. Ale
na tym kończy się horyzont kulturowej kobiecości. Niebyt
zaczyna się z pierwszym siwym włosem. Nic dziwnego,
że w ruch idzie farba – nie tyle, żeby wciąż się podobać,
co po to, żeby człowieka nie zwolnili.
Drugie tabu, o którym pisze Chollet, nie jest już tak oczy-
wiste. Grażyna przeczytała zdanie „można być singielką
i całością” i wstawiła w miejsce „singielką” słowo: „mężat-
ką”. Czy wtedy można być całością? Niekoniecznie. Dziś
bycie mężatką potrafi wykluczać. Kobieta, która wybrała
życie z mężczyzną, w dodatku wyszła za niego formalnie
za mąż i ma z nim dzieci, bywa wciskana w stereotyp „kury
domowej”, chociaż pracuje zawodowo. Jej feminizm staje
się podejrzany, bo przecież „ma męża” (jakby to rozwią-
zywało wszystkie problemy). Postrzeganie ról życiowych
kobiet i mentalność bardzo zmieniły się od 1973 r.
Co kompletnie przeoczył arcybiskup Marek Jędra-
szewski. Ostatnio zareagował na kwestie, które świat
przedyskutował 50 lat temu. I chociaż życie w związku
czy w pojedynkę jest w XXI w. uznawane powszechnie
za kwestię indywidualnego wyboru, arcybiskup piętnu-
je „singielstwo”, nazywa je „ideologią” i grzmi, że „nie
żyjemy dla siebie i nie umieramy dla siebie”. Zdaniem
Sylwii przekaz arcybiskupa oznacza, że nie wolno kochać
osoby tej samej płci biologicznej. Nie wolno tworzyć z nią
rodziny. Nie wolno również żyć samotnie. Jedyne wyj-
ście to idealna rodzinka niczym z plakatu. Ksiądz wie,
co mówi – sam jest singlem.
94 P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
Plebanek
Arcybiskup zawrócił dyskusję do lat 70. zeszłego wieku.
Tymczasem nowe stulecie przyniosło nowe wykluczenia.
Grażyna uważa, że Mona Chollet, wpisując do kategorii
współczesnych czarownic głównie kobiety, które jak sama
Chollet nie zdecydowały się na macierzyństwo, wyklucza
te, które wybrały macierzyństwo i życie w związku z męż-
czyzną. Dlatego spodobał jej się serial „Good girls” ukazu-
jący życie trzech kobiet – matek, z czego dwie są również
żonami. Bohaterki borykają się z ogarnięciem gąszczu co-
dzienności życia rodzinnego, zmagają z komplikacjami
w stosunkach damsko-męskich, ale lwią część życia prze-
znaczają na działalność przestępczą. Życie na krawędzi nie
tylko pozwala im dorobić na boku – mają też legalne, choć
nisko płatne prace – ale i wyżyć się w sferze dzikiej, „nie-
uczesanej”, która stawia na ich drodze takie postaci, jak szef
gangu, gwałciciel czy oficer FBI. Bo wybór drogi życiowej
to nie kwestia stanu cywilnego, tylko stanu ducha i umysłu.
Pracownicy jednej z bohaterek tytułują ją „panią Bo-
land”. Ale jej „szef”, przywódca gangu, mówi do niej „Eli-
zabeth” – i nie chodzi tu o spoufalanie się, tylko o szacunek
dla podmiotowości. Elizabeth jest całością, a nie „drugą
połówką” pana Bolanda. Prowadzi osobne, własne życie.
T en serial to postęp w stosunku do wcześniejszych „Go-
towych na wszystko”. Bohaterki „Good girls” to nie
byłe królowe piękności, które wyszły korzystnie za mąż,
urodziły dzieci bez szkody dla figury i dają się utrzymy-
wać, brojąc na boku. „Dobre dziewczyny” to kobiety,
które nie mają pieniędzy i muszą je skądś wytrzasnąć
– na dzieci, spłaty kredytów, na czynsz. Ich feminizm wi-
dać w czynie. Trudno być „całością”, kiedy ma się rodzinę
do wykarmienia i stos niezapłaconych rachunków na sto-
le. Zdaniem Grażyny współczesne czarownice to również
matki i kobiety, które żyją w związkach z mężczyznami.
Kobiety w średnim wieku, z nadwagą i tanią farbą na wło-
sach. Z mężami, którzy słabo zarabiają albo są na bezro-
bociu. Może więc „dobre dziewczyny” to Robin Hoodki,
bo co zarobią, to rozdają.
Sylwia uważa natomiast, że dziś na cenzurowanym
może być każda z nas: w parze lub osobno. Zawsze źle, za-
wsze coś nie tak. Zbyt singlowata, zbyt żonowata. Za mało
dzieci, za dużo. Gloria Steinem, sztandarowa singielka,
wyszła za mąż, a potem owdowiała. Co na to arcybiskup?
Czy Gloria Steinem jest dziś lepszą osobą, niż była przed
ślubem? A co, gdyby wyszła za kobietę?
Mentalne zawracanie świata o pół wieku to mało ory-
ginalny pomysł. Do tego nieskuteczny, bo współcześnie
łatwiej jest wybrać bycie „samotną wyspą” niż tkwienie
w toksycznym związku tylko dlatego, że tak wypada.
Obyczajowość podpowiada nam różne rozwiązania, nie-
koniecznie według modelu proponowanego przez spe-
cjalistę od wszystkiego: księdza. Robin Hoodki napinają
więc łuki i biegną tam, dokąd chcą. Z mężem, dziewczyną,
dziećmi lub zupełnie solo.
GRAŻYNA PLEBANEK, SYLWIA CHUTNIK
 [ FELIETON ]
Hartman
Rewolucja
snobów
K
tóż nie jest choć trochę
próżny? Przecież bez afir-
macji nie dałoby się żyć.
Lecz gdy nasza próżność
wyżywa się w  ambicjach
kulturalnych, to chyba dobrze. Podciągnąć się na wyż-
szy poziom, poudawać przed sobą i przed innymi, że już
tam się jest – to zdrowe i budujące. Jednakże sprawa jest
wstydliwa. Do snobizmu, nawet „zdrowego”, głupio się
przyznać, bo przecież nie na snoba się snobujemy, lecz
na nie-snoba zgoła. Dlatego powszechny nasz snobizm
trzeba otulić kołderką przyjaznego, demokratycznego
dyskursu, który połechce filistra, a „elitaryście” pogro-
zi palcem. I w takim właśnie duchu wypowiadają się
dziś humaniści i znawcy sztuk. Jest to zresztą jak naj-
bardziej na rękę artystycznym profesjom i branżom,
bo poszerza „target” i  zwiększa
jego mobilność między pozioma-
mi, stylami i  gatunkami sztuki.
Właśnie po to, aby nadawać płyn-
Jest w człowieku
ność swoim zasobom, koryfeusze jakaś cząstka nadludzka
sztuk wystrzegają się dziś jak ognia
wszelkich demarkacji i hierarchii, i nią właśnie zajmuje się
a  więc kanonów, „klasyczności”,
a już zwłaszcza podziału na sztukę
przemysł kulturalny.
popularną i wysoką. Taki jest dziś
dogmat: jest tylko sztuka zła i dobra. Przy czym ta z za-
łożenia elitarna jest zła jako taka. Sztuka może być nieko-
mercyjna, nawet hermetyczna, lecz nigdy wyniosła.
M y, odbiorcy, jesteśmy snobami. Ale oni! Jak głosi bo-
gaty w ziarna prawdy stereotyp, świat teatru, filmu,
muzyki i sztuk plastycznych to niezasypiające nigdy tar-
gowisko próżności, wieczny melodramat, pełen zawiści,
egzaltacji, intryg, zdrad, plotek, fałszywych przyjaźni
i prawdziwej rywalizacji. Neurotyczni twórcy, cyniczni
producenci, drapieżni seksualnie dyrektorzy, pazerni
pośrednicy, oszukańczy i bezlitośni impresario, sprze-
dajni recenzenci i diabli wiedzą, kto jeszcze! Wieczne
oczekiwanie na telefon, castingi, konkursy, góry i doły,
intratne zamówienia i pożyczanie stówki na przeżycie.
Gotuje się w tym kotle, oj gotuje. A my tylko czyhamy
ze swoimi paroma groszami, dyskretnie wspartymi po-
A by w ogóle mógł działać system, w którym dobrzy
datkową krwawicą człowieka pracy, żeby w atmosferze
prestiżu i odświętności łatwo i bez wysiłku nakarmić
swe ego co bardziej wzruszającymi, dusze szczypiący-
mi kawałkami – a to muzyki, a to literatury, a to teatru,
a to znów malarstwa.
Płynie ten statek szaleńców przez morze ogólnego
i powszechnego absurdu wszystkiego – nie wiadomo
dokąd, lecz nic ważniejszego od miłości i sztuki czło-
wiek nie wymyślił i żyć niczym innym nie umie. Nawet
nauka tak naprawdę jest twórczością i przez prawdę
szuka piękna. Jednak nie święci garnki lepią i nie święci
robią nam kulturę. Jakoś musimy sobie radzić, wyko-
rzystując swe małe talenty i wielkie wady w taki sposób,
by pracowały na to, co nas przerasta. Jak to się dzieje,
tego nie wie nikt. Nie powstała jeszcze teoria wyjaśnia-
jąca, w jaki sposób tak malutkie istotki jak ludzie były
P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
w stanie stworzyć tak wielkie cywi-
lizacje i tak olśniewające dzieła. Jest
w człowieku jakaś cząstka nadludz-
ka i nią właśnie zajmuje się „prze-
mysł kulturalny”.
Zarządzający kulturą nie muszą być wielkimi jej znaw-
cami. Są jak politycy – ich zadaniem jest „wsłuchiwać się
w głos ludu”, czyli dawać ludziom to, co im potrzebne,
czego pragną i mogą przyjąć, jednocześnie podpowia-
dając takie czy inne nowości. Balansowanie pomiędzy
schlebianiem istniejącym już gustom i kształtowaniem
ich jest działalnością stricte polityczną, uprawianiem
dialektyki praktycznej. I jak to w polityce, towarzyszy jej
kwestia kosztów oraz relacji między ideą a potrzebą prak-
tyczną. Na dogadzaniu ludziom można zarobić, a zyski te
przeznaczyć na promowanie rzeczy nowych i ambitniej-
szych lub też na kolejne możliwie
dochodowe kulturalne inwestycje.
I tak jak w polityce, w zarządzaniu
kulturą mamy do czynienia z kultu-
ralnymi populistami oraz idealista-
mi bądź ekscentrykami.
Nie ma możliwości, żeby władza
znajdowała się w rękach ludzi szcze-
gólnie kompetentnych, prawych
i mądrych. Możliwe jest jednak, aby
tacy ludzie mieli znaczące wpływy i współpracowali
z rządem. Podobnie jest w kulturze. Jest nie do pomy-
ślenia, aby artyści najwybitniejsi, z natury rzeczy wy-
magający bardzo wiele od swoich odbiorców, wyprze-
dzający swój czas i przez to rozumiani przez niewielu
stawali się „ikonami” i gwiazdami. Najlepsi zawsze znani
będą niewielu koneserom i funkcjonować będą niszowo.
Z punktu widzenia zarządców – szefów galerii, sal kon-
certowych, wydawnictw, fundacji czy wydziałów kultury
– istotne jest, aby to, co stanowić będzie kulturalny ma-
instream, było jak najwyższej jakości, a i sztuka elitar-
na mogła korzystać z pewnej instytucjonalnej ochrony.
To jest właśnie nasz „Kulturkampf”.
artyści ciągną cały wóz z kulturą, tak pojemny, aby
mogli na nim przycupnąć sobie nierozpoznani jeszcze
wielcy, konieczne jest spoiwo albo smar. Tą substancją
zapewniającą ruch w kulturze jest właśnie kultural-
na próżność, czyli snobizm, nazywany zdrowym, dla
odróżnienia od prostackiego i pustego snobizmu ludzi
zaledwie udających, że mają z kulturą coś wspólnego.
To my, snobi – snobistyczni odbiorcy sztuki i snobi-
styczni jej menedżerowie – odpowiadamy za cały ten
statek szaleńców. To my jesteśmy na nim majtkami i po-
sługaczami. I w dodatku jesteśmy z tego dumni!
Duma snoba jest podobna tej narodowej. Nie trzeba
znać dziejów swego narodu i sprawiedliwie go oceniać,
aby być dla niego reprezentatywnym, razem ze swoim
nieokrzesanym patriotyzmem. Podobnie też nie trzeba
znać się na sztuce, aby z podniesionym czołem brać w niej
udział. Ekspansja snobów to ludowa rewolucja w kulturze.
JAN HARTMAN
95
 [ FELIETON ]
Passent
Koty i ludzie
W
tygodniku „Prze-
gląd” cytat z  inne-
go pisma: „Natalia
Kukulska o  hejcie.
Od zawsze jestem
nazywana Żydówką, co nie jest prawdą, choć nie miałabym
nic przeciwko. Moja mama i ja wciąż jesteśmy Żydówka-
mi, to jest w komentarzach pod każdym naszym tekstem”.
Odkładam gazetę i sięgam po książkę: „KOT. Opowieść
o Konstantym Jeleńskim”. Znacząca postać w Paryżu dru-
giej połowy XX w. Autorka Anna Arno. Wydawnictwo Iskry.
Sięgnąłem po biografię Jeleńskiego także dlatego, że go
poznałem. Było to dawno, dawno temu, w latach 60., kiedy
znalazłem się w Paryżu i znałem ten sam numer telefonu
co wszyscy. Kot zaprosił mnie na kawę i w trakcie rozmowy
zaoferował mi stypendium. To był dla mnie szok, wszak
były to lata zimnej wojny, budowy muru berlińskiego, po-
prosiłem więc o czas do namysłu. Nie wiedziałem, że Jeleń-
ski był jedną z czołowych, etatowych postaci w potężnym
i bogatym Kongresie Wolności Kultury. Polskie władze
utrzymywały, że była to instytucja finansowana i podle-
gająca CIA. Środowisko w to nie wierzyło, ale po latach
okazało się, że tym razem to była prawda. „Przez siedem-
naście lat wszyscy byliśmy oszustami” – powie Jeleński
po ujawnieniu związków Kongresu z CIA. „CIA zwracała
się do amerykańskich miliarderów, proponując założenie
fundacji na szczytne cele i zobowiązując się do zachowania
tajemnicy. W ten sposób przekazywano sumy, które dany
odbiorca mógł wiarygodnie wykorzystać”. Z takiej po-
mocy korzystali wybitni polscy twórcy – Wat, Dąbrowska,
Słonimski, Sandauer, Wajda, Herbert. „Takie stypendium
było lekcją niezależności i swobody” – mówił Wojciech
Karpiński. Dorobek Kongresu był ogromny, ale pocho-
dzenie nieprawe.
Z budki telefonicznej (u nas było to wtedy nie do po-
myślenia, ale z mojej strony głupie, bo podsłuch czuwał)
zadzwoniłem do Rakowskiego (ten się wściekł) oraz do ro-
dziny, która się wystraszyła podobnie jak ja.
J eleński niechętnie wracał do wojennych przeżyć – pisze
Anna Arno. Kolega z St. Andrews, Michał Goldin, zginął
bohatersko. „Z niewielkim oddziałem ochotników z pułku
artyleryjskiego (…) podjął on beznadziejną akcję, by ura-
tować z rąk Niemców ambulans z rannymi żołnierzami
polskimi. Chociaż był już ranny – a większość żołnierzy
z jego oddziału poległa – nie zaprzestał ataku swym pisto-
letem Sten i sam został zastrzelony. Goldin wydał się Jeleń-
skiemu ideałem Europejczyka. Jak opowiadał, pozostawił
list, w którym pisał, że chce zostać katolikiem in articulo
W 1957 r. Jeleński pisał, że „Polacy są niestety przewraż-
mortis [w obliczu śmierci – Pass.]. Z entuzjazmem studio-
wał świętego Tomasza z Akwinu i Bergsona; intelektualnie
był nawrócony, ale nie chciał porzucać żydowskiej wiary
w czasach jej największych prześladowań”.
Kot był wolny od zacietrzewienia, w kwestiach politycz-
nych najczęściej wyważony – pisze Arno – „ale na wszelkie
przejawy antysemityzmu reagował alergicznie. W war-
szawskim gimnazjum [Batorego – Pass.] miał głównie ży-
dowskich przyjaciół i, jak pisał, (…) zetknął się wówczas
z przejawami »krańcowo prawicowego nacjonalizmu
96 P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
oraz antysemityzmu wśród mojego
pokolenia«”. Wielokrotnie w listach
do różnych adresatów wspomi-
nał upokorzenie, „jakiego doznał
w liceum Batorego jego przyjaciel
Ryszard Bychowski, syn znakomitego psychoanalityka
Gustawa Bychowskiego. »Bychowski był Żydem, sam mi
o tym powiedział, ale nikt chyba poza mną w klasie nie
wiedział – trudno było zresztą o mniej żydowski typ fizycz-
ny. Pod koniec drugiej klasy (1934–35) matematyk wywołał
Bychowskiego do tablicy (…) i Rysiek fatalnie odpowiadał.
Gdzieś z końca klasy ktoś zaintonował: Zyyt, nie Żyd – mam
to w uszach – i wkrótce podjęła to cała klasa! Oburzony
profesor (który, jak Jeleński dowiedział się później, sam był
Żydem) zaczął krzyczeć coś w rodzaju ‘barbarzyńcy, niego-
dziwi barbarzyńcy’ i sam wyszedł z klasy, w której rozpętała
się bójka«. Jeleński wspominał, że »na ponad trzydzieści
osób tylko garstka stanęła po stronie prześladowanego«.
W tej grupce był Krzysztof Kamil Baczyński, z którym Kot
się zaprzyjaźnił”. Ryszard Bychowski zginął w 1943 r. jako
lotnik zestrzelony nad Niemcami.
Gimnazjalny epizod Jeleński przywoływał nie tylko jako
źródło swojego stosunku do spraw polsko-żydowskich, ale
– jak pisze Arno – wręcz jako przełomowy moment forma-
cyjny. Poruszony opublikowanym w paryskiej „Kulturze”
artykułem Wojciecha Skalmowskiego „Żydzi i Polacy dzi-
siaj”, podjął korespondencję z autorem. Skalmowski twier-
dził, że Żydzi z Zachodu nagminnie wyolbrzymiają i piętnu-
ją antysemickie postawy Polaków, co tworzy fałszywy obraz
Polski: „Antypolonizm jest więc już nie tylko łatwym i na nic
nienarażającym wentylem urazów i uprzedzeń, ale także
oznaką postawy »postępowej«”. Polemizując ze Skalmow-
skim, Jeleński uzasadniał swoją niechęć do polskiej skrajnej
prawicy. Przypomniał, że nie tylko w Batorym, ale również
w gimnazjum w Rydzynie przyjaźnił się z chłopcem żydow-
skiego pochodzenia. „Andrzej Stamirski był już w drugim
pokoleniu katolikiem, ale za to »miał niemal karykaturalny,
sturmerowski« typ żydowski, był bardzo brzydki. W Rydzy-
nie nie spotkały go żadne przykrości, ale – jak opowiada
Jeleński – »na wiosnę 1939 r. dowiedziałem się o samobój-
stwie Andrzeja w podchorążówce kawalerii w Grudziądzu,
na skutek bezlitosnych prześladowań kolegów, którzy prze-
cież nie wszyscy należeli do ONR-Falangi. Z listów jego wi-
działem, jak mu jest ciężko, ale ‘trzymał fason’. Stąd moja
osobista nienawiść do tej Polski endeckiej«”.
liwieni na punkcie stosunku Żydów do polskiego an-
tysemityzmu. Każdy niesprawiedliwy głos na ten temat
jest wyolbrzymiany, przemilcza się zaś systematycznie
wszystkie te liczne głosy żydowskie, które są dla Polski
przyjazne, a które wobec smutnej przeszłości powinno
się specjalnie cenić. Oskarżanie Żydów o »spisek antypol-
ski«, negacja polskiego antysemityzmu, wyolbrzymianie
pomocy udzielanej Żydom przez Polaków w czasie okupa-
cji, z przemilczaniem faktów negatywnych z tego samego
okresu – to właśnie pożywka dla polskiego antysemity-
zmu” – pisał Jeleński. Spór ten trwa do dziś.
DANIEL PASSENT
 [ FELIETON ]
Tym
Dobra zmiana
R
zeczny statek wycieczko-
wy nie pierwszej młodości
płynął Wisłą. Blachy burt
spajane jeszcze nitami
były elegancko odnowione,
a na wyszorowanym pokładzie pasażerowie uważnie
słuchali uwag reżysera Marka Piwowskiego. Kręcono
„Rejs”. Od tamtej pory minęło 50 lat. 19 października,
pół wieku temu, odbyła się premiera. Film jest komedią,
ale szyderstwem podszytą i ze smutku skrojoną. Ekipa
aktorska składała się z kilkorga zawodowców oraz po-
tężnej grupy naturszczyków, bo taki był zamysł reżysera.
Im mniej umiesz, tym bardziej się nadajesz, by pokazać
Polskę po 25 latach walki o zwycięstwo realnego socjali-
zmu i przyjaźni polsko-radzieckiej. Aluzji politycznych
wprost w tym filmie się nie znajdzie, ale dla aparatczy-
ków od kultury było oczywiste, że ten statek to symbol
PRL. Na kolaudacji „Rejs” został rozjechany jak Kasprowy
zimą, dostał najniższą kategorię artystyczną i pozwole-
nie na rozpowszechnianie w dwóch kopiach, wyłącznie
w Dyskusyjnych Klubach Filmowych.
Okazało się jednak, że ludzie chętnie na te pokazy cho-
dzili, a już szczególnie partyjni robotnicy. I ci z Ursusa, i ci
z Żerania. Oni nawet nie bardzo wiedzieli, że byli w kinie,
ale dowiedzieli się o tym od sekretarza Podstawowej Orga-
nizacji Partyjnej. A przy okazji zostali pouczeni, że film im
się bardzo nie podobał, bo był skierowany przeciwko klasie
robotniczej, i dlatego koniecznie chcą się spotkać z reżyse-
rem. O tej potrzebie spotkania z aktywem dowiedział się
też Piwowski. Nie mógł odmówić. Termin został wyznaczo-
ny na sobotnie popołudnie w stołówce Urzędu Rady Mini-
strów w Alejach Ujazdowskich. Przebieg spotkania reżyser
z góry znał na pamięć. Zadzwonił do mnie: Stasiek, chodź
ze mną, nie chcę tak sam siedzieć i obrywać. Poszedłem.
Sala stołówki była wielka, leciutko pachniała zupą ogór-
kową. Stoliki w rzędach, przyklejone do siebie, a za nimi
sami faceci. Dwaj w  pierwszym
rzędzie z magnetofonami na bate-
rie, by nie uronić ani jednego sło-
wa. Wtedy mieć taki magnetofon
to jakby dzisiaj mieć awionetkę.
Zaczęło się ideologiczne rozstrzeliwanie. Dyskutanci,
zerkając do notatek, mówili, że czują się tym filmem
dotknięci do żywego. My kpić z siebie nie damy, jeste-
śmy postępowi, mamy oczy otwarte na świat, wdrażamy
nowe technologie, i to lepsze od tych na Zachodzie, a wy
uważacie nas za nieuków, którzy nawet nie wiedzą, jak
wygląda książka. A my czytamy i rozumiemy, co czytamy.
Rozległy się brawa. Oddajmy na chwilę głos naszym go-
ściom – odezwał się z przekąsem prowadzący. Poprosiłem
jednego z dyskutantów, żeby powiedział, co tutaj widzi
na tej sali. Moich towarzyszy widzę, i was też widzę, bo co?
A co pan widzi na ścianach? – spytałem. Raczej odburk-
nął, niż odpowiedział: Nic, idiotę ze mnie robicie? Szkoda
– ja na to – bo tu wszędzie na ścianach są napisy „Palenie
wzbronione”, a wy wszyscy palicie. Jesteście świadomi
i mądrzy, tylko nie rozumiecie prostego napisu, że czegoś
nie wolno. Wam nie wolno. Nam pozwolono palić – krzyk-
nął jakiś aktywista. Odpowiedziałem: Wam zawsze wolno,
czego innym nie wolno, bo ktoś wam pozwoli albo sami
sobie pozwolicie. Zapadła cisza.
P ięćdziesiąt lat temu nikt nie wiedział, dokąd dopłynie
ten symboliczny statek-Polska. Dziś też nie wiemy.
Straszy na mieliźnie, a ostatnie koło ratunkowe zatonęło
wiosną. Dookoła na wodzie jest pusto – jak w „Rejsie”.
Nikt życzliwie nam nie pomacha. Pokład jest tak utytłany,
że nawet mewy go omijają. Samozwańczy kapitan cza-
sem nos wychyli, by dalej węszyć dla dobra statku. A pod
pokładem, w stołówce, wciąż wałkowany jest temat, kto
w damskiej ubikacji napisał „głupi kaowiec”.
STANISŁAW TYM
REKLAMA
 [ MIZERSKI NA BIS ]

Inspekcja
u Matki Boskiej

W
 reakcji na dramatyczny
wzrost liczby zakażeń
i  zgonów główny in-
spektor sanitarny Ja-
rosław Pinkas, na czele
delegacji reprezentującej poszczególne stacje sanitar-
no-epidemiologiczne, udał się na Jasną Górę, aby wy-
modlić u Matki Boskiej ustanie pandemii. Zdecydowana
reakcja szefa GIS została przyjęta przez epidemiologów
ze zrozumieniem i nadzieją. – W sytuacji, w jakiej znajdu-
je się obecnie służba zdrowia, to jedyny sposób na szybkie
zatrzymanie pandemii – twierdzą. Chociaż wątpią, czy
jedna pielgrzymka do obrazu Matki Boskiej wystarczy.
Pojawiły się zarzuty, że reakcja Pinkasa, chociaż racjo-
nalna i uzasadniona, jest mocno spóźniona. Pandemia
trwa od wiosny, Pinkas miał przynajmniej pół roku, żeby
zacząć się modlić, ale wygląda na to, że sprawę zlekcewa-
żył. Zamiast od razu jechać na Jasną Górę, podjął szereg
działań, które – jak się okazało – pandemii nie powstrzy-
mały, za to zdezorganizowały pracę szpitali, a zatrud-
niony w nich personel doprowadziły na skraj fizycznego
i psychicznego wyczerpania.
– Dziwię się, bo to bardzo doświadczony lekarz, dosko-
nale zna realia naszej służby zdrowia. Trudno zrozumieć,
dlaczego zwlekał z pielgrzymką – kręci głową znany polski
wirusolog. Rozczarowany jest także episkopat. – Uwa-
żamy, że powinien się zacząć modlić dużo wcześniej
– ocenia pragnący zachować anoni-
mowość biskup pomocniczy.
Nieoficjalnie postępowanie głów-
nego inspektora sanitarnego krytyku-
ją nawet politycy obozu rządzącego.
– To skandal, że wobec bezczynności służby sanitarnej
lekarze i pielęgniarki sami musieli się modlić o dodatko-
we maseczki, przyłbice i respiratory – oburza się poseł
PIS, przekonany, że gdyby Pinkas i jego ludzie od począt-
ku pandemii modlili się razem z personelem szpitalnym,
wirus byłby dziś w odwrocie. A Ministerstwo Zdrowia nie
zostałoby narażone na niepotrzebne skandale związane
z zakupami dużych ilości bezwartościowych maseczek
i respiratorów, których do dzisiaj nie otrzymało.
Jarosław Pinkas nie ma sobie nic do zarzucenia,
bo uważa, że mimo mocno okrojonych kadr i niewiel-
kich nakładów finansowych GIS sprostał zadaniom. Jeśli
chodzi o przyszłość, jest dobrej myśli, bo – jak ujawnił
– „mamy szansę na bardzo szybkie ucyfrowienie inspekcji
i znacznie większe środki finansowe”.
Chociaż jest obawa, że zanim te środki pojawią się
w GIS, trzeba je będzie wymodlić u Matki Boskiej. GIS
liczy w tej sprawie na pomoc rządu. Premier Morawiecki
miał zapewnić, że o ucyfrowienie oraz uzyskanie wspo-
mnianych środków będzie się modlił razem z przedsta-
wicielami GIS.
SŁAWOMIR MIZERSKI

Max Skorwider

wydawca POLITYKA Spółka z o.o. SKA
adres ul. Słupecka 6
02-309 Warszawa
RECEPCJA GŁÓWNA
tel. 22 451-61-33, 451-61-34;
tel./faks 22 451-61-35
adres internetowy
www.polityka.pl
poczta elektroniczna
polityka@polityka.pl
PREZES I REDAKTOR NACZELNY Ogłoszenia i reklamy nie stanowią Sprzedaż bezumowna numerów Przedruki po uzyskaniu
Jerzy Baczyński materiału pochodzącego od wydawcy aktualnych i archi­walnych po cenie zgody Wydawcy.
tel. 22 451-60-00, tel./faks 22 451-60-10 prenumerata
niższej od ustalonej Kontakt: Maciej Domagała,
Członkowie Zarządu www.sklep.polityka.pl przez Wydawcę jest za­broniona, tel. 22 451-61-25,
Joanna Solska, Mariusz Janicki, Infolinia: tel. 67 210 86 30, nielegalna i grozi e-mail: m.domagala@polityka.pl
Wiesław Władyka e-mail: infolinia@polityka.pl odpo­wiedzialnością karną.
Z-cy Redaktora Naczelnego Monika Kaliszuk-Radźko,
Mariusz Janicki (Pierwszy Zastępca), tel. 22 451-61-00, 451-61-15 copyright © spółka z o.o. ska
Witold Pawłowski, tel. 22 451-60-03 e-mail: prenumerata@polityka.pl
Łukasz Lipiński (wydania cyfrowe) Wszelkie prawa zastrzeżone.
BIURO REKLAMY Konto: POLITYKA Dalsze rozpowszechnianie DRUK www.izbaprasy.pl
recepcja tel. 22 451-61-36, Spółka z ograniczoną artykułów, w tym artykułów
tel./faks 22 451-61-37, odpowiedzialnością SKA na aktualne tematy polityczne,
e-mail: reklama@polityka.pl BGŻ BNP Paribas S.A. gospodarcze i religijne
Izabela Kowalczyk-Dudek (dyr.), 18 1750 0009 0000 0000 1004 2763 opublikowanych w POLITYCE
printed in poland
Katarzyna Czuk (reklama cyfrowa) SWIFT: RCBWPLPW jest zabronione.

98 P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
 [ DO I OD REDAKCJI ]
© LESZEK ZYCH
Dyskusja o upadku świata „od dziecka” w danej kulturze, by ją próbować zrozumieć. To tak,
W raz z Biennale Warszawa zapraszamy na spotkanie wokół
dwóch ważnych publikacji: „Witajcie w cięższych czasach”
Przemysława Wielgosza, która ukazała się nakładem wydaw-
nictwa RM oraz „W Polsce, czyli wszędzie” Edwina Bendyka,
wydanej przez POLITYKĘ. Spotkanie odbędzie się w czwartek,
15 października o godz. 18 w siedzibie Biennale Warszawa przy
ul. Marszałkowskiej 34/50; poprowadzi je Kaja Puto. Zachęcamy
do zapisów przez formularz dostępny na stronie: biennalewarsza-
wa.pl. Decyduje kolejność zgłoszeń, z powodu pandemii liczba
miejsc ograniczona. Spotkanie będzie nagrywane i transmitowane
na kanałach Biennale oraz Wydawnictwa RM.
Książkę Edwina Bendyka „W Polsce, czyli wszędzie. Rzecz
o upadku i przyszłości świata” mogą Państwo nabyć za pośrednic-
twem naszego sklepu internetowego: sklep.polityka.pl (z 20-proc.
rabatem w dniach 15–18 października, wpisując kod: BIENNALE).
Olga Tokarczuk
i projekt Ex-centrum
M oże trochę późno
reaguję na świetny
tekst (a który nie jest?) pani
Olgi Tokarczuk w POLITYCE
nr 40. (...) Idea Ex-centrum
bardzo mi się podoba,
choć naznaczona jest pewnym paterna-
lizmem. Z listy zaproszonych do dyskusji
gości wynika, że reprezentują oni starsze
i nieco młodsze pokolenie, najwyżej
czterdziestolatków. Brak mi tu głosu osób młodszych, tych, których
przyszłość dotyczy najbardziej. I którzy będą konsumować owoce
decyzji podejmowanych w najbliższym czasie. Może więc warto
wysłuchać ich zdania i umożliwić przedstawienie wizji przyszłości?
Teraz wygląda to tak, jakbyśmy próbowali za nich decydować, czy
to z wiary w siebie, czy też z przekonania o ich niedojrzałości.
Co do eseju, to moim zdaniem przedstawia punkt widzenia
oświeconego, białego człowieka wychowanego w kręgu kultury
judeochrześcijańskiej (...). A przecież są inne społecz­ności, po-
dobnie liczne, o zupełnie odmiennym „bagażu społeczno-kul-
turowym”, które to usilnie zwalczaliśmy i zwalczamy. Wcześniej
poprzez intensywną chrześcijańską ewangelizację, a następnie
kolonizację ekonomiczną, zwaną dziś globalizacją. Od czasu ze-
rwania przez Nixona porozumień z Bretton Woods i w konsekwen-
w celu udzielenia odpowiedzi na Państwa listy i mogą zostać opublikowane w tygodniku POLITYKA, chyba że zastrzegliście Państwo ich nieujawnianie (art. 15 ust. 2 pkt 1 ustawy Prawo prasowe).
cji oderwania giełd od realnej gospodarki postępuje amerykański
ekonomiczny kolonializm wraz z usilną implementacją „demokra-
cji liberalnej” w infekowanych krajach. Bez jakiejkolwiek refleksji
nad miejscową tradycją czy kulturą. (...)
Nawet jeśli projekt Ex-centrum ma przedstawić wyłącznie
polski punkt widzenia, to winien uwzględniać globalne uwarun-
kowania. Brakuje mi tego drugiego, innego spojrzenia, bo sami
nie jesteśmy w stanie sobie tego wyobrazić. Trzeba wyrosnąć
Administratorem Państwa danych osobowych jest Polityka Sp. z o.o. SKA z siedzibą w Warszawie 02-309, ul. Słupecka 6. Państwa dane osobowe będą przetwarzane
jak ocenianie postaw moralnych starożytnych Greków; Achilles nie
włóczył trupa Hektora dla swojego widzimisię, lecz działał w ra-
mach ówczesnych reguł. Cokolwiek byśmy sądzili dzisiaj ze zmie-
nioną moralnością.
Co do nazewnictwa, to, jak rozumiem, jest to proces obłaska-
wiania świata. Nazwane staje się znajome i choć może być straszne,
to jakby mniej od nienazwanego. Pojęcie „antropocen” pozwala „za-
pakować” różne zjawiska do jednego pudełka z etykietką, ale niewie-
le wyjaśnia. Uspokaja jednak. W sąsiednim tekście pana redaktora
Jerzego Baczyńskiego („Ból języka”) jest znamienny przykład zmiany
znaczeń słów. Przypomnę tylko, że nazwa Demokratyczna Republika
Konga (za czasów Mobutu) wywoływała najwyżej drwinę, ale kiedy
takie zmiany nas dotyczą, to wieje grozą. Bliższa koszula ciału! Mło-
dzi nie mają raczej trudności z nazywaniem nowych zjawisk, tworząc
własne leksykony nowych znaczeń dla słów starych, i tworzeniem
nowych. To również jest argument za przywołaniem ich do projektu.
I w końcu pytanie, dla kogo ten projekt jest przeznaczony? Pojęcia
„Kairos” i „Ognozja” rodzą podejrzenia, że tyczy to tylko elity inte-
lektualnej, a to dzisiaj kojarzy się z wołaniem na puszczy. Ponad rok
temu POLITYKA wydała zeszyt specjalny, a w nim „Już nie chcemy
oświecenia” („Niezbędnik Współczesny”), wnikliwie pokazując,
że oświeceniowe założenie równości ludzi można sprowadzić co naj-
wyżej do równości wobec praw, ale nigdy do możliwości. I nie mam
na myśli statusu materialnego danej osoby, ani jej potencjału inte-
lektualnego. Nie da się ukryć, że wysoki status materialny połączony
z inteligencją ułatwia życie, jednak brak tej ostatniej nie rokuje do-
brze. Jest ziarno prawdy w powiedzeniu „Wszyscy mają genialne my-
śli, ale tylko człowiek wykształcony może dostrzec, co go spotkało”.
Nacisk oświeceniowego projektu edukacyjnego na tym się zasadzał:
dać wszystkim szansę. Można narzekać na niski poziom nauczania,
prawdą jest jednak również, że nie każdy zdobędzie wyższe wy-
kształcenie – z racji własnych ograniczeń. Z tym trzeba się pogodzić,
inaczej inflacja pojęcia „elita” będzie postępowała. Szerszy dostęp
do wyższej edukacji nieuchronnie wiedzie do obniżania kryteriów.
W efekcie nie ma z kim rozmawiać na poważnie. (Inna sprawa, to
jak rozmawiać ze zrozumieniem wzajemnym z ludźmi innych kultur
i porządku społeczno-prawnego?).
Tak, chciałbym widzieć ten projekt bardzo szeroko, może jako
platformę wymiany myśli (z obowiązkowym leksykonem znaczeń?).
TOMASZ WIERZCHOWSKI
REKLAMA
 [ NA WŁASNE OCZY ]

Rakieta Iga Świątek, pierwsza polska

wielkoszlemowa mistrzyni, w dwa lata
przeskoczyła od juniorskiego tenisa do dorosłej
sławy. Kanwą tego hollywoodzkiego scenariusza jest
drobiazgowo zaplanowany rozwój. Miała warunki, o jakich

I
jej rówieśnicy mogą tylko pomarzyć.

MARCIN PIĄTEK
ga sprawiła jedną z największych sportowych niespo-
dzianek tego roku. Wybuchła polska sportowa super-
nowa, która – wszystko na to wskazuje – nie zejdzie
z orbity co najmniej przez dekadę. I stanie się, w duecie
z Robertem Lewandowskim, sportową ambasadorką
Polski. Styl, w jakim zdobyła swego pierwszego szlema
(bez straty seta, wygrywając kolejne mecze w średnio nieco
ponad godzinę), każe przypuszczać, że ciąg dalszy nastąpi.
Pochwały, jakie spadały na 19-letnią Polkę, to nie tylko kurtu-
azja. Wielcy fachowcy i mistrzowie – m.in. Martina Navrátilová,
Chris Evert, Monica Seles, Mats Wilander – twierdzą, że Świą-
tek ma wszystko, by zakończyć przedłużające się bezkrólewie
w kobiecym tenisie. Z morza komplementów daje się wyczytać,
że Świątek jest kobiecą hybrydą Novaka Djokovicia i Rafy Nada-
la. Zabrzmiało jak pasowanie na multimistrzynię.
Wschód słońca
Już niebawem przyjdzie czas weryfikacji tych pochwał.
Poprzeczka pójdzie w górę, bo prawdą jest, że obsada French
Open była w tym roku nienadzwyczajna (z pierwszej rankin-
gowej dziesiątki nie było czterech tenisistek, w tym niedaw-
nych zwyciężczyń wielkoszlemowych turniejów Naomi Ōsaki,
Bianki Andreescu i Ashleigh Barty, a Serena Williams z powodu

100
 Iga Świątek
po pokonaniu
Amerykanki Sofii Kenin
i wygranej w finale
French Open,
10 października 2020 r.
kontuzji poddała mecz w drugiej rundzie). Otworzyła się szansa
dla innych. Nawet dla kwalifikantek, których obecność na eta-
pie ćwierćfinałów i półfinałów (były przeciwniczkami Świątek)
to w turniejach wielkoszlemowych sensacja.
Lech Sidor, komentator Eurosportu i trener, mówi, że poziom
kobiecego tenisa jest obecnie przeciętny. – Gdy Agnieszka Ra-
dwańska wchodziła do wielkiego tenisa, miała o wiele trud-
niejsze rywalki. Cały poczet Rosjanek, Venus i Serena Williams
w szczycie formy, świetne Belgijki: Kim Clijsters i Justine Henin.
Niemki, Włoszki, Czeszki, mające wielkie ambicje Chinki.
Kobiecy tenis zmienił się raz na zawsze wraz z dominacją
sióstr Williams, zwłaszcza Sereny, której sile trudno się było
przeciwstawić. Myśląc o karierze, trzeba przedłożyć atletyzm
nad artyzm. Czarodziejki kortów pokroju Radwańskiej stały
na straconej pozycji. Ale i ona miała szanse, by przejść do hi-
storii jako wielkoszlemowa mistrzyni. Największą – gdy w pół-
finale Wimbledonu 2013 r. przegrała z niżej notowaną od siebie
Niemką polskiego pochodzenia Sabine Lisicki, a w finale cze-
kała Francuzka Marion Bartoli, którą na dźwięk nazwiska Polki
ogarniał paraliż (przegrała z nią wszystkie siedem meczów).
Gdy Radwańska półtora roku temu ogłosiła, że schodzi ze sce-
ny jeszcze przed trzydziestką z powodu przewlekłej kontuzji
stopy, wydawało się, że nad polskim tenisem zaszło słońce.
Tymczasem droga od Agi do Igi okazała się zaskakująco krótka.

Wioślarz stróż
Największe wrażenie robi tempo, w jakim Iga przebiła się
do ścisłej światowej czołówki. Ledwie dwa lata temu zwyciężyła
w juniorskim Wimbledonie, a jej chlebem powszednim wciąż
były drugorzędne turnieje. Przełom przyszedł mniej więcej
półtora roku temu, gdy była już w rankingu na tyle wysoko,
by uniezależnić się od łaski organizatorów rozdających we-
dle własnego widzimisię zaproszenia, niewynikające z pozy-
cji w tenisowej hierarchii. Znalazła się na fali: każde ważne
zwycięstwo zamieniało się w konkretną zdobycz punktową
pozwalającą na awans w rankingu. Przed French Open wspięła
się już do pierwszej pięćdziesiątki, co oznacza pewne miejsce
w turniejach wielkoszlemowych.
Alicja Sierzputowska, siostra Piotra, trenera Świątek, mówi,
że największą przeciwniczką Igi była zawsze sama Iga. – Często
dawała się ponieść emocjom, a wtedy jej gra się sypała. Właściwie
wszyscy w środowisku uważali, że gdy tylko Iga uspokoi głowę,
wedrze się do czołówki. No i w końcu współpraca z psycholog
Darią Abramowicz zaczęła przynosić efekty.
Aniołem stróżem jej kariery jest ojciec Tomasz. Był wiośla-
rzem, przed igrzyskami olimpijskimi w Seulu został włączony
w skład czwórki podwójnej, która na mistrzostwach świata
w Nottingham w 1986 r. zdobyła srebro. Ale z igrzysk wrócili
bez medalu. Chciał, by obie córki (Iga ma starszą o trzy lata
siostrę Agatę) wypełniły wolny czas zajęciami sportowymi.
Najpierw był basen, ale dziewczynki często łapały zapalenia
uszu i gardła. Laryngolog poradziła, by sobie odpuścili. Padło
na tenis. Krążyli po klubach, bo ojciec miał swoje konkretne
wyobrażenie, jak mają wyglądać zajęcia z dziećmi. W końcu
© TIM CLAYTON/GETTY
i tak skończyły się jej marzenia o podboju kortów. To pierwsza
część prawdy. Druga: Agata miała dość tenisa, bo tata za bardzo
ją cisnął. Z Igą już tych błędów nie powtórzył.
Czeskie wzory
Iga zaczynała zdradzać przebłyski tenisowej smykałki. Lech
Sidor wspomina, że jego podopieczne potykały się z Igą nie raz.
– Były oczko wyżej, jeśli chodzi o kategorię wiekową, ale Iga już je
podgryzała. Myślałem: oho, jak podrośnie, trzeba będzie na nią
uważać. Aksamitnej ręki nigdy nie miała, ale była pracowita.
I zwracała uwagę tym, że mocno bije piłki.
Była za młoda, żeby załapać się na mecenat, który w cza-
sach swojej finansowej potęgi roztoczył nad polskim teni-
sem Ryszard Krauze. Biznesmen zainwestował w swój kaprys
18 mln zł. Mówi się, że nadanie impetu karierze Radwańskiej
kosztowało 2 mln, bo w legendzie o dziadku tenisistki wyprze-
dającym na potrzeby finansowania pasji wnuczki rodzinną
kolekcję obrazów jest tylko ziarnko prawdy: obrazów było
za mało i były za mało warte, by napędzać tenisową manufak-
turę Radwańskich. Gdy Krauze wycofywał się w 2010 r. – odarty
ze złudzeń, że zawodowe korty zawojuje jego córka Monika
– Iga miała ledwie 9 lat.
Na szczęście dla niej w Warszawie znalazła się grupa zapa-
leńców, którzy za punkt honoru postawili sobie stworzenie fa-
bryczki talentów. Idea była taka, by powielić w Warsaw Sports
Group świetne wzory z akademii w czeskim Prostějovie, z któ-
rej od lat wysypują się kolejne chluby czeskiego tenisa. Tam

wylądowali na kortach Legii, gdzie tamtejszą sekcją zarządza-
ła prywatna inicjatywa – Warsaw Sports Group.
Agata, mistrzyni Polski w kategoriach juniorskich, rosła
za szybko, by mięśnie zdążyły należycie obudować długie kości.
Pojawiły się problemy z kolanami. Musiała poddać się operacji
w młode talenty wkłada się pieniądze z nadzieją, że się przebiją,
zarobią i dadzą zarobić. W umowach widnieje zobowiązanie
do przekazywania akademii części swoich premii ugranych
już w dorosłym tenisie. Jest też klauzula wykupu: można pójść
na swoje, ale zapłaciwszy tyle, by inwestorzy mieli poczucie,

P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020 101

 [ NA WŁASNE OCZY ]

Iga (w czerwonej bluzce) Z Mają Chwalińską (po prawej), z którą w deblu zdobyły tytuł
ze swoją starszą siostrą Agatą. mistrzyń Europy w kategorii do lat 14, czeskie Pilzno, 2015 r.

że biznes się opłacił, a akademia zyska środki na dalsze

funkcjonowanie. Większość czeskich mistrzów wychowanych
w Prostějovie – Kvitová, Berdych, Šafárová – których tenis uczy-
nił milionerami, już dawno na swoje poszła.
Warsaw Sports Group czerpała finanse z dwóch źródeł: bie-
żącej działalności szkoleniowej akademii oraz pieniędzy gro-
na zamożnych biznesmenów. – Są kimś w rodzaju mecenasów,
ale równie dobrze można ich traktować jak inwestorów, którzy
wchodzą w biznes bardzo wysokiego ryzyka, bo od ładowania
pieniędzy w nastolatków do zysków z ich profesjonalnych karier
droga jest bardzo daleka i kręta – mówi Artur Bochenek, pre-
zes Warsaw Sports Group.
Inwestowanie w Igę było wyrazem szczerej wiary, że stanie
się czołową tenisistką świata, ale też chłodnej kalkulacji: wśród
kobiet konkurencja nie jest tak ostra jak wśród mężczyzn, poza
tym szybciej dojrzewają. Mówiąc językiem biznesu: rokowała
szybszą stopę zwrotu. Ojciec Igi dostał więc z Warsaw Sports
Group propozycję: pełne finansowanie kariery Igi. A że sam nie
miał już pieniędzy na liczne tenisowe wydatki, idące w setki © AN, INSTAGRAM, ADAM NURKIEWICZ/FORUM, MACIEJ ZIENKIEWICZ/FORUM
tysięcy złotych rocznie, ofertę przyjął. W związku z tym, że Iga
wciąż była niepełnoletnia, zgodę na układ musiał najpierw
wyrazić sąd rodzinny. – Chodziło o przeanalizowanie tego, czy
rodzice Igi nie podpisują się pod czymś, co mogłoby okazać się
dla córki niekorzystne. Sąd się niczego takiego nie dopatrzył – do-
daje Bochenek.

Lot w kosmos
Dorosłość Igi zaczęła się szybko – gdy szła do liceum. Oka-
zało się, że trzeba znaleźć szkołę, w której będzie w stanie
pogodzić treningi z nauką. Stanęło na prywatnym liceum
na Mokotowie, niedaleko kortów Legii. Iga wpadła w kierat,
który opisywała w jednym z wywiadów: pobudka o 6 rano,
po lekcjach trzy godziny treningu; obiad w samochodzie
w drodze powrotnej do domu; wieczorem odrabianie zadań
domowych i nauka. W weekendy jeszcze więcej treningów,

102 P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020

 Drużyna Polskiego Związku Tenisowego, 2018 r. Iga Świątek w drugim rzę-
dzie, czwarta od lewej. Agnieszka Radwańska z przodu, trzecia od lewej.
Z lewej: Iga Świątek, 2015 r.

czasem wyjazdy na turnieje. I tak aż do matury, którą zdała

w zeszłym roku.
Polskie środowisko tenisowe z jednej strony było zgodne
co do tego, że Idze należy przychylać nieba, ale z drugiej pod-
śmiewano się nieco z „dworu panny Świątek”. Bo Iga miała
na wyłączność dwoje trenerów, specjalistkę od przygotowania
fizycznego, korzystała z pomocy dietetyka i psychologa oraz
z opieki medycznej. Korty, treningi, wyjazdy w pogoni za punk-
tami rankingowymi, zgrupowania (w tym w Prostějovie, gdzie
był o wiele większy wybór sparingpartnerek), organizacja tur-
niejów – wszystko było na głowie Warsaw Sports Group. W bar-
dzo niewielkim stopniu do budżetu Igi dokładał się wówczas
Polski Związek Tenisowy. Trzy lata temu wskoczyła do rządo-
wego programu Team 100, którego konkretnym wymiarem jest
przelew 40 tys. zł raz do roku.
Fachowa opieka medyczna się przydała. Gdy miała 17 lat,
podczas turnieju organizowanego przez WSG, odniosła ciężką
kontuzję stawu skokowego. Operował ją współpracujący z Le-
gią lekarz piłkarskiej reprezentacji Polski, Jacek Jaroszewski.
Na korty wróciła po czterech miesiącach. Jeśli chodzi o ogólne
przygotowanie fizyczne, była zresztą dość zaniedbana. Dopiero
indywidualne zajęcia z trener Jolantą Rusin-Krzepotą sprawiły,
że dziś, mimo że Iga jest dość wysoka (176 cm) i mocno zbudo-
wana, porusza się po korcie bardzo zwinnie. – Nie dość, że do-
biega do mocnej, zwrotnej piłki, to jeszcze odgrywa ją z pełną siłą.
Niewiele tenisistek to potrafi – mówi Alicja Sierzputowska.

P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020 103

 [ NA WŁASNE OCZY ]

Z byłą już trenerką przygotowania fizycznego Jolantą Rusin-Krzepotą Z ojcem Tomaszem Świątkiem po wygranym juniorskim
oraz obecnym trenerem Piotrem Sierzputowskim. turnieju Wimbledonu, 2018 r.

Stosunkowo najmniejszym finansowym obciążeniem okazał

się trener. Wraz z Alicją Sierzputowską przyjechał do Warszawy jej
starszy o sześć lat brat Piotr. – Rodzice zgodzili się, abym dołączyła
do WSG, pod warunkiem że będzie mi towarzyszył Piotrek. Został
sparingpartnerem Igi i tak dobrze im się grało, że wkrótce prze-
skoczył na pozycję trenera. Zanim wylądowaliśmy w Warszawie,
byliśmy za oceanem w akademii Johana Krieka [dwukrotnego
zwycięzcy Australian Open] i tamtejsi trenerzy zwracali uwagę,
że ma dobre oko. Potrafi wyłapać błędy, nawet całkiem małe nie-
dociągnięcia, i ma trafne uwagi – chwali brata Alicja. Dla 28-let-
niego dziś Piotra, którego Świątek jest pierwszą i jedyną zawod-
niczką, status trenera mistrzyni Rolanda Garrosa to lot w kosmos.
Artur Bochenek mówi, że chodziło o to, by zapewnić Idze
optymalne warunki i sprawić, by nie zadręczała się myśla-
mi, że tata wciąż musi stawać na głowie, jak finansować jej
tenisowe postępy. Na potrzeby sponsorowania kariery córki
założył wprawdzie siedem lat temu fundację Wychować Mi-
strza, ale nawet dobrze poinformowani ludzie w tenisowym
światku nie słyszeli, by dawała istotne dochody. Poczucie,
że pod względem sportow ym ma się dobrze, było Idze po-
trzebne tym bardziej, że między rodzicami się nie układało,
w końcu się rozstali.

104 P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020

 Jako mistrzyni Roland Garros, Paryż 2020.
Wywrócony stolik
Od sukcesu na juniorskim Wimbledonie Iga wskoczy-
ła na falę, która wyniosła ją aż do światowej czołówki. Gdy
w Warsaw Sports Group zacierano ręce, że inwestycja wkrótce
zacznie się spłacać, a zgodnie z umową do akademii popłyną
© BARTŁOMIEJ ZBOROWSKI/PAP (2), CLIVE BRUNSKILL/GETTY
z turniejowych premii i kontraktów reklamowych Igi pienią-
dze na dalsze oliwienie mechanizmu produkcji talentów, To-
masz Świątek niespodziewanie wywrócił stolik. Dwa dni przed
18. urodzinami Igi, w maju ubiegłego roku, złożył w biurze su-
che pismo o wypowiedzeniu współpracy.
– Byłem w szoku – mówi Artur Bochenek.
Tomasz Świątek publicznie zarzucał WSG opieszałość w po-
szukiwaniu sponsorów dla Igi i pobieranie horrendalnych pro-
wizji od kontraktów reklamowych. Kwestionował też niektóre
wydatki. – Gdy Iga wygrała Wimbledon, mieliśmy sponsorów
gotowych płacić jej za eksponowanie marki. Tomasz uważał,
że oferują za mało, i odmawiał podpisania umów. Teraz może
powiedzieć, że wyszło na jego. Ale my nie mieliśmy szklanej kuli.
P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
Co do sensowności spornych wydatków – łatwo oceniać je z per-
spektywy czasu – opisuje Bochenek.
Iga się do sporu nie miesza, ale wkrótce nie będzie miała wyj-
ścia. Bochenek: – Mediacja nic nie dała, skierowaliśmy sprawę
do sądu. Tata wypowiedział umowę, a pozwaną jest Iga. Fatalnie
się z tym czuję. Ale wciąż trzymam za nią kciuki i może na mnie
liczyć. Czy jestem rozgoryczony całą sytuacją? Bardzo.
Artur Bochenek mówi, że w karierę Igi Warsaw Sports Group
zainwestowała około miliona złotych. Równolegle finansując
inne młode talenty. – Umowa zawiera klauzulę wyjścia i ocze-
kujemy, że zostanie dotrzymana.
Tymczasem wokół Igi, która z Paryża wróciła nie tylko z pu-
charem, ale i czekiem na 1,6 mln euro, już zaczynają się kręcić
nowi podpowiadacze i mistrzowie planowania przyszłości.
Od ich dobrych rad z pewnością nie będzie mogła się opędzić.
W Paryżu Iga Świątek przestała być cudownym dzieckiem. Jest
mistrzynią. I globalną gwiazdą. Tej roli będzie się dopiero uczyć.
MARCIN PIĄTEK
105
 [ POLIT YK A I OBYCZ A JE
B unt na pok ład zie jednost k i towa-
rzyszącej, czyli co szef Solidarności
Piotr Duda myśli o nowym wicepremie-
rze („Super Express”): „PiS przygotował
nam wspaniały »prezent« na czterdzie-
stolecie NSZ Z Solida r ność, oddając
decy zje dot yczące pracy sk rajnemu
liberałowi, czyli panu Gowinowi. (…)
Mówiąc po związkowemu: to jakby na-
pluto nam w twarz. (…) ten, który jako
polit yk Platformy Oby watelskiej do-
łożył się do tych umów śmieciow ych,
dołożył rękę do podw yższenia wieku
emer y ta lnego, ot rz y muje Min ister-
stwo Pracy. PiS to zrobił Solidarności.
Ostrzegam: jeśli PiS chce iść w tym kie-
runku i chce otwartego konfliktu z So-
lidarnością, to zrobił ku temu wielki
krok. (…) Powiem krótko: zostaliśmy
przez PiS sprzedani”. Kolejni zdradzeni
o świcie.
P olitolog prof. Ewa Marciniak ostrzega
ludzi PiS w „Tygodniku Solidarność”:
„Człowiek władzy patrzy na otaczający
go świat przez pryzmat osiągnięciowy.
W większym stopniu dostrzega się plu-
sy, w mniejszym minusy i wady. Bywa
więc nadmiernie optymistyczny. Druga
sprawa to uleganie stereotypom, w wy-
padku PiS-u to uleganie stereoty po-
wi, że są partią, która »ludziom daje«,
i partią, która spełnia ich oczekiwania.
Tymczasem w ciągu kilku lat elektorat
partii się zmienił. To zaczyna być elek-
torat aspiracyjny. (…) Ja sama, mając
stały kontakt ze studentami, widziałam
u nich w latach 2012 i 2013 mocny skręt
w prawo, teraz tak nie jest. Oczywiście
Jan Koza
© JAN KOZA
106
]
to nie tak, że dziś wszyscy są sympaty-
kami Lewicy czy PO, ale nie ma takie-
go poparcia dla prawicy jak kilka lat
temu”. Bo plusy jednak nie przesłoni-
ły minusów.
T omasz Sakiewicz, szef „Gazety Pol-
skiej”, zapewnia, skarży się i straszy:
„Spokojnie znoszę problemy finansowe,
osobiste zagrożenie czy niesprawiedli-
we ataki ze strony wrogów. Liczba ab-
surdalnych orzeczeń sądów ostatnio
przebiła wobec mnie to, co działo się
za Tuska. Tak już widać musi być i jest
to cena, którą trzeba płacić za bycie
sobą. Starzeję się jednak i nie starcza
mi cierpliwości do ludzi, którzy nie po-
trafią się zachować. Proszę więc mnie
nie w inić, że paru wkrótce postaw ię
do pionu”. Wygląda to jak zaproszenie
do negocjacji.
Z „Newsweeka” dowiadujemy się, dla-
czego córka prezydenta Kinga Duda
z ost a ła je go dor adc ą sp o łe c z ny m :
„Według mojego rozmówcy to Kinga
Duda z prezydentową Agatą Kornhau-
ser-Dudą w padł y na pomysł, by pre-
zydencka córka została doradczynią
ojca. Ludzie z Kancelarii Prezydenta
nie byli pomysłem zachw yceni. Prze-
czuwali, że głowa państwa narazi się
na za rzut y nepot y zmu. Jedna k pre-
zydentowa z córką przekonały Dudę,
że K inga marz y o międz y narodowej
karierze, a wpis w CV o doradzaniu pre-
zydentowi może być atutem”. Przecież
nikt nie będzie sprawdzał, jakiej klasy
to prezydent.
P iot r S e m k a o c z e k uje pr a g m at y-
z mu od cz łon ków nowego r z ądu
(„Do R zecz y”): „Jeśli konf likt y będą
trwać mimo wejścia naczelnika do rzą-
du, wówczas będzie to interpretowa-
ne jako schyłek siły dyscypliny, którą
Kaczyński zawsze uosabiał. Jeżeli PiS
chce myśleć o zwalczaniu zapowiada-
nego przez wielu kryzysu ekonomicz-
nego i sprawnie poradzić sobie z prze-
dłużającą się pandemią, to rząd musi
działać jak dobrze naoliwiona maszy-
na. A wszelkie prestiżowe, tożsamo-
ściowe spory są jak piasek zacierający
tryby maszynerii. Pytanie, czy wszyscy
gracze tego spektaklu to zrozumieli”.
A co z wartościami? Wartości jako piach
sypany w tryby – to się naczelnikowi
nie spodoba.
D ziennikarze „Sieci” wracają do pod-
komisji smoleńskiej i, jak to się w ich
środowisku mówi, przeprowadzają bez-
przykładny atak na jej szefa Antoniego
Macierewicza: „Również losy prac pod-
komisji działającej przy MON dalekie
są od ideału. Organ kierowany przez
Antoniego Macierewicza od dawna jest
P OL I T Y K A nr 42 (3283), 14.10–20.10.2020
wewnętrznie podzielony, ale o tym wie-
my co najmniej od dwóch i pół roku, gdy
przed ósmą rocznicą katastrofy pięciu
członków zespołu lotniczego odmówiło
podpisania tzw. raportu technicznego,
z którego treścią nie mogli się zgodzić.
Od tamtej por y, jak sł yszymy, »prze-
wodniczący w różny sposób traktuje
różnych członków komisji«. Ci, którzy
wówczas się sprzeciwili szefowi, zna-
leźli się na cenzurowanym”. Ale na li-
ście płac pozostali?
N ie tylko Przemysław Czarnek budzi
emocje. W „Przeglądzie” Wojciech
Kuczok o innym nowym resorcie: „Re-
konstrukcja rządu przyniosła redukcję
resortów, za to ich nazw y rozrosły się
ponad miarę. Takie Ministerstwo Kul-
tury, Dziedzictwa Narodowego i Spor-
tu – czyż nie łatwiej byłoby je nazwać
po prostu Ministerstwem Kultury Fi-
zycznej? Pan Gliński od początku pre-
zentował na swoim stanowisku manie-
ry i kompetencje wuefisty, teraz wresz-
cie dostała mu się stosowna działka.
Tylko że on jest z tych wuefistów upier-
dliwych, którzy zamiast pozwolić chło-
pakom grać w gałę na każdej lekcji, każą
ćwiczyć układy gimnastyczne do aka-
demii na cześć i ku chwale”.
W „ D z i e n n i k u G a z e c i e P r a w n e j”
ekspertka ds. zdrowia z Klubu Ja-
giellońskiego Maria Libura punktuje
Kościół: „Na fali zachłyśnięcia się po-
wojen ny m dobroby tem Kościół go-
dził się na odejście od ascezy, choćby
utrz y my wania postów. I tera z k iedy
przyszła refleksja nad ochroną środo-
wiska czy ograniczeniem konsumpcji,
w tym jedzenia mięsa, trudno mu wró-
cić do swoich korzeni. To, że na porta-
lu franciszkanów pojawiają się memy:
»Jadam mięsko, pijam mleko, lubię cu-
kier, używam zabawkowych pistoletów
– jestem katolikiem« jest jakimś nie-
porozumieniem. W latach 80. uznano
by to za obrazoburcze. A teraz asceza
oka zuje się lewacką ideologią, która
koja rz y się z LGBT. I koło się za my-
ka”. „Czyńcie sobie Ziemię poddaną”
– wciąż aktualne.
J ak zw ykle trzeźwe konstatacje Sta-
n isława Ma ncew icza w „Tygod n i-
ku Powszechnym”: „Finiszem każdej
w y pow iedzianej, a zauwa żonej dziś
bredni jest chroniczne zaprzeczanie
i twierdzenie, że kretynizm stał się kre-
tynizmem tylko dlatego, że został wy-
rwany z kontekstu. To jest – uczulamy
– zawsze nieprawda. Ktoś nam zarzuci,
że zabawiamy się zjawiskami oczywi-
stymi, owszem, chcemy jednak zazna-
czyć, że jesteśmy dopiero u progu epoki
wyrwanej z szerszego kontekstu”. Czyli
będzie gorzej.