6.5 6.

LHC Run2 Beklentileri

Sezen Sekmen
Kyungpook National University
CERNTR - 7 Temmuz 2015
 LHC takvimi

Phase-0

<μ>  =  ortalama  pile-­‐up  /  yığılma    

Algıçların gelişimi
ATLAS Phase0 gelişmeleri
CMS Phase0 gelişmeleri
ATLAS ve CMS’te tetikleme - Run2
İlk 13TeV olaylar
2015 Run2 takvimi
 Yığılma (pile-up)
Bir olay sırasında birden çok pp çarpışması (yani köşe) görülmesidir.
• Zaman içi yığılma (in time pile-up): Bir bohça kesişmesi (bunch
crossing) sırasında kesişen bohçaların içindeki protonların
çarpışması ile oluşan yığılma. Bohça içindeki proton miktarı
arttıkça artar.
• Zaman dışı yığılma (out of time pile-up): Kesişen bohçaların
önündeki ya da arkasındaki bohçalardan gelen olaylar. Bohçalar
arası zaman azaldıkça artar.
Yığılma (pile-up)

50ns run. Toplam 17 köşe

bulunmuş.
 Yığılma (pile-up)

2012de gerçekleşen özel bir 25ns Run’dan bir CMS olayı.

78 köşe ve 2 muon görülüyor.

50ns run. Toplam 17 köşe

bulunmuş.
 Yığılma ile başetmek - I

Yığılma özellikle jetleri etkiler. Başetmek

için pekçok yöntem geliştiriliyor.
Olay içinde belli birim alana ne kadar
yığılma enerjisi birikeceği hesaplanır ve
biriken enerji jetlerden çıkarılır.
 Yığılma ile başetmek - II

Grooming algoritmaları: Jetlerin yapıtaşlarını (calokuleler, particle flow

nesneler) teker teker ele alarak yığılmadan gelecek yapıtaşlarını
temizler ve jetleri tekrar inşa eder. Örnek: trimming, pruning, filtering).
Özellikle “altyapısı” olan geniş jetlerin temizlenmesinde kullanılır.
 Yığılma ile başetmek - III

Yığılma etkisi kayıp enerjide de görülür.

Algıçlardaki yenilikler (daha iyi iz sürme,
enerji ölçme) yığılma etkisini azaltacak.
Yazılım düzeyinde ATLAS topological
clusters gibi algoritmalar geliştiriliyor
(cluster oluşumunu takip eder).
 Tetikleme

Run2’de yükselen enerji, ışınlık ve yığılma yüzünden ~5 kat daha

fazla ham veri geliyor ve tetikleme zorlaşıyor.
• Enerji artışı yüzünden: 8den 13 TeV’e geçişte QCD tesir kesiti
(pT~O(100GeV) )ortalama ~2 kat artıyor.
• Işınlık artışı yüzünden ~2-3 kat artiyor
• Yığılma artışı yüzünden %20 artiyor.

ATLAS ve CMSte LS1 sırasında yapılan çalışmalar ile Düzey 1 (LT)

ve yüksek düzey tetikleme (HLT) sistemleri donanım ve yazılım
açısından iyileştirildi.
• Örnekler: İzleyici verimliliği, jetlerden yığılma çıkarma, lepton
yalıtması, verimli menu için tetikleyici çeşitliliği, vs.
Sonuç: Veri toplama performansı arttı, tetikleme zamanı azaldı.
Tetikleme eşikleri çoğunlukla Run1 ile aynı kaldı ve toplanan veri ile
yapılacak fiziğin verimliliği yaklaşık aynı kaldı.
 Tetikleme

İyileştirme öncesi ve sonrası CMS L1 eşiklerinin aynı miktar veri

toplayabilmek için aldığı değerler.
Enerjinin parçacık üretimine etkisi
Enerjinin parçacık üretimine etkisi
 LHC Run2de gözlenebilir fizik bağlantıları
2015 yılında ~10fb-1, 2018e kadar ~100fb-1 veri bekliyoruz. 

Neler gözleyip sorgulayabiliriz?
Top
QCD
EZ Top kütlesi,
tesir kesitleri,
bozunmaları H-top ilişkisi
SM ile uyumlu SMde önerildiği
Tesir kesitleri ve
mu? gibi mi?
diğer değişkenler
SM ile uyumlu
mu? SM Nadir bozunmalarda
ötesi SMden farklılık var mı? Çeşni
.Karanlık madde H üretim, bozunma
için SMÖ gerekli ve diğer özellikleri
SMden farklı mı?
Başka H var mı?
karanl
mad Çoğu KM modelinde
skalar var. H olabilir Higgs
mi? İlişki nedir?
QCD
EZ
Tesir kesitleri: Stairway to heaven
QCD
EZ
Tesir kesitleri: SM ile uyumluluk
QCD
EZ
Tesir kesiti ölçümleri

• Yeni bir enerji düzeyinde de SMin hala geçerli olduğunu

göstermemiz gerek.
• ~1fb-1 veri ile ilk ölçümler yapılacak. Bu ölçümler algıç tepkisi
doğrulama çalışmalarına paralel yürüyecek.
• W ve Z kütlelerini doğru inşa edebilmek hem algıcın çalıştığını
hem de SMin 13 TeV’de de devam ettiğini gösterecek.
• W ve Zler bulununca W, Z, WW, WZ kapsamlı (inclusive) tesir
kesitleri ölçülecek.
• Diğer yandan jet tesir kesitleri ölçülecek. Bu ölçümler parton
dağılım fonksiyonlarını doğrulamak için önemli.
• Arkadan diferansiyel tesir kesiti ölçümleri gelecek.
• Çok jetli, çok W/Zli, fotonlu kanallarda tesir kesitleri ölçülecek.
• Sonradan karışım açıları, yük asimetrisi, ileri-geri asimetri,
anormal 3lü ve 4lü bağlaşımlar gibi ölçümler gelecek.
Çeşni Nadir bozunmalar

SMde çok nadir görülen bozunmalarda SMden

farklılık arayarak yeni fizik sorgulayabiliriz.
Bs -> µµ ve B -> K*µµ bozunmalarında
fazlalıklar görülüyor. İlki SUSY ile, ikincisi
lepton çeşni bozucusu 3TeVlik Z’ ile
açıklanabilir. 13TeVde ölçümleri
kesinleştirmek gerek. Bs -> µµ

B -> K*µµ
Top ATLAStan 13TeV taze ttbar olayı
Top Top fiziği

• LHC  enerjisi  ve  topladığı  veri  

miktarı  ayrın?lı  top  kuark  
ölçümlerine  izin  veriyor.  
• LHC’de  top-­‐karşıtop  (Hbar)  ve  tek  
top  oluşum  süreçleri  görülür.  

• Top  kuark  ölçümleri  SMnin  

doğruluğu  için  önemli  bir  sınavdır.  
• Top  kuark  yeni  fizik  modellerinde  
belirgin  bir  role  sahipQr.    Top  kuark  
ölçümleri  SM’den  sapmalara  çok  
duyarlıdır.    Yeni  fiziğe  ait  işaret  top  
ölçümlerinden  gelebilir.
Top Top kütlesi

Ne kadar kesin ölçersek ve ne kadar farklı yöntem kullanırsak SMi o

kadar iyi sınarız. Artan enerji ve ışınlık ile ölçümler kesinleşecek.
 Top Top tesir kesiti

İlk 1fb-1 ile sonuç almak

bekleniyor.
• Kapsamlı (inclusive) ttbar
tesir kesiti (eµ kanalında)
• Kapsamlı tek top t-kanalı
tesir kesiti.
• Dağılımsal ttbar tesir
kesitleri.
 Top Top’ta çeşni değiştiren yüksüz akım

Normalde top kuark bW şekilnde bozunur.

Ancak ilmek düzeyinde <10-14 dallanma
oranında Zj süreci de olabilir. Eğer Zj
daha yüksek oranda görülüyorsa bu yeni
fiziğe işarettir.
Yüksek ışınlıkta t -> Zj dallanma oranına
sınır konulacak.
Top Top aracılığı ile yeni fizik örnekleri
Higgs Higgs keşfedildi

Run1’de Higgs bulundu ve özellikleri

ayrıntı ile ölçüldü:
• Kütlesi 125.09 +- 0.34 GeV
• ggH, VBF, VH kanallarında ve SMde
öngörülen oranlarda üretiliyor.
• ZZ, γγ, WW, ττ (ve olasılıkla bb)’ye
bozunuyor. SM ile uyumlu.
• Dönmesi 0 (en
azından WW,
ZZ, γγ
kanallarında) ve
artı pariteye
sahip.
• Genliği ölçüldü.
Higgs 13 TeV’de Higgs üretmek

Higgs kütlesi çok büyük olamdığı için tesir kesitleri 8TeV’den 13TeV’e
geçişte çok artmıyor. ggH, VBF, VH: ~2 kat, ttH: ~4 kat.
Ölçümlerde iyileşme daha çok ışınlıktan gelecek.
Higgs Higgs bozunmaları ve sinyal gücü

Sinyal gücü µ:
SMde beklenen
bölü gözlenen
sinyal oranı.
µ 1den farklı
çıkarsa yeni
fiziğe işarettir.
Dolayısıyla
sinyal gücünün
kesin ölçümü
önemli - ve
kesinlik artan
ışınlık ile
artacak.
Higgs Parçacık kütlesi ve Higgs bağlaşımı
Parçacıkların kütleleri Higgs ile
bağlaşımları ile doğru orantılı.
Bu ilişkiyi kesin ölçmek önemli v : vakum beklenti değeri
çünkü olası sapma yeni fiziğe işaret.
Higgs Run2 için Higgs hedefleri

• Keşfi tüm kanallarda tekrarla. Önce basit çözümleme yöntemleri

ile başla.
• Keşif fiziğinden kesinlik fiziğine geçiş yap.
• H -> bb ölçümünü iyileştir.
• ttH üretim modunda ölçüm yap. Tesir kesiti ~4 kat arttığı için keşif
kolaylaşacak.
• 25ns ile nesne ve çözümleme performansını düzgün tuttur.
• tau mu kanalındaki anomaliyi test et
ve anlamaya çalış
• H -> µτ lepton çeşnisi ihlal eden bir
bozunmadır (LFV). LFV varsa SM
Plank ölçeğine kadar geçerli olamaz,
arada yeni fizik gerekir. CMSte µτ
kanalında Higgs arandığında 2.5σ
fazlalık görüldü. Bunu araştır.
Higgs Run2’de farklı/yeni Higgs’ler?

Yeni fizik modellerinde Higgs farklı şekillerde bozunabilir ya da

birden fazla Higgs olabilir.
• Egzotik Higgs bozunmaları
• Görünmez parçacıklara, yani karanlık maddeye bozunur mu?
• Yeni Higgsler
• 2HDM (2 Higgs doublet model), ör. SUSY MSSM: h, H, A, H+,
H-. SM-gibi Higgs’ten ağırlar.
• NMSSM (2HDM + singlet)
H1, H2, H3, A1, A2, H+, H-.
A1, SM-gibi Higgsten hafif,
10GeV civari. µµ, ττ
kanallarında aranıyor.
• SM doublet + triplet modeller:
H, A, h, H+, H-, H++, H—
 SM
Top
Higgs
ötesi Vakum kararsızlığı

SM doğruysa meta-kararlı vakum

bölgesindeyiz, yani Higgs öz-
bağlaşımı 0dan küçük, ama Higgs
potansiyel bariyerinden tunelleme
zamanı evrenin yaşından büyük.
 SM
ötesi
LHCde yeni fizik aramak

• Dolaylı yoldan aramak: SM parçacıkların özelliklerini ölçüp SM

beklentisinden fark arayarak.
• Özellikle top ve Higgs’in tesir kesiti, bağlaşım ve SMde
beklenmeyen bozunma ölçümleri
• Doğrudan aramak: SM ötesi fizik beklenebilecek son durumlarda
doğrudan SMden farklılık arayarak. Bu son durumlar genelde SM
ölçümleri yapılmayan, ancak SM ötesini açık edecek uç özelliklere
sahip son durumlardır.
• Kayıp enerji + çeşitli nesneler (SUSY, UED, karanlık madde, vs.)
• Ağır rezonanslar
• Mono nesneli son durumlar
• Çok nesneli son durumlar (kara delikler)
• Uzun yaşayan parçacıklar
• Leptokuarklar
• vs.
 SM
ötesi
Ağır rezonanslar
Birçok SMÖ model 2 SM parçacığa
bozunan rezonanslar önerir. Bunlar SM
ardalan üzerinde tepeler oluşturacağı için
kolay gözlenir.
Run1de çok arandılar. Bazı fazlalıklar
gözlendi. Run2de devam. 13TeV 100pb-1
ile 8TeV 20fb-1e denk arama yapılabiliyor.
6-8 TeV kütleye kadar rezonans
aranabilecek.
 SM
ötesi
Zıt yüklü çift lepton fazlalığı

CMS SUSY araştırmalarında zıt

yüklü çift lepton kanalında 2.4σ
fazlalik görüldü.
Bazı yeni fizik modelleri, örneğin
SUSY, bu fazlalığı açıklayabilir.

Ancak bu fazlalık olabilmesi için

başka kanallarda da sinyal görmek
gerek. Run2da bu tür tamamlayıcı
araştırmalara daha sistematik
olarak sürecek.
 SM
ötesi
Orda mısın SUSY?

7+8 TeVden sonra SUSY hala

hayatta :). 13TeVde aramaya
devam. Bulamazsak da kütle
sınırlarını yükseltiriz :)

Elektrozayıf ölçekte denge sağlayan

doğal (natural) modellerde stopların
<1-1.5TeV olması gerek. Stop
aramak için her son durumda
çalışmalar devam edecek.
 SM
ötesi
2. aile ötesinde yeni fizik olasılıkları
 SM
ötesi
Fırlak nesnelerle yeni fizik

Yüksek momentumlu fırlak (boosted) nesnelerden

bozunan parçacıklar birbirine yaklaşık gider.
Yaklaşık parçacıkları aynı jet içinde görebiliriz ve
bu fırlak bir nesne görmeye işarettir.
13TeVde ağır nesnelerin tesir kesitleri yükselecek
ve fırlak nesnelerle fizik çok önem kazanacak.
• Ağır yeni parçacıklardan gelen fırlak W/Z, t, H
• Kendileri fırlak nesne olan ağır rezonanslar.

Fırlak nesneler jet kütlesi

ölçülerek ve jet yapıtaşlarını
inceleyen altyapı (substructure)
yöntemleri kullanılarak gözlenir.
Yığılma etkisinden kurtulmak
için grooming şart.
karanl
mad
Doğrudan oluşumu gözlemek
Karanlık madde SMÖ fizik demek. Dolaylı SUSY araştırmalarının
yanısıra doğrudan KM oluşumu aranıyor. Gözlemek için çoklukla kayıp
enerji + mono-parçacık kanallarına bakılıyor.

KM modellerinin kapsamlı sunumu için LHC DM forum report arXiv:1507.00966

6.5 6.5

SONUÇ:
Yapacak çok iş var,
haydi çalışmaya!