18

Bakasyon sa Biarritz at Pagkakaibigan kay Nelly Bousted

 Binalak umuwi ng Pilipinas

 Banta sa kanyang buhay
 Pinigilan ng kanyang kaanak at kaibigan
 Bakasyon sa Biarritz, Pransya (Picture)
 Magkapatid na Adelina at Nelly Bousted (Paris 1889-1990)
 El Filibusterismo (Marso 29, 1891)
 GomBurZa
 Sa lugar ding ito niya natapos ang huling kabanata ng pangalawa niyang nobela, ang El
Filibusterismo


Sinulat niya sa matalik niyang kaibigan, liban kay Professor Blumentritt, ang kanyang pag-ibig para kay

Nellie, tinatawag ding Nelly, at ang intensyon niyang pakasalan ito.

Noo’y nagmahal ngunit nabigo si Antonio Luna sa kanyang pag-ibig kay Nelly. Gayunman sinulatan niya si

Rizal para hikayating ligawan, pagkaraa’y pakasalan ang dalaga. Ito ang bahagi ng liham ni Luna kay Rizal

mula Madrid.

Sa kasamaang-palad, hindi naging masaya ang wakas ng kanilang pag-iibigan. Hindi

tinanggap ang alok na kasal ni Rizal dahil sa dalawang bagay:

Hindi pumayag si Rizal na tumiwalag sa Katolisismo para yumakap sa pananampalatayang

Protestantismo, gaya ng hiniling ni Nelly.

At ayaw ng ina ni Nelly

Hindi hangad ng ina ni Nelly, tulad din ng ina ni Leonor Rivera, naitaya ang kaligayahan ng anak sa isang

lalaking salat sa mga materyal na bagay, isang manggagamot na walang pasyenteng nagbabayad, isang

manunulat na hindi naman kumikita sa kanyang panulat at isang repormistang tinutugis ng mga prayle at

opisyall ng pamahalaan ng sariling bayan

Bagaman hindi sila ikinasal, nanatiling mabuting magkaibigan sina Rizal at Nelly.
NATAPOS ANG EL FILIBUSTERISMO SA BIARRITZ Bigo sa pag-ibig, pinagtuunan ni Rizal ang pagsulat.
Bagaman nililigawan si Nellie, at napakaligaya “sa mga gabing sinisilayan ng buwan,” patuloy ang kanyang
pagsulat ng ikalawang nobela na sinimulan niya sa Calamba noong 1887

19Kabanata 19 - El Filibusterismo nalathala sa Ghent (Rizal)

-1891

-pagrerebisa at pagpapaganda sa manuskrito na El Filibusterismo para maihanda na ito sa

pagpapalimbag.

-Oktubre 1887 habang nagsasanay ng medisina sa Calamba,, unang sinimulan ang pagsulat

-1888 London, pagbabago sa banghay (plot) iniwasto ang ilang kabanatang naisulat na

-Paris at Madrid, karagdagang kabanata

-Marso 29, 1891 Biarritz, natapos

-3 taon ang pagsulat ng ElFili

KASALATAN SA GHENT

-Hulyo 5, 1891, nilisan ni Rizal and Brussels para magtungo sa Ghent, isang kilalang siyudad unibersidad
sa Belhika.

MGA DAHILAN NG PAGLIPAT NI RIZAL SA GHENT

• Ang halaga ng pagpapalimbag sa Ghent ay mas mababa kaysa sa Brussels.

• Makaiwas sa panghahalina ni Petite Suzanne.

2 kababayang natagpuan ni Rizal sa Ghent.

• Jose Alejandro ( mula Pampanga)

• Edilberto Evangelista (mula sa Maynila

dahil na rin sa limitadong pondo, nanirahan si Rizal sa bahay na may mababang paupa, at si Jose
Alejandro and kasama niya sa kwarto.

-matipid at masinop

-pagahhanda ng sariling agahan

ANG PAGPAPALIMBAG NG EL FILIBUSTERISMO

-nakakita rin siya ng isang tagapaglathala. F. Meyer-Van Loo Press, Blg.66 kalye Viaanderen, na payag na
ilimbag ang kanyang aklat nang patingitingi ang bayad. Isinanla niya ang kayang mga alahas ng sagayon
ay maibigay niya ang mga paunang bayad habang inililimbag ang kanyang nobela.

Noong Agosto 6, itinigil ang paglilimbag, gaya ng pangamba ni Rizal, dahil wala na siyang maibayad sa
imprenta.

Ventura, Tagapgligtas ng Fili.

Ang kalbaryo ni Rizal sa pagpapalimbag ng Noli ay naulit sa pagpapalimbag ng Fili . Naubos ang kanyang
pondo sa Ghent, at ganitong-ganito ang naranasan niya sa Berlin noong taglamig ng 1886. Sa panahong
ng mapait na karanasang ito, muntik niyang ipalamon sa apoy ang manoskrito ng Fili, gaya ng muntik na
niyang gawin sa Noli noong nasa Berlin siya.

Nang mukang wala ng pag-asa ang lahat, dumating ang tulong mula sa isang di-inaasahan. Nalaman ni

Valentin Ventura ang suliranin ni Rizal at kaagad siyang nagpadala ng kinakailangan nitong pondo. Dahil

sa tulong na pinansyal na ito, naipagpatuloy ang pagpapalimbag ng Fili.

Noong Setyembre 18,1891, nailabas na sa imprenta ang El Filibusterismo.

. Si Rizal, na ngayo’y masayang masaya, ay kaagad na nagpadala sa araw n ito ng dalawang kopya sa Hong
Kong. Isa para kay Basa at ang isa ay para kay Sixto Lopez
Sa kanyang kaibigan sa Paris, kay Valentin Ventura, ibinigay niya ang orihinal na manuskrito at isang
kopyang nilagdaan niya, ipinadala niya ang ilang komplimentaryong kopya kina Bluementritt, Mariano
Ponce, G. Lopez Jaena, T.H. Pardo de Tavera, Antonio at Juan Luna, at ibang kaibigan.

20 Siruhano sa Mata sa Hong Kong (1891-1892)

Pamamaalam sa Europa.

-Oktubre 3, 1891 – paglisan sa Ghent at nagtungo sa Paris

-Nanatili upang makapagpaalam sa mga Luna, Pardo de Tavera, Ventura at iba pang mga kibigan

Oktubre 18 – barkong Melbourne patungong Hongkong

-Rekomendasyon ni Juan Luna para kay Manuel Camus

-600 na sipi ng El Fili

-Manuel Camus – makabayang naninirahan sa Singapore

-Rizal – Blumentritt – Oktubre 22, 1891

Mula nang lumisan sa Marseilles

-magandang panahon, dagat ay kalmante, payapa tulad ng kristal

-kalangitan ay bugaw

-hangin ay sariwa at malakas

-byaheng parang nasa langit

-Padre Fuchs – isang Tyroleses, nakipaglaro si Rizal ng Ahedres (chess)

 - Aksidente habang nakasakay sa Melbourne patungong Hong Kong

Nobyembre 1891 hanggang Hunyo 1892.- Nanirahan sa Hong Kong pagkaraan mailathala ang El
Flibusterismo sa Europa

Ang Mga Dahilan ni Rizal sa paglisan niya sa Europa:

1. Napakahirap na ng buhay sa Europa dahil sa pagkakaiba nila ng pananaw-politika nina M.H. Del

Pilar at iba pang Pilipino sa Espanya.

2. Mapalapit sa minamahal niyang Pilipinas at kanyang pamilya.

magreretiro na siya sa arenang politikal sa Espanyol nang sa gayon ay mapangalagaan ang pagkakaisa ng
mga kababayan, at kahit na magkakahiwa-hiwalay sila ng landas, mataas pa rin ang kanyang pagtingin sa
kanya

PAMAMAALAM SA EUROPA Oktubre 3, 1891- nilisan Rizal ang Ghent at nagtungo sa Paris, kung saan siya
nanatili ng ilang araw para makagpaalam sa mga Luna, Pardo de Tavera, Ventura at iba pang kaibigan.

Tren- sinakyan niya patungong Marseilles

BarkongMelbourne-sinakyan niya patungong Hongkong noong Oktubre 18.

21 Pangalawang Pag Uwi at La Liga Filipina

-Lucia

Pag-uwi sa Pilipinas (Hunyo 26, 1892)

22 Silid ng Hotel de Oriente

Palacio de Malacañan sa San Miguel, Maynila

Gov. Hen. Eulojio Despujol y Dusay

Dr. Antonio Ma. Regidor

Binalaan na huwag magtitiwala basta-basta kay Hen. Despujol.

-Malakas ang kumpiyansa ni Dr. Rizal na hindi siya mapapahamak

Pinatawad n ani Despujol ang kaniyang ama, maliban sa piling miyembro ng kanyang pamilya.

Hindi pang sang ayon ng gobernadora Heneral na magtatag ang mga Pilipino ng sarlim kolonya sa
Hilagang Borneo

Apolinario Mabini

Señor Manuel Hidalgo, asawa ni Saturnina

Pag-sang-ayon ni Mabinis a adhikaing magtatag ng isang samahang Pilipino sa bansa

La Liga Filipina

“tunay po kayong Makabayan, matalas ang kaisipian at may pusong hindi arunong magulat sa balang
mga panganib. Isa sa lalong mahalaganag kuta at kapurihan ng kahabag0habag nating Bayan.. ” – Rizal
kay Mabini

La Liga Filipina

Hunyo 27, 1892

Ferrocarril (Train / PNR )

Bumisita sa mga kaibigan sa Malolos, San Fernando, Tarlac, Bacolor

-kumustahin at hikayating sumali sa samahan ng mga Pilipino para sa pagbabago

-tinanggal ang posisyon ng pamahalaang Kastila

Hunyo 3, 1892

Pagpupulong sina Rizal at ang kanyang mga kaibigan

tahanan ni Doroteo Ongjunco, negosyanteng Tsinoy sa Calle Ilaya, Tondo Manila

Layunin ng La Liga Filipina

Andres Bonifacio

Konstitusyon nilalayon ng La Liga

a. mapag-isa ang buong kapuluan ng may lakas

b. mapangalagaan ang bawat isa sa oras ng kagipitan

c. mapaunlad ang mga edukasyon at komersiyo ; at

d. maisulong ang mga pagbabago.

Php. 10.00 buwanang bayad (membership fee)

Unang pagkikita nina Dr. Rizal at si Andres Bonifacio

Bonifacio – mahirap at bukod sa kanya halos lahat ay mga negosyante at nakapag-aral.

Pagkadakila sa mga simulain at Adhikain ni Dr. Rizal kaysa sa ibang mga bayani.

Kawani

Pangulo: Ambrosio Salvador

Kalihim: Deodato Arellano

Ingat-Yaman: Bonifacio Arevalo

Piskal: Agustin dela Rosa

Motto: Vnus (unus ang pagkakabigkas) Instar Omnium o “pagkakaisa ng lahat” (VIO)
22 Ang pagkakatapon sa Dapitan

-Pagkaraan ng apat na araw mula ng maitatag ang La Liga

-Hulyo 7, 1892 inaresto

-Ipiniit sa Fuerza Santiago sa pamumuno ni Ramon Despujol, pamangkin

-Ilegal na samahan

-Nagpapasok ng mga babansahing kontra-Kastila-frailes

-Teniente Carabineras Nozaleda (pamangkin ni Arsobispo Nozaleda ng Maynila)

-Natagpuan sa maleta ni Lucia dumating galling sa Hong Kong

-limang maliliit na pliyegong papel

- proklamang Pobres Frailes (Austin Craig, bantog na manunulat ng Rizal)

-Napasama sa mga walang kwentang papel

-Nadampot ni Lucia sa bahay ni Jose Ma. Basa at napasama sa kanyang mga gamit.

-Taliwasa sa paniniwala ni Dr. Rizal na iniligay lamang sa maleta ng kanyang mga kalaban sa Maynila
upang madiin.

-Isang teniente ang naglagay ng polyetong iyon sa mga gamit ni Lucia.

-Set up

-Ayon kay Don Miguel Rodriguez Berriz, juez de primera instancia ng Intramuros, ang nasa likod nito ay
ang mga frailes.

-Nagpapakalat ng mga nasabing polyeto na nalilimbag sa Malabon

-Hulyo 15, 1892

-Hen. Despujol

-Ipatapon sa Dapitan

-Nailathala ang pangyayaring ito sa Gazeta de Manila, pahayagan

Mga dahilan

-Paglalathala ni Dr. Rizal ng mga polyeto at artikulo sa ibang bans ana nagsasaad ng paglaban sa
simbahang katoliko.
-Mga babasahing natuklasan sa kanilang dala-dalahan na may pamagat na Pobres Frailes (isang
artikulong patutya laban sa mga Dominikanong frailes)

-Ang kanyang nobelang El Fili na inalay niya sa tatlong paring martir na nagpapakita ng maling
pamamahala sa mga mayayaman ng simbahan.

23 Huling Pangingibang Bayan

-Hulyo 31,1896 Nilisan ang Dapitan papuntang Cuba para magsilbing manggagamot

-Marcha funebre o martsa ng pamamaalam na tinugtog ng banda

-Pagdagundong ng himagsikang pinangungunahan ni Bonifacio sa Luzon

-Pinaniniwalaang may kinalaman si Rizal sa pagsiklab ng insureksyon

-Pagpapahintulot ni Gov. Hen. Ramon Blanco

-Sulat na nagpapatunay na wala siyang kinalaman sa himagsikan.

-Payo ni Blumentritt

-Set up ang pagpayag ni Hen. Blanco na magtungo siya papuntang Cuba.

-Barkong Castilla – Espanya, sumiklab ang himagsikan sa Pilipinas

-Setyembre 2, 1896 – inilipat si Dr. Rizal sa barkong Isla de Panay patungong Barcelona

-Setyembre 31, pinagsabihan ng kapitan ng barko na arestado si Dr. Rizal dahil nasangkot ang pangalan
nito at hindi siya makalalabas ng kamarote.

-Pansamantalang ipiniit sa kutang tanggulan ng Monjuich (Oktubre 3, 1896) sa pangangalaga ni Hen.

Despujol.

-Pagkaraan ng tatlong araw ay agad ay muli siyang pinabalik ng Pilipinas sakay ng SS Colon, isang bapor
militar.

-Pagkumpiska sa talaarawan at mga kagamitan dahil napag-alaman ng mga opisyal na siya ang initurong
pinuno ng Pilipinong naghimagsik.

-Singapore, panandaliang tumigil ang barko

- Dr. Antonio Ma. Regidor at Sixto Lopez

-Ingles na abogadong kaibigan na si Sir Hugh Fortna iligtas si Dr. Rizal sa pamamagitan ng kasulatang
habeas corpus

-Hindi makatarungang paghuli at pagkulong kay Dr. Rizal sa barko.

-Hindi napagbigyan ni Punong Mahistrado Loinel Cox

-SS Colon nasa ilalim ng pamamahala ng España.

-Nobyembre 3, 1896 -diretsyong ikinulong sa Fuerza Santiago sa Intramuros.

ABANATA XIX

EL FILIBUSTERISMO NAILATHALA SA GHENT

(1891)

Kasalatan sa Ghent-

Noong Hunyo 5, 1891, nilisan ni Rizal ang

Brussels para magtungo sa Ghent, isang kilalang siyudad-unibersidad

sa Belhika. Ang mga dahilan niya sa paglipat sa Ghent ay :

(1) ang halaga ng pagpapalimbag sa Ghent ay mas mababa kaysa

Brussels

(2) para makaiwas sa paghahalina ni Petite Suzanne.

Dahil na rin sa limitadong pondo, nanirahan si Rizal sa bahay na may

mababang paupa, at si Jose Alejandro ang kasama niya sa kuwarto.

Pagkaran ng ilang taon, isinama ni Alejandro, na naging Heneral noong

Digmaang Amerikano-Pilipino noong 1899-1902 at isang inhinyero, sa

kanyang talambuhay ang kanilang buhay sa Ghent.

Ang Pagpapalimbag ng El Filibusterismo-

Pagdating niya sa

Ghent, naghanap kaagad si Rizal ng isang imprentang

makapagbibigay sa kanya sa mababang halaga para sa

pagpapalimbag ng kanyang nobela

F.MEYER-VAN LOO PRESS, 66 Kalye Viaanderen – isang

tagapaglathala. Nakatanggap sya ng pera mula kay Basa at P200

mula kay Rodriguez Arias mula sa mga sipi ng Sucesos ni Mora na

ibinenta sa Maynila. Agosto 6, -itinigil ang pagpapalimbag dahil wala

na syang maibayad sa imprenta.

Ventura, Tagapagligtas ng Fili-

Ang kalbaryo ni Rizal sa

pagpapalimbag ng Noli ay naulit sa pagpapalimbag ng Fili. Naubos

ang pondo sa Ghent, ganito dn ang naranasan nya sa Berlin noong

taglamig ng 1886. Dumating ang tulong mula sa iang di-inaasahan.

Nalaman ni Valentin Ventura ang suliranin ni Rizal at kaagad siyang

nagpadala ng kailangan nitong pondo at dahil sa tulong na pinansyal,

naipagpagpatuloy ang pagpapalimbag ng Fili.

Nailabas na rin sa Imprenta ang Fili

- Setyembre 18,1891-

nailabas sa imprenta ang EL Filibusterismo. Nagpadala agad si Rizal

ng dalawang kopya sa Hongkong para kay Basa at kay Sixto Lopez.

Sa Paris, kay Valentin Ventura naman ang orihinal na manuskrito at

isang kopyang nilagdaan niya. Ipinadala din nya ang ilang

komplimentaryong kopya kina Blumentritt, Mariano Ponce, G.Lopez

Jaena, T.H Pardo de Tavera, Antonio at Juan Luna at ilang kaibigan.

Ang kasapi sa kolonyang Pilipino sa Barcelona ay naglathala ng isang

papuri sa La Publicidad isang pahayagan sa Barcelona na nagsabing

ang estilong orihinal ng nobela ay “maitutulad lamang kay Alexander

Duas, at maaring maging modelo at mahalagang yaman sa

kasalukuyang dekadenteng literatura ng Espanya” Isinerye naman ng

EL Nuevo Regimen isang pahayagan sa Madrid, ang nobela sa mga

isyu nito noong Oktubre, 1891.

Halos lahat ng sipi ng unang edisyon ng EL Fili ay lulan ng malalaking

kahong dadalhin sa Hongkong, ngunit nakumpisa ang mga kahon at

nawala ang mga aklat. Iilan na lamang ang natira kaya naging

napakataas ng presyo ng mga siping Ghent at umabot sa 400 pesetas

bawat kopya.

Inihandog sa Gom-Bur-Za-

Dahil sa mahabang panahon ng pag-aaral, paglalakbay, at

pagtatrabaho ni Rizal sa mga dayuhang Lupain ay hindi nya nalimutan

ang kabayanihan nina Padre Gomez, Burgos, at Zamora.

Pebrero 17, 1872- ng maganap ang pagka martir ng Gom-Bur-Za

hindi noong ika-28, si Padre Gomez ay 73 taong gulang-hindi 85, si

Padre Bugos ay 35 taong gulang-hindi 30 at si Padre Zamora ay 37

taong gulang-hindi 35.

Ang Manuskrito at ang Aklat-

Ang orihinal na manuskrito ng

EL Filibusterismo ay iniingatan sa Filipiniana Division Bureau of Public

Libraries sa Maynila.

Binili ito ng Pamahalaang Pilipino kay Valentin Ventura sa Halagang

P10,000.00. Binubuo ito ng 279 pahina sa mahabang pirasong papel.

May dalawang bahagi sa manuskrito ang hindi makikita sa inilimbag na

aklat. Ito ang PAUNANG SALITA at ang BABALA.


Inskripsiyon sa Pahina ng Pamagat

- Ang Pahina sa pamagat

ng EL Filibusterismo ay nagtataglay ng inskripsiyong isinulat ni

Ferdinand Blumentritt. Ang inskripsiyong ito na hindi matatagpuan sa

maraming edisyong salin sa Ingles.

Buod ng El Filibusterismo

- Ang pangunahing tauhan ng EL

Filibusterismo ay isang mayamang aleherong nagngangalang Simoun.

Siya si Crisostomo Ibarra ng Noli, na sa tulong ni Elias ay nakatakas

sa mga tumutugis na mga sundalo sa Laguna de Bay.

Si Simon ay may lihim siyang pagnanais na maghiganti sa mga

awtoridad na espanyol. Ang dalawa niyang dakilang mithiin ay

(1) maitakas si Maria Clara sa kumbento ng Sta. Clara,

(2) mapasimulan ang isang rebolusyon laban sa kinamumuhian among

espanyol.

Ang kwento ng El Filibusterismo ay nagsimula sa luma’t mabilog na

barkong Tabo. Ang barkong ito ay naglalayag ng pasalungat sa agos

ng Pasig mula Maynila patungong Laguna de Bay. Kabilang sa mga

pasahero ay Sina:

1.Simoun

2.DoñaVictoria

3.Tiburcio de Espadaña

4.Ben-Zayb (ngalan ni Ibanez)

5.Padre Sibyla

6.Padre Camorra

7.Don Custodio

8.Padre Salvi
9.Padre Irene

10.PadreFlorentino

11.Isagani

12.Basilio

Si Simoun, na mayaman at misteryoso, ay malapit na kaibigan at

katapatang-loob ng Espanyol na gobernador-henera. Tinatawag siyang

“Kayumangging Kardinal’’ o ‘’Maitim na Kadakilaan’’. Nagpupuslit siya

ng mga armas sa bansa sa tulong ng mayamang Tsinong

mangangalakal, na si Quiroga. Ang una niyang pagtatangkang

pasimulan ang pag-aalsa ay di natuloy dahil sa huling sandali ay

nabalitaan niya ang pagkamatay ni Maria Clara sa kumbento.

Pagkaraan ng mahabang panahon na pagkakasakit na dulot ng

masaklap na pagkawala ni Maria Clara, naitumpak din ni Simoun ang

kanyang balak na pabagsakin ang pamahalaan. Sa araw ng kasal nina

Paulita Gomez at Juanito Palaez, nag alay siya ng magandang

lampara bilang aginaldo, kapag umiksi ang mitsa ng lampara ay

sasabog ang Nitrogliserina, na nakatago sa isang lihim na lalagyan.

Nang marining ang kahila-hilakbot ng lihim ng lampara, kaagad na

naisip ni Isagani na nasa panganib ang pinakamamahal niyang si

Paulita, natuklasan ang planong pag-aalsa. Si simoun ay nahuli ng

mga sundalo ngunit nakatakas ito nagtungo siya sa bahay ni Padre

Florentino nasa may dalampasigan at nalaman ng awtoridad sa

pamamagitan ng isang liham, ipinaalam ni Tenyente Perez sa mga

Guardias Civiles na darating sila ng alas otso ng gabi para dakpin si

Simoun, hindi nadakip si Simoun dahil uminom ng lason.


Nang naghihingalo, nangumpisal siya kay Padre Florentino, mahaba at

masakit ang kumpisal ng naghihingalong si Simoun. Kinalaunan ay

namatay din si Simoun. Lumuhod si Padre Florentino at ipinagdasal

niya ang namatay na alahero.

Iba pang Tauhan ng El Filibusterismo:

1. KabesangTales

2. Huli

3. Macaraig

4. Padre Millon

5. PlacidoPenitente

6. Señor Pasta

7. Tandang Selo

8. Si G.

9. Sandoval

10. Pecson

11. Kabesanang Andang

12. Pepay

13. Padre Fernandez

14. Don Timoteo

15. Tano

16. Chichay

Gaya ng Noli, ang mga tauhan sa El Filibusterismo ay hinango ni Rizal mula

sa totoong buhay.

‘’Noli’’ at ‘’Fili’’ Ipinaghambing-

Ang dalawang nobela ni Rizal

ay nagkakaiba sa maraming aspeto.

- Ang Noli ay isang romantikong nobela; ito ay ‘’gawa mula sa puso‘’,

aklat na may damdamin,kasawiraan,kulay,katatawanan,kagaanan at

kislap ng talino.

- Ang Fili ay isang nobela na politikal; ito ay ‘’gawa mula sa isip’’, aklat

na may kaisipan,nagtataglay ng

kapaitan,pagkakasuklam,sakit,karahasan at kalungkutan.

Ang Di-Natapos na Ikatlong Nobela ni Rizal

-Oktubre 18, 1891 sumakay si Rizal ng barkong

Melbourne sa Marseilles patungong Hongkong. Habang naglalayag

isinulat niya ang ikatlong nobelang isusulat niya sa Tagalog, ngunit sa

ilang kadahilanan ay hindi niya natapos.

-Ang di-natapos na ikatlong nobela ay wala pang pamagat.Mayroon

itong 44 Pahina. Nasa manuskrito pa lang ito at ngayo’y iniingatan ng

Aklatang Pambansa sa Maynila.

Iba pang Di-Natapos na Nobela ni Rizal

Ang pamagat nito ay “Makamisa” Isininulat ito sa istilong

mapanudyo at dadalawang kabanat lamang ang natapos. Ang

manuskrito ay binubuo ng 20 pahina.

Isa pang nobela isiunlat niya ay pinamagatang “Dapitan” hindi

rin ito natapos at nakasulat ito sa Espanyol. Ang manuskrito ay

binubuo ng 8 pahina.

Isa pang nobela sa Espanyol tungkol sa buhay ng Pili, isang

bayan sa Laguna, ay hindi rin natapos. Ang manuskrito ay

binubuo ng 147 pahina.


Isa pang di natapos na nobela ni Rizal ay wala ring pamagat

tungkol kay Cristobal. Ang manuskrito ay binubuo ng 34 pahina.

Ang Isa pa nobela ay natagpuan sa dalawang kuwaderno, ang

una ay may 31 pahina, pangalawa ay may 12 pahina ito ay

nakasulat sa Espanyol at ang istilong ginamit ay ironiya