И ДРУГИ СЕКТО

ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 1

Елизабета Ангелеска Игорче Николов

ЗЕМЈОДЕЛСТВО, РИБАРСТВО
И ВЕТЕРИНАРСТВО
И ДРУГИ СЕКТОРИ НА КВАЛИФИКАЦИИ
Автори:
1. Елизабета Ангелеска, наставник во СУГС „Браќа Миладиновци“ Скопје
2. Игорче Николов, наставник во СОУ „Кочо Рацин“ Свети Николе
Рецензенти
1. Д-р Методиј Трајчев, Факултетот за земјоделски науки и храна
2. Весна Трајковска, ССОУ „Киро Бурназ“ Куманово
3. Владо Јованов, СОУ „Кочо Рацин“ Свети Николе
Лектор:
Валентина Великова
Компјутерска обработка и дизајн:
Бранко Прља
Стручна редакција:
Проф. д-р Африм Хамиди
Графичко и техничко уредување:
Арбериа Десигн - Тетово (Куштрим Арифи)

Издавач:
Министерство за образование и наука на Република Северна Македонија

Со одлука за одобрување на учебник по предметот Земјоделство, рибарство и ветеринар-

ство и други сектори на квалификација за I година средно стручно четиригодишно обра-
зование СЕКТОР/СТРУКА ЗЕМЈОДЕЛСТВО, РИБАРСТВО И ВЕТЕРИНАРСТВО/ЗЕМЈОДЕЛСКО-ВЕ-
ТЕРИНАРНА, заеднички предмети на квалификација/образовни профели: агротехничар, тех-
ничар за фитомедицина и техничар за агроменаџмент, техничар по ветеринарна медицина, бр.
26-227/3 од 07.04.2021 година донесена од Националната комисија за учебници.

CIP - Каталогизација во публикација

Национална и универзитетска библиотека "Св. Климент Охридски", Скопје

631/635(075.3)

АНГЕЛЕСКА, Елизабета
Земјоделство, рибарство и ветеринарство и други сектори на квалификации :
Електронски извор / Елизабета Ангелеска, Игорче Николов. - Текст во ПДФ формат,
содржи 231 стр., илустр. - Скопје : Министерство за образование и наука на
Република Северна Македонија, 2021

Начин на пристапување (URL): https://www.e-ucebnici.mon.gov.mk/. - Наслов преземен

од екран. - Опис на изворот на ден 21.09.2021. - Библиографија: стр. [225]. - Речник: стр.
[231]. - Содржи и: Прашања и активности за дома

ISBN 978-608-273-001-1

1. Николов, Игорче [автор]

COBISS.MK-ID 54995205
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 3

СОДРЖИНА
ВОВЕД

МОДУЛАРН
НА ЕДИНИЦ
ЦА 1: ЗЕМЈО
ОДЕЛСТВО

1. СТОПАНСКО ЗНАЧЕ ЕЊЕ И ОСНО ОВНИ АГРО ОТЕХНИЧКИ И МЕРКИ ПР РИ ОД ДГЛЕД ДУВАЊЕ
НА ПОЛЈОД ДЕЛСКИ КУ УЛТУРИ
1.1. Производство на житни култури............................................................................................................ 16
1.1.1. Вистински жита
1.1.1.1. Пченица
1.1.1.2. Јачмен
1.1.1.3. ’Рж
1.1.1.4. Тритикале
1.1.1.5. Овес (зоб)
1.1.2. Просовидни жита
1.1.2.1. Пченка
1.1.2.2. Сирак
1.1.2.3. Просо
1.1.2.4. Ориз
1.2. Зрнесто мешункасти растенија............................................................................................................... 29
1.2.1. Грав
1.2.2. Грашок
1.2.3. Леќа
1.2.4. Соја
1.2.5. Наут
1.2.6. Бакла и лупина
1.3. Клубенести култури ..................................................................................................................................... 35
1.4. Индустриски култури .................................................................................................................................. 38
1.4.1. Растенија за производство на масло
1.4.2. Растенија за производство на скроб, шеќер и алкохол
1.4.3. Растенија за производство на растителни влакна
1.4.4. Други растенија за индустриско производство
1.4.4.1. Тутун
1.5. Фуражни култури .......................................................................................................................................... 43
1.5.1. Едногодишни мешункасти фуражни растенија
1.5.2. Многугодишни фуражни растенија

2. СТОПАНСКО ЗНАЧЕ ЕЊЕ И ОСНО ОВНИ АГРО ОТЕХНИЧКИ И МЕРКИ ПР РИ ОД ДГЛЕД ДУВАЊЕ
НА ГРАДИН НАРСКИ КУ УЛТУРИ
2.1. Одгледување на градинарските култури .......................................................................................... 50
2.1.1. Одгледување на градинарски култури на отворено
2.1.2. Одгледување на градинарските култури во заштитени простори
2.2. Плодови зеленчукови култури .............................................................................................................. 53
2.2.1. Домат
2.2.2. Пиперка
2.3. Култури од семејството тикви ................................................................................................................ 58
2.3.1. Краставица
2.3.2. Лубеница
2.3.3. Диња
2.4. Култури од семејството пеперуткоцветни ........................................................................................ 65
2.5. Лукови култури .............................................................................................................................................. 65
2.5.1. Кромид
2.5.2. Лук
2.6. Зелкови култури ........................................................................................................................................... 71
2.6.1. Зелка
2.7. Зелјести култури ........................................................................................................................................... 73
2.7.1. Спанаќ
2.8. Коренови и клубенести култури ........................................................................................................... 76
2.8.1. Морков
2.9. Габи – печурки .............................................................................................................................................. 79
2.9.1. Шампињони
4 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

3. СТОПАН НСКО ЗНАЧЕЊЕ И ОСН НОВНИ АГР РОТЕХНИЧК КИ МЕРКИ ПРИ ОДГЛЕ ЕДУВАЊЕ
НА ЦВЕЌИЊ ЊА, ЗАЧИН НСКИ И ЛЕК КОВИТИ РА АСТЕНИЈА
3.1. Цвеќиња за ентериери .......................................................................................................................... 84
3.1.1. Саксиски цвеќиња
3.1.1.1. Цветно-декоративни саксиски цвеќиња
3.1.1.1.1. Бегонии
3.1.1.2. Лисно-декоративни саксиски цвеќиња
3.1.1.2.1. Фикуси
3.2. Цвеќиња за екстериери ........................................................................................................................ 89
3.2.1. Хризантеми
3.3. Декоративни растенија ......................................................................................................................... 92
3.3.1. Џуџеста златна туја
3.4. Сукуленти и кактуси ................................................................................................................................ 94
3.4.1. Кактуси
3.5. Перени ........................................................................................................................................................... 96
3.6. Бонсаи ........................................................................................................................................................... 98
3.7. Зачински и лековити растенија ......................................................................................................... 99

4. СТОПАН НСКО ЗНАЧЕЊЕ И ОСН НОВНИ АГР РОТЕХНИЧК КИ МЕРКИ ПРИ ОДГЛЕ ЕДУВАЊЕ
НА РАЗЛИЧ ЧНИ ВИДОВ ВИ ГРОЗЈЕ
4.1. Морфологија, размножување и фази на развој на лозата ..................................................104
4.1.1. Морфологија на лозата
4.1.2. Размножување на лозата
4.1.3. Развој на лозата
4.2. Подигнување на лозов насад ............................................................................................................108
4.3. Нега на лозов насад ...............................................................................................................................110
4.3.1. Мерки на одгледување на насадот од садење до прородување
4.3.2. Мерки на одгледување на лозја во период на плодоносење
4.4. Видови грозје ...........................................................................................................................................112
4.4.1. Вински сорти грозје
4.4.2. Трпезни сорти грозје

5. СТОПАН НСКО ЗНАЧЕЊЕ И ОСН НОВНИ АГР РОТЕХНИЧК КИ МЕРКИ ПРИ ОДГЛЕ ЕДУВАЊЕ
НА РАЗЛИЧ ЧНИ ВИДОВ ВИ ОВОШЈЕ Е
5.1. Морфологија и фази на развој на овошките ..............................................................................180
5.1.1. Морфологија на овошките
5.1.2. Развој на овошките
5.2. Подигнување на овошен насад ........................................................................................................122
5.3. Нега на овошен насад ..........................................................................................................................124
5.4. Поделба на овошките ...........................................................................................................................126
5.4.1. Јаболчесто овошје
5.4.2. Коскесто овошје
5.4.3. Јаткасто овошје
5.4.4. Јагодесто овошје
5.4.5. Јужно (тропско и суптропско) овошје

6. СТОПАН НСКО ЗНАЧЕЊЕ И ОСН НОВНИ ЗОО ОТЕХНИЧКИ МЕРКИ ПРИ ОД ДГЛЕД ДУВАЊЕ
НА РАЗЛИЧ ЧНИ ВИДОВИ И КАТЕГГОРИИ НА ДОМАШНИ И ЖИВОТНИ И, ЖИВ ВИНА А И ПЧЕЛИ
6.1. Говедарство ..............................................................................................................................................134
6.1.1. Исхрана на говедата
6.1.2. Сместување на говедата
6.2. Коњарство .................................................................................................................................................138
6.3. Свињарство ...............................................................................................................................................141
6.4. Овчарство ..................................................................................................................................................143
6.5. Козарство ...................................................................................................................................................145
6.6. Живинарство ............................................................................................................................................147
6.6.1. Исхрана и размножување на живината
6.7. Пчеларство ................................................................................................................................................150
6.7.1. Биологија на пчелите
6.7.2. Кошници за пчели и прибор за пчеларење
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 5

МОДУЛАРН
НА ЕДИНИЦ
ЦА 2: РИБАР
РСТВО И АК
КВАКУЛТУР
РА

1. Историски развој на рибарството и аквакултурата ......................................................................158

2. Екологија на водните системи .................................................................................................................159
3. Водата како животна средина ..................................................................................................................161
3.1. Типови водни екосистеми
4. Еколошки фактори во водната средина ..............................................................................................164
4.1. Распоред и состав на животната средина во водата
5. Метаболизам на екосистемот ..................................................................................................................168
6. Загадување на водната средина и квалитет на водите ................................................................170
7. Видови рибници и технолошки процеси на производство .......................................................170
7.1. Одгледување на крап
7.2. Одгледување на калифорниска пастрмка

МОДУЛАРН
НА ЕДИНИЦ
ЦА 3: ВЕТЕРИНАРСТВО
О

1. Значење и улога на ветеринарството за сточарското производство ...................................178

1.2. Ветеринарни служби
1.3. Здравствена заштита на животните
2. Болести кај домашните животни ...........................................................................................................186
2.1. Паразитски болести
2.2. Заразни болести
2.2.1. Болести на органите за варење
2.2.3. Болести на органите за дишење
2.2.4. Болести на органите за мокрење
2.2.5. Болести на метаболизмот
2.2.6. Болести на нервниот систем
2.2.7. Болести на крвта
3. Хируршки интервенции кај животните ...............................................................................................193
4. Превентивни мерки за заштита на животните од болести .........................................................195

МОДУЛАРННА ЕДИНИЦЦА 4: ПОВРЗ

ЗАНОСТ НА
А СЕКТОРОТ ЗЕМЈОДЕЛ
ЛСТВО
О, РИБ
БАРСТВО
И ВЕТЕРИН
НАРСТВО СО
О ДРУГИТЕ ЕКОНОМСКИ СЕКТОРРИ

1. Сектор за економија, право и трговија ................................................................................................201

2. Сектор за електротехника ........................................................................................................................202
3. Сектор за геологија, рударство и металургија .................................................................................204
4. Сектор за градежништво и геодезија ...................................................................................................205
5. Сектор за графичарство .............................................................................................................................206
6. Сектор за хемија и технологија ...............................................................................................................208
7. Сектор за лични услуги ...............................................................................................................................209
8. Сектор за машинство ...................................................................................................................................210
9. Сектор за сообраќај, транспорт и складирање ...............................................................................211
10. Сектор за шумарство и обработка на дрво .....................................................................................212
11. Сектор за текстил, кожа и слични производи ................................................................................213
12. Сектор за угостителство и туризам .....................................................................................................214
13. Сектор за здравство и социјална заштита .......................................................................................215
14. Поврзаност на секторот земјоделство, рибарство и ветеринарство
со другите сектори ............................................................................................................................................216

КОРИСТЕН
НА ЛИТЕРАТ
ТУРА 225
5
ПРАШАЊАА И АКТИВН
НОСТИ ЗА ДО
ОМА 229
9
ПОИМНИКК 231
1
6 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

ВОВЕД
ЗЕМЈОДЕЛСТВО, РИБАРСТВО И ВЕТЕРИНАРСТВО
И ДРУГИ СЕКТОРИ НА КВАЛИФИКАЦИИ
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 7
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 9

ВОВЕД
Земјоделството во Република Северна Македонија има значајно и стабилно учество во економијата. Според
учеството во БДП, се наоѓа на третото место, по индустријата и услужните дејности.
Земјоделството претставува примарна стопанска дејност во која се застапени повеќе стопански гранки:
полјоделство, градинарство, цвеќарство, лозарство, овоштарство, сточарство, рибарство и пчеларство.
Ветеринарството е во нераскинлива врска со сточарството и има за цел да се произведе здрав и квалитетен
добиток, а со тоа да се обезбеди поквалитетна и здрава храна од животинско потекло.
Со изучување на наставниот предмет Земјоделство, рибарство и ветеринарство и други сектори на
квалификации, ќе се обработат наставни содржини што имаат за цел да ги воведат учениците (од прва година)
од секторот земјоделство, рибарство и ветеринарство во примарното земјоделско производство, односно
тие да се запознаат со основните процеси на примарното земјоделство, рибарство и ветеринарство.
Во учебников се обработени четири модуларни единици:
1. Земјоделство
2. Рибарство и аквакултура
3. Ветеринарство
4. Поврзаност на секторот земјоделство, рибарство и ветеринарство со другите економски
сектори
Секоја модуларна единица обработува содржини што треба да се реализираат во училница или во училишна
или во некоја друга економија. На тој начин, стекнатите знаења ќе бидат лесно применливи во практика и ќе
претставуваат појдовна основа за изучување на стручните предмети кои се значајни за одреден образовен
профил.
На крајот од учебников дадени се прашања и активности кои треба да се реализираат дома.

Од авторите
10 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

МОДУЛАРНА ЕДИНИЦА 1
ЗЕМЈОДЕЛСТВО
ЗЕМЈОДЕЛСТВО, РИБАРСТВО И ВЕТЕРИНАРСТВО
И ДРУГИ СЕКТОРИ НА КВАЛИФИКАЦИИ
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 11

ЗЕМЈОДЕЛСТВО
Земјоделството е специфична об-
ласт на материјално производство
и во најголем процент зависи од
надворешните услови.
Земјоделството е прва стопанска гранка и ќе по-
стои сè додека постои светот. Всушност, земјодел-
ството е основата за развој на едно општество за-
тоа што се базира на четирите основни функции:
производство на храна и суровини за прехранбе-
ната индустрија, регулирање на платниот и тргов-
скиот биланс, извор на работна сила и придонес
во создавање на бруто домашниот производ.
Земјоделството и прехранбената индустрија го
сочинуваат агроиндустрискиот комплекс.
Почетоците на земјоделското производство за-
почнуваат уште пред историјата, кога луѓето
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 13
почнале да ставаат корења, кртоли и семиња во
почвата за да добијат повеќе храна.
Во Република Северна Македонија, земјодел-
ството е важна стопанска гранка и е на трето
место по бруто домашниот производ (БДП) со
учество од 10 до 12 %.
Природните услови (релјефот, климата, почвата
и сл.) овозможуваат одгледување на различни
земјоделски култури. Во котлините и долините се
застапени плодни почви (смолница, алувијални и
делувијални почви) на кои се одгледуваат житни
и индустриски култури, градинарски култури и
ориз, винова лоза и различни овошни култури.
Високите квалитетни ливади и пасишта овозмо-
жуваат одгледување на домашни животни (кра-
ви, кози, овци и др.).
14 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

Земјоделството се дели во посебни гранки и тоа:

x Полјоделството
x Градинарството
x Цвеќарството
x Лозарството
x Овоштарството и
x Сточарството.
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 15

1. СТОПАНСКО ЗНАЧЕЊЕ И ОСНОВНИ АГРОТЕХНИЧКИ МЕРКИ ПРИ

ОДГЛЕДУВАЊЕ НА ПОЛЈОДЕЛСКИ КУЛТУРИ

пченката, маслодајната и шеќерната репка и

Едно од најстарите занимања на други култури со примена на одредени агротех-
човекот е полјоделството, однос- нички мерки, современа механизација и со опти-
но искористување на почвата за мално користење на заштитни средства.
одгледување на полјоделски кул-
тури. Полјоделското производство може да се подели
на:
x Проиизводсство на
а житн
ни култур
ри
Полјоделството е земјоделска гранка која се за-
(висттински
и и про
осовид
дни жиита)
нимава со одгледување на културни растенија
во нивите, на ливадите и на пасиштата. x Проиизводсство на
а зрне
есто ме
ешу
унк
касти
расте
енија
Како стопанска дејност има големо значење за-
тоа што претставува основа во производството x Прои
изводсство на
а клуб
бенестти ку
улттури
на храна за човекот и домашните животни, како
и основа за добивање на суровини наменети за x Прои
изводсттво на
а индусстриски
и ку
улту
ури и
прехранбената и за некоја лесна индустрија (на x Прои
изводсство на
а фура
ажни култтур
ри.
пр. текстилната индустрија, индустријата за про-
изводство на цигари и сл.).
Полјоделското производство, всушност, се за-
нимава со одгледување на сите важни полјодел-
ски култури како што се пченицата, сончогледот,
16 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

1.1. ПРОИ
ИЗВОД
ДСТВО
О НА ЖИТНИ КУЛ
ЛТУ
УРИ во густа жилеста маса која навлегува длабоко во
почвата, при што на растението му овозможува-
Житните култури се едногодишни ат снабдување со вода и хранливи материи од
растенија кои спаѓаат во фамилија- подлабоките слоеви на почвата.
та на треви.
Стеблото е цилиндрично, составено од 5 до 7 ко-
ленца (нодии) и членчиња (интернодии). Најго-
рното членче е најдолго и од него излегува кла-
Се одгледуваат од одамна па сࣉ до денес, што ни
сот. Стеблото може да биде шупливо или делум-
укажува на нивното големо значење во исхрана-
но исполнето со паренхим. Тоа има способност
та на човекот и домашните животни заради голе-
да брати. Висината на стеблото може да биде од
мата хранлива вредност.
50 до 120 cm.
Житните култури се користат за преработка во
Листо от се состои од листен ракавец и лисна лис-
брашно, од кое подоцна се произведува леб, тес-
ка.
тенини, бели печива и други производи.
Лисниот ракавец е долниот дел од листот кој е
Житарките се консумираат и како цело зрно, тие
прикрепен за своето коленце и го опфаќа це-
се богати со минерални материи, витамини, бел-
лото стебло помеѓу две коленца. Значаен е за
ковини, масни материи и јаглехидрати.
фотосинтезата и за подигнување на паднатото
Во зависност од морфолошките и биолошките стебло.
карактеристики, житните култури се делат на две
Лисната лиска е главен орган за фотосинтеза.
групи:
Лиската е издолжена и на врвот зашилена. За
x висти ински жита и приносот на житата многу се важни горните два
листа. Доколку се отстранат предвреме, се на-
x просо овидни житта.
малува приносот.
Во вистински жита спаѓаат: пченица, јачмен, ’рж,
тритикале и овес, а во просовидните спаѓаат:
пченка, просо, ориз и сирак.

1.1.1 ВИСТИНСКИ ЖИТА

А
Вистинските жита уште се нарекуваат и стрни
жита. Морфологијата на вистинските жита има
одредени заеднички карактеристики.
Кореннот кај житата е составен од многубројни
жили и жилички, односно е жилест и навлегува
длабоко во почвата. Главната коренова маса кај
вистинските жита се развива во ораничниот слој
(до 35 cm длабочина).
Кај вистинските жита се разликуваат пр
рим
марни
и
и секу
ундарнни коррења.
Прима арнитте коре
ења се формираат при ’ртење-
то и поникнувањето на зрното. Нивната улога е
да го хранат и снабдуваат со вода младото расте-
ние и да го прицврстат за почвата.
Секунндарниите коорењаа избиваат подоцна, од
Сл
лика бр
р. 1: Лист ка
ај висттински
ите жита
стеблото (од јазолот на братење) и растат брзо
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 17

Кај листовите од житата постојат карактеристич- Кај зрното се разликува:

ни лисни органи: јазиче и ушенца.
x основ
ва, со која зрн
ното лежи во
о
клавч
чињата а сࣉдо
о зрело
оста;
x врв, се наоѓѓа на сп
против
вната страна
а од
основвата;
x грбна
а стран
на е стр
раната
а спротти
бразд
дичкатта и
x стомаачна сттрана е стран
ната ка
аде штто
се нао
оѓа брааздичкката.

1.1.1
1.1. ПЧЕ
ЕНИЦА
Пченицата е една од најважните житни култури.
Таа се користи како лебно жито. Со пченичен леб
денес се хранат повеќе од 70 % од светското насе-
ление. Лебот од пченица содржи околу 16,5 % бел-
ковини, 1,5 % масти, а остатокот се јаглехидрати и
има калорична вредност од 2 000 до 2 250.
Според времето и начинот на одгледување, пче-
ницата може да се подели на озимска и пролет-
на пченица. Озимската пченица се сее наесен, а
пролетната во пролет.

Слик
ка бр. 2: Соцв
ветие кај висстински
ите жи
ита

Јазичето е безбојна мембрана што се наоѓа на

местото каде што лисниот ракавец поминува во
лиска. Има за задача да го намали навлегувањето
на вода помеѓу лисниот ракавец и стеблото.
Ушенцата се израстоци во форма на срп. Имаат
задача да го прицврстуваат листот за стеблото.
Цветовите кај вистинските жита се собрани во
соцветие во форма на клас.

Класот се состои од класовидно вретено на кое

се наоѓаат клавчиња. Клавчето е покриено со
еден или повеќе цветови.

Секој цвет е составен од плевици, плевички,

прашници и толчник.

ПЛОДОТ
кај житата е ЗРНО.

Слика
а бр. 3: Пчени
ица
18 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

Агроекол
лошки услов
ви за одглед
дува
ање
е на состои од основна и дополнителна
пчени
ица: обработка. Основната обработка
подразбира орање на длабочина од 30
x Темпеератур ра. Најдобра температура за
до 40 cm, по бербата на преткултурата.
’ртење и поникнување на пченицата е
Дополнителната обработка се реализира
од 14 до 20 °С. Кога ќе вкорени и ќе има
пред сеидбата, односно почвата се
2-3 листа, пченицата може да издржи
„браносува “ при што се добива рамен
температура до – 20 °С.
површински иситнет слој од почва, добар
x Вода. Најголеми приноси од пченица се за сеидба.
добиваат доколку вкупното количество
x Ѓубреење. Основното ѓубрење се изведува
вода изнесува од 600 до 700 l/m2, доколку
со сложени ѓубрива составени од азот,
рамномерно се распоредени во текот на
фосфор и калиум во различен однос
вегетацијата.
(NPK), најчесто во однос 15:15:15. Ова
x Почв ва. Најдобри за одгледување на ѓубрење се изведува пред сеидбата, а
пченица се длабоките почви со умерена ѓубрето се растура со ѓубрерастурачка.
влажност, со слабо кисела реакција Прихранувањето пак, се изведува со азотно
(на пр. алувијални почви, чернозем, ѓубре во текот на вегетацијата за време на
ливадски црници и сл.). братењето и вретенесувањето на житото.
Агр
ротехн
нички мерки
и за од
дгледу
увањ
ње на x Сеидб ба. Се реализира со семенски
пчени
ица: материјал. Времето на сеидба зависи
x Плоддоред. Пченицата не поднесува од агроеколошките услови и од видот
одгледување во монокултура, затоа, (сортата). Количеството на семе за сеидба
најдобро е да се одгледува по окопни и на 1 ha изнесува од 250 до 300 kg/hа,
легуминозни култури. па и повеќе. Сеидбата се изведува со
редосеалка на длабочина од 4 до 5 cm.
x Обра
аботка на почвата.. Процесот се

x Нега на пче
еницата. Негата се состои во
уништување на плевелот и заштита од
болести и штетници.
x Жетвва. Постапката се изведува со
комбајн во фаза кога зрното има восочна
зрелост (во него има влага од 30 до 35 %).
x Суше ење наа зрнотто. За време на жетвата
зрното содржи влага, затоа треба да се
исуши. Кога има многу влага, тоа може да
се „самозапали“ и да мувлоса. Сушењето
се врши со проветрување, со мешање на
купот од зрна, во сушарници, силоси и
сл. сࣉдодека влагата на зрното не падне
околу 14 %.
1.1..1.2. ЈА
АЧМЕН
Н
Јачменот е житна култура која се
користи за сточна храна и за про-
изводство на пиво. Како јачменов
(пивски) слад се користи и во пе-
карската, кондиторската и текстил-
ната идустрија, потоа за производ-
ство на квасец и друго.
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 19
Агр
роекол
лошки услов
ви за одглед
дува
ање на
јачмен
x Темпе ературра. Најдобра температура за
’ртење и поникнување на јачменот е од 15
до 20 °С, но семето ’рти и на температура
од 1 до 2 °С. Зимскиот јачмен може да
издржи температура до – 20 °С.
x Вода. Во споредба со пченицата,
јачменот добро ја поднесува сушата.
Тој добро ја користи зимската влага.
Најголеми потреби за вода има за време
на налевање на зрното.
x Почвва. Најдобри за одгледување на
јачменот се почвите што немаат високи
подземни води и во нив не се задржува
подолго време вишокот на вода. Почвите
не треба да се кисели, туку треба да се
неутрални. Јачменот дава најголеми
приноси на илести почви.
20 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

Агр
ротехн
нички мерки
и за од
дгледу
увањ
ње на
јачмен
x Плоддоред. Исто како и пченицата,
јачменот не поднесува одгледување
во монокултура. Затоа, најдобро е да
се одгледува по окопни и легуминозни
култури.
x Обрааботка на по очватаа. Основната
обработка се состои во орање на
длабочина од 30 до 35 cm, две до три
недели пред сеидбата. Доколку имало
преткултура со порана берба, се
изведуваат две орања. Дополнителната
обработка се состои во „браносување“,
Слик
ка бр.. 4: Јачмен
сࣉ со цел да се добие ровка почвена
површина подготвена за сеидба.
x Ѓубреење. На почвата на којашто ќе се
одгледува јачмен треба да се изврши 1.1.1.3. ’Р
РЖ
ѓубрење со органски ѓубрива пред
основната обработка. Во текот на ’Ржта е житна култура што се ко-
вегетацијата јачменот се прихранува ристи за исхрана на човекот (леб
еднаш до двапати, еднаш за време на од ’рж) и домашните животни.
братењето, а вториот пат доколку има ’Ржаниот леб содржи помалку
потреба. Прихраната се врши со азотни, скроб, па затоа се препорачува за
фосфорни и калиумови ѓубрива. исхрана на дијабетичарите.
x Сеидба. Постапката се реализира со
семенски материјал. Времето на сеидба Во смеса со граор, грашок и други култури се
зависи од агроеколошките услови и од одгледува за добивање храна за домашните жи-
видот. Количеството семе за сеидба на вотни. Сламата од ’рж се користи за плетење на
1 ha изнесува од 130 до 170 kg/ha, а за различни кошници и други предмети.
сточна исхрана од 140 до 210 kg/ha.
Сеидбата се изведува со редосеалка на Од зрното може да се произведува скроб и алко-
длабочина од 3 до 4 cm. хол.

x Нега на јачменотт. Се состои во Постојат зимски и пролетни видови ’рж.

уништување на плевелот и заштита од
болести и штетници.
x Жетв ва. Жетвата на јачменот кој се
користи за сточна храна се изведува со
комбајн во фаза кога зрното има восочна
зрелост (во него има влага од 30 до 35 %),
а за пивскиот јачмен кога тој е во полна
зрелост (околу 14 % влага).
x Сушеење на а зрнотто. Доколку зрното од
јачменот содржи поголемо количество
влага, потребно е правилно да се чува за
да не се „самозапали“ и да мувлоса.
Агроеколошки услови за одгледување на ’рж:
x Темпе ературра. ’Ржта нема некои
посебни барања коишто се однесуваат
на температурата. Семето може да ’рти
на 1 до 4 °С. Оптимална температура за
одгледување на ’рж е 25 °С. Во зима, може
да издржи многу ниски температури (до
-35 °С).
x Вода. ’Ржта е отпорна на суша, бидејќи
има добро развиен коренов систем, а на
стеблото и лисјата има восочна обвивка
и ситни влакненца кои не дозволуваат
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 21

поголема транспирација. Најголеми 1.1..1.4. ТР

РИТИК
КАЛЕ
потреби за вода има за време на
вретенисувањето, класењето и налевање Тритикалето е житна култура која е
на зрното. добиена со вкрстување на пченица
и ’рж и ги има најдобрите својства
x Почв ва. Најдобри почви за одгледување
од двете култури.
на ’рж се песокливите, тресетните, дури
и поглинестите почви кои се наоѓаат на
ритчесто-планинските подрачја.
Се користи за производство на квалитетен леб
богат со аминокиселини и за зелена крмна маса
за исхрана на домашните животни (за пасење,
Агр
ротехнички мерки
и за одггледув
вањ
ње на ’рж:: сено и силажа).
x Плод
доред. Најдобро е да се одгледува по Како и кај сите вистински жита и кај тритикалето
окопни и легуминозни култури. постојат зимски и пролетни форми на тритикале.
x Обрааботка на поочватаа. Основната
обработка се состои во орање
на длабочина од 30 cm. Доколку
обработката се врши две недели пред
сеидбата, почвата треба да се набие со
валјак.
x Ѓубрење. Колкаво количество ѓубре ќе
се користи зависи пред сࣉ од плодноста
на почвата. Доколку почвата е песоклива,
се препорачува ѓубрење со шталско
ѓубре. Најчесто се користи NPK ѓубре.
x Сеидба. Постапката се реализира со
семенски материјал. Времето на сеидба Слика
а бр. 5: Трити
икале
зависи од агроеколошките услови и од
видот (сортата). Количеството семе за Тритикалето е лесно приспособлива житна кул-
сеидба на 1 ha изнесува од 130 до 200 kg/ тура која успева добро и на сушни подрачја. Таа е
ha. Сеидбата се изведува со редосеалка отпорна на ниски температури, па затоа може да
на длабочина од 4 до 5 cm. се одгледува и на планински предели.
x Нега.. Исто како кај пченицата и јачменот,
односно, негата се состои во уништување
на плевелот и заштита од болести и
штетници.
x Жетв
вата се изведува со комбајн.
22 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

Агр
ротехнички мерки за одггледув
вање на три-- 1.1.1.5. ОВЕС (З
ЗОБ)
тикале
е
Овесот, како и сите други житни култури, порано
x Плод
доред. Најдобро е да се одгледува по се користел за производство на леб. Денес се
окопни и легуминозни култури. користи за производство на овесни снегулки,
брашно, гриз и сл.
x Обрааботка на поочватаа. Основната
обработка треба да се врши на Постои зимски и пролетен овес.
длабочина од 35 до 45 cm, а потоа
почвата се подготвува за сеидба.
x Ѓубрење. Доколку тритикалето се
одгледува за зрно, ѓубрењето е исто како
кај пченицата. Доколку пак, се одгледува
за зелена исхрана, ѓубрењето со NPK
се изведува со длабоката обработка на
почвата.
x Сеидба. Се реализира со семенски
материјал. Времето на сеидба е помеѓу
времето за сеидба на пченица и ’рж, на
длабочина од 4 до 6 cm.
x Нега.. Исто како кај пченицата и ’ржта,
односно се состои во уништување
на плевелите и заштита од болести и
штетници.
x Жетввата наа трити
икалетто се изведува со
комбајн, кога влагата на зрното изнесува
околу 13 % (премин од восочна кон полна
зрелост на зрното). Слик
ка бр. 6: Стеб
бло, со
оцвети
ие и пл
лод на овес
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 23

Агроеколо
ошки услови
и за одггледув
вањ
ње на
а овесс x Обработка на поч чвата. Се извршува
2-3 недели пред сеидбата, околу 30 cm
x Темпе ератур
ра. Овесот може да ’рти и
длабочина. Пред сеидбата, површинскиот
на температура од 1°С, но оптималната
слој од почвата треба добро да се иситни за
температура изнесува околу 20 до 25 °С.
полесно ’ртење и поникнување на семето.
Во зима издржува температура до -14 °С,
а во пролет издржува ниски температури x Ѓубреење. Основното ѓубрење се врши
до -4 °С. со NPK, а прихранувањето со азотни
ѓубрива.
x Вода. Овесот има потреба од вода во
текот на целата негова вегетација. Тој не x Сеидбба. Овесот најрано се сее од
поднесува суша, туку поднесува дури и житните култури (во септември/
влажни почви со вишок вода. октомври) со количество семе од 120 до
160 kg/ha.
x Почвва. Добро успева на сиромашни и
кисели почви (рН 4,5). x Нега.. Се состои во заштита од болести и
штетници.

Агр
ротехнички мерки за одггледување
е на
а овесс x Жетвва. Овесот како житна култура не
зрее рамномерно, па затоа е тешко да
x Плод
доред. Најдобро е да се одгледува по се утврди точното време за жетва. Се
окопни и легуминозни култури. препорачува жетвата да се врши кога
врвот од метличката има зрели семки.
24 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

1.1.2. ПРОСО
ОВИДН
НИ ЖИ
ИТА
Просовидните жита имаат свои морфолошки ка-
Во просовидни жита спаѓаат пчен-
рактеристики кои се разликуваат од вистинските
ката, просото, оризот, сиракот и
жита, односно:
хелдата.

Вистински жита Просовидни жита

Корен: имаат поголем број примарни

Корен: имаат едно примарно коренче
коренчиња
Стебло: имаат помалки членчиња и стеблото
Стебло: исполнето е со паренхим
најчесто е шупливо

Лист: имаат помали листови Лист: имаат поголеми листови

Цвет: кај вистинските жита е клас Цвет: кај просовидните жита е метличка

Плод: плодот е зрно со браздичка на Плод: плодот е зрно без браздичка на стомачната
стомачната страна страна

Разликите во биолошките и агротехничките карактеристики помеѓу вистинските и просовидните

жита се дадени во табелата подолу:

Вистински жита Просовидни жита

Се растенија на долг ден Се растенија на краток ден

Отпорни се на ниски температури Не се отпорни на ниски температури

Постојат зимски и пролетни форми Постојат само пролетни форми

Бараат густа сеидба Бараат ретка сеидба

Не се окопуваат Се окопуваат
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 25

1.1..2.1. ПЧ
ЧЕНКА
А x
Пченката е земјоделска култура
која има големо значење во исхра-
ната на човекот и домашните жи-
вотни.
За исхрана на човекот се користи како брашно и
како пченкарна каша. За исхрана на домашните
животни се користи како зрно, како концентри-
рана храна, во свежа состојба или како силажа,
или пак во сушена состојба.
Стебллото е цилиндрично, исполнето
со паренхим и поделено на нодии и
интернодии.
x Лист.. Кај пченката се разликуваат
’ртулечни лисја, вистински лисја и лисја
на кочанот.
x Цвет.. Пченката има два типа соцветие:
машки цветови - метличка и женски
цветови - кочан.
x Плоддот е зрно, а формата на плодот
зависи од подвидовите, видот и слично.

Пченката е едногодишно растение, што се сее на-

пролет и има различна должина на вегетацијата.
Постојат различни подвидови пченка: забо- пченк
видна, тврда, шеќерна, пуклива и др.
Агроекоолошки и услоови заа одгле
едуувањње наа
к а
x Темпе ературра. За да може семето од
пченката да изрти, потребна е минимална
температура од околу 8 °С, па затоа
пченката се сее кога почвата ќе се загрее
нешто повеќе од 10 °С.
x Вода. За да може семето да поникне,
во почвата треба да има одредено
количество влага (почвата да биде
влажна 70 − 80 %). За време на
вегетацијата, пченката треба да се
наводнува почесто, затоа што е многу
осетлива на суша.
x Почва
а. Пченката најдобро успева на
почвите што се длабоки и плодни со добри
водно-воздушни и топлотни својства.

Аггротех
хнички
и мер
рки за одгле
едув
вањ
ње на
а
пченк
ка
Сл
лика бр. 7: Кочан со жен
нски цветтов
ви x Плод
доред. Како преткултура на
пченката, најчесто е пченицата и некои
индустриски и фуражни култури.
x Обрааботка на по
очватаа. Процесот се
Мор
рфоло
огија на
а пчен
нката
состои од основна, претсеидбена и
x Коренот е добро разгранет и густ, дополнителна обработка. Со основната
распространет во широчина. Достигнува обработка се намалуваат плевелите,
длабочина до 40 cm. Кога кај пченката се болестите и штетниците и се изведува на
јавуваат метличките, близу до почвата длабочина од 20 до 30 cm.
се јавуваат воздушни корења кои го
x Ѓубреење. На почвата се врши ѓубрење
прицврстуваат стеблото за самата почва.
со органски и минерални ѓубрива.
26 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

Основното ѓубрење се изведува со NPK, Морф фолошк ката гр

радба
а на сиракот е најслична
заедно со сеидбата. со пченката.
x Сеидба. Се користи здраво и зрело семе, Аггроеко
олошки
и усло
ови за
а одгле
еду
увањ
ње на
а
а се изведува напролет, кога почвата е сирак
загреана над 10 °С (средината на април) x Темпе ератур ра. За ’ртење на семето
и се сее со редосеалки. За 1 ha површина потребна е температура од 10 до 12 °С,
се користи од 20 до 45 kg семе. а оптималната температура изнесува
x Нега.. Се состои во окопување, 30 – 35 °С. Сиракот може да издржи и
наводнување, заштита од плевели, екстремно високи температури.
болести и заштита од штетници. x Вода. Сиракот е отпорен на суша. Има
x Жетвва. Кога ќе се изврши, зависи од потреба од нормално снабдување со
тоа за што се користи пченката. Ако се вода.
користи за зелена добиточна храна, x Почвва. Успева на плодни и полесни
жетвата се извршува со силокомбајни почви кои имаат неутрална до слабо
кога таа ќе достигне височина од 1 m. кисела реакција.
Ако пак се користи за силажа, жетвата се
врши во фаза на млечно-восочна зрелост, Агротех
хнички
и мер
рки за одгле
едув
вањ
ње на
а
а бербата за зрно се изведува во фаза на сирак
восочна зрелост. x Плоддоред. Сиракот се одгледува по
стрни жита, окопни култури, мешункасти
растенија и сл.
1.1..2.2. СИ
ИРАК
x Обрааботка на по очвата
а, ѓубре
ење
е и нега.
Сиракот се користи како храна за Исто како и кај пченката.
човекот и домашните животни, x Сеидбба. Се врши напролет, кога
како и за производство на скроб, температурата на почвата е околу 12 °С,
гликоза, алкохол и др. на длабочина од 2 до 3 cm.
x Жетв
ва. Се изведува во полна зрелост.

Сл
лик
ка бр. 8:: Си
ирак
к
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 27

1.1..2.3. ПРОСО
О Аггроеко
олошки
и усло
ови за
а одгле
еду
увањ
ње на
а
просо
о
Просото е едно од најстарите жит- x Темпеературра. Во текот на вегетацијата,
ни култури (се одгледува повеќе од просечната температура за растење и
1 000 години). развивање на просото треба да биде
околу 15 до 20 °С (оптималната е 33 °С).
Се одгледува за исхрана на човекот и животните. x Вода. Просото има мали потреби од
вода. Тоа е најотпорно на суша, но сепак
добро реагира на наводнување.
Мор
рфоло
огија на
а проссото
x Почвва. Најдобро успева на длабоки,
Кореннот е сличен е како коренот на другите жит- плодни и структурни почви со неутрална
ни култури. Тој е добро развиен, жилест и навле- реакција.
гува во почвата до 1 m длабочина.
Стеблото е високо од 70 до 100 cm, има нодии и
Агротех
хнички
и мер
рки за одгле
едув
вањ
ње на
а
интернодии и е обраснато со влакненца.
просо
о
Листоот се состои од листен ракавец и лисна лис-
x Плоддоред. Добри преткултури за
ка покриени со влакненца.
просото се мешункастите и окопните
Цвет. На врвот од стеблото се развива метличка, култури.
а гранчињата завршуваат со клавчиња во кои се
x Обра
аботка на по очвата
а и ѓубр
рењње.
наоѓа цветот.
Процесот е ист како кај пченката.
Плодо от е плевичесто зрно. Без плевите е со жол-
x Сеидбба. Се изведува со редосеалка во
та боја.
мај.
x Нега.. Се состои од заштита од плевели.
x Жетвва. За да не дојде до осипување на
зрното, жетвата треба да се изврши пред
да стане зрното зрело.

Сли
ика бр. 9: Пр
росо
28 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

1.1..2.4. ОР
РИЗ x Почвва. Најдобро успева на длабоки,
плодни почви, но може да се одгледува и
Оризот се користи за исхрана на на други почви.
човекот, за производство на скроб,
алкохол, пудра и други производи.
Агр
ротехни
ички мерки за одггледува
ање
е на
а оризз

Мор
рфоло
огија на
а ориззот x Плод
доред. Може да се одгледува и во
монокултура.
Кореннот на оризот е брадест, со распростране-
тост на главната коренова маса на длабочина од x Обрааботка на поочвата а. Зависи од
15 до 20 cm. преткултурата, но се состои од основна
обработка наесен, а напролет, пред
Стеблото е високо е од 60 до 130 cm, во долниот сеидбата, почвата се „браносува“ и се сее.
дел шупливо, а во горниот исполнето со парен-
хим. x Ѓубре
ење. Се користат минерални
ѓубрива со добар сооднос на азот,
Листоот се состои од листен ракавец и лисна лис- фосфор и калиум.
ка со паралелна нерватура.
x Сеидб ба. Се препорачува пред сеидба
Цвето
от е соцветие метличка. семето да отстои на сонце неколку часа и
Плодо
от е плевичесто зрно со елипсовидна форма. да се превртува неколку пати. Сеидбата
се изведува со редосеалка во заматена
Агро
оеколо
ошки услови
и за одггледув
вање
е на
а оризз вода, при крајот на април.
x Темпеературра. Во текот на вегетацијата x Нега на ори
изот. Се состои во заштита од
среднодневната температура не треба болести, штетници и плевели.
да биде пониска од 20 °С. Оптималната
температура за растење и развивање на x Жетвва. Се изведува рачно или со
оризот е од 25 до е 30 °С. комбајн. Зрното по жетвата се нарекува
оризова арпа. Оризовата арпа се лупи и
x Вода. Во наши услови за одгледување бели, при што се добива ориз за исхрана.
на ориз мора да има постојано чиста и
потопла вода.

Слик
ка бр
р. 10: Рачн
на се
еидба
а на
а оризз
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 29

1.2. ЗРНЕ
ЕСТО МЕШУН
НКАСТ
ТИ РАС
СТЕН
НИЈЈА Морфо ологија
а на зрнестто меш
шун
нка
астите
е
растен
нија
Зрнесто мешункастите растенија Зрнесто мешункастите растенија имаат одреде-
се нарекуваат и зрнесто легуми- ни заеднички морфолошки карактеристики.
нозни растенија.
x Корен. Се состои од главен вретеновиден
корен и развиени странични корења.
Од сите растенија, мешункастите содржат најго-
лем процент на белковини, од 20 до 30 %, а во Во зависност од видот на растението коренот
сојата и лупината и повеќе (35 – 45 %). Зрнесто може да биде:
мешункастите растенија имаат висока хранли- 9слабо развиен главен корен, а силно раз-
ва вредност, како поради високата содржина виени странични корења (кај гравот, соја-
на белковини така и поради содржината на ес- та и леќата);
енцијалните аминокиселини. Зрнесто мешун-
кастите растенија се користат и како суровина 9средно развиен главен корен и средно
за индустриско производство на казеин, масло, развиени странични корења (кај грашо-
брашно, во слаткарството и сл. кот, наутот и баклата);

Многу е важно да истакнеме дека мешункастите 9силно развиен главен корен и слабо раз-
растенија имаат способност да го искористуваат виени странични корења (кај лупината).
атмосферскиот азот, со помош на бактериите кои Како што истакнавме и претходно, овие култури,
живеат во нивниот коренов систем. Овие бакте- како резултат на симбиозата со бактериите азо-
рии се топчести (грутчести) и живеат во симбио- тофиксатори (Risobiub radicicola) имаат можност
за со мешункастите растенија. Тие го фиксираат да го сврзуваат (фиксираат) атмосферскиот азот.
атмосферскиот азот (азотофиксација) и го прет-
вораат во достапна форма за растенијата, а од x Стеблло. Кај зрнесто мешункастите растенија
растенијата земаат други хранливи материи. се разликуваат два типа на стебло:
9стебло кое со цветањето престанува да
расте (низок грав, некои сорти на соја);
Во
о група
ата зр
рнесто
о мешу
ункасти расттенија
а
спаѓаа
ат: 9стебло со неограничено растење (висок
грав, наут, соја, леќа, бакла).
x грав
Во зависност од цврстината, стеблото може да
x грашок
биде исправено (соја, леќа), полегливо (грашок)
x леќа и повивливо (одделни подвидови на грав).
x соја x Лист.. Тој е сложен и е различен во
зависност од видот на културата. Така на
x наут
пример, кај гравот и сојата е троделен,
x бакла
а кај наутот, леќата, баклата и грашокот е
перест, а кај лупината е дланковиден.
x лупин
на.
x Цвет.. Се јавуваат во пазувите на лисјата,
обично по еден, два или повеќе цвета.
Цветовите се од типот пеперуткоцветни.
x Плод.. Мешунка од каде што им доаѓа и името.
x Семе. Сместено е во мешунката и е
прицврстено за неа со куса дршка. Семето
е составено од обвивка, ’ртулец и две
котиледонски ливчиња.
30 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

1.2.1. ГРАВ Агрроеколошки услови

и за од
дгледув
вањ
ње на
грав
Гравот се одгледува заради висо-
x Темпе ератур
ра. За одгледување на гравот
коквалитетната хранлива вред-
во текот на вегетацијата (од сеидба до
ност на семето кое содржи јагле-
берба) потребна е температура од 20 до
хидрати, белковини и минерални
30 °С.
материи.
x Вода. Гравот има умерена потреба од
вода. За да може нормално да расте и
Се користи како зрно или како мешунка (бора- да се развива, потребно е наводнување,
нија). Растителните отпадоци по бербата се ко- но водата не треба долго време да се
ристат како храна за домашните животни. задржува во почвата (почвата треба да е
Гравот е едногодишно растение добро дренирана).
x Почв
ва. Треба да биде мека, ровка, рН да
биде од 6,5 до 7,5.

Сл
лика
а бр. 11: Грав (бора
ани
ија
а)
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 31

Агр
ротехни
ички мерки за одгл
ледува
ање
е на грав 1.2.2. ГРАШО
ОК
x Плоддоред. Гравот треба да се одгледува
Грашокот е едногодишно растение
во плодоред. Најдобри преткултури
кое се користи за исхрана на чове-
се сите полјоделски култури, освен
кот (градинарски) и за исхрана на
сончогледот и останатите мешункасти
домашните животни (сточен).
растенија, бидејќи заболуваат од исти
болести. Градинарскиот грашок се одгледува поради
x Обра аботка на по
очвата
а. Има големо семето коешто се користи недозреано (зелено),
како вариво.
значење заради кореновиот систем кој
се формира во поплиткиот ораничен
слој. Основната обработка на почвата се
извршува што порано на длабочина од 25
до 30 cm.
x Ѓубре
ење. За одгледување на грав,
почвата се ѓубри со NPK и со шталско
ѓубре.
x Сеидба. Се извршува со здраво и зрело
семе кое има добра ’ртливост. Сеидбата
отпочнува во втората половина на април,
кога температурата на почвата изнесува
10 до 12 °С.
x Нега на граавот. По поникнувањето,
треба да се изврши окопување и
меѓуредово култивирање на посевот,
со цел уништување на плевелите.
Наводнувањето на гравот е задолжителна
мерка. Доколку во посевот се јават
болести и штетници, се применуваат
заштитни мерки.
x Жетвва. Гравот зрее постепено оддолу-
нагоре (кон врвот). Доколку бербата
се изведува рачно, таа е сукцесивна.
Доколку бербата е машинска, потребно е
да паднат листовите (тогаш мешунките се
зрели), па да се изврши бербата.
Слика
а бр. 12: Гра
ашок
32 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

Агр
роеколошки услови
и за од
дгледув
вањ
ње на гра-- 1.2.3. ЛЕЌА
шок
Како и претходните зрнесто ме-
x Темпе ературра. Оптималната
шункасти растенија, така и леќата
температура за одгледување на грашок
се користи за исхрана на луѓето,
е 18 °С. Грашокот поднесува и ниски
домашните животни и во прерабо-
температури.
тувачката индустрија.
x Вода. При одгледување на грашок,
наводнувањето е задолжителна Таа содржи голем процент на белковини и јагле-
агротехничка мерка. хидрати и е за два до трипати побрзо сварлива
во споредба со гравот.
x Почв
ва. Како и при одгледување на грав,
почвата за грашокот треба да биде мека и
ровка со рН од 6,5 до 7,5.

Агр
ротехни
ички мерки за одгл
ледува
ање
е на гра-
шок
x Плоддоред. Не треба да се одгледува
во монокултура. Добри преткултури се
стрните жита, градинарските култури и
шеќерната репка.
x Обрааботка на поочватаа. Основната
обработка се изведува рано наесен, на
длабочина 20 - 25 cm, а дополнителната
обработка неколку дена пред сеидбата.
x Ѓубре
ење. За да се добијат подобри
приноси, почвата треба да се ѓубри со
NPK ѓубрива.
x Сеидба. Се изведува со здраво, зрело и
добро ’ртливо семе на длабочина од 3 до
5 cm.
x Нега на гра
ашоко от. За време на
вегетацијата потребно е неколку пати да
се изврши окопување за да се заштити од
плевели. Заштитата од грашковиот црв
се изведува во време на цветање или по
прецветувањето со инсектициди.
x Жетвва. Во зависност од намената,
бербата е различна. За исхрана на
човекот грашокот се бере недозреан,
а зрелиот грашок, кога е во фаза на
восочна зрелост. За зелена биомаса
грашокот се коси кога е во фаза на
создавање на мешунки.
Сли
ика бр
р. 13: Леќа
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 33

Агрроеколошки услови
и за од
дгледув
вањ
ње на 1.2.4. СОЈА
леќа
Сојата е земјоделска култура која
x Темпе
ературра. Најдобро успева кога
се користи како за исхрана на луѓе-
температурата е околу 24 °С и има
то и домашните животни, така и за
умерено влажен воздух.
производство на сирење, млеко,
x Вода. Добро поднесува суша, но брашно, плескавици, виршли.
поголема потреба од вода има за
време на цветањето, опрашувањето и Се користи и во пекарската, кондиторската,
налевањето на зрното. фармацевтската, текстилната, хемиската и др.
x Почвва. Поднесува слабо алкални и слабо индустрија.
солени почви. Најдобро успева кога
почвата е ровка, плодна и структурна.

Агр
ротехни
ички мерки за одгл
ледува
ање
е на леќа
x Плоддоред. Не се препорачува да се
одгледува во монокултура.
x Обрааботка на по
очватаа. Потребно
е длабоко орање и дополнителна
претсеидбена обработка.
x Ѓубре
ење. Се користат мали количества
ѓубре за ѓубрење на леќата.
x Сеидба. Се врши на длабочина од 3 до 6
cm, рачно или машински. Сли
ика бр
р. 14: Соја
x Нега на леќ
ќата. Негата се состои
од контрола на плевели, болести и
штетници.
x Жетвва. Леќата не зрее рамномерно, па
се препорачува сукцесивна берба при
рачно берење.
34 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

Агр
роеколошки услови
и за од
дгледув
вањ
ње на соја 1.2.5. Наут
x Темпе ератур
ра. Оптимална температура за
Се користи за исхрана на човекот
растење и развивање на сојата е од 20 до
како вариво, намаз или печено
25 °С.
зрно (леблебија).
x Вода. За да из'рти семето од соја,
треба да апсорбира вода околу 50 % од
неговата маса. За успешно одгледување Агрроеколошки услови
и за од
дгледув
вањ
ње на
(онаму каде што нема добра распределба наут
на врнежите) треба да се наводнува. x Темпеературра. Оптимална температура за
x Почвва. Сојата најдобро успева на наутот во текот на вегетацијата 20 − 25 °С.
длабоки и плодни почви богати со хумус. x Вода. Наутот поднесува суша и е едно од
најотпорните растенија кон сушата.

Агр
ротехни
ички мерки за одгл
ледува
ање
е на соја x Почв
ва. Наутот успева на сите почви.

x Плоддоред. Најдобри преткултури за

сојата се житните, сончогледот и други
окопни култури.
x Обрааботка на поочватаа. Основната
обработка на почвата треба да биде на
длабочина на 25 до 30 cm и се изведува
наесен, а дополнителната напролет, пред
сеидба.
x Ѓубреење. Потребно е ѓубрење со азот,
фосфор и калиум (во фаза на цветање,
сојата има најголема потреба од овие
ѓубрива).
x Сеидба. Се врши кога температурата на
почвата на 8 cm длабочина е околу 10 °С.
x Нега на соја
ата. Се состои во окопување
веднаш по никнењето, заштита од
болести и штетници.
x Жетвва. Се врши со комбајн, кога
релативната влага на зрното е околу 14 %.

Сли
ика бр
р. 15: Наут-ле
еблебија
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 35

Агр
ротехни
ички мерки за одгл
ледува
ање
е на наут 1.3. Клубенести
и култтури
x Плод
доред. Најдобри преткултури се Во клубенести култури спаѓаат:
окопните и житните култури.
x комп
пирот
x Обрааботка на по
очвата
а. Постои основна
x слатк
киот ко
омпир
ри
и дополнителна обработка.
x чичоката.
x Ѓубре
ење. Постапката е со NPK.
x Сеидба. Наутот може да се сее наесен
или кон крајот на март (рано напролет) 1.3.1 Компир
р
на длабочина од 5 до 7 cm.
Кај нас се одгледува компирот, додека чичоката
x Нега на нау
утот. Со окопување и заштита и слаткиот компир се одгледуваат изолирано.
од болести и штетници.
x Жетвва. Може да се изврши машински Компирот се одгледува поради
или рачно, кога зрното е зрело. Бидејќи клубените кои содржат околу 70
мешунките не пукаат, нема губитоци во % вода, 20 % скроб и многу малку
приносот при жетва. белковини и минерални материи.

Поради високата содржина на скроб, компирот

1.2.6. Бакла и лупина честопати го заменува лебот. Од компир се про-
изведува чипс, пире, помфрит и др.
Баклата и лупината кај нас сè по- За исхрана на домашните животни се користи ва-
малку се одгледуваат. Тоа се едно- рен компир или во вид на силажа.
годишни зрнесто мешункасти рас-
тенија. Во преработувачката индустрија, компирот се
користи за производство на скроб, алкохол. Исто
Баклата (боб) се користи за исхрана на човекот. така, се користи во текстилната и фармацевтска-
Зрното од бакла се користи за лекување од Пар- та индустрија.
кинсова болест. Семките од бакла се берат доде-
ка се зелени.
Лупината се одгледува за исхрана на домашните
животни. Постои бела, сина и жолта лупина.
36 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

Мор
рфоло
огија на
а комп
пирот
Коренн. Доколку компирот се размножува со
семе, коренот е вретеновиден, а ако се размно-
жува со клубени, тој е жилест. Главната коренова
маса се распростира на длабочина и широчина
околу 30 до 35 cm.
Стеблото е зелјесто, високо од 50 до 80 cm. Едно
растение може да има повеќе стебла.
Листо
от е сложен со 3 - 7 пара лиски и една врвна
голема.
Цветоовите се собрани во соцветие, поставени
на врвот од стеблото. Со цветањето на компирот
почнува и формирањето на клубените.
Плодо от претставува јагода во која е сместено се-
мето.
Семетто е ситно, сплескано и бело.
Столооните се од пазувите на рудиментираните
лисја на подземниот дел од стеблото. На крајот
од столонот се формира клубенот.
Клубеените претставуваат задебелени врвови од
столоните (подземни стебла). На клубенот се на-
оѓаат окца во кои се наоѓаат пупки од кои подо-
цна се развива ’ртулецот.

Сли
ика бр
р. 16: Цвет и клубе
ени од
д компир
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 37

Агр
роеколошки услови
и за од
дгледув
вањ
ње на Слатккиот ко
омпир сࣉ повеќе буди интерес во
компи
ир нашите простори. Тој е повеќегодишно растение
(Јужна Америка). Кај нас е едногодишно расте-
x Темпеератур ра. Оптимална температура за ние и е малку застапен во земјоделското произ-
растење и развивање на компирот е од водство. Се нарекува уште и батат.
17 до 20 °С.
Слаткиот компир е богат со витамини и мине-
x Вода.. Во текот на вегетацијата компирот рали и има голема нутритивна вредност. Освен
треба да се наводнува, доколку нема врнежи. клубените се јадат и лисјата (се подготвуваат
како спанаќ).
x Почвва. Најдобрите почви за одгледување
на компирот се лесни, пропустливи,
песокливи и песокливо-глинести почви.

Агр
ротехн
нички мерки
и за од
дгледув
вањ
ње на
ир
компи
x Плод
доред. Добри преткултури за
компирот се фуражните, житните и
мешункастите растенија.
x Обработка на поч чвата. Обработката на
почвата за одгледување на компирот зависи
од преткултурата. Во основа се состои
од основна обработка на длабочина од
30 cm, при што се додаваат и ѓубривата.
Претсеидбената обработка се состои во
дискување на почвата со дисков култиватор,
при што таа станува ровка и овозможува
добро поникнување на растенијата.
x Ѓубре
ење. Се врши со органски и
минерални ѓубрива.
x Сеидба. Се изведува со клубени кои
претходно про’ртиле.
x Нега на коммпироот. Во текот на
вегетацијата треба да се изврши
окопување на компирот за да се уништат
плевелите и да се разбие покорицата.
При окопувањето, компирот се нагрнува,
при што се формираат бразди. Компирот
го напаѓа компирова златица, чии
ларви го гризаат листот и го уништуваат
растението. Затоа треба да се изврши
прскање со инсектицид.
x Жетва/берб ба. Компирот се бере кога
клубените ќе почнат да ја менуваат бојата и
да се одделуваат од столоните, а листовите Слика бр. 17: Сладок компир
почнуваат да венат. Бербата може да биде
рачна, со компировадачка или со комбајн.
38 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

1.4. Инду
устриски кул
лтури 1.4.1. Ра
астенијја за пр
роизво
одство
о на массло

Индустриски или технички култу- Заедничка карактеристика на рас-

ри се нарекуваат полјоделските тенијата за производство на масло
култури кои се користат како суро- е таа што семињата или плодот на
вина за преработка во прехранбе- овие култури содржат поголемо
ната и лесната индустрија. количество растителни масла, кои
по екстракцијата и топлото или
Индустриските култури имаат големо стопанско ладното цедење се користат за ја-
значење за една земја. Македонија има добри дење во прехранбената и фарма-
природни услови за одгледување на голем број цевтската индустрија или, пак, се
индустриски култури. користат како технички масла.
Според намената, индустриските култури може
Најважни маслодајни култури се:
да се поделат на:
x сончо
оглед
x индусстрискки култури за прои
изв
водсство
на ма
асло: со
ончогглед, маслод
дајна
а репка, x масло
одајна репка
а
рицинус, суусам, афионн;
x рицин
нус
x индусстрискки култтури заа произзво
одсттво на
x сусам
м
скроб
б, шеќеер и ал
лкохолл: компир, шеќерна
репка, чичока, цикорија; x афион.
x индусстриск ки култтури за
а произзво
одсттво на
влакнна (за текстиллна инндустри
ија): памук,
лен, коноп;
x други
и расте
енија за инду устриск
ко
произзводсттво: тутун, хмељ.
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 39

Во нашата земја се одгледувале сите маслодајни Сончогледот е корисно медоносно растение,

култури, но денес, од нив се одгледува само сон- бидејќи неговите цветови се богати со нектар и
чогледот. претставуваат одлична паша за пчелите.
За жал, во изминатите години интересот за од- Морфоло
огија на сонч
чоглед
дот
гледување на индустриските култури е намален,
x Корен
нот на сончогледот е вретеновиден и
па денес се одгледуваат на поголеми површина
може да достигне длабочина до 3 m.
само тутунот и сончогледот.
x Стебллото наа сончо
огледо
от е грубо и
влакнесто, исполнето со паренхим високо
1.4.1.1. Сонч
чоглед
д од 1 до 2,5 m.
Сончогледот е наша најважна маслодајна кул- x Лисјаата од сончоггледот се долги, големи
тура. Во семето од сончоглед има од 45 до 55 % и по форма срцевидни, покриени со груби
масло. Маслото добиено од сончогледово семе влакненца.
се користи за јадење, за изработка на различни
x Цветоовите се собрани во соцветие глава
прехранбени продукти, на пр. маргарин, масло
(пита) која е месеста и исполнета со срж.
за рибини конзерви, конзервирање на зеленчук
Една глава има повеќе од 1 200 цвета.
и др. Сончогледот е едногодишно растение.
x Плодоот е семка која содржи голем процент
При преработка на семето во масло се добива от-
на масло.
падок наречен ќуспе, кое се користи како храна
за домашните животни.

Слика бр. 18: Сончогл

ледова глава
а со семки
40 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

Агр
роеколлошки услов
ви за одгледу
ува
ање
е на 1.4.2. Растен
нија за
а произзводств
во на скроб,,
сончо
оглед шеќер
р и алкоохол
x Темпеературра. Сончогледот е растение на
Растенијата што се користат за
сонцето и за своето растење и развивање
производство на скроб, шеќер и
бара топлина. Оптималната температура
алкохол уште се нарекуваат коре-
за растење и развивање на сончогледот се
несто-клубенести култури.
движи од 22 до 25 °С.
x Вода.. Сончогледот има голема потреба Заедничко својство на овие култури е тоа што од
од вода (поради транспирацијата), но нивните задебелени подземни органи се добива
истовремено поднесува и суша. шеќер, скроб и алкохол.

x Почваа. Најдобро успева на плодни и Во растенија за производство на скроб, шеќер и

длабоки почви. алкохол спаѓаат:
x компир

Агр
ротехннички мерки
и за од
дгледув
вањ
ње на x шеќерна ре
епка
сончо
оглед x чичок
ка
x Плодооред. Добри преткултури за x цикор
рија.
сончогледот се пченицата, јачменот и
пченката. Во нашата земја има традиција за одгледување
на компирот и шеќерната репка.
x Обработка на поч чвата. Сончогледот бара
длабока основна обработка на почвата која Денес шеќерната репка не е застапена во земјо-
ќе овозможи силен развој на кореновиот делското производство.
систем, кој ќе биде моќен да користи вода
од подлабоките слоеви на почвата.
x Ѓубреење. Може да биде со шталско ѓубре
или со минерални ѓубрива. Шталското ѓубре
се растура пред длабокото орање, исто како
и минералните NPK ѓубрива.
x Сеидбба. Се извршува од почетокот на март
до средината на април со здраво и сортно
семе.
x Нега на сонччогледдот. По поникнувањето
на сончогледот, треба да се пристапи кон
агротехничката мерка проретчување (кога
ќе се појави првиот пар постојани листови).
Исто така, неколку пати треба да се окопува
за да се уништат плевелите. Доколку настапи
долготрајна суша, треба да се наводнува.
Во текот на вегетацијата сончогледот го
напаѓаат болести и штетници, па затоа треба
да се применат заштитни мерки.
x Жетваа. Бербата на сончогледот се извршува
кон крајот на август или почетокот на
септември. Бербата се врши рачно или
машински.
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 41

Слика бр. 19: Памук

1.4.3. Ин
ндустрриски култур
ри за пр
роиззво
одство
о 1.4.4. Други растен
нија за
а индусстри
иск
ко
на вла
акна (заа тексти
илна индустр
рија) произзводсттво

Растенијата за производство на Во оваа група растенија за индус-

растителни влакна се посебна гру-
па растенија кои во некој свој ор-
ган создаваат влакна кои со одре-
дена технолошка постапка можат
да се одвојат.
Влакната може да бидат со различен квалитет,
од кои се изработува фина или груба ткаенина,
јажиња, санитетски гази и сл.
Од овие растенија, коишто се користат како
влакнодајни, може да се искористи и нивното
семе за производство на масло за јадење или
пак, техничко масло.
Најзначајни влакнодајни растенија кои можат да
се одгледуваат на нашиве простори се:
- паму
укот, влакното се добива од семето;
- ленотт, влакното се добива од стеблото;
- коноп
пот, влакното се добива од стеблото.
триска преработка спаѓаат тутунот
и хмељот. Овие две култури имаат
огромно стопанско значење.
Хмељот кај нас не е застапен, иако има услови за
негово одгледување. Се користи во пивската ин-
дустрија за производство на пиво.
1.4.4..1. Туту
ун
Тутунот се одгледува поради лис-
товите, кои по сушењето и фермен-
тацијата се користат за производ-
ство на цигари и други средства за
уживање.
Тутунот има специфично дејство врз централни-
от нервен систем на човекот поради состојките
што ги содржи во листот. Посебно значење од
42 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО
нив има никотинот, кој претставува отровен ал-
калоид, најмногу застапен во тутунскиот катран.
Од отпадоците на тутунските лисја се изработува
тутунски екстрат од никотинот кој се користи за
борба против штетници. Тутунските лисја уште се
користат за производство на јаболкова и лимон-
ска киселина, кои наоѓаат примена во прехран-
бената индустрија и во медицината.
Од цветовите на тутунот се изработуваат мири-
си, а од стеблата, печатарска хартија. Тутунското
семе содржи масло (околу 40 %), кое со рафи-
нирање може да се јаде, а нерафинираното се
користи за технички цели.
Морфоло
огија на туту
унот
тутун
Слика бр.. 20: Ту
утун
x Коренот има преодна форма помеѓу
вретеновиден и жилест корен. Главната
коренова маса е распространета во
ораничниот слој.
x Стебл
лото е цилиндрично, покриено со
ситни влакненца. Во зависност од видот
може да достигне височина до 3 m.
x Листooт, стопански гледано, е најважниот
орган. Тој е прост, со различна форма
и големина, со дршка или без дршка.
На горната површина од листот има
жлездести влакненца кои лачат смолести
и маслени материи.
x Цвето
от е соцветие, кое завршува со
термална пупка.
x Плоддот е чушка во која е сместено
тутунското семе.
x Семето е многу ситно и тврдо, со
мрежесто рапава површина.
Агр
роекол
лошки услов
ви за одгледу
ува
ање
е на
x Темпеератур
ра. Оптимална температура за
растење и развивање на тутунот е од 25
до 28 °С.
x Вода. Најголема потреба од вода тутунот
има во производството на расад. Кога е
во фаза на бујно растење има потреба од
поголемо количество вода, па доколку
има можност треба да се наводнува.
x Почвва. Почвата на која се одгледува
тутунот треба да имаат добри физички и
воздушни својства.
Агр
ротехни
ички мерки за одгл
ледува
ање
е на тутун
н
x Плоддоред. Во нашата земја, тутунот
се одгледува во монокултура. Ваквиот
начин на одгледување доведува
до влошување на структурата на
почвата, таа осиромашува со органски
материи, размножување на болестите и
штетниците и намалување на приносот.
x Обра аботка на поочвата
а. Процесот
се состои во длабока обработка,
браносување, а по садењето, за време на
вегетацијата, окопување на длабочина од
10 до 12 cm.

x Ѓубреење. Постапката треба да се
изведува многу внимателно и зависи од
видот на тутунот. Позитивни резултати
дава ѓубрењето со шталско ѓубре.
x Сеидба. Тутунот се размножува со семе,
најпрвин преку производство на расад
во леи.
x Садењње на тутуннот. Тутунот се сади на
загреана почва (околу 12 °С) во мај. При
садењето на тутунот, посебно внимание
се посветува на времето на садењето,
густината на расадувањето, подготовката
на почвата, техниката на расадувањето
и надополнувањето на местата каде што
растението не се фатило.
x Нега на туттунот. Се состои во нега на
расадот (наводнување, покривање,
прихранување, плевење, заштита од
болести и штетници и подготовка на
расадот за садење) и нега на нивата
(меѓуредова обработка, наводнување и
поткршување).
x Жетвва/берб ба. Тутунот се бере кога
лисјата ќе ја достигнат техничката
зрелост. Обично се берат со рака, а потоа
се нижат машински. Нанижаните лисја
се сушат, се сортираат и се носат во
откупните пунктови.
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 43
1.5.. Фураж
жни ку
ултури
и
Фуражните култури се користат за
исхрана на домашните животни
(вклучувајќи ги и ливадите и па-
сиштата).
Храната којашто се употребува за исхрана на до-
битокот е многу разновидна и се дели на две ос-
новни групи:
x груба
а и соч
чна до
обиточ
чна хра
ана и
x конце
ентрирана храна.
Во групата груба и сочна добиточна храна се
вбројуваат: пашата, зелената храна, сеното, сила-
жата, сламата и сл., а во групата концентрирана
храна спаѓаат: зрната од житните и зрнестите ле-
гуминозни растенија и отпадоците од прехран-
бената индустрија (трици, ќуспе, меласа, резни-
ци од шеќерна репка и сл).
Фуражните растенија се делат на едногодишни и
повеќегодишни растенија.
Во едногодишните фуражни растенија спаѓаат:
едногодишните житни фуражни растенија (сите
стрни жита, пченка, фуражен сирак и др.), едно-
годишни легуминозни (мешункасти) растенија
(граор, грашок, уров, бакла, соја, инкарнатска и
други детелини и сл.) и едногодишни фуражни
растенија од други семејства (коренесто клубе-
нести и тревести растенија).
Стопанското значење на фуражните култури е во
тесна врска со интензитетот на сточарското про-
изводство, затоа што не може да се има високоп-
родуктивно сточарско производство без големо
производство на фуражни култури.
44 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

1.5.1. Ед
дногод
дишни
и мешу
ункастти фура
ажни Агр
роекол
лошки услов
ви за одгледу
ува
ање
е на
растен
нија граор
р
x Темпе
ературра. Граорот издржува
Од едногодишните мешункасти фуражни расте- подолготрајни ниски температури.
нија ќе го споменеме обичниот (пролетен) граор.
x Вода. Во почетокот на вегетацијата,
1.5.1.1.Грао
ор граорот има поголема потреба од вода.
Кога ќе се вкорени добро, тој е способен
да се снабдува со вода од подлабоките
Обичниот граор се одгледува за зе- слоеви.
лена маса, силажа, сено и за зрно.
Тој е одлична храна за крупниот x Почв
ва. Граорот вирее на сите почви.
добиток и за овците. Агр
ротехн
нички мерки
и за од
дгледув
вањ
ње на
граор
р
x Плоддоред. Граорот не е пробирлив кон
Морфоло
ошки каракттеристтики на
а гр
раорот преткултурите, а е одлична преткултура
за сите нивски култури.
x Коренот се состои од главен корен и
силно развиени странични жили кои одат x Обрааботка на поочватаа. Обработката
во длабочина до 1 m. на почвата започнува со прибирање на
преткултурата и се состои од длабока
x Стебл
лото е тенко, шупливо и мазно, кое
есенска обработка на длабочина од 30
лесно полегнува со висина до 2 m.
до 35 °С и пролетна обработка со плитко
x Листоот е сложен, парноперест со 4 - орање и култивирање.
8 пара лисја, а на врвот завршува со
x Ѓубре
ење. Добро реагира на шталско
„мустаќи“.
ѓубре и азотни, фосфорни и калиумови
x Цвет.. Еден до два цвета излегуваат од ѓубрива.
пазувите на лисјата. Имаат виолетова,
x Сеидбба. Се изведува со чисто и ’ртливо
розова, бледожолта или белузлава боја.
семе кое не содржи свиларка (кускута).
x Плод
дот е мешунка Се сее во февруари. Бидејќи полегнува,
се препорачува граорот да се сее во
x Семе
ето е тркалезно и различно обоено.
смеса со некоја житна култура (овес).
x Нега на гра
аорот. Нема посебни барања
за нега.
x Жетв ва. Зависи од тоа како ќе се користи:
за зелена маса и сено се коси во полно
цветање, а за силажа по прецветувањето.
Освен пролетен, постои и зимски граор.
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 45

1.5.2. Многуго
одишн
ни фур
ражни расстен
нија Морфоло
ошки каракттеристтики на
а лу
уце
ерката
а
x Коренот е вретенест и може да достигне
Многугодишните фуражни растенија се делат на до 5 m длабочина во почвата.
две групи:
x Стебл
лото, до цветањето, е зелјесто,
x многу
угодиш шни житни фураж жни
и сочно и меко, а потоа станува грубо и се
расте
енија (класе
ести тр
реви) суши.
x многу
угодиш шни мешун
нкасти фур
раж
жни x Листо от се состои од главна лисна петелка
расте
енија (легум
минози
и) која на врвот завршува со ливчиња, а
од секоја страна развива уште по едно
Во класестите треви значајни за исхрана на ливче. Ливчињата се слабо влакнести
домашните животни се италијанскиот, францу- со јајцевидна форма (можат да имаат и
скиот и англискиот рајграс, мачкина и лисичина тркалезна или јајцеста форма).
опашка, ежевка и др. x Цвето
от е странооплодна култура.
Од многугодишните мешункасти фуражни рас- x Плод
дот е спирална мешунка.
тенија значајни за домашните животни се обич-
ната луцерка, црвената детелина, еспарзетата и x Семето има бубреговидна форма, со
др. жолтеникава до светлокафеава боја.

Агр
роеколлошки услов
ви за одгледу
ува
ање
е на
1.5.2.1.Луцерка
луцер
рката
x Темпе ератур
ра. Најниската (минимална)
температура за ’ртење на луцерката
изнесува 1-2 °С, а оптималната 25 - 30
°С. Луцерката во подоцнежните фази
од својот развој издржува пониски
температури (до -15 °С).
x Вода. Во првата година од својот развој,
луцерката има потреба од поголемо
количество вода, поради тоа што
кореновиот систем е послабо развиен,
во следните години, луцерката станува
поотпорна на суша.
x Почвва. Луцерката сака длабоки и плодни
почви (песокливо-глинести или глинесто-
Слика
а бр. 21: Луц
церка песокливи) со умерена влажност чија
реакција на почвата се движи од слабо
кисела до слабо алкална.
Обичната луцерка е едно од најважните фуражни
растенија. Нејзината висока вредност доаѓа од
својствата што ги има оваа детелина и високиот
принос што се добива од неа. Таа содржи многу
витамини и лесно сварливи белковини.
46 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

Агр
ротехн
нички мерки
и за од
дгледув
вањ
ње на лу- треба добро да се обезбеди со азот,
церка
ата фосфор и калиум. Во наредните години,
луцерката се прихранува еднаш на есен
x Плоддоред. Луцерката е повеќегодишна
по последниот откос.
култура (на едно место се одгледува
околу шест години). Најдобри x Сеидбба. Се сее наесен или напролет,
преткултури за луцерка се житните и рачно или со специјални редосеалки за
окопните култури. ситно семе.
x Обрааботка на поочватаа. Доколку x Нега на луц церкатта. По сеидбата, поради
преткултура на луцерката е стрно жито, ситното семе, треба да се изврши валјање
треба да се изврши плитко заорување на за да се залепи семето за почвата. Во
стрништето, потоа да се „браносува“, и да почетокот потребно е уништување
се помине со валјак и брана, а наесен да на плевелите и одвреме-навреме
се изврши длабоко орање на почвата. наводнување.
x Ѓубреење. Основното ѓубрење на x Жетв
ва. Се коси во почетокот на цветање.
луцерката се прави еднаш во 5-6 години,
па затоа при основното ѓубрење почвата
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 47

2. СТОПАНСКО ЗНАЧЕЊЕ И ОСНОВНИ АГРОТЕХНИЧКИ МЕРКИ ПРИ

ОДГЛЕДУВАЊЕ НА ГРАДИНАРСКИ КУЛТУРИ
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 49

2. СТОПАНСКО ЗНАЧЕЊЕ И ОСНОВНИ АГРОТЕХНИЧКИ МЕРКИ ПРИ

ОДГЛЕДУВАЊЕ НА ГРАДИНАРСКИ КУЛТУРИ

Во градинарското производство, искористу-

Значењето на градинарството како вањето на земјоделските површини е интензив-
земјоделска гранка е големо, би- но при што се добиваат високи приноси на еди-
дејќи ова производство обезбеду- ница површина.
ва достапна свежа храна во текот
на целата година. Во современото земјоделско производство, гра-
динарските култури се многу значајни за вос-
поставување на плодоредот, бидејќи можат да
Градинарските култури уште се познати и под се вклучат како преткултури, главна култура, во
името „зеленчукови култури“. Зеленчуковите меѓупосеви или во здружени посеви.
култури се едногодишни или повеќегодишни
зелјести растенија кои се користат за исхрана на Градинарските култури се одгледуваат на отво-
човекот во свежа состојба, зготвени или во кон- рено, во заштитени простори, или комбинирано.
зервирана состојба.
Во Македонија има поволни природни услови за
Градинарските култури имаат големо значење во развој на градинарското производство. Најзна-
исхраната на човекот, бидејќи се богати со јагле- чајни градинарски региони се: Струмичкиот,
хидрати, белковини, растителни масла, минерал- Гевгелискиот и Валандовскиот Регион.
ни материи и витамини, кои се неопходни за нор-
мално функционирање на човечкиот организам.
50 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

2.1.. Одгле
едувањ
ње на градин
нарски
ите кул
лтури
Позначајни градинарски култури
се: доматот, пиперката, грашокот,
боранијата, карфиолот, зелката, Градинарските култури се одгле-
спанаќот, целерот, цвеклото, кро- дуваат на отворено, во заштитени
мидот, лукот, празот, печурките и простори, или комбинирано.
други.

Постојат повеќе поделби на градинарските кул- 2.1.1. Одгледу

увањее на гра
адинар
рск
ки
тури, направени според различни критериуми. култур
ри на отворе
ено
Најпрактична е комбинираната поделба напра-
вена според продуктивните органи, ботаничката Одгледувањето на отворено е од-
припадност и агротехничките мерки кои се пре- гледување на градинарските кул-
земаат во текот на одгледувањето. тури на нива.

Според оваа поделба, зеленчуковите култури се

поделени на:
Кај овој начин на одгледување, огромно влија-
x плодо
ови зееленчуукови култури – домат, ние врз производството на градинарски култури
пиперка, патлиџан и други; имаат надворешните фактори.
x култу
ури од
д семејјствотто тикв
ви – За успешно производство при одгледувањето на
краставица, лубеница, диња, тиква; градинарски култури на отворено потребно е да
се преземат соодветни агротехнички мерки:
x култу
ури од
д семејјствотто
пепер
руткоццветни – боранија, грашок, x Подго
отовка а и подигну
ување на
бакла; зелен
нчуковва граадина – процес кој
опфаќа повеќе мерки што треба да
x луков
ви кул
лтури – кромид, лук, праз;
обезбедат услови за одгледување на
x зелко
ови куултури
и – зелка, карфиол, ќељ, градинарски култури:
брокула, алабаш;
9Правилен избор на местото каде
x зелје
ести ку
ултури
и – спанаќ, салата, што ќе биде подигната зеленчу-
манголда, ендивија, цикорија, нане, ковата градина. Местото треба
невен; да е рамно, лесно пристапно за
земјоделската механизација, да
x корен
нови и клуб бенестти култтури
и– постои можност за наводнување,
морков, репа, репка, магданос, цвекло, да има јужна експозиција, да биде
пашканат, гервериз; заштитено од силни и студени
x габи – печурки. ветришта, почвата да е плодна и сл.
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 51

9Уредување на местото за поди-

гање на зеленчукова градина.
Ова подразбира рамнење, чис-
тење од камења, како и други мер-
ки: калцификација, хумификација,
одводнување, заштита од ветрови,
парцелизација, заградување и сл.
9Чистење од растителните оста-
тоци – од преткултурите или дива-
та вегетација.
x Обрааботка на поочвата а – основна и
дополнителна обработка. Основната
обработка се врши по прибирањето на
преткултурата, а се состои од длабоко
и од плитко орање. Дополнителната
обработка се состои од низа мерки кои
имаат за цел подготовка на почвата за
успешно одгледување на културите.
Се состои од браносување, дискување,
култивирање, рамнење, создавање на
гредици, леи, бразди и сл.
x Ѓубре ење на
а град
динарсските култтур
ри
– се врши со органски и со минерални
ѓубрива, а ѓубривата се внесуваат
со основната обработка на почвата
(основно ѓубрење) или во текот на
вегетацијата (прихранување).
x Сеидбба, сад
дење и расаддување е – во
зависност од репродуктивниот орган кој се Слика
а бр. 22
2: Зеле
енчуко
ова гра
ади
ина
користи зависи и која мерка ќе се примени.
x Проиизводсство наа раса
ад – кај некои
градинарски култури производството 9Заштита од мраз и слана – се
на расад е многу важна фаза од градин- состои од избор на поотпорни ви-
арското производство на отворено. дови и сорти, како и спазување на
Производството на расад може да се роковите за сеидба.
одвива на отворено и во заштитени
простори. Мерки што се преземаат при
9Заштита од болести, штетни-
производство на расад се: подготовка на
ци и плевели – се врши со приме-
леи, сеидба на семето и нега на расадот.
на на превентивни, механички, хе-
x Нега на граадинаррските
е култу
ури
и– миски и биолошки мерки.
агротехнички мерки кои се применуваат
по сеидбата, садењето или расадувањето 9Прашење и нагрнување – агротех-
на градинарските култури и имаат за нички мерки кои ја разбиваат по-
цел успешно одгледување и добивање коричката на почвата, ја задржува-
висококвалитетни приноси. Од ат влагата и механички ги уништу-
агротехничките мерки што се користат ваат плевелите.
треба да се споменат:
52 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

9Мулчирање – покривање на поч- 2.1.2. Одгледу

вата со некој материјал (органско
ѓубриво, песок, тресет, темна фо-
лија и сл.) за да се спречи испару-
вањето на влагата од почвата, рас-
тењето на плевелите, да се подо-
бри загревањето на почвата и др.
9Проретчување – отстранување на
одреден број растенија кај густите Овој начин на одгледување на градинарски кул-
посеви.
9Пополнување на празните мес-
та – кај посевите кои послабо ник-
нале или мал дел од растенијата
изумреле.
увањее на гра
адинар
рск
ките
е кул-
тури в о заштитении прос
стори
Одгледувањето на градинарските
култури во заштитени простори
овозможува контрола на влијание-
то на еден или на повеќе фактори.
тури се одвива во период кога надворешните ус-
лови не го дозволуваат тоа на отворено.

9Потпирање, врзување – кај некои

видови градинарски култури кои
имаат долги и зелјести стебла и кои
не можат да растат исправено.

9Наводнување – редовна мерка

при одгледување на градинарски
култури. Се врши повеќепати во те-
кот на вегетацијата преку бразди, Сл
лика бр. 23: Зелен
нчуков
ва
плавење (потопување), вештачки град
дина во
о зашттитении просттори
дожд, систем капка по капка и сл.

9Прихранување – се врши со мине-

рални ѓубрива во цврста, или течна Заштитените простори можат да се поделат на:
состојба преку почвата и лисјата.
x елементарн но (деелумноо) заш
штиттени
просттори;
9Прибирање – прибирањето кај
градинарските култури може да x култи ивацио они (ссовршеено) за
ашттиттени
биде во техничка, технолошка и просттори.
ботаничка зрелост. Времето и на-
чинот на прибирање на градинар-
ските култури зависат од видот на Елеме ентарноо зашттитени ите про
остори
и се секои по-
културата и намената на производ- криени простори кои овозможуваат заштита од ни-
ството. За прибирање на градинар- ски температури во постудениот дел од годината.
ските култури се користат следни-
Овие простори се користат за да се овозможи
те начини: берба, жетва, корнење и
продолжување на вегетацијата на одредени кул-
други.
тури, меѓутоа и за производство на расад.
Елементарно заштитените простори се покри-
ваат со проsирна покривка, која може да биде
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 53

изразботена од стакло, фолија или некој друг не- 2.2.1. Домат

проsирен материјал како рогозина, штици, плас-
тика и др. Домат е повеќегодишно растение,
а кај нас се одгледува како едного-
Според структурата елементарно заштитените
дишно растение.
простори се делат на:
x покриени огниш
шта
Доматот го зазема едно од првите места меѓу зе-
x покриени бразди
ленчуковите култури во целиот свет, а особено
x студе
ени леи
и во потоплите региони.

x пласттеници
и Доматот има многу мала енергетска вредност
115 кЈ/100 gr. Плодот содржи преку 90 % вода.
x тунел
ли и сл
л.
Просторите што се покриени и загревани на
вештачки начини се наречени соврш
шено
о за
ашти--
тени просто
ори.
Во овие простори има услови кои овозможуваат
да се произведуваат зеленчуци во сите годишни
времиња.
Како извори на топлина во овие простори нај-
често се употребуваат електрична енергија, био-
топлива, геотермална енергија, мазут и др.

2.2.. Плодо
ови зел
ленчу
укови култур
ри

Плодовите зеленчуци опфаќаат

поголем број на видови кои се гру-
пирани во повеќе семејства. Тука
спаѓаат едногодишни и двегодиш-
ни видови. Во исхраната се користи
плодот во техничка, технолошка и
ботаничка зрелост.

Позначајни претставници од оваа група се: дома-

тот, пиперката, модриот патлиџан и други.

Слик
ка бр. 24: До
омат
54 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО
Познат е по содржината на витамини (C-витамин,
каротин (провитамин A), витамини од групата B,
витамини E, K и PP) и минерални материи (соли
на калиум натриум, магнезиум, калциум, железо,
но и микроелементи: бакар, манган, кобалт, бор,
никел, и други).
Познати се многу начини на приготвување и
употреба на свеж и преработен домат на индус-
триски и домашен начин во сокови, пире, кон-
центрирани екстракти и сушени производи.
Морфоло
огија на дом
матот
доматт
x Коренот достигнува длабочина од 1,5
метри со главна коренова маса до 40 cm.
Коренот има способност да развива и
адвентивни корени, кои се развиваат од
стеблото.
x Стебллото е зелјесто и силно разгрането
и во зависност од видот (сортата)
достигнува должина до 3-4 метри.
Во однос на височината на стеблото,
сортите на домат се поделени на:
високи (индетерминантни), ниски
(детерминантни) и џбунести (штамбови).
x Листоот е сложен, непарноперест со два
типа листови: обичен и компиров.
x Цветоот е двополен, петоделен со жолта
боја со цветови собрани во гроздесто
соцветие (китка).
x Плод
дот е сочна бобинка составена од
неколку семенови комори (две, три,
и повеќе), со тркалезна, издолжена,
сплескана, конусовидна форма.
Бојата може да биде црвена, жолта и
портокалова. Во однос на големината на
плодот, доматите се поделени на ситни,
средни и крупни, а масата на плодот
изнесува 60 - 120 gr.
x Семето е ситно и сплескано, со
бубреговидна форма, обраснато со
сребробели влакненца.
Агр
роекол
лошки услов
ви за одгледу
ува
ање
е на
x Темпеературра. Доматот е култура
со постојана потреба од топлина.
Оптималната температура за никнење,
раст и развој изнесува 23 - 25 °C.
x Светллина. Култура со големи потреби
од светлина. Недостигот на светлина
придонесува за задоцнување на
цветањето и плодоносењето и
формирање на неквалитетни плодови.
x Вода. Релативно добро отпорен на
недостиг на вода. Големо влијание врз
доматот има и релативната влажност на
воздухот која во текот на вегетацијата
треба да изнесува 45 - 60 %.
x Почв
ва. Бара длабоки, плодни и топли
почви.

Агр
ротехн
нички мерки
и за од
дгледув
вањ
ње на
доматт
Одгледувањето на доматот може
да биде на отворено и во зашти-
тени простори, со претходно про-
изводство на расад и со директна
сеидба.
x Плоддоред. Доматот не е многу
пребирлив во однос на преткултурата.
Најдобри се легуминозните култури,
новоразорани ледини, краставици и
други култури.
x Обрааботка на поочвата
а. Основната
обработка се изведува наесен, со
длабоко орање на почвата (30 - 35 cm
длабочина). Пролетната претсеидбена
обработка се состои од плитко орање,
култивирање, браносување и рамнење
на почвата.
x Ѓубреење. Доматот има потреба од
поголемо количество хранливи материи.
За принос од 10 тони, доматот од почвата
изнесува 30 - 40 kg азот, 10 kg фосфор
и 40 kg калиум. Потребите од хранливи
материи се најголеми во раните фази
од развојот, кога особено е изразена
потребата од фосфор.
x Сеидба. Зависи од начинот на
одгледување. Кога се одгледува со
претходно производство на расад,
сеидбата е во леи со 8 - 10 грама семе на
1 m2. Кај директната сеидба најзастапена
е ленточната или редовата сеидба со
околу 1 kg квалитетно семе. Оптимално
време за директна седиба е втората
половина на април до почетокот на мај.
Длабочината на сеидбата изнесува околу
2 cm.
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 55
x Нега на поссевот
Во мерките на нега на посевот спаѓаат:
9Разровкување и прашење на
почвата − се применува 2-3
пати во зависност од развојот
на културата. Со оваа мерка
може да се уништат плевелите
и да се врши нагрнување.
9Проредување − се изведува со
разровкувањето и прашењето
на почвата во фаза кога расте-
нијата имаат 2-3 листа.
9Прихранување − се изведу-
ва 2-3 пати во текот на вегета-
цијата со азотни или фолијарни
ѓубрива. Првото прихранување
се врши по расадувањето, вто-
рото 20 - 30 дена по првото, а
третото во фаза на почеток на
зреење на плодовите.
9Полевање − се изведуваат 6 - 8
полевања во текот на вегета-
цијата.
9Заштитата од болести, штет-
ници и плевели − се приме-
нува пред сеидба, по сеидба, а
пред никнење на културата и за
време на вегетацијата.
9Специфични мерки за нега
− се применуваат кај високите
видови на домати и опфаќаат
отстранување на стеблата (фи-
лизите), поткинување на врво-
вите на стеблата, ставање на
потпори и други мерки.
x Бербаата на доматтот се одвива сукцесивно
во периодот на плодоносење кој трае 2-3
месеци, при што плодовите за свежа и
брза консумација се берат кога доматот
ќе постигне полна физиолошка зрелост, а
плодовите кои треба да се транспортираат
се берат неколку дена порано.
56 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

2.2.2. Пиперк
ка
Пиперката се одгледува заради
плодовите што се берат во зелена
или зрела состојба.
Плодовите на пиперката се консумираат свежи,
готвени, конзервирани или преработени, а ме-
ленот пипер се користи како додаток во многу
јадења.
Слика
а бр. 25: Пип
перка
Пиперките се многу вкусен и хранлив зеленчук
со голема содржина на шеќери, белковини, ми-
нерални материи и витамини.
Пиперката е позната по големата содржина на
витаминот C, кој во зрелите плодови е застапен
за петпати повеќе отколку во лимонот со количе-
ство 100 - 150 mg на 100 gr плод.
Пиперката содржи и значително количество ми-
нерални материи, меѓу кои позначајно е прису-
ството на калиум, калциум, железо и магнезиум.
Лутите пиперки го содржат алкалоидот капси-
цин.
Морфоло
огија на
а пипе
ерката
а
x Коренот, во почетните фази од развојот,
е вретеновиден, а потоа се разгранува и
добива брановидна форма. Достигнува
длабочина од 1 метар, додека главната
коренова маса се развива на длабочина
до 30 cm.
x Стебл лото е зелјесто и силно разгрането,
а со стареењето добива дрвенеста
форма. Во зависност од видот, стеблото
достигнува височина до 1 метар.
Разгранувањето на стеблото е различно и
се добиваат повеќе форми (чашковидна,
букетна, преодна и други).
x Листоот е составен од лисна дршка и
мазна лиска со ланцетеста, елипсовидна
или јајцевидна форма и светлозелена до
темнозелена боја.
x Цвето от се формира во пазувите на
листовите, поединечно или во група од
два до три цвета кои најчесто имаат бела
боја, а цветањето е сукцесивно и трае
повеќе месеци.
x Плоддот е шуплива бобинка со кружна,
издолжена, конусовидна форма. Бојата
на плодот во технолошка зрелост може
да биде бела, жолта, портокалова, светло
или темнозелена, додека во ботаничката
зрелост бојата е црвена, жолта и
портокалова. Според формата на плодот
видовите на пиперка се поделени на:
ротунди (доматовидни), бабури, долги
туршијари, феферони, црешовидни и
букетни (декоративни) пиперки.
x Семето е сплескано, со бубреговидна
форма, бледожолта боја и апсолутна маса
5 - 7 грама.

Агр
роекол
лошки услови за од
дгледу
увањ
ње на пи--
перка
x Темпе
ературра. Култура со постојана
потреба од топлина. Оптималната
температура за никнење, раст и развој на
пиперката изнесува 25 °C.
x Светллина. Култура што е љубител на
светлина, односно растение на краток
ден и не поднесува одгледување на
засенчени места.
x Вода. Има големи потреби за вода
поради слабо развиениот коренов
систем и големата транспирација.
x Почвва. Бара структурни, плодни и топли
почви, богати со хранливи и лесно
достапни материи. Најдобри се почвите
со неутрална или слабо кисела реакција.
Агр
ротехн
нички мерки
и за од
дгледув
вањ
ње на пи--
перка
Одгледувањето на пиперката најчесто е со прет-
ходно производство на расад.
x Плоддоред. Пиперката не поднесува
одгледување во монокултура.
Најдобри преткултури за пиперката се
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 57
легуминозните култури, житните култури
и тревните смеси.
x Обрааботка на по
очватаа. Основна
обработка се изведува наесен, со
длабоко орање на почвата (30 - 35 cm
длабочина). Пролетната обработка се
состои од плитко орање, култивирање,
браносување и рамнење на почвата.
x Ѓубреење. Има потреба од поголемо
количество хранливи материи. За
добивање на принос од 10 тони,
пиперката од почвата изнесува 40 - 60
kg азот, 10 kg фосфор и 50 - 80 kg калиум.
За ѓубрење се користат минерални и
органски ѓубрива. 1/3 од минерални
ѓубрива се додава како основно ѓубрење,
а останатото количество како прихрана
на секои 30 - 40 дена. Арско ѓубре се
додава со пролетната обработка во
количество 20 - 30 тони/ha.
x Сеидб ба. Директна сеидба се врши само
кај пиперката за индустриска преработка.
x Проиизводството о на ра
асад е во топли,
полутопли или ладни леи. За сеидба се
користат 25 грама семе на 1 m2. По 20 -
30 дена се врши пикирање на расадот.
При расадување на отворено, пред да
58 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

се изнесе расадот на отворено, се врши 2.3.. Култу

ури од семејсството
о тикви
и
подготовка на расадот (калење).
Семејството тикви опфаќа околу
x Расаддувањ
њето се изведува при облачно
125 родови и 960 видови. Овие рас-
и топло време при температура на
тенија се распространети во троп-
почвата 22 – 23 °C. Расадувањето
ските и суптропските подрачја.
е во редови или ленти. Веднаш по
Овие растенија најчесто се ползеч-
расадувањето се врши полевање на
ки, но се сретнуваат и грмушки и
насадот.
дрвенести растенија. Во исхраната
x Нега на поссевот:: се користи плодот.
Во мерките на нега на посевот спаѓаат:
Карактеристично за претставниците на ова се-
9Полевање − задолжителна
мејство е што цветовите се еднополови и кај некои
мерка поради слабо развиени-
видови, машките и женските цветови се на посебни
от коренов систем. Се врши на
растенија, а кај некои видови тие се на истото рас-
секои 6-7 дена со помали коли-
тение. Позначајни претставници од оваа група се:
чества вода.
тиквата, лубеницата, дињата, краставицата и други.
9Окопување − се вршат 3-4
окопувања. Првото окопување
се изведува 6-7 дена по расаду- 2.3.1. Кр
растав
вица
вањето.
9Прихранување − се врши 3-4 За консумација, од краставицата
пати во текот на вегетацијата. се користат физиолошки недозре-
ани плодови во свежа, или прера-
9Заштитата од болести, штет- ботена состојба.
ници и плевели − мерки што
се применуваат постојано за Краставицата се карактеризира со големата содр-
време на производството на жина на вода во плодот (до 95 %) и мала хранлива
расадот и за време на одгледу- вредност.
вањето на отворено.
9Специфични мерки за нега −
се применуваат поткинување
на врвовите на стеблата, ста-
вање на потпори и други мерки.
x Берба на пи иперкката. Се одвива
сукцесивно во периодот на плодоносење
на секои 3 - 6 дена, а започнува 40
- 50 дена по расадувањето. Се бере
во технолошка зрелост за свежа
консумација, во биолошка зрелост за
преработка и во поодмината фаза на
биолошка зрелост, кога се користи за
сушење.
Слика бр. 26: Красттавица
а

Краставицата содржи витамини и минерални мате-

рии. Во плодот на краставицата се застапени вита-
мините: каротин, тиамин, рибофлавин и други.

Од минералните материи најзастапен е калиумот,
а помалку застапени се калциумот, фосфорот, маг-
незиумот, натриумот, манганот, железото и јодот.
Освен за свежа и конзервирана консумација, крас-
тавицата се користи и во козметичката индустрија
за производство на разни козметички препарати.
Мор
рфоло
огија на
а красставиц
цата
x Коренот на краставицата развива
централен коренов систем со голем
број бочни корења. Корренот достигнува
длабочина 40 - 90 cm и широчина од 100
cm.
x Стебллото е зелјесто и сочно, покриено
со ситни и густо распоредени влакна.
Главното стебло достигнува од 0,5 до 7
метри и на него се развиваат гранки од
прв, втор и трет ред.
x Листоот е составен од долга лисна дршка
и од 3 до 5-делна лиска со срцевидна
или лопатеста форма. Во пазувите на
листовите се формираат гранките на кои
има прости или сложени витки со кои се
прикрепува за потпората.
x Цветоот е претставен со крупни машки и
женски цветови во пазувите на листовите
со жолта боја.
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 59
x Плоддот е сочна бобинка со јајцевидна,
елиптична, цилиндрична или свиткана
форма. На површината на плодот може
да има брадавици на кои се наоѓаат
влакна. Должината на плодот е 5 - 70 cm,
а тежината од 0,1 до 1 kg.
x Семето е сплескано, издолжено со
бледожолта боја.
Агроеко
олошки
и усло
ови за
а одгле
еду
увањ
ње на
а
краста
авица
x Темпе ературра. Култура што сака топлина.
Оптималната температура за никнење,
раст и развој на краставицата изнесува
25 – 30 °C.
x Светллина. Култура, што сака светлина,
односно растение на краток ден и не
поднесува одгледување на засенчени
места. Во заштитени простори се
користат индиферентни сорти на
светлина.
x Вода. Има големи потреби од вода,
односно бара висока почвена и воздушна
влажност во текот на целата вегетација.
x Почв
ва. Бара лесни, плодни и топли
почви, со поволен водно-воздушен
режим и неутрална реакција.
60 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

Аггротех
хнички
и мер
рки за одгле
едув
вањ
ње на
а користи за производство во заштитени
краста
авицаа простори и на отворено.
Одгледувањето на краставицата може да биде на x Нега на поссевот
отворено и во заштитени простори. На отворено,
Во мерките на нега на посевот спаѓаат:
како втора култура најчесто се одгледуваат видо-
вите на корнишони. 9Полевање − се изведува навечер, а
треба да се врши и оросување на крас-
x Плоддоред. Најдобри преткултури за
тавицата.
краставицата се легуминозните култури,
зелката, салатата и други култури. 9Окопување − се изведува во фаза на
формирани 1-2 листови во комбина-
x Обрааботка на по очвата
а. Наесен се
ција со нагрнување на краставицата.
врши основна обработка на почвата,
а напролет, се врши дополнителна 9Прихранување − се изведува со азот-
обработка. При одгледување како втора ни или течни ѓубрива неколку пати во
култура треба да се изврши минимална текот на вегетацијата.
обработка на почвата.
9Заштитата од болести, штетници и
x Ѓубреење. Добро поднесува ѓубрење со плевели − поради високата осетли-
арско ѓубре. При ѓубрење се употребува вост на краставицата кон болести, по-
40 -60 тони/ha арско ѓубре. При ѓубрење требни се повеќе третирања за зашти-
со минерални ѓубрива се внесуваат 80 та.
- 100 kg/ha азот, 80 kg/ha фосфор и 100 -
120 kg/ha калиум. 9Специфични мерки за нега − се пре-
земаат при одгледување на краста-
x Сеидба. Производството може да биде вицата во заштитени простори, а нај-
со претходно производство на расад и со чести се врзување за потпорите и ре-
директна сеидба. Директната сеидба се гулација на порастот.
изведува во редови или во ленти со 2-3
kg/ha семе. - Берба на краставицата. Се одвива сук-
цесивно, во технолошка зрелост. Салат-
x Проиизводсство наа расаад. Не поднесува ните видови краставица се берат на 5 - 7
расадување. Сеидбата се врши директно дена, додека корнишоните се берат на 2
во саксии, тресет и друго, а расадот се - 3 дена.

2.3.2. Лубени
ица
Кај лубеницата, плодот е сладок со пријатен вкус и ос-
вежувачко дејство и се консумира во свежа состојба.
Лубеницата се користи и за доби-
вање на преработки, при што од
сокот од плодот се прави сируп,
додека од кората се прават разни
џемови и слатко.
Одгледувањето на лубеницата се одвива во топ-
ли предели. Климата има големо влијание врз
квалитетот на плодот од лубеницата, и доколку
истата не се одликува со долги сончеви периоди
и високи температури, тогаш влијае негативно на
количеството шеќери во плодот.
Агроекоолошки и услоови за
Во составот на плодот на лубеницата се застапени лубен
ница
и целулозата, хемицелулозата, пектински материи,
јаболкова киселина, витамини C, A, В1, како и мине- x Темпе ературра. Култура што сака топлина.
ралите калиум, калциум, манган, железо и сулфур.
Морфоло
огија на луб
беница
ата
x Коренот е добро развиен, каде што
главната коренова маса е распространета
на длабочина од 30 cm, а главниот корен
расте до 3-4 метри во длабочина и
развива дебели странични корени.
x Стебллото е зелјесто и тенко, покриено со
густо распоредени бели влакна. Главното
стебло може да достигне од 2 до 3 m и на
него се развиваат гранки од прв, втор и
трет ред.
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 61
x Листоот е составен од долга лисна дршка
и од 3 до 5-делна лиска.
x Цветоот е претставен од машки и женски
цветови, со жолта или бела боја. Машките
цветови се повеќе застапени на главното
стебло, а женските цветови на гранките.
x Плод дот е сферична, елипсовидна,
цилиндрична сочна бобинка, која може
да биде со зелена, жолта или бела боја
и со дебелина на кората од 0,5 до 3 cm.
Тежината на плодот може да биде од
0,5 до 15 kg и повеќе. Месестиот дел на
плодот е со жолта или црвена боја.
x Семето е сплескано, елипсовидно, со
црна, жолта или смеѓа боја.
а одгле еду
увањ
ње на
а
Оптималната температура за никнење,
раст и развој изнесува 25 °C.
x Светллина. Култура што сака светлина,
неутрална во однос на должината на
денот. Светлината има големо влијание
врз формирањето на плодот и неговиот
квалитет.
x Вода. Бара големи количества вода во
фазите на растење, цветање и пораст на
плодовите.
x Почвва. Бара структурни и плодни почви
со неутрална реакција, но може да
поднесе и слабо кисели почви.
62 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

Агр
ротехн
нички мерки
и за од
дгледу
увањ
ње на лу-- 40 - 60 cm растојание во редот, но може
бениц
ца да биде и гнездова. За сеидба се користат
1,5 - 4 kg/ha семе.
Лубеницата се одгледува на отворено и во зашти-
тени простори со директна сеидба или со произ- x Проиизводство на а расаад. Не поднесува
водство на расад. расадување. Сеидбата се врши директно
во саксии, тресет и друго. Се добива
x Плоддоред. Најпогодни преткултури
обичен и калемен расад, најчесто на
се легуминозните култури,
лејка. Расадот може да се одгледува во
повеќегодишните треви, стрните жита и
тунели или пластеници.
други култури.
x Нега на поссевот
x Обрааботка на по
очвата а. Основната
обработка се изведува наесен, со орање Мерките за нега на лубеницата, зависат од
на длабочина од 30 до 40 cm, додека од начинот на одгледување и се состојат од:
дополнителната обработка едниот дел се
9Полевање − бара постојано поле-
изведува наесен, а другиот дел напролет
вање, иако има добро развиен ко-
пред сеидбата на лубеницата.
ренов систем. Се изведуваат 2 - 4
x Ѓубреење. Cе ѓубри со 25 - 30 тони/ha полевања, кои треба да се намалат
прегорено арско ѓубре, кое се внесува со пред зреењето на плодовите за по-
основната обработка или со минерални добар квалитет на плодот.
ѓубрива кои се внесуваат во количество
9Окопување − се вршат 2-3 окопу-
од 60 до 80 kg/ha азот, 80 - 100 kg/ha
вања, од кои првото се изведува
фосфор и 80 - 100 kg/ha калиум.
на 1-2 недели по никнувањето, вто-
x Сеидба. Директната сеидба се изведува рото се прави по 10 дена, третото
во втората половина на април во редови и последното се изведуваат пред
со меѓуредно растојание 1,5 − 2 метрa и затварањето на редовите.
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 63

9Прихранување − најдобро време x Листо

от е прост, троделен или петоделен,
за изведување на прихранувањето обраснат со влакненца.
е при второто окопување со азотни
x Цвето
от е со машки и женски цветови со
ѓубрива.
бледожолта боја, но постојат и видови
9Заштитата од болести, штетници диња кои имаат двополни цветови.
и плевели − доколку се јави потре-
x Плоддот е сочна бобинка со сферична,
ба, се вршат повеќе третирања за
цилиндрична, елипсовидна, сплескана
заштита во текот на вегетацијата.
или змијовидна форма, која може да
9Специфични мерки за нега − до- има и одредена пријатна миризба.
колку се одгледува во заштитени Бојата на плодот може да биде зелена,
простори, се превземаат следни- портокалова, жолта или бела, во
те мерки: мулчирање, режење на зависност од видот. Може да има
гранките и други мерки. мазна, набрчкана, нарежана површина.
Тежината на плодот е од 0,5 до 10 kg.
x Берба на лу убени
ицата. Се одвива
сукцесивно. Бербата се изведува навечер x Семето е елипсовидно, издолжено и
или наутро, а зрелоста на плодовите сплескано со жолта боја.
се утврдува по нијансите на бојата на
Агроеко
олошки
и усло
ови за
а одгле
еду
увањ
ње на
а
плодот, со чукање на плодот со прстите и
диња
со други методи.
x Темпеератур
ра. Култура што е љубител на
топлина. Оптималната температура за
2.3.3. Диња никнење, раст и развој изнесува 25 °C.
x Светллина. Култура што е љубител
Плодовите на дињата имаат прија- на светлина, неутрална во однос на
тен освежувачки вкус и најчесто се должината на денот. Светлината има
консумираат свежи. Како прера- големо влијание врз формирањето на
ботки од дињата се произведуваат плодот и неговиот квалитет.
џемови, слатка, мармелад, сушени x Вода. Бара големи количества вода и
резанки и други преработки. влажност во текот на целата вегетација.
Во својот состав дињата содржи колемо количе- x Почвва. Бара структурни и плодни почви,
ство јаглехидрати, а помало количество пектин- со неутрална реакција.
ски материи, целулоза и протеини. Освен нив,
во дињата се застапени и минералните материи
калиум, натриум, калциум, магнезиум, фосфор и
други, како и мало количество витамини.
Морфоло
огија на дињ
њата
x Кореннот е добро развиен и разгранет.
Главниот корен расте и повеќе од 1 метар во
длабочина, додека главната коренова маса
се распространува на длабочина од 30 cm.
x Стебллото може да биде зелјесто,
петоаголно или цилиндрично. Главното
стебло достигнува 2-3 метри во должина
и на него се развиваат гранки од прв,
втор и трет ред.
64 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

Аггротех
хнички
и мер
рки за одгле
едув
вањ
ње на
а x Берба на диињатаа. Бербата најдобро
диња се изведува навечер или рано наутро,
а зрелоста на плодовите се одредува
Дињата може да се одгледува на отворено и во
заштитени простори. На отворено се одгледува според мирисот на плодот, нијансите
со директна сеидба или со претходно производ- на бојата на плодот и други методи.
ство на расад.
x Плоддоред. Најдобри преткултури се
легуминозните култури, стрните жита и
други култури.
x Обрааботка на поочватаа. Основната
обработка се изведува наесен
(орање на длабочина од 30 до 40 cm).
Дополнителната обработка се изведува
во два дела, првиот дел наесен, а вториот
дел се изведува напролет пред сеидбата.
x Ѓубреење. Од 20 до 30 тони/ha арско
ѓубре се внесува со основната обработка.
Минералните ѓубрива се внесуваат во
количество од 60 до 80 kg/ha азот, 80 -
100 kg/ha фосфор и 80 - 100 kg/ha калиум.
x Сеидба. Директна сеидба се врши во
втората половина на април во редови
со меѓуредно растојание од 150 cm и
40 cm растојание во редот. За сеидба се
користат 1,5-3 kg/ha семе.
x Проиизводсство на
а раса
ад. Сеидбата се
врши директно во саксии, тресет и друго,
при што се добива обичен и калемен
расад. Дињата се калеми (питоми) на
тиква.
x Нега на поссевот::
Во мерки за нега на дињата спаѓаат:
9Полевање − 2-4 полевања, во те-
кот на вегетацијата.
9Окопување − 2-3 окопувања во те-
кот на вегетацијата.
9Прихранување − со азотни ѓубри-
ва заедно со наводнувањето.
9Заштита од болести, штетници и
плевели − доколку се јави потре-
ба, се вршат повеќе третирања за
заштита во текот на вегетацијата.
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 65

2.4. Култу
ури од семејсството пепер
рутк
коцветни
и 2.5.1. Кр
ромид
д

Кај културите од оваа група, за Кромидот е една од најстарите

исхрана се употребуваат плодот и познати градинарски култури. Из-
семето. Културите од ова семејство обилува со хранливи и лековити
се доста ценети и барани во пре- својства. Се употребува во исхра-
работувачката индустрија. Овие ната на различни начини, како до-
култури имаат кратка вегетација и дадок во свежа состојба, зготвен,
се погодни за одгледување и како конзервиран или сушен.
втора култура во текот на една го-
дина. Својот специфичен мирис и вкус кромидот го
добива од етеричното масло, кое има и бактери-
цидно својство. Со своите состојки го подобрува
Во коренот кај овие култури се развиваат бакте- апетитот и варењето на храната.
рии азотофиксатори кои ја збогатуваат почвата
со големи количества азот. Овие култури многу Кромидот е богат со шеќери, белковини, витами-
се употребуваат во чист и комбиниран градинар- ни и минерални материи.
ско-поледелски плодоред. Хемискиот состав на кромидот зависи од видот,
Во овие култури спаѓаат грашок, боранија, леќа и условите за успевање и агротехничките мерки.
др. кои се опишани претходно. Јаглехидратите се застапени со 6 - 10 %, белко-
вини 1 - 2,5 %, а богат е и со минерални материи,
витамини B1, B2, и PP. Застапеноста на суви мате-
2.5.. Луков
ви култтури рии (околу 20 %) е поголема кај лутите видови
кромид.
Луковите култури се едни од најра-
ширените градинарски видови
што се одгледуваат. Застапени со
повеќе од 500 различни видови.
Луковите култури се монокотиле-
дони растенија, а можат да бидат
едногодишни, двегодишни, триго-
дишни и повеќегодишни.

Луковите култури имаат карактеристичен мирис

и вкус, богати се со протеини, минерални мате-
рии и карактеристични етерични масла.
Кај овие култури за исхрана во текот на целата
година се користи луковицата, младото расте-
ние, листовите, кои се консумираат свежи или
како додатоци во разни подготвени јадења.
Најпознати претставници од ова група се: кроми-
дот, лукот, празот и други.
66 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО
Морфоло
огија на кро
омидотт
x Коренот е брадест, со развиена главната
коренова маса на длабочина од 20 cm.
x Стебллото е многу кусо, вистинско стебло
кое се наоѓа во основата на луковицата.
Во втората година се развиваат цветносни
стебла кои се цилиндрични и шупливи,
достигнуваат височина од 60 до 180 cm и
завршуваат со топчесто соцветие (штит).
x Луковицата а претставува скусено стебло
кроми
и густо прилепени месести лушпи. Во
лушпите на луковицата се складирани
хранливите материи, а во средината
на луковицата има една или повеќе
вегетативни пупки. По форма може
да биде сферична, издолжена или
сплескана. Според големината се делат
на: ситни (до 60 грама), средно крупни (60
- 100 грама) и крупни (над 100 грама).
x Листоовите се цилиндрични, шупливи со
восочен налеп на површината. Долните
делови на листовите се прилепени
еден со друг и формираат лажно стебло
со височината околу 20 cm, кое по
формирањето на луковицата, заедно со
листовите се суши.
Сли
ика
а бр
р. 27: Кро
x Цвето от е ситен, со светлорозева или бела
боја, сместен во топчесто соцветие (штит)
формирано на врвот на цветните стебла.
x Плод
дот е трикоморно кутивче во кое се
сместени околу 6 семки.
x Семето е ситно, со призматична форма,
набрчкана површина и црна боја.
Агроеко
олошки
и усло
ови за
а одгле
еду
увањ
ње на
а
ид
x Темпеературра. Култура што е љубител
на топлина. Оптималната температура
за никнење, раст и развој на кромидот
изнесува од 20 до 25 °C.
x Светл
лина. Култура што сака светлина,
растение на долг ден.
x Вода. Бара умерени количества вода,
најголема потреба од вода се јавува
во фазите на никнење и интензивно
формирање на листовите. При
формирањето на луковиците е потребно
оптимално ниво на влага.
x Почв
ва. Бара средно лесни и средно
тешки почви.
омид
д

Агро
отехни
ички ме
ерки за
а одгле
едувањ
ње на
а кр
ромид
д x
Производството на кромидот може да биде на
повеќе начини и во текот на повеќе години, од-
носно со претходно производство на арпаџик, со
директна сеидба и со расад. Во однос на намената,
производството на кромид може да биде за доби-
вање на луковици и на млад кромид за зелено.
x Плодооред. Кромидот не е многу пребирлив
во однос на преткултурата, а најдобри
резултати се добиваат кога се одгледува
по легуминозни култури, на новоразорани
ледини, краставици и други култури.
x Обрааботка на поочватаа. Во зависност од
преткултурата, се употребува стандардна
обработка на почвата.
x Ѓубреење. Минералните ѓубрива се користат
во количество 100 - 120 kg/ha азот, 80 -100
kg/ha фосфор и 120 - 140 kg/ha калиум со
внесување во површинскиот слој каде што
е развиен кореновиот систем. Преголеми
количини азотни ѓубрива го расипуваат
квалитетот на луковиците.
Производство на арпаџик
x Сеидба на арпаџ џик. Се произведува во
леи со широчина 1 m и должина според
потребите. Сеидбата е при крајот на
февруари или почетокот на март со 80 -
100 kg/ha семе. Семето се покрива со слој
на почва од 1,5 до2,5 cm.
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 67
Нега на арппаџикк. Се состои во плевење
на насадот, полевање, заштита од болести
и штетници, прихрана и др.
x Берба на ар
рпаџи икот. Кон крајот на јули
и почетокот на август кога листовите и
лажното стебло пожолтуваат и се сушат.
Се добиваат 8 до 18 t/ha арпаџик.
Производство на кромид со директна
сеидба
x Диреектна сеидба а. Оптималниот рок
за директна сеидба на кромидот е до
средината на март. Сеидбата се изведува
со сеалки во ленти или редови со 3,5 - 7
kg/hа семе. Семето се става на длабочина
во почвата од 1,5 до 2,5 cm.
x Нега на кромидотт за про оизводдствво на
луковвици. Во текот на вегетацијата се
вршат повеќе полевања, заштита од болести
и штетници, прихрана со растворени
минерални или органски ѓубрива,
окопување и други мерки. При густа сеидба,
неопходно е да се изврши проредување на
насадот. Пред зреењето на насадот, треба да
се прекине со полевањето за да не се влоши
квалитетот на луковиците.
x Берба. Се изведува кон крајот на
јули или почетокот на август. При
бербата неопходно е да се издвојат
неквалитетните луковици.
68 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

Производство на кромид со расад Прихраната најдобро е да се даде 2-3

пати, при што првата на 1-2 недели по
x Сеидба на кроми ид за произв
воддств
во
никнењето, а останатите на 3-4 недели.
на ра
асад. Расадот се произведува во
Се превземаат и мерки за заштита од
студени леи. Сеидбата се изведува во
плевели, болести и штетници, доколку
август со 8 - 10 грама/m2 семе. Семето се
има потреба.
покрива со слој почва дебел 1-2 cm.
x Берба. Кон крајот на јули или почетокот
x Расаддувањње. Се изведува во почетокот
на август. Започнува со корнење или
на октомври кога расадот се наоѓа во
вадење на кромидот кој се остава да
фаза на 3-4 листови, во редови или ленти.
стои неколку дена на нивата да се
x Нега на поссевот. По расадувањето досуши, а потоа се врши отстранување
неопходно е полевање на насадот. на остатоците од лажното стебло и
Прихранувањето се врши во март со листовите, класирање и пакување на
азотни ѓубрива. кромидот.

x Берба. Како млад кромид се бере во

април, а при производство на луковици
се бере во мај или јуни.
Производство на кромид со арпаџик
x Садењње. Рано напролет со ставање на
арпаџикот во бразди и покривање со слој
почва. За садење се користи 300 - 400 kg/
ha квалитетен арпаџик.
x Нега на поссевот. Се применуваат 1-2
окопувања. Првото окопување мора да е
поплитко за да не се оштети луковицата.
Производство на кромид за зелено
x Садењ ње. Се користи ситен арпаџик и
многу крупни луковици. Садењето е
сукцесивно почнувајќи од септември со
2-6 тони/hа саден материјал.
x Нега на поссевот. Негата е иста како и кај
останатите начини на производство.
x Берба. Се изведува кога лисјата ќе
достигнат 20 cm должина со корнење
на младите растенија и врзување во
снопчиња со 4-5 растенија.

2.5.2. Лу
ук
Лукот е познат многу одамна како
зеленчук и по своите лековити
својства. Поради специфичниот
вкус и мирис кои создаваат апетит
во исхраната се користи како дода-
ток во јадења и салати. Во месна-
та индустрија се користи за доби-
вање вкус на разни производи, а
во фармацевтската индустрија за
добивање етерични масла кои слу-
жат за правење лекови.
Во народната медицина лековитото дејство на
лукот се користи за лекување на многу болести, лук
бидејќи лукот содржи материи кои имаат бакте-
рицидно дејство.
Богат е со хранливи материи. Содржи 30 - 35 %
суви материи, 22 % шеќери, 5-6 % белковини, це-
лулоза и витамин C.
Специфичниот вкус и мирис на лукот потекнува
од присуството на етеричното масло.
Морфоло огија на лук
кот
x Коренот е брадест и добро развиен со
длабочина до 60 cm.
x Стебллото е изменето и скусено и се наоѓа
под чешнињата.
Сли
ика бр
р. 28: Лук
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 69
x Луковвицатаа е составена од голем
број на збиени чешниња со покрупни
надворешни чешниња, со ситни
сплескани внатрешни чешниња. Секое
од чешнињата и целата луковица се
обвиткани со суви лушпи.
x Листоовите се линеарни, со восочен
налеп на површината. Долните делови
на листовите се прилепени еден со друг
и формираат лажно стебло со височина
околу 50 cm. Лажното стебло и листовите
се сушат по формирањето на луковицата.
Агроеко олошкии усло ови за
а одглееду
увањ
ње на
а
x Темпе ератур
ра. Оптималната температура
за никнење, раст и развој на лукот
изнесува 20 - 25 °C. Добро вкоренетиот
лук може да поднесе температура до -25
°C.
x Светл лина. Растение на долг ден.
x Вода. Бара поголеми количества вода, а
најголема потреба од вода се јавува по
садењето и при крајот на мај и почетокот
на јуни.
x ва. Бара длабоки, плодни и средно
Почв
тешки почви.
Агр
ротехн
нички мерки
и за одгледув
вањ
ње на лук
к
Лукот се произведува исклучиво преку садење
на луковиците. Во однос на намената, производ-
ството на лук може да биде за добивање на луко-
вици и на млад лук за зелено.
x Плоддоред. Најдобри преткултури се
легуминозните растенија, зелката,
салатата и други култури.
x Обрааботка на поочвата
а. Основната
обработка се состои од основно орање
на длабочина од 30 cm, а дополнителната
обработка се состои од плитко орање,
рамнење и култивирање.
x Ѓубреење. Арско ѓубре во количество од
20 до 25 тони/hа и минерални ѓубрива во
70 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

количество од 80 до 120 kg/hа азот, 60 - 9Прихранување – еднаш до двапа-

80 kg/ha фосфор и 40 - 80 kg/hа калиум, ти напролет со употреба на течни
при што половина од минералните минерални ѓубрива.
ѓубрива се додаваат со основната
9Заштита од болести, штетници и
обработка, а другата половина како
плевели − доколку се јави потре-
прихрана напролет.
ба се изведува со употреба на хе-
x Садењње. Есенското садење е во првата миски средства.
половина на октомври, а пролетното
x Берба на луукот. Се применува при
садење е кон крајот на февруари, со 800 -
полегнување на надземната маса
1 600 kg/hа луковици.
со рачно или машинско вадење на
x Нега на поссевот. Се превземаат луковиците. По вадењето, луковиците
следниве мерки: се сушат 1 недела, а потоа се плетат во
венци или по отстранувањето на сувите
9Полевање − не е неопходна мерка
делови луковиците се редат во амбалажа.
и се презема при недостиг на вла-
га.
9Окопување − се применуваат 2-3
окопувања со цел разровкување
на почвата и уништување на плеве-
лите.

Сл
лик
ка бр.. 29
9: Зе
елка

2.6.. Зелко
ови кул
лтури
Градинарските култури во оваа
група имаат генеративни органи
со многу слична градба. Соцветие-
то кај овие култури е во форма на
метлица. Зелковите култури се ре-
лативно толерантни на ниски тем-
пература.
Се одликуваат со ниска енергетска вредност и се
богати со минерални материи, витамин С, шеќе-
ри и есенцијални аминокиселини.
Во исхраната се користат главиците, неразвие-
ните соцветија, стеблото, листовите или растре-
ситите главици. Се консумираат во свежа сос-
тојба за салата, готвени, конзервирани (кисели),
маринирани и сушени (дехидрирани).
Најпознати претставници од ова група се: зелка-
та, карфиолот, кељот, брокулата, алабашот и дру-
ги.
2.6.1. Зелка
Во исхраната се користи главицата,
која се формира од густи надипле-
ни и сочни листови. Се употребува
на различни начини, во свежа сос-
тојба за подготовка на салати, за
подготовка на разни јадења, зам-
рзната, сушена и како кисела зел-
ка.
Зелката содржи 8 - 10 % суви материи, од кои
шеќерите се застапени со 4 - 6 %, белковините
со 1 - 2 %. Од минералните материи најмногу се
застапени калиумот, магнезиумот, сулфурот и ба-
карот, а од витамините се застапени витаминот С,
бетакаротинот и други.
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 71
Морфоло
огија на
а зелк
ката
x Коренот е претставен со главниот
коренов систем, распослан на длабочина
од 40 до 50 cm, а одредени коренчиња
достигнуваат длабочина до 150 cm.
Кореновиот систем лесно се регенерира.
x Стебллото е скратено со куси интернодии.
Се разликува внатрешно и надворешно
стебло. Во втората година се развива
цветносно стебло кое достигнува
височина од 60 до 180 cm и завршува со
соцветие (метлица).
x Листоовите,, вистинските, се прости со
кратки или подолги дршки и цела или
назабена лиска. Внатрешните листови,
кои се околу врвот на внатрешното
стебло, се прилепуваат еден до друг и
формираат главица. По форма, главицата
може да биде сплескана, овална или
топчеста, а по боја бела, црвена или
модра. Главицата достигнува тежина од 2
до 5 kg.
x Цвето
овите се ситни, со жолта боја,
сместени на врвот на цветните стебла во
соцветие метлица.
x Плоддот е шишарка поделена на два дела
со мембрана, во која се сместени од 10 до
25 семки.
x Семето е ситно, со темнокафеава или
црна боја.
72 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

Аггроеко
олошки
и усло
ови за
а одгле
еду
увањ
ње на
а x Обрааботка на поочватаа. Во зависност од
зелка преткултурата, најчесто се практикува
основно орање на длабочина од 30 cm, а
x Темпеературра. Најдобро успева во услови
дополнителната обработка се состои од
на ладна и влажна клима. Оптималната
плитко орање, рамнење и култивирање.
температура за никнење, раст и развој на
зелката изнесува 15 – 18 °C. x Ѓубреење. Свежо органско ѓубре се
додава во количество 40 - 50 t/hа,
x Светл
лина. Култура што сака светлина,
минералните ѓубрива се користат во
растение на долг ден.
количество 120 - 130 kg/ha азот, 80 - 100
x Вода. Има големи потреби од вода, kg/ha фосфор и 130 - 140 kg/ha калиум
најголема потреба од вода се јавува во со внесување на 2/3 пред расадувањето
фазите на формирање на лисната розета и 1/3 како прихрана во текот на
и образување на главицата. вегетацијата.

x Почвва. Бара средно тешки почви со x Сеидбба. Зависи од начинот на

неутрална до слабо кисела реакција.
Агр
ротехн
нички мерки
и за одггледув
вањ
ње на зел--
ка
Зелката најчесто се произведува на отворено,
но може да се произведува и во заштитени прос-
тори. Производството на зелка може да биде со
претходно производство на расад и со директна
сеидба.
x Плоддоред. Во плодоредот е на прво
место, а најдобри преткултури се житните
и легуминозните култури, тревестите
смеси, компирот, гравот и други култури.
одгледување. Кога се одгледува со
претходно производство на расад,
сеидбата е во леи со 3-6 грама семе
на 1 m2. Времето на сеидба зависи од
намената на производството. За раната
зелка е во првата половина на февруари,
за среднораната зелка во април, а
за доцната зелка кон крајот на јуни.
Директната сеидба ретко се применува
и тоа за среднорана и доцна зелка со
количество семе од 1,5 kg/ha.
x Расад
дувањње. Се врши во редови на
растојание 50-60 cm х 30-40 cm кај
раните видови, 60-70 cm х 50-60 cm кај
среднораните и доцните видови.
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 73

x Нега на поссевот x Берба на зеелката а. Се одвива сукцесивно,

2-3 пати во технолошка зрелост. Раната
Во мерките за нега на посевот спаѓаат:
зелка се бере во мај, среднораната во
9Пополнување на празните мес- текот на летото, а доцната кон крајот на
та − се применува неколку дена по октомври.
расадувањето, ако има повеќе од
10 % угинати растенија.
9Меѓуредова обработка на поч-
вата − 2-3 пати во комбинација со 2.7.. Зелје
ести куултури
и
окопување, додека растенијата не
Во оваа група спаѓаат претставници на зеленчу-
ги склопат редовите.
ци од повеќе семејства.
9Прихранување − се изведува 2-3
пати во текот на вегетацијата. Првото
прихранување се врши 15 - 20 дена
по расадувањето со азотни ѓубрива, Во исхраната најчесто се користат
а второто во фаза на формирање на листовите. Имаат високи содржи-
лисна розета со NPK ѓубрива. ни на минерални материи и ви-
тамини, па затоа најчесто се упо-
9Полевање − се изведуваат 3 - 4 по- требуваат во свежа состојба како
левања кај раната зелка и 5 - 7 по- салата. Некои претставници од
левања кај доцната зелка. оваа група се користат како зачи-
ни, за подготовка на јадења и за
9Заштитата од болести, штетници
конзервирање.
и плевели − се применуваат пре-
вентивни и директни мерки, пред
сеидба, по сеидба, а пред никнење
на културата, но и за време на веге- Најпознати претставници од ова група се: спа-
тацијата. наќот, салатата, нането и други.
74 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

2.7.1. Спанаќ
ќ Мо
Во исхраната се користат листовите и лисните
дршки. Се употребува на различни начини, во
свежа состојба за подготовка на салати или како
зготвен.
Спанаќот има голема количество
вода и има ниска енергетска вред-
ност. Содржи 3,9 % јаглехидрати,
2,2 % белковини и 0,3 % масти. Од
минералните материи најмногу се
застапени железото, манганот, ка-
лиумот, магнезиумот и други, а од
витамините застапени се фолната
киселина, витамините А, С, В6, Е и
други.
орфоло
огија на спанаќот
x Коренот е вретеновиден и слабо
развиен. Главниот коренов систем со
главна коренова маса е развиен во
површинскиот слој.
x Стебл
лото е кратко со густо распоредени
листови. Кон крајот на вегетацијата се
развива цветносно стебло кое достигнува
височина 50 - 150 cm. Формира машки,
женски и еднодомни разделополни
цветоносни стебла.
x Листоот има овална, издолжена и копјеста
форма со темнозелена боја. Формира
лисна розета со листови составени од
лиска и лисна дршка долга 5 - 10 cm.
Кај цветоносните стебла се формираат
седечки листови.
x Цветоот формира машки цветови
собрани во соцветие метличка и женски
цветови кои се развиваат во пазувите на
листовите.
x Плод
д/семетто е едносемено оревче со
неправилна јајцевидна форма, со мазна
површина или покриена со боцки.

Агроеко
олошки
и усло
ови за
а одгле
еду
увањ
ње на
а
спанаќ
x Темпе ератур ра. Студоотпорна култура со
оптимална температура за раст и развој
10 – 13 °C. Издржува ниски температури
до -25 °C.
x Светллина. Растение на долг ден, а
со зголемување на денот формира
цветоносно стебло.
x Вода. Има големи потреби од вода со
оптимална влажност на почвата 60 - 70 %
од полскиот воден капацитет и 80 - 85 %
релативна влажност на воздухот.
Слик
ка бр.3
30: Спа
анаќ x Почвва. Влажни и плодни почви со
неутрална реакција. Претставува
индикатор за плодноста на почвата.

Аггротех
хнички
и мер
рки за одгле
едув
вањ
ње на
а x
спанаќ
Спанаќот се одгледува на отворено и во заштите-
ни простори.
x Плоддоред. Во плодоредот е на второ
место, а најдобри преткултури се
културите кои се обилно ѓубрени.
x Обрааботка на поочватаа. Во зависност од
преткултурата, најчесто се практикува
основно орање на длабочина од 30 cm,
а дополнителната обработка се одвива
непосредно пред сеидбата во два
наврати.
x Ѓубре
ење. Oрганските ѓубрива се
внесуваат со претходната култура, а
минералните ѓубрива се користат во
количество 120 - 120 kg/ha NPK.
x Сеидба. Зависи од начинот на
одгледување. Сеидбата може да биде во
редови, петоредни ленти и на гредици. За
сеидба се користи 15 - 30 kg/hа семе.
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 75
Нега на поссевот
Во мерките на нега на посевот спаѓаат:
9Oкопување – се врши 1-2 пати до-
дека растенијата не ги склопат ре-
довите.
9Проредување – се врши 1-2 пати
кај густо никнатите посеви.
9Полевање − се изведуваат 3-4 по-
левања во текот на вегетацијата.
9Заштитата од болести, штетници
и плевели − се применуваат пре-
вентивни и директни мерки спо-
ред можностите за развој на боле-
сти или штетници.
x Берба на зеелката а. Се одвива сукцесивно
на 2-3 пати во технолошка зрелост кога
ќе се формираат првите 5-6 листови.
Бербата може да биде на цели растенија
или само на листовите кои се стасани за
берба.
76 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

2.8.. Коренови и клуб

бенестти култтури
и Најпознати претставници од ова група се: морко-
вот, пашканатот,цвеклото, компирот и други.
Во оваа група спаѓаат претставници на зеленчу-
ци од повеќе семејства кои имаат многу морфо-
лошки сличности.
2.8.1. Морков
Во исхраната најчесто се користи задебелениот
Во исхраната се користи задебелениот корен во
корен или клубен, но можат да се користат и лис-
кој се складирани хранливите материи. Се упо-
товите.
требува на различни начини, во свежа состојба,
како додаток во различни салати, во различни
Претставниците на оваа група нај-
готвени јадења или конзервиран.
често се двогодишни растенија кои
во првата година формираат заде- Морковот содржи голем процент на шеќери, ви-
белен корен во кој се складираат тамини и минерали.
хранливите материи, а во втората
Портокалово-црвената боја на морковот доаѓа
година од задебелениот корен се
од присуството на каротинот (провитамин А) по
формира цветоносно стебло.
кој го добил и името.
Задебелениот корен се користи за свежа консу- Освен провитамин А содржи и витамини од гру-
мација, за подготовка на разни јадења, за конзер- пата В, РР, Е и др.
вирање и за сушење.

Слика
а бр
р.3
31: Мо
орков
в

Морфоло
огија на мор
рковотт
x Корен. Задебелувањето на коренот
започнува по никнењето. Главната
коренова маса се развива на длабочина
од 60 cm, а дел од жилите одат во
длабочина до 2 метри. На задебелениот
корен се разликуваат три дела: чело, врат
и вистински корен.
x Стеблло. Има кратко стебло, сместено
на врвот од коренот. На стеблото во морко
првата година се развива лисна розета.
Во втората година се формира силно
разгрането цветоносно стебло со
височина 1 - 1,5 метри. Цветните гранки
завршуваат со штитесто соцветие.
x Лист.. Во првата година се формираат
сложени длабоко изрежени листови,
поставени на подолги или пократки
дршки кои излегуваат од краткото
стебло и формираат лисна розета. Во
втората година на цветоносното стебло
се формираат ситни листови со кратки
дршки.
x Цвет.. Ситен, бел, собран во соцветие,
штит на врвот на цветните гранки.
x Плод
д. Двоен и со созревањето се
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 77
раздвојува на два посебни плода/
семиња. На плодот има ребра обраснати
со боцки, кои пречат при сеидбата на
морковот.
x Семе. Ситно со срповиден изглед и со
смеѓоцрна боја. Пред сеидбата на семето
треба да се изврши гланцирање на
боцките.
Агроеко
олошки
и усло
ови за
а одгле
еду
увањ
ње на
а
ов
x Темпеератур
ра. Морковот има умерени
барања кон температурата. Оптималната
температура за никнење, раст и развој
на морковот изнесува 20 °C. Релативно е
отпорен на ниски температури.
x Светл
лина. Растение на долг ден, а
при недостиг на светлина настанува
издолжување на растенијата и
намалување на приносите.
x Вода. Има големи потреби од вода,
особено во фазите на никнење и
задебелување на коренот.
x Почвва. Бара полесни, песокливо-
глинести почви, плодни и богати со
органски материи.
78 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

Аггротех
хнички
и мер
рки за одгле
едув
вањ
ње на
а Неггата на
морко
ов
Морковот се одгледува како пролетна, летна и
зимска култура.
x Плод
доред. Најдобри преткултури се
окопните култури кои се обилно ѓубрени.
x Обра аботка на по
очватаа. Основната
обработка на почвата се изведува на
30 - 35 cm длабочина, а дополнителната
обработка зависи од времето на сеидба.
Со дополнителната обработка треба да се
создаде длабок ровкав слој за да не дојде
до деформација на корените.
x Ѓубреење. Органските ѓубрива се
внесуваат со претходната култура.
Најголеми потреби има од калиум, а
прихраната со азотни ѓубрива мора да
се изврши порано, бидејќи азотот го
влошува квалитетот на коренот.
x Сеидба. Зависи од начинот на
одгледување. Пред сеидбата, добро е
семето да се про’рти, бидејќи споро
никне или да се помеша со семе од
салата, ротквица или друго растение
кое ќе послужи како маркер за
одбележување на редовите. Се сее на
рамна површина и на гредици со 1,5 - 6
kg/ ha гланцирано семе.
x Нега на поссевот
а посев
вот се
е состо
ои од:
x Разроовкува
ање и окопу увањее на почвата
а
− се применуваат 2 - 4 окопувања, од
кои првото може да се примени и пред
никнењето ако е користена маркер
култура.
x Приххранув вање − се применува 2-3
пати во текот на вегетацијата со азотни
ѓубрива. Со прихраната треба да се
додадат и дел од другите минарални
ѓубрива, особено калиумовите.
x Полевање − се врши на 10 - 15 дена.
Полевањето треба да се прекине на 2-3
недели пред прибирањето на морковот.
x Зашттита одд боле
ести, штетни
ици
и плеевели − особено е значајно
уништувањето на плевелите кои можат
да го задушат посевот поради бавниот
развој на морковот.
При
ибира
ање на морк
ковот.
Се врши во технолошка зрелост, кога коренот
ќе ја достигне потребната дебелина. При
задоцнето прибирање, коренот започнува со
повторно ожилување, користејќи ги хранливите
материи од коренот. Извадените корени се
чистат од земјата, им се потсекуваат листовите и
се собираат.
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 79

2.9
9. Габи – печу
урки Од витамините најзастапени се витамините од
групата В, витаминот С и други, а од минералните
Габите се познати многу одамна. материи калиумот, калциумот, фосфорот, железо-
Габите се користат како храна и то и други.
лек. За исхрана најчесто се користи
плодоносното тело наречено „пе-
чурка“, кое може да се користи Мо
орфоло
огија на шам
мпињо
оните
како свежо, за подготвување на
различни јадења и како маринира-
но.

Свежата печурка содржи 77 - 93 % вода, околу 5

% белковини кои се биолошки повредни од сите
останати белковини од растително потекло, око-
лу 4 % јаглехидрати и околу 0,5 % липиди.
Од витамините печурките ги содржат витаминот
B, витаминот D, провитаминот А (бета-каротен),
мало количество на витамин Е и други. Печурки-
те се добар извор на минерални материи калиум,
фосфор, железо и многу реткиот микроелемент
– сребро.
Слика бр.32: Шамп
пињони
и
Дивите печурки можат во себе да собираат и
токсични метали, особено кадмиум и олово, па Шампињоните формираат репродуктивен ор-
треба да се внимава при нивно користење. ган наречен „плодно тело“ на кој се разликуваат
Попознати видови печурки се: шампињоните, шапка, ливчиња, дршка, прстенче и месо.
буковката, шитаке печурките, тартуфите и други.

x Капа (шапк ка). Во пречник е 5 - 15

2.9.1. Шампи
ињони
и cm. Кога е млада, е полутопчеста и ја
Шампињоните се габи со добра
конзистенција и изглед. Во приро-
дата како самоникнати можат да се
најдат по ливадите и нивите.
Месото на шампињоните е со прекрасна свет-
лосмеѓа боја. Шампињоните можат да се под-
готвуваат сами или како додаток на друга храна,
често се конзервираат, но се многу вкусни кога
се свежи, исецкани на тенки листови, со додаток
на лимони и маслиново масло.
задржува оваа форма подолго време, а
подоцна е рамно отворена. Има мазна
површина со бела боја, а понекогаш има
и светлокафеави лушпи.
x Ливчињата а се слободни, густи, во
почетокот светлорозови, а подоцна
темнокафеави до црни.
x Дршк ката е долга 3 - 10 cm, широка 1-2
cm, полна , мазна и слабо се задебелува
кон основата. По боја е најчесто бела,
понекогаш жолтеникава.

Шампињоните се нискокалорична храна. Содр- x Прстеенчето

о е тенко, бело и
жат 85 - 90 % вода и 10 - 15 % суви материи. Од краткотрајно.
сувите материи со 5 % се застапени протеините, x Месоото е бело, со розова нијанса во
3,5 % шеќерите и 0,8 % мастите. основата на ливчињата, со пријатен
мирис и сладок вкус.
80 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

Усл
лови за
а одгледува
ање на
а шамп
пињ
њон
ни
x Темпеератур ра. Оптималната температура
за развој на мицелиумот изнесува 25 °C, а
на плодоносното тело изнесува 14 - 16 °C.
x Светл
лина. Најдобро се развива во темни
услови, но светлината не предизвикува
директни штети.
x Вода. Влажноста на компостот треба да е
65 - 70 %, а во просторијата 80 - 90 %.
x Воздуух. Потребна е постојана
вентилација на објектот, бидејќи во текот
на производството се одвојува поголемо
количество на СО2 во воздухот, особено
големо во фазата на формирање на
плодоносното стебло.
x Супсттрат. Како супстрат најдобро е
коњското ѓубре, но може да се користи
и компост подготвен од слама, суви
листови, кочани од пченка, разни
растителни остатоци и друго.
Нач
чин на
а произзводсство на
а шамп
пињ
њон
ни
x Подгоотовка а на коомпосст. По редењето
на слоеви на материјалот за подготвка
на компостот, се врши мокрење на
супстратот во траење од 1 недела. Потоа
супстратот се реди во лента со 1,5 метри
широчина и висина. Компостирањето
трае 7 - 16 дена, при што се изведуваат 3
превртувања на компостираната маса.
x Пастееризац ција на комппостотт. Првите 2
дена, супстратот се држи на температура
од 55 °C, следните 3 дена на температура
од 45 °C. По 6 дена, температурата се
намалува на 25 °C. Ако компостирањето
траело 16 дена, не се применува
пастеризација.
x Засејување е. Се засејува со мицелиум
стар најмногу 2 месеци, со минимум 5-6
литри на 1 тон супстрат.
x Инкуубацијаа. Инкубацискиот период трае
2 недели. Температурата на воздухот
треба да биде 20 - 22 °C, а влажноста 80 -
90 %. На крајот на инкубацискиот период,
компостот со мицелиумот се покрива
и се намалува влажноста на 60 %, а
температурата на 14 - 16 °C.
x Берба. Се одвива сукцесивно, при што
се остваруваат 4-5 берби. Првата берба
е кога шеширот ќе добие бела боја и сࣉ
уште не е отворен. Втората и наредните
берби се одвиваат на секои 7 - 10 дена.
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 81

3. СТОПАНСКО ЗНАЧЕЊЕ И ОСНОВНИ АГРОТЕХНИЧКИ МЕРКИ ПРИ

ОДГЛЕДУВАЊЕ НА ЦВЕЌИЊА, ЗАЧИНСКИ И ЛЕКОВИТИ РАСТЕНИЈА
 3. СТОПАНСКО ЗНАЧЕЊЕ И ОСНОВНИ АГРОТЕХНИЧКИ МЕРКИ ПРИ
ОДГЛЕДУВАЊЕ НА ЦВЕЌИЊА, ЗАЧИНСКИ И ЛЕКОВИТИ РАСТЕНИЈА

цветни леи, бордури, алпинетуми, водни базени

Цвеќарството е многу важен дел или за уредување на ентериерот.
од градинарството, што вклучува
одгледување на цветни и декора- Цветните култури се разликуваат по својата фор-
тивни растенија. Денес постојат ма и висина на стеблото, формата и бојата на лис-
повеќе од неколку илјади различ- тот и бојата и мирисот на цветот.
ни видови цветни растенија, кои Постојат повеќе поделби на цветните култури, а
најмногу се одгледуваат како ко- главната поделба е направена според местото
мерцијални култури што имаат ук- каде што се одгледуваат и тоа на:
расна намена.
x цвеќи
иња за
а енте
ериери
и,
x цвеќи
иња за
а екстериер
ри.
Кај цветните растенија, најмногу се употребува-
ат цветовите или листовите и се користат за де-
корација на зелени површини, за изработка на
84 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

Цвееќињаата за ентериери, според своите де-

коративни особености, се делат на:
x Саксииски лисно-ддекорративни цвеќќиња
− се одгледуваат поради убавите листови
кои имаат различни форми, големини и
бои (фикуси, кротони, драцени, палми,
папрати и др.).
x Сакси
иски цветно о-декоративни
цвеќииња − се одгледуваат поради убави
листови и убави цветови во разни бои и
форми (темјанушка, орхидеја, каланхоја,
азалеја, калатеја, бегонија и др.).
x Режеено цвееќе − се одгледуваат за
уредување на ентериерите (рози,
гербери, орхидеи, хризантеми, гладиоли,
Слика
а бр.33
3: Енте
ериерн
но уре
едувањ
ње со цвеќе
кринови, каранфили и др.).

Се користат како декоративен елемент во енте-

Цве
еќињатта за екстер
риери се делат на:
риерното уредување. Изборот и комбинацијата
x Едногодиш шни цв веќиња – присутни се во зависат од повеќе фактори на просторијата: го-
текот на една година, од пролет до есен. лемината на просторијата, достапностa на при-
родната светлина, намената на просторијата (за
x Двегоодишн ни цвееќиња – опстануваат од дневен престој, кујна, спална, работна просто-
летото во првата година, кога се врши рија, бања, и сл.).
сеидба на семето, до есента во втората
година, кога угинуваат. Одржувањето на овие цвеќиња во свежа форма,
бара постојана и редовна проверка на влажнос-
x Повеќегодиишни цвеќи иња (пере
ени
и) – та на почвата, отстранување на сувите листови
живеат повеќе години. и цветови, редовно полевање и периодично
прихранување.
3.1. Цвеќи
иња за
а ентер
риери

Најчесто се повеќегодишни расте- Цвеќиињата за енттериеери, според своите деко-

нија, кои потекнуваат од различни ративни особености, се делат на:
краеви во светот. x сакси
иски и
x реже
ени.
Можат да се произведуваат на отворен простор,
во стакленици и во топли леи. Некои видови се
одгледуваат во затворен простор, бидејќи не по-
днесуваат ниски температури и мразеви, како и
директно сонце и високи температури.
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 85

3.1.1. Саксиск
ки цве
еќиња
Саксиските цвеќиња се одгледува-
ат во садови, односно саксии. Чес-
то се нарекуваат и собни цвеќиња,
бидејќи се употребуваат за уреду-
вање на работните простории и на
просториите на живеење.
Цветната бегонија е тропско и суптропско мно-
гугодишно растение кое расте во вид на грмуш-
ка. Во нашите предели, оваа бегонија се одгле-
дува како едногодишно растение, за уредување.
Оваа бегонија е позната и по името „восок-бего-
нија“, поради своите лисја кои изгледаат како да
се премачкани со восок.
Мор
рфоло
огија на бего
ониите
е

Саксиските цвеќиња, во зависност од декоратив- x Коренн. Главната коренова маса се развива

носта на одделни делови на растението, се поде- на длабочина од 60 cm, а дел од жилите одат
лени на: во длабочина до 2 метри. Задебелувањето
на коренот започнува по никнењето. На
x цветн
но-дек
корати
ивни саксиск
ки задебелениот корен се разликуваат три
цвеќи
иња, и дела: чело, врат и вистински корен.
x лисно
о-деко
оратив
вни са
аксиски
и цв
веќ
ќиња. x Стебл
ло. Во зависност од видот на
бегонијата, стеблото може да биде:
исправено, ползечко, висечко, разгрането,
3.1.1
1.1. Цве
етно-д
декора
ативни
и сак
кси
иски неразгрането, високо или ниско.
цвеќи
иња
x Лист.. Најчесто се со срцевидна или
бубреговидна форма, несиметрични,
Кај цветно-декоративните саксиски
со зелена или пурпурно-црвена боја, со
цвеќиња главен украс се цветовите.
различни нијанси, а кај некои видови има
и шари на листовите во различни бои.

3.1.1.1.1
1. Бего
онии

Родот на бегонии опфаќа околу

1 000 видови растенија со каракте-
ристични цветови во различни бои
и шарени лисја. Бегониите најмногу
се користат како саксиски растенија
во затворени простори, но и на от-
ворено.

Постојат повеќе од 1000 регистрирани култиви-

рани видови бегонија, кои најчесто се хибриди.
Најчести видови бегонии се: туберозни бего-
нии (имаат големи цветови), цветни бегонии
(восок-бегонии), кралски бегонии, ризоматозни
бегонии (имаат интересни лисја и цветови). Во
нашите краеви најмногу се одгледуваат цветните
бегонии. Слика
а бр.34: Бего
онија
86 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

x Цвет.. Обликот им е пупка со црвена, 9Прихранување − се изведува во

жолта, розева и бела боја, кај некои текот на пролетта и пред цветање-
видови се собрани во соцветие метлица. то.
x Плодд. Сува, крилеста капсула која се дели 9Полевање − во текот на пролетта
во должина. и летото се практикуваат обилни
полевања со тврда вода, а поле-
x Семе
е. Ситни и фини семчиња, налик на
вањето се намалува кога растение-
прашина.
то цвета. Во зима се практикуваат
помалку полевања.
Агр
роекол
лошки услов
ви за одглед
дува
ање
е на 9Заштитата од болести, штетници
бегонии и плевели − се практикува редов-
но проветрување на просторијата
x Темпе ератур
ра. Бегонијата бара каде што се одгледуваат.
оптимална дневна температура од околу
20 °C и ноќна до 15 °C. Ниски температури
под 10 °C не поднесува, па преку зима
треба да се чува во затворени простори.
x Светл
лина. Бара добро осветлено место,
оддалечено од директно сонце.
x Вода. Бара нормална влажност на
подлогата.
x Почв
ва. Бара плитки и помали саксии, со
добра мешавина на тресет и почва.

Агр
ротехнички мерки
и за од
дгледув
вањ
ње на
бегонии
x Ѓубре
ење. Се ѓубрат со избалансирано
NPK ѓубре во комбинација 20-20-20, во
грануларна форма, за време на садењето.
Може да се користи и разредено
избалансирано течно ѓубриво при
никнење и појава на младите растенија.
x Размножув вање. Многу се лесни за
размножување. Се размножуваат со семе,
резенци од стеблото и од листовите и
со делење на коренот. Најдобро е да се
размножува еднаш годишно, во пролет
и лето, и да се добијат растенија што ќе
цветаат следната година.
x Нега на беггониитте
Негата на бегониите се состои од:
9Пресадување − се врши кога ко-
рењата на растението ќе излезат
надвор од садот.

3.1.1
1.2. Ли
исно-декораттивни сак
ксисски
цвеќи
иња
Кај овие цвеќиња главен украс се
листовите.
3..1.1.2.1
1. Фик
куси
Фикусите се многу лесни за одгле-
дување, можат да растат многу го-
леми и се едни од најпопуларните
растенија што се одгледуваат како
украсни растенија во саксии за ен-
териерот.
Фикусите доаѓаат од тропските области и по-
веќето од нив се високи шумски дрвја, со карак-
теристични големи корења кои се шират.
Во нашите краеви, најзастапениот вид на фикус е
дрвенестата грмушка која може да достигне ви-
сина до 2 метри.
Од фикусните растенија кои се одгледуваат за
уредување на ентериерот, најпознати видови се:
мал фикус, бинеди, бенјамин, бенгал, еласти-
чен фикус, ползавец и други.
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 87
Мор
рфоло
огија на фик
кусите
x Корен. Некои видови имаат моќни
корени кои растат длабоко во почвата во
потрага по вода, а некои видови имаат
воздушни корени кои се зголемуваат
и се шират далеку од главното стебло,
делувајќи како помошни стебла за
поддршка на масивните круни.
x Стебл
ло. Фикусот има исправено,
разгрането, неразгрането, високо или
ниско стебло.
x Лист.. Фикусот има наизменични, големи
и неправилно палчесто делени листови.
Бојата на листовите кај некои видови е
зелена, а кај некои видови, листовите
се прошарани со бели или жолти шари.
Некои видови имаат зелени листови со
златен или жолтеникав раб, а кај други
видови, лицето на листот е со зелена боја,
додека опачината има црвена нијанса.
x Цвет.. Ситни, сместени во вдлабната
крушковидна оска.
x Плодд. Обликот на плодот е елипсовиден,
со зелена боја однадвор и црвеникава
боја во внатрешноста, составен од
шупливи месести садови (сиконија) кои
содржат стотици машки и женски цветови.
88 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

x Семе
е. Може да биде големо, средно или семе или со садници од дрвенестото
мало, што зависи од видот. стебло.
Агрроекол
лошки
и усло
ови за одгле
едувањ
ње на
а x Нега на фик
кусите
е
фикусси
Негата се состои од:
x Темпеератур ра. Фикусот не поднесува
премногу високи и премногу ниски 9Пресадување − се практикува се-
температури. Оптималната температура која година напролет.
за раст и развој на фикусот е 18 - 20 °C. 9Прихранување − со течно ѓубре
x Светллина. Умерена светлина, во текот на летото на секои 15 дена.
избегнувајќи го директното изложување 9Полевање − во текот на летото
на сонце. потребни се обилни и редовни по-
x Вода. Во лето има поголеми потреби од левања, особено при високи тем-
вода, а во зима потребите се помали. ператури, кога се полеваат и лис-
товите. Во зима, еднаш неделно, со
x Почвва. Се сади во порозен супстрат, задолжително засушување на под-
најчесто смеса на хумус, тресет и песок. логата меѓу полевањата.
9Заштитата од болести, штетни-
Агротехнички мерки
и за одггледув
вањ
ње на фи-- ци и плевели − при присуство на
куси штетници, листовите се чистат со
памук натопен во метил алкохол.
x Ѓубре
ење. Се применува само налето, за
време на активниот развој со ѓубриво за
општа намена.
x вање. Се размножуваат со
Размножув
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 89

3.2. Цвеќ
ќиња за
а ексте
ериери
и Кај екстериерните цветни култури, според жи-
вотниот век е направена поделба на:
Овие цвеќиња се употребуваат x едногодишшни (кадифе, кадифица,
како декоративни елементи за уре- градинарска воденица, драгољуб,
дување на градини, дворови, пар- бесмртник, и др);
кови и други површини.
x двего
одишн ни (шебој, љубичица, украсна
зелка, лимониум, мирислив граор и др.);
Декорирањето на зелените површини се одвива x повеќ ќегоди
ишни (перуника, хризантема,
според одредени принципи кои претставуваат каранфил, сардела, рози, јаглика, божур
основа за ефективен дизајн на зелени површини. и др.).
При дизајнирање на зелените површини се зема-
ат во предвид:
Едноггодишн ните цветни и култтури својот живо-
x изгледот на тврдиот дел од пејзажот, тен циклус, од ’ртењето до целосното свенување,
патеките, водните одлики, местата за го завршуваат за една година. Поделени се на
седење; отпорни растенија на ниски температури и мра-
зеви, полуосетливи растенија и осетливи расте-
x хортикултурните побарувања на
нија кои се одгледуваат во затворен простор за
растенијата, нивниот сезонски изглед
време на опасностите од мразеви. Едногодишни-
во сезоната, животниот век, големината,
те цветни култури опфаќаат голем број цвеќиња
условите за раст, брзината на раст и
кои најчесто се одгледуваат заради нивните ли-
комбинациите со други растенија и
стови, кои во комбинација со жестоките бои на
предели;
цветовите прават изедначена или контрастна
x одржувањето на градината, вклучително средина.
и времето и средствата достапни за
редовно одржување.

Слика
а бр.35: Хорти
икулту
урно уредува
ање
е на
а парк
к
90 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

Кај дв
вегодиишните е цветтни ку
ултури и, животниот x анемовидни хризантеми;
циклус трае две години. Сеидбата се врши во те-
x хризантеми со прости цветови;
кот на летото во првата година, кога тие развива-
ат корења и листови. Овие растенија цветаат во x хризантеми со помпон цветови и многу
втората година. др.
Повеќ ќегодиишнитее цветни култури имаат зимски
период на мирување. Кај овие растенија коренот
продолжува да живее три или повеќе години,
додека надземните делови изумираат секоја го-
дина. Повеќегодишните растенија изобилуваат
со градби, бои, мириси и облици. Најмногу се од-
гледуваат поради нивните цветови и украсните
листови кои најчесто се подолготрајни од цвето-
вите.

3.2.1. Хризан
нтеми

Повеќегодишни растенија со испра-

вени полугрмушести стебла.

Постојат многу видови кои се класифицираат

според типовите на цветовите, според обликот Слика бр.36:: Хриза
антеми
и
и распоредот на цветовите и венечните ливчиња
во самите цветни главици и според периодот на
цветање. Мор
рфоло
огија на
а хриззантем
мите

Хриза антемиите со рано цветање се одгледуваат

на отворено, цветаат доцна налето и рано нае-
сен, додека хризан нтемиите со доцно цвеетаање се
одгледуваат на отворено, во саксии, во текот на
летото, а во текот на есента и зимата во затворе-
ни простори, кога цветаат.
x Корен. Развиваат краток, разгранет и
добро развиен коренов систем.
x Стебл
ло. Имаат полугрмушести
исправени стебла, со различна висина.

Според изгледот и типот на цветната главица,
хризантемите се поделени на:
x хризантеми со свиткани и цврсто збиени
венечни ливчиња;
x хризантеми со целосно извиткани
венечни ливчиња наназад кон стеблото;
x хризантеми со пердувести цветни
главици;
x хризантеми со цветни главици во облик
на лажица;
x топчести хризантеми;
x Лист.. Имаат тенки, рамни, мали или
средни листови со овална форма, со
зимзелена боја, со големина 5 - 10 cm.
x Цвет.. Цветните главици се во различни
бои, со венечни ливчиња во различна
форма и поставеност и цветен диск во
жолта боја.
x Плод
д. Плодот е со овална ребраста
форма со една семка во внатрешноста.
x Семе. Имаат издолжено семе, со права
форма, со кафеава или црна боја.
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 91

Агроеко
олошки
и усло
ови за
а одгле
едувањ
ње на
а x Нега на хри
изанте
емите
хризантеми
и
Негата на хризантеми се состои од:
x Темпе ератур
ра. Хризантемите со
9Садење − при размножување со
рано цветање издржуваат и пониски
резници, тие се засадуваат во стан-
температури, додека хризантемите со
дарден компост, каде што закоре-
доцно цветање бараат температури 20 -
нувањето започнува за две до три
25 °C.
недели.
x Светллина. Тие се растенија на краток ден,
9Прихранување − со избалансира-
со поголеми потреби за светлина.
но ѓубриво, за време на развојот на
x Вода. Хризантемите бараат нормална растението.
влажност на почвата со редовно
9Полевање − умерени редовни по-
залевање.
левања. Најчесто нема потреба од
x Почвва. Бараат добро дренирана, слатко дополнителни полевања.
кисела почва.
9Заштитата од болести, штетници
и плевели − најчесто страдаат од
болести предизвикани од габи кои
Агр
ротехни
ички мерки за одггледување
е на
а хри--
ги напаѓаат растенијата при многу
зантем
ми
сува средина или преголемо коли-
x Ѓубреење. Се користи избалансирано чество вода при полевање.
течно ѓубриво на 1 недела или на секои
10 дена кога пупките на растението се во
развој.
x Размножув вање. Се размножуваат
најчесто со резници, но и со семе.
92 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

3.3. Декоративн
ни расстенија
а

Уредувањето на зелените површи-

ни со декоративни садници вклучу-
ва садење на различни видови
листопадни и иглолисни дрвја и гр-
мушки.

Декоративните видови растенија се користат по-

ради нивните краткотрајни цветови, кората или
украсните плодови. Декоративните дрвја имаат
едно стебло, додека грмушките повеќе стеблен-
ца, кои можат да достигнат и големина на дрво.
При изборот на декоративните растенија, пред-
вид се зема општиот изглед на стеблото, посеб-
ните особини, соодветноста на градинарската
почва, климата, положбата, како и предвидената
височина, ширина и брзина на растење.
Декоративните дрвја се дел од трајната структу-
ра на зелената површина околу која се сместува-
ат привремени елементи.
Декоративните грмушки имаат голема украс-
на вредност, бидејќи нивното густо и раскошно
растење од основата дава можност да се созда- Сли
ика бр
р.37: Ту
уја
де рамка во зелената површина во која можат да
бидат сместени други растенија.
Декоративните грмушки се одликуваат со пријатен Мор
рфоло
огија на
а тујатта
мирис, живописни цветови, зимзелени или шарени
листови, интересни форми на плодови, обликува- x Корен. Во првите две години коренот е
ни и обоени стебленца. Грмушките имаат различен неразвиен, но потоа развива разгранет
облик на растење: топчест, разгранет и исправен. влакнест коренов систем.

Според големината, постојат џуџести грмушки, со x Стебл

ло. Има грмушестo исправенo
висина 20 - 30 cm и високи грмушки, со висина 5-6 m. стебло, со различна висина и мазна кора.
x Лист.. Листовите на тујата се мали,
припиени на гранките, со жолто-зелена
3.3.1. Џуџеста
а златна туја
а боја и шилест облик.

Украсна џуџеста иглолисна грмуш- x Плод

ка од видот на чемпреси која расте
многу споро. Поради своето азиско
потекло, позната е и под името
„ориентална источна туја“.
дот е мала шишарка.
x Семето е кафеаво со издолжена форма.
’Ртливоста ја задржува 2-3 години.

Достигнува височина 1,5 - 1,8 метри. Тујата е

едно од почестите декоративни растенија кои
се користат за уредување на зелени површини.
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 93

Агро
оеколо
ошки услови
и за од
дгледув
вањ
ње на туја
а x Нега на туја
ата
x Темпеератур
ра. Тујата е зимзелено Негата на тујата се состои од:
растение кое поднесува ниски
9Садење − се размножува со де-
температури.
лење и со полутврди резници.
x Светл
лина. Бара голема осветленост и
9Прихранување − редовно се
директна сончева светлина.
прихранува со избалансирано
x Вода. Бара големи количества вода во ѓубре.
текот на развивањето.
9Полевање − редовни полевања,
x Почвва. Бара добро дренирана, слатко секој ден во текот на 2-3 недели по
кисела почва. садењето и во текот на сушните пе-
риоди.
9Заштитата од болести, штетници
Агротехни
ички мерки за одггледува
ање
е на
а туја
и плевели − тујата е прилично от-
x Ѓубре ење. Потребно е редовно ѓубрење порна на болести и штетници.
напролет, во периодот на вегетативен
раст.
x Размножув вање. Најчесто е со резници,
но и со семе.
94 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

3.4
4. Сукул
ленти и какттуси 3.4.1. Кактуси
и

Овие растенија имаат месести ли- Листовите кај кактусите се прео-

стови составени од месести ткива бразени во мали творби од кои се
што ја собираат водата. Сукуленти- развиваат помали или поголеми
те добро ги поднесуваат сушните трња, боцки, влакненца и сл. Вак-
периоди со намалување на испа- вата градба на кактусите им овоз-
рувањето на водата. За време на можува да виреат во многу сушни
суша, губат дел од листовите или ја услови.
намалуваат нивната големина.
Кактусите имаат многу мали потреби за одржу-
Според ткивото што ја задржува водата, сукулен- вање и поради тоа се многу комерцијализирани
тите се поделени на: растенија кои се користат за уредување на енте-
риерите кај нас.
x коре
енести сукул
ленти
x лисн
ни суку
уленти
ии
Мор
рфоло
огија на
а какту
усите
x кауд
дицифо
ормни
и сукул
ленти..
x Корен. Повеќето видови кактуси
Кореннеститте сукууленти
и се карактеризираат со имаат фини корени кои се шират околу
набабрени меснати корени во кои ја складираат основата на растението на различни
водата под земја. Стеблото и листовите се губат растојанија, близу до површината.
за време на сушните периоди. Во оваа група вле-
гуваат голем број кактуси. x Стеблло. Имаат задебелено, зелено
стебло обвиткано со кожеста кутикула
Лисниите сук
кулентти имаат листови кои се соста- која е обложена со восочна обвивка. По
вени од ќелии за складирање на вода и се пре- форма, стеблото може да биде топчесто,
криени со фотосинтетичко ткиво. цилиндрично, триаголно, плоскато итн.
Кај ка
аудицииформ мните сукулленти, ткивото со
течност се наоѓа во набабрениот корен, а поне-
когаш во другите делови на растението.
Сукулентите се одгледуваат во затворен или от-
ворен простор, во садови или саксии, а на потоп-
ли места може да се засадат и на зелени површи-
ни.
Размножувањето на сукулентите може да биде
со:
x резни
ици од
д стебл
ло или
и лист
x делењ
ње
x калем
мење
x семе.. Слик
ка бр.38: Как
ктус

Сукулентите имаат голема потреба од светлина,

топлина и воздух, и се многу лесни за одржување.
Кај нас, од сукулентите најмногу се одгледуваат x Лист.. Листовите се мали творби од кои
повеќе видови кактуси: чувар куќа, млечка, еше- се развиваат помали или поголеми трња,
верија, агаве, алое и др. боцки, влакненца и сл.
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 95

x Плодд. Има плод сличен на јагода. Може Агрротехни

ички мерки за одггледув
вање на как--
да биде бодликав, влакнест или мазен. туси
x Цвет.. Тој е седечки со кружна, инковидна x Ѓубре
ење. Треба да се прихрануваат
и друга форма. По боја, цветовите многу ретко со раствор од ѓубриво за
можат да бидат бели, жолти, црвени и цвеќе, при што треба да се внимава на
со разни нијанси. Некои видови кактуси концентрацијата, особено кај тукушто
цветаат краток период, а некои долго и пресадените.
изобилуваат со цветови.
x Размножув вање. Се размножуваат со
x Семее. Тоа е многу разновидно, со црна семе, резници или изданоци.
или кафеава боја. Семето најчесто е
x ктуситте
Нега на как
големо и рамно, со дијаметар 1-2 mm, но
има видови со многу поголеми семиња, Негата на кактусите се состои од:
но и такви кај кои семето е како прав.
9Сеидба/садење − при размножу-
вање со семе, семето се сее во ме-
Агроеко
олошки
и усло
ови за
а одгле
едувањ
ње на
а шавина која се состои од ¾ речен
кактусси песок и ¼ изгниени лисја. Размно-
жувањето со резници се прави на-
x Темпе
ературра. Поднесуваат екстремно пролет или во рано лето, со прет-
високи температури, но не поднесуваат ходно одвојување на резницата од
ниски температури. матичното растение со остар рез.
x Светл
лина. Бараат голема осветленост за 9Прихранување − со половина
нормален раст и развој. од препорачаното количество за
ѓубрење, а за собните кактуси со
x Вода. Поднесуваат големи сушни
ѓубре кое содржи повеќе фосфор
периоди.
отколку азот.
x Почвва. Бараат порозна, песочна или
9Полевање − во време на сезоната
камчеста почва што обезбедува многу
на растење, во лето, се полеваат
аерација и одлична дренажа.
96 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

еднаш на секои пет дена, а во текот Перените најчесто се засадуваат во комбинација

на зимата, кога кактусите мируваат, со декоративни дрвја и грмушки или со некои
не треба да се полеваат. Повреме- други повеќегодишни растенија.
но полевање се применува докол-
Групирањето на перените е направено според по-
ку се чуваат во топла просторија.
требите и условите на природната средина за раст
9Заштитата од болести, штетници и развој и декоративните својства на перените.
и плевели − најчесто ги напаѓаат
Поважни видови перени кои се одгледуваат во
кореновите, влакнестите и шти-
нашите предели се поделени на диви и култиви-
тестите вошки.  Од болестите, нај-
рани перени.
често страдаат при многу голема
влажност на почвата и воздухот.
Од перените, најчесто се одгледуваат: обетката,
божурот, хризантемата, кандилчето и други.

3.5. Пере
ени
Перените се повеќегодишни трев-
ни или цветни, жилави, зелести,
растенија кои се користат за уреду-
вање на зелени површини. Перени-
те може да се најдат во многу раз-
лични форми, облици и бои.
Препознатливи се по нивната издржливост, па мо-
жат да се одгледуваат на многу различни локации.
Овие растенија уште се наречени и „трајници“.
При внесувањето на перените во зелените повр-
шини, треба да се земат предвид условите што
ги нуди средината, карактеристиките на почвата,
влажноста, структурата и плодноста. Перените
што се одгледуваат во нашите услови во зимскиот
период ги губат надземните делови и повторно се
обновуваат за време на вегетациската сезона.
Мор
рфоло
огија на
а пере
ените
x Коренн. Се развиваат три основни коренови
системи: коренови системи кои се шират,
згрутчени коренови системи и ризоми.
x Стебл
ло. Има различни стебла кај различните
видови и во зимскиот период се губат.
x Лист.. Листовите можат да бидат
орнаментални, крупни, копјесто
издолжени, елиптични или ситни.
x Плод
д. Се развиваат различни форми на
плод кај различни видови.
x Цвет.. Има различни форми на цветови, со
еден цвет или повеќе цветови групирани
во соцветија.
x Семе. Тоа е големо и во различни форми.
Добро ги поднесува ниските температури.
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 97

Агроеколошки услови
и за од
дгледу
увањ
ње на пе-- x Нега на пер
рените
е
рени
Негата на перените се состои од:
x Темпеературра. Надземните делови
9Садење − вегетативното размно-
не поднесуваат ниски температури,
жување кај перените е со делење
а корените и семињата добро ги
или со резници од стеблото, коре-
поднесуваат ниските температури.
нот и листот. Најмногу се користи
x Светл
лина. Поделени се на перени делењето, а се применува во пе-
што сакаат сонце, перени што сакаат риодот на мирување од доцна нае-
полусенка, и перени што сакаат сенка. сен до рано напролет.
x Вода. Поднесуваат големи сушни 9Прихранување − најдобро е со по-
периоди. кривка од органски материи, како
што се парчиња корка од стеблата.
x Почвва. Бараат ровкава почва, со добра
структура, богата со хумус и хранливи 9Полевање − се полеваат многу
материи. ретко, но долго, со натопување на
почвата до длабочина од 15 cm.
9Заштита од болести, штетници
Агрротехнички мерки
и за од
дгледув
вањ
ње на пе--
и плевели − при добра циркула-
рени
ција на воздухот, ретко страдаат
x Ѓубре
ење. Не им се потребни големи од штетници и болести. Од штетни-
количества ѓубриво, а претераното ците, најчесто ги напаѓаат лисните
ѓубрење негативно се одразува врз вошки и пајаците, а од болестите,
растенијата. Најдобро е да се користи најчесто страдаат од мувла и габ-
гранулирано ѓубре, еднаш годишно. ични заболувања. За заштита од
плевели се употребува покривка
x Размножув вање. Перените се
од органски материи.
размножуваат многу лесно, при што
поголемиот број видови се размножуваат
вегетативно, додека генеративниот начин
се користи многу малку.
98 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

3.6
6. Бонса
аи Бонсаи можат да се формираат и во природата,
кога дрвјата што растат во карпести пукнатини
Бонсаи е спој на хортикултурно на високи планини или на надвиснати карпи, ос-
знаење и уметност. Првите техники тануваат таму.
за одгледување на бонсаи потекну-
ваат од Кина од десеттиот век, до- Многу важен елемент при одгледувањето на
дека во Јапонија доаѓаат во средни- бонсаи е изборот на садот во кој ќе се одгледу-
от век, каде и што се развива. ва. Садовите можат да бидат глинени, со или без
разнобојна надворешна глазура, по форма круж-
ни, овални, квадратни, правоаголни, октагонал-
Зборот „бонсаи“ е составен од два дела, првиот ни или лобусни и да имаат една или повеќе дре-
„бон“, кој означува чинија или тенок сад и втори- нажни дупки на дното.
от збор „саи“, што значи дрво или друго растение
што е засадено, што значи „бонсаи“ во превод оз- Технологијата на создавање и одгледување на
начува „дрво што е засадено во плиток сад“. бонсаи е различна за различни видови растенија.

x Сеидб
ба/сад
дење на бон
нсаи ра
асте
ени
ијата
Се применуваат повеќе начини:
9Сеидба на бонсаи растение од семе
- процесот на формирањето на
бонсаи растението од семе е многу
долг.
9Садење на бонсаи од матично рас-
тение – се применува засекување
на кората на ниски гранки и поло-
жување во почвата.
9Садење на бонсаи растенија со зе-
мање од природата – најефикасен
и најевтин начин за засадување и
одгледување на бонсаи растение.
При прибирањето на растението,
треба да се внимава да не се оште-
тат корењата и да се соберат заед-
но со почвата. На растението му
се отстранува главниот корен кој
пречи. Една година се остава да се
приспособи на средината, а потоа
се пресадува во соодветен сад.

Слик
ка бр.3
39: Бон
нсаи x нсаи растен
Нега на бон нијата
9Обезбедување на доволно светли-
на – при недостиг на светлина осо-
Бонсаи се обични дрвја и грмушки кои се одгле- бено во зимскиот период потреб-
дуваат како џуџести растенија со систем на се- но е вештачко осветлување.
чење и кратење на корените и обликување на
гранките со врзување со жица. 9Полевање – се врши често, во лет-
ните периоди по двапати на ден во
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 99

мали количества, во зимните пери- рано. Прибирањето на растенијата од природ-

оди во помали интервали. ни услови не е контролиран процес и може да
предизвика изумирање на некои видови расте-
9Расадување – се пресадува на 1-5
нија. При култивираното производство се доби-
години, во зависност од видот и
ваат растенија со подобар квалитет и со поголе-
степенот на раст на корените. Се
ма содржина на активни материи.
изведува во текот на сезоната на
растење. При производството на зачински и лековити рас-
тенија треба да се внимава на изборот на видот
9Прихранување – се практикува ед-
што ќе се одгледува, агротехничките мерки и ме-
наш месечно, во текот на вегетаци-
ханизацијата, како и контролираната примена на
скиот период.
хемиски средства за заштита.
Прибирањето на листовите и фиданките на рас-
тенијата се прави во сезоната на растење, пред
растенијата да формираат цветови. Се берат
3.7. Зачин
нски и леков
вити ра
астени
ија здравите делови на растенијата, на суво време.
Деловите на лековитите и зачинските растенија
Лековитите растенија содржат би- се чуваат со сушење и замрзнување.
олошки активни материи, што се
користат за лековити или тера- Некоии поваажни видов ви лекковитии раасттенија
а
певтски цели. Активните материи што се одгледуваат кај нас се: камилица, невен,
кај лековитите растенија најчесто ајдучка трева, маточина, нане, босилек, жалфија,
се етерични масла и се користат за мајчина душица, кантарион, рузмарин и многу
лекување или спречување на разни други.
видови болести. Од зачинските ра астениија, ка
ај нас најм
мно
огу се
е
одглед
дуваат: рен, ким, ловор, копар, магдонос,
Зачинските растенија содржат активни материи ѓумбир, лаванда и други.
со специфичен мирис или вкус, што се користат
за подобрување на вкусот на храната, олесну-
вање на варењето на храната во желудни-
кот и за разни други цели. Активните ма-
терии кај зачинските растенија, најчес-
то се ароматични, лути или горчливи
материи, и заземаат знајчајно место
во прехранбената индустрија. Од
зачинските и лековитите растенија,
за преработка се користат дело-
вите што ги содржат активните
материи, односно се користат ко-
ренот, листот, плодот или цветот,
најчесто во исушена форма.
Зачинските и лековитите расте-
нија се употребуваат многу често
и за уредување на зелени повр-
шини.
Зачинските и лековитите растенија
може да се прибираат од природни
услови и да се одгледуваат култиви-
100 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

3.7.1. Камили
ица
Камилицата е најупотребувано ле-
ковито растение кое се произведу-
ва од средината на 16-тиот век.
x Цвет.. Формира цветна главица со збиени
цветови прицврстени на широка лоза.
На цветната главица има 15 -18 јазичести
бели цветови, распоредени во форма на
зраци и трубести цветови со жолта боја.
x Семе. Камилицата има многу ситно семе.

Мор
рфоло
огија на
а ками
илицатта
Агр
роекол
лошки
и усло
ови за одгле
едувањ
ње на
а
камил
лица
x Темпе
ературра. Камилицата бара умерена
клима и средна температура 20 - 25 °C.
x Светл
лина. Има потреба од поголема
осветленост.
x Вода. Не бара големи количества вода.
x Почвва. Може да се одгледува на сите
типови почви.

Агр
ротехнички мерки
и за од
дгледув
вањ
ње на ка--
милицца
x Ѓубре
ење. Најдобри резултати даваат
фосфорните и калиумовите ѓубрива.
x Сеидб ба. Камилицата се сее наесен и
напролет. Есенската сеидба е подобра
и се изведува при крајот на август и во
текот на септември.
x Нега на кам
милиц
цата
Негата на камилицата се состои од:
9Полевање − бидејќи не бара го-
Слика
а бр.40
0: Ками
илица леми количества вода, се полева
многу ретко.
9Заштита од болести, штетници и
плевели − релативно отпорна на
x Корен. Се развива во површинскиот слој болести и штетници, но може да
и не продира длабоко во почвата. стане подложна на прашеста мув-
x Стебл
ло. Има исправено, разгрането ла, бела ’рѓа, лисни вошки, доколку
стебло со зелена боја. е изложена на еколошки стресови.

x Лист.. Има седечки, пересто поделен x Берба. Се врши кога белите јазичести
лист, со светлозелена боја. цветови заземаат хоризонтална положба.
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 101

4. СТОПАНСКО ЗНАЧЕЊЕ И ОСНОВНИ АГРОТЕХНИЧКИ МЕРКИ ПРИ

ОДГЛЕДУВАЊЕ НА РАЗЛИЧНИ ВИДОВИ ГРОЗЈЕ
 4. СТОПАНСКО ЗНАЧЕЊЕ И ОСНОВНИ АГРОТЕХНИЧКИ МЕРКИ ПРИ
ОДГЛЕДУВАЊЕ НА РАЗЛИЧНИ ВИДОВИ ГРОЗЈЕ
Лозарството е земјоделска гранка
која се однесува на одгледување на
винова лоза за добивање на грозје
кое се користи за исхрана и за пре-
работка во вино и други вински
производи. Лозарството уште е по-
знато и под името „витикултура“.
Лозарството е многу значајна трудоинтензивна
стопанска гранка и во него се остварува висок
доход по единица површина.
Главен производ од виновата лоза е грозјето.
Грозјето е важен хранлив, дигестивен и леко-
вит производ. Грозјето содржи висок процент на
шеќери од кои најмногу се застапени гликозата
и фруктозата. Освен шеќери, грозјето содржи и
органски киселини (винска, лимонска, јаболкова
киселина), витамини (витамини од групите А, B,
Е и P), минерални материи (калциум, магнезиум,
железо, калиум, манган и други), танини, арома-
тични материи и други.
Лозарството во Македонија претставува важна
стратешка земјоделска гранка, бидејќи Македо-
нија располага со многу поволни климатски ус-
лови и почвени површини за организирање на
лозарско производство. Виното што се добива
од грозјето во однос на извозната вредност на
земјоделските производи е на второ место, вед-
наш по тутунот.
Одгледувањето на винова лоза во Македонија,
има вековна традиција и е распространето насе-
каде, но сепак постојат и региони кои се познати
како лозарски реони: Тиквешкиот, Валандовски-
от, Велешкиот, Струмичкиот, Пелагониско-по-
лошкиот, Скопскиот и др.
104 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

4.1. Морффологиија, ра
азмнож
жувањ
ње и фа
ази на
а и хранливи материи. Се разликуваат
развојј на ло
озата два типа корен: прав (генеративен – се
развива при размножување од семка)
и адвентивен (вегетативен – се развива
Виновата лоза е повеќегодишно од зрели ластари и кракови). Главната
растение. Периодот на одгледу- коренова маса се развива на длабочина
вање на виновата лоза во насадите 40 - 60 cm. Одредени коренчиња можат
изнесува 25 - 30 години. да одат 6 - 8 метри во длабочина.
Постои корелација помеѓу развиеноста
Мор
рфоло
огија на
а лозатта на коренот и натпочвените органи.
Напролет, развојот на коренот започнува
со формирање на бели коренчиња.
Кај виновата лоза се разликуваат вегетативни и
генеративни органи. Вегетативни органи се:  ко- x Стеблло. Надземен орган со напречен
ренот,  стаблото, краковите, витиците и  листо- пресек од 3 до 10 cm. Претставува
вите. Генеративни органи кај виновата лоза се: повеќегодишно дрво, а висината зависи
окцата, цветовите, гроздовите, зрната и семките. од системот на одгледување. При
Органите кај виновата лоза можат да се поделат слободно одгледување може да достигне
и на подземни и надземни органи. височина од неколку метри. Стеблото е
покриено со остатоци од мртва кора.
x Корен. Подземен орган кој ја прикрепува
лозата за почвата и ја снабдува со вода

Слик
ка бр
р.41: Стебл
ло од
д вин
нов
ва лоза
а
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 105

9зимски (вистински) окца – нај-

важни окца, составени од повеќе
пупки и распоредени по целата
должина на ластарот во пазувите
на листот. Се развиваат во текот на
вегетацијата, а од овие окца напро-
лет се развиваат ластари кои носат
грозје;
9летни окца – се формираат во пе-
риодот на мирување, а од нив во
летниот период се формираат фи-
лизите.
x Цвет.. Формира соцветие реса, составено
од 200 до 300 ситни цветови. На 1 роден
ластар, најчесто има 1 - 3 соцветија, а
понекогаш и до 7 соцветија. Соцветијата
се развиваат до крајот на месец мај.
x Витицци. Се формираат на коленцата од
спротивната страна на листот. Долги се
20 -30 cm, се виткаат околу потпората и
Слика
а бр.42: Развивање
е на ла
аста
ари служат за прикрепување на лозата.
x Гроздд. Сложен плод составен од повеќе
x Ластаари. Се развиваат од пупките. Се зрна и гроздинка со цилиндрична,
разликуваат зелени и зрели ластари. конусовидна и разгранета форма.
На ластарите се разликуваат нодии Должината на гроздот е 2 - 30 cm, а зрното
и интернодии, но и други органи на во гроздот е застапено со 92 - 97 %. На
лозата: листови, окца, витици, гроздови еден грозд се развиваат 80 - 150 зрна.
и филизи. Оптималната температура за
x Зрно. Составено е од покожица, месо
пораст на ластарите изнесува 28 – 30 °C.
и семки со сплескана, јајцевидна,
x Листоови. Се развиваат наизменично и издолжена и друга форма. По боја, зрното
спротивно еден на друг на коленцата на може да биде бело, сино, розе, рубин и во
ластарите. Листот се состои од лиска и друга нијанса. Во 1 зрно има 1 - 4 семки.
лисна дршка. Формата на листот може
x Семкки. Имаат крушковидна форма и
да е бубреговидна, кружна, срцевидна,
кафеава, темнокафеава, темноцрвена или
а бојата светлозелена, сивозелена,
темносина боја. Постојат видови кои не
жолтозелена, портокалова, црвена.
формираат семки.
x Окца
а. Се разликуваат слепи, црни,
зимски и летни окца:
9слепи окца – неродни, распореде-
ни по основата на ластарот и слу-
жат како резерва;
9црни окца – неродни, составени од
две пупки и распоредени по осно-
вата на ластарот;
106 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

4.1.2. Размно
ожувањ
ње на лозата
а да формира нови ластари со окца. По
Лозата се размножува на два начина:
x генер
ративн
но со семе и
x вегеттативн
но со вегетаттивнитте делови
од ра
астението.
Генеративното размножување се користи само
за добивање на подобрени и нови видови (сор-
ти) грозје, а многу ретко се користи за подигање
на нови лозови насади.
Вегетативното размножување е единствен начин
на размножување кој се користи за подигање на
нови лозови насади, бидејќи е едноставен, брз и
новите растенија ги имаат истите својства како и
матичното растение. Лозата има способност да
развива адвентивни корења од едногодишните
и повеќегодишните вегетативни делови.
ожилувањето, се одвојува од матичната
лоза и се формира нова лоза. Се
применува при пополнување на празните
места во насадот.
x Резни
ици. Се користат едногодишни
созреани ластари со дебелина 6 - 12
mm и должина 15 - 50 cm. Ластарите се
собираат во матичник, наесен. Резниците
прво се вкоренуваат, а потоа се садат на
постојаното место.
x Калеммење. Претставува калус кој се
одбива со спојување на две растенија,
од кои едно е подлога со развиен корен,
а другото питомка од која ќе се развие
растението. Калемењето може да биде
на постојано место и во калемарница
со употреба на различни начини на
калемење.

Вегетативното размножување всушност може да Производството на лозов саден материјал го вр-

биде со:
x Полоожници и. Се користи едногодишен
зрел ластар, кој со едниот дел е затрупан
со почва за да формира адвентивни
корени, а врвот се наоѓа над почвата за
шат овластени институции кои го гарантираат
неговиот квалитет.
Местото каде што се произведува лозов саден
материјал се нарекува матичник.

4.1.3. Развој на лозата
Во текот на својот развој лозата поминува низ
два биолошки циклуса:
- голем (животен) циклус и
- мал (годишен) циклус.
Животниот циклус го опфаќа периодот од са-
дење до крајот на векот на користење на лозата.
Времетраењето на овој циклус зависи од начи-
нот на размножување (генеративно или вегета-
тивно). При генеративно размножување, лозата
може да достигне старост од неколку стотици
години, а при вегетативно размножување, овој
период е многу пократок.
Во текот на животниот циклус лозата минува низ
неколку периоди:
x Перииод на зголемувањ ње на роддност
− ги опфаќа првите 7 до 10 години од
животниот циклус на лозата.
x Перииод на стабиилна роодностт − колку
ќе трае овој период зависи од почвата,
видот, системот за одржување на лозјата
и други фактори.
x Перииод на опаѓаање наа роднооста
а − се
однесува на последните неколку години
од животот на лозата и го означува крајот
на биолошката експлоатација на лозјето.
Годиш шниот циклу ус ги опфаќа промените што се
случуваат периодично секоја година кај лозата, а
се однесуваат на фенофазите на развој на лоза-
та. Во текот на една година, лозата има 7 фази на
развој кои се поврзани и секоја од нив бара од-
редени надворешни услови. Фази во годишниот
циклус на лозата се:
Слика
а бр.4
43: Фе
енофа
ази ка
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 107
x Солзеење (пплачењње) на лозатта. Ова е
прв знак на будење на лозата во раната
пролет. Се манифестира со истекување
на течност од пресечените делови кои
настанале со резидбата или од оштетено
старо дрво. Количеството течност што
тече низ лозата, во голема мера зависи
од видот, температурата, влажноста
на почвата, бујноста на виновата лоза,
развојот на кореновиот систем и друго.
Оваа фенофаза трае од 15 до 30 дена.
x Пупење, веегетативен раст и раззво
ој.
Започнува со отворање на првите пупки,
а по отворањето на пупките започнува
пораст на ластарите и развој на
листовите, витиците и цветовите.
x Цветаање и оплоддувањ
ње. Фазата
започнува со отфрлање на цветните
капачки и ослободување на прашниците
и поленовиот прав. Цветањето трае 8 - 14
дена.
x Раст на зрнното. Во овој период зрното
е тврдо, зелено и со голема содржина
на вода, која на крајот на оваа фенофаза
се намалува. Оваа фаза трае од 30 до 60
дена.
x Зреењње на грозјеето. Растот на зрното
прекинува и се променува бојата на
лушпата, но и покожицата станува
проѕирна, омекнува и станува еластична.
Во оваа фаза се зголемува содржината на
шеќерот, а се намалува концентрацијата
на вкупните киселини.
ај вино
ова
ата лоза
а
108 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО
x Подгоотовка а за зи
имски одморр.
Започнува по полната зрелост на
грозјето, а завршува со паѓањето на
листовите. Во оваа фаза се одвива
складирање на хранливите материи,
созревање на ластарите, завршување на
диференцијацијата на окцата.
x Зимско мир рувањ ње. Започнува со падот
на листовите, а завршува со појавата
на солзите на лозата. Во оваа фаза сите
витални функции на лозата се целосно
прекинати или многу слаби.
4.2.. Подиггнувањ
ње на лозов насад
Лозата е повеќегодишно растение
со период на одгледување на наса-
дите кој изнесува 25 - 30 години, па
затоа е потребно да се преземат со-
одветни мерки при подигање на на-
садот, бидејќи евентуалните грешки
тешко ќе можат да се поправат за
време на периодот на одгледување.
При подигнување на лозов насад се преземаат
следните мерки:
x Анлииза на почва
ата − за да се утврди
агрохемискиот составот на почвата.
x Уредуување е и под
дготов
вка на
земји
иштето о − низа мерки со кои се
создаваат услови за подобар прием, раст,
развој и плодоносење на лозата. Кои
мерки ќе бидат преземени, зависи од
состојбата на површината, од нејзиното
дотогашно користење, замореноста
на почвата, плодноста, структурата на
почвата и друго.
x Чистеење наа повр
ршина
ата – мора да се
направи доколку претходна култура била
стар овоштарник, шума, лозов насад  или
друга култура.
x Нивеелирањ ње (ра
амнењње) на тере
еноот –
најчесто земјиштето е нерамно  и мора да
се направи нивелирање за да може да се
изведе правилно садење и извршување
на сите агротехнички операции.
x Одво однуваање  и навод
днувањ ње –
одводнување или дренажа се врши
на терени каде што површинската
вода поради непропустливост и
конфигурација на теренот слабо истекува
и се задржува долго време. Ова се врши
со каналска дренажа, одводни канали,
а наводнувањето пак, е потребно во
региони во кои во има недостиг на вода и
појава на суша, при што се прави проект
за наводнување.

x Мелииоратиивно ѓуубрењње – се изведува
пред риголовањето за да се подобрат
хемиските особини на почвата, нејзината
плодност и содржината на хранливи
материи. За мелиоративно ѓубрење се
користат арско ѓубре, минерални ѓубрива.
x Риголловањ
ње на земјиш штето − основна и
најважна агромерка која се изведува на
длабочина 50 - 70 cm. По риголовањето се
презема подготовка на почвата за садење.
x Парцеелацијја и раазмеру
ување −
парцелацијата и должината на редовите
зависи од конфигурацијата на теренот.
Најдобро е редовите да бидат во правец
север-југ. При парцелирањето, треба да се
остават и патишта преку кои ќе се овозможи
непречено разминување на земјоделската
механизација. Главните патишта треба да се
паралелни со редовите на лозјето.
x Избор и контрол ла на садницците
е−
пред садењето, треба да се изврши
избор и контрола на калемите. Кај
калемите треба да се внимава на
спојното место на калемот кое треба да
биде добро сраснато, без пукнатинки.
Неквалитетните калеми треба да се
отстранат и да не се садат.
x Подго
отвка на кал
лемитте за са
адењ
ње − се
врши кратење на жилите на кореновиот
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 109
систем на должина 1-2 cm и кратење на
ластарите на едно до две видни окца
без оглед на развиеноста на слепите и
црните окца. По кратењето, коренот од
калемите се потопува два часа во смеса
од кравја лепешка, почва и вода.
x Врем
ме на са
адење
е − наесен и напролет.
x Садењње − рачно или со хидробул.
Постојат повеќе начини на садење на
лозовите садници. Лозата се сади на
растојание од 1,8 m до 2,4 m, или од
1 до 1,3 m, а длабочината на садење
зависи од почвените својства (од 25 до
50 cm). Дупката е со широчина од 50 сm,
а длабочината зависи од должината на
калемот. На дното од дупката се поставува
влажна растресита почва. Калемот
во дупката се поставува со посебно
внимание, калеменото место да биде од 3
до 10 cm над почвата по затрупувањето на
дупката. Дупката се затрупува со плодна
почва, шталско ѓубре и почва од самата
дупка. При затрупувањето, почвата се
натапкува со нога.
x Мерк ки по садењето - се практикува
наводнување на засадените калеми со 4-5
литри вода. Калемите потоа се покриваат
со купче почва во висина од 5 cm и се
изведува плитка обработка на почвата.
110 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

4.3.. Нега на лозо

ов нассад покорица да се растури, при што се
води сметка да не се повредат лозите.
За време на користење на лозовиот насад се пре- За подобар развој на ластарите, треба
земаат мерки на одгледување кои можат да се да се постават колчиња или постојана
групираат во две групи: потпорна конструкција. По завршување
на вегетацијата и опаѓањето на лисјата,
x Меркки на одглед
дување на на
асад
дотт од
се врши кроење на лозата според
садењ
ње до пророодувањ
ње
предвидениот начин на одгледување
x Мерк
ки на одглед
дување на ло
озја
ата во и систем на кроење и се применува
период на плодо
оносењ
ње длабоко зимско орање. Во текот на
зимата треба да се постави потпорната
конструкција за да може ластарите
4.3.1. Мерки на одггледува
ање на
а на
асад
дот од
д правилно и нормално да се развиваат,
садењ
ње до пророддување како и непречено да се извршуваат
агротехничките мерки.

Лозата во овој период на одгледу- x Одгле едувањње наа лозјатта во втор

вање бара посебна грижа. Од квали-
тетот на извршените агротехнички
мерки во многу ќе зависи квалите-
тот на лозјето, долговечноста и до-
бивањето на високи и квалитетни
приноси.
x Одглеедувањње воо прватта годи
инаа. По
садењето, неопходно е почвата да се
разровка и да се спречи губење на
влагата. Доколку купчињата се растурени
од зимските дождови или од ветер,
треба да се поправат, а создадената
ратта
годинна. Се поставува потпорната
конструкција и се пополнуват празните
места. Во март се врши одгрнување
на лозите и обработка на почвата на
длабочина 20 - 25 cm. Откако ќе престане
опасноста од пролетните мразеви, се
отстрануваат сите непотребни ластари
и се оставаат по два од секоја лоза. Во
текот на вегетација, се вршат неколку
обработки на почвата за да се задржи
нејзината ровкост, а исто така заради
огромната развиена лисна маса добро е
да се врши и интензивна заштита.

x Одглеедувањње на лозјатта во треттатта
годинна. Напролет се одгрнуваат лозите
што биле засипани со земја, а лозите
кои биле засадени во втората година,
се оставаат со слој од земја. Кроењето
на младото лозје се врши според
предвидувањата за оформување на
начинот на одгледување и системот на
кроење. Другите агротехнички мерки се
изведуваат како и во втората година. Во
третата година, младото лозје стапува
во плодоносење и приносите може
да ги покријат трошоците за неговото
одгледување. Максималниот принос кој
може да се очекува е 70 % од полн род во
плодоносните години.
4.3.2. Мерки
и на одгледу
ување на лозја во
о
перио
од на плодоносење е
Со навлегување во родност на на-
садот, се преземаат следните мер-
ки: кроење, обработка на почвата,
ѓубрење, наводнување, заштита
од болести, штетници и плевели и
други.
x Кроење на лозјата. Се врши
отстранување на одделни зрели или
зелени делови на виновата лоза,
нивно прекратување или целосно
отстранување. При кроењето треба да се
имаат предвид неколку основни правила:
9кроењето да се извршува со пра-
вење на што помали рани и на по-
мала површина;
9пресеците да се мазни;
9отстранувањето на едногодишните
и повеќегодишните делови на ло-
зата да се врши со прави пресеци,
без да се остават суви делови;
9при кроењето да се води сметка
пресеците да се прават на растоја-
ние 1 - 1,5 cm над горното окце и
тоа косо во обратна насока на ок-
цето.
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 111
x Обрааботка на поочвата
а. Се состои во
разровкување на почвата на различна
длабочина во меѓуредот и во правец на
лозите во редот. Обработката на почвата
може да биде: пролетна, летна и есенска.
9Пролетна обработка – се врши
на длабочина до 25 cm и има за цел
да се уништат плевелите во лозјата
и да се сочува зимската влага;
9Летни плитки обработки на
почвата – се вршат со цел да се
уништат плевелите, да се раздро-
би покорицата што се создава на
површината на почвата со врнежи-
те или од наводнувањето и да се
сочува влагата во почвата во усло-
ви на суво лето.
9Есенска обработка на почвата
– се изведува на длабочина 25 -30
cm.
x Ѓубреење. Лозата изнесува хранливи
материи од почвата кои треба да бидат
надоместени со ѓубрењето за да не
дојде до намалување на квантитетот
и квалитетот на производството.
Ѓубрењето на лозјето треба да се базира
на соодветна хемиска анализа. Лозјата се
ѓубрат со органски и минерални ѓубрива.
x Наводнување на а лозја
ата. Најчесто за
наводнување се користи системот „капка
по капка“. Лозата добро реагира на
одгледување во услови на наводнување.
Со наводнувањето треба да се прекине
на 25 - 30 дена пред бербата.
x Зашттита одд боле
ести, штетниици и
плевеели. Се предвидуват превентивни
и директни мерки за заштита. Бројот
на третирања на лозата зависи од
временските услови и развојот на
поволни услови за појава на болести,
штетници и плевели.
112 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

4.4.. Видов
ви гроззје 4.4.1. Вински сорти
и грозје

Кај нас и во Европа се одгледуваат Грозјето од овие видови е наменето

видови грозје што припаѓаат на ев- за преработка во вино и други вин-
ропската културна лоза. Во рамки- ски производи.
те на оваа група постојат голем број
видови грозје кои се одгледуваат во Винските сорти грозје се групирани во зависност
различни лозарските региони. Ви- од тоа за кој вид на виното обезбедуваат сурови-
довите (сортите) грозје се поделени на:
според повеќе параметри.
x ки сор
Винск рти гро
озје што обе
езбееду
уваат
суров
вина за производдство на црвени
Според начинот на искористување се делат на: вина;;
x винск
ки и x Винск
ки сор
рти гро
озје што обе
езбееду
уваат
суров
вина за производдство на бели
и
x трпеззни.
вина..
Според времето на зреење се делат на:
Винските сорти грозје што обезбедуваат сурови-
x многу
у рани
и на за произв
водствво на црвени винаа се каракте-
ризираат со помали и сочни зрна и со поголемо
x рани
количество цврст остаток.
x средн
нодоцни
Кај нив гроздовиот сок има хармоничен однос
x доцни помеѓу шеќерите и органските киселини од кои
зависи квалитетот на виното. Сортите кои обез-
x многу
у доцн
ни и бедуваат суровина за производство на црвени
x бессе
емени видов
ви. вина, мора да имаат боени материи во лушпата
или сокот.
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 113

Најзначајни од оваа група се: Вранеецот е автохтона црногорска сорта. Според

главните обележја на гроздот, зрното и листот,
x Вранец
припаѓа на групата црноморски сорти. Во Маке-
x Кабер
рне со
овињо
он донија е водечка сорта за производство на цр-
x Мерл
ло вени вина и најмногу е раширен во централниот
Вардарски Регион.
x Бургу
ундец црн
Започнува со вегетација кон средината на април,
x Блати
ина
а цвета во третата декада на мај и првата декада
x Теран
н во јуни, зрее во третата декада на септември.
x Крато
ошија Вински сорти грозје што обезбедуваат суровина
x Прок
купец за про
оизво одство на беели ви
ина имаат зелена,
жолта, сива и црвена лушпа на зрното.
x Стану
ушина
а и др..
Најзначајни од оваа група се:
x Смед
деревк
ка
x Шард
доне
x Бургу
ундец бел
x Ризли
инг
x Смед
деревк
ка
x Совињон
x Семи
ијон
x Темја
аника и др.

Слика
а бр
р.44: Гроззд од вр
ранец
ц
114 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

Смеде еревка
а − се претпоставува дека потекну-
ва од Србија. Кај нас е водечка сорта на грозје за
производство на бели вина и се сретнува во сите
региони. Смедеревката спаѓа во групата на висо-
ко приносни сорти на грозје.
Се одгледува на шпалирен систем, со средно ви-
соко или ниско стебло и кроење на 3 - 4 окца.
Се користи за производство на квалитетни бели
вина со добра пивкост, хармоничен вкус и фин
вински мирис.
4.4.2. Трпезни
и сортти гроззје
Трпезните сорти грозје се застапе-
ни на помали површини во според-
ба со винските видови. Се користат
за консумирање во свежа состојба,
конзервирање, маринирање и за
производство на суво грозје. Подне-
суваат чување во ладилник.

Во однос на времето на зреење, поделени се на

многу рани, рани, средно доцни, доцни и многу
доцни сорти. Постојат и бессемените сорти.
Најзначајни од оваа група се:
x Кардинал
x Шасл
ла хамб
бург
x Султа
анина
x Јулск
ки муск
кат
x Афус али
x Валан
ндовск
ки дре
енок и др.

Kардииналотт е едно од најпознатите трпезни

грозја кое се одгледува во сите делови на светот.
Селекциониран е во Калифорнија и претставува
фино трпезно грозје со невообичаено големи
плодови со атрактивен изглед.
Кардиналот е многу родна сорта. Тој е погоден за
транспорт, а вкусен е од почетокот на добивање-
то на бојата сࣉ до технолошката зрелост, што му
дава можност за берба од триесет дена.

Слика
а бр.45
5: Гроззд од смедер
ревк
ка
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 115

5. СТОПАНСКО ЗНАЧЕЊЕ И ОСНОВНИ АГРОТЕХНИЧКИ МЕРКИ ПРИ

ОДГЛЕДУВАЊЕ НА РАЗЛИЧНИ ВИДОВИ ОВОШЈЕ
 5. СТОПАНСКО ЗНАЧЕЊЕ И ОСНОВНИ АГРОТЕХНИЧКИ МЕРКИ ПРИ
ОДГЛЕДУВАЊЕ НА РАЗЛИЧНИ ВИДОВИ ОВОШЈЕ

Од шеќерите, во овошките се застапени најмно-

Овоштарството е гранка во расти-
телното земјоделско производство
со големо значење, бидејќи опфаќа
одгледување на повеќе различни
видови овошки и производство на
овошни плодови.
Овошните плодови имаат голема и важна улога
во редовната и разновидната исхрана на чове-
кот и претставуваат извор на здравје за луѓето.
Користењето на овошјето започнува од раната Овошјето освен за исхрана во свежа состојба
пролет и завршува до доцна есен.
Свежото овошје нема голема енергетска вред-
ност, но претставува незаменлива здрава храна
бидејќи овошките се богати со витамини, овош-
ни киселини, минерални материи, шеќери, бел-
ковини и масти.
гу гликозата и фруктозата, а помалку сахарозата,
целулозата, пектинот и скробот. Од витамините,
во овошјето најмногу се сретнуваат витаминот С,
витаминот А, витамините од групата В. Од овош-
ните киселини, најмногу ги содржи лимонската,
јаболковата, винската, оксалната и други, а од
минералните материи се застапени калиумот,
калциумот, фосфорот, железото, магнезиумот и
бакарот.
се користи и за добивање на разни преработ-
ки: овошни сокови, мармалад, џемови, компоти,
разни видови слатко, екстракти и други произво-
ди. Со конзервирање на воошјето се продолжу-
ва трајноста и се зачувува неговата биолошка и
хранлива вредност.
118 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

Во Македонија, овоштарството има многу долга Вегетативни органи се: коренот, стеблото, круна-

традиција. Одредени региони се познати како го- та, неродните пупки и листовите, а генеративни
леми производители на одредени видови овош- органи се: родните пупки, цветовите, плодовите
ки:  Преспанскиот Регион, познат по јаболката, и семето.
Малешевијата по сливите, Росоман по праските,
x Корен. Подземен орган кој се состои од
Охридскиот Регион по црешите и други.
жили, жилички и коренови влакненца.
Главната коренова маса се развива
на длабочина 15 - 80 cm, а одредени
5.1. Морф
фологи
ија и фази на разв
вој на овош--
коренчиња можат да одат 5-6 метри
ките
во длабочина. Кај овошките што се
размножуваат генеративно, се формира
главен корен, а кај овошките со
Овошките најчесто се повеќегодиш-
вегетативно размножување од резниците
ни растенија. Периодот на одгледу-
се формираат адвентивни корени.
вање на овошните насади најчесто
е 15 - 30 години, а кај некои овошки x Коренов вррат. Се формира помеѓу
изнесува 70 години и повеќе. коренот и стеблото кај овошките што се
размножуваат генеративно и во него се
акумулираат хранливите материи.
x Стеблло. Надземен орган кој го поврзува
5.1.1. Морфол
логија
а на ов
вошкитте
коренот со круната. Висината на стеблото
кај овошките изнесува 0,2 - 2 метри
и повеќе. Некои овошки формираат
Кај овошките се разликуваат веге-
едно стебло, додека има овошки што
тативни органи, во кои се одвиваат
формираат повеќе стебла. Овошките
животните функции и генеративни
можат да бидат со едно или повеќе
органи, кои го одржуваат овошниот
стебла со круна или грмушки.
вид.
x Крунаа. Разгранет дел од стеблото кој се
состои од повеќе гранки и гранчиња.
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 119

Најдебелата гранка на стеблото е 9адвентивни – се формираат на

водилката, на која се наоѓаат скелетни површинските жили на коренот и
гранки, а на нив полускелетни. Гранките служат за добивање на нови расте-
се обраснати со родни и неродни нија;
гранчиња. Круната се формира со
9цветни – се формираат во текот
резидба на овошките и може да биде:
на вегетацијата, но и за време на
вретенеста, пирамидална, топчеста,
периодот на мирување, а од нив се
чадореста и друг форма.
развиваат цветовите.
x Пупки. Претставуваат зачетоци на
вегетативните и родните органи на
овошките. Кај овошките се разликуваат: x Листо
ови. Се состојат од лиска и лисна
дршка. Формата на листот може да е кружна,
9лиснодрвени – поединечни или
срцевидна, јајцеста, а бојата светлозелена,
групирани по неколку на 1 нодија.
сивозелена, жолтозелена и друга.
Од нив се развиваат листови и ле-
торасти; x Цвет.. Се состои од цветна дршка, цветна
ложа, чашкени ливчиња, венечни
9заспани – се сретнуваат кај одре-
ливчиња, прашници и толчник. По
дени овошки и служат за замена на
оплодувањето од цветот се формира
отстранета гранка;
плод и семе.

Слик
ка бр..46: Цвет од ов
вошна
а ку
улттура
а
120 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

x Плодд. Овошките формираат повеќе 5.1.2. Развој на ово

типови плодови:
9јаболчести – крупен сочен со по- низ два биолошки циклуса:
веќе семки сместени во кожести
прегради;
9коскести –сочен плод во кој семе-
то е сместено во коскест дел;
9јаткасти – дрвенеста или кожна
лушпа во која е сместено јаткасто
семе;
9јагодести – сочен и месест во кој
се сместени ситни семки.
x Семее. Обликот и големината зависат од
видот на овошката. Најкрупно семе има
јаткастото овошје, а најситно јагодестото.
x Зрно. Составено е од покожица, месо
и семки со сплескана, јајцевидна,
издолжена и друга форма. По боја, зрното
може да биде бело, сино, розе, рубин и во
друга нијанса. Во 1 зрно има 1 - 4 семки.
x Семкки. Имаат крушковидна форма и
кафеава, темнокафеава, темноцрвена или
темносина боја. Постојат видови што не
формираат семки.
ошките
е
И овошките во текот на својот развој поминуваат
x голем м (жив
вотен) циклу ус и
x мал (годиш шен) ци иклус..
Животтниот циклу ус го опфаќа периодот од са-
дење до крајот на векот на користење на овош-
ниот насад.
x Пери иод на расте ење. Се формира
коренот, стеблото и круната со
интензивен пораст на кореновиот систем
и круната на овошката. Времетраењето
зависи од видот на овошката, а завршува
со влегување во родност на овошката.
x Пери иод на родно ост. Се карактеризира
со масовно формирање на цветни пупки
и плодно семе.
x Пери иод на старо ост. Се карактеризира
со намалена родност, формирање
на поситни и неквалитетни плодови,
запирање на порастот на круната
и коренот и сушење на помалите и
поголемите гранки.
Годиш
шниот циклусс кај овошки ите се одвива пери-
одично секоја година. Се разликуваат три периоди:

Слика
а бр.47
7: Зим
мско мирува
ање на
а ов
вош
шките
е

x Пери
иод на мирув вање. Овој период е
поделен на 3 потпериоди:
9подготовка за зимско мирување
– започнува со појавата на првата
слана и мраз во есента, а се карак-
теризира со намалување на содр-
жината на вода во клетките;
9длабоко зимско мирување – се
одвива во декември и јануари, при
што животните функции се сведе-
ни на минимум, но не запираат;
9принудно зимско мирување – за-
почнува со завршување на перио-
дот на длабоко мирување со бу-
дење на овошките.
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 121
x Перииод на актив
вна веггетаци
ија.
Започнува со формирање на лисната
површина и трае до септември. Се
разликуваат два потпериоди:
9период на бурна вегетација – се
карактеризира со буен пораст на
леторастите, листовите, плодовите
и другите органи;
9период на тивка вегетација –
се одвива запирање на порастот,
зреење на плодовите, формирање
на родни пупки и складирање на
резервна храна.
x Преооден пеериодд. Се одвива во октомври
и ноември, а се карактеризира со
промена на бојата на листовите, опаѓање
на листовите, зголемување на отпорноста
кон ниски температури.
122 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

5.2.. Подиггнувањ
ње на овоше
ен наса
ад 9нивелирање (рамнење) на тере-
нот – најчесто земјиштето е нерам-
Периодот на користење на овошните насади е
но  и мора да се изведе рамнење
доста голем. При подигнување на овошен насад
кое е неопходно за правилно са-
се преземаат следните мерки:
дење и извршување на агротех-
x Анализа на а почв
вата. Се прави анализа ничките мерки.
за да се утврди агрохемискиот составот
9одводнување  и наводнување –
на почвата и да се процени можноста
одводнувањето се врши на терени
за користење на земјиштето за овошен
каде што поради непропустливост
насад и мерките што треба да се
и конфигурација на теренот повр-
преземат.
шинската вода се задржува долго
x Уредуувањее и поддготов
вка на време и слабо истекува со поставу-
земјииштето
о. Се создаваат услови вање на дренажа, одводни канали.
за подобар прием, раст, развој и Наводнувањето е потребно во ре-
плодоносење на овошките. Тука се гиони во кои во текот на вегета-
применуваат следните мерки: цијата се појавува суша, за што се
прави план за наводнување и се
9чистење на остатоците од прет- преземаат мелиоративни зафати.
ходните култури – мора да се от-
странат остатоците од претходната 9сузбивање на повеќегодишни
култура, особено ако претходна кул- плевели и паразити – почвата се
тура била стар овоштарник, шума, третира со хемиски средства за
лозов насад. Најдобри преткултури уништување на плевелите и пара-
за подигање на нов насад се окопни- зитите.
те култури и легуминозните култури.

x Мели иоративно ѓу убрењ
ње на поочватаа.
Почвата на која се подига овоштарник
треба да содржи минимум 3 % хумус и
други хранливи материи на длабочина од
40 cm. Количеството и видот на ѓубрива со
кои ќе се изврши мелиоративното ѓубрење
ќе зависат од анализата на почвата.
x Риголловањ
ње на земјиш штето. Основна и
најважна мерка кај овошните насади која
се изведува на длабочина 50 - 70 cm.
x Подгоотовка а на по
очвата
а за са
адењ
ње.. Тука
спаѓаат: култивирање, рамнење, копање
на дупки и други мерки.
x Одреедувањње на системм на
одгле
едувањње. Пред да се започне со
подигање на насадот, треба да се одреди
системот на одгледување.
x Одреедувањ
ње на растоја аниетоо по
омееѓу
овошшните садниц ци и бр
ројот на садн
ници
по хектар. Растојанието треба да
овозможи: рамномерен развој на круната,
доволна осветленост на овошката и
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 123
оптимален простор за хранење.
x Одреедувањ
ње на соодносот на
опрашувач чките видов ви со носе
ечкиот
вид. Опрашувачот треба се поклопува
со фенофазата на полно цветање на
носечкиот вид. Кај странооплодните
видови мора да бидат застапени
минимум 3 сорти кои меѓусебно ќе се
опрашуваат.
x Одреедувањње на распоредот на
видовите опраш шувачии. Опрашувачите
треба да бидат од надворешната страна и
во средината на овоштарникот.
x Размерувањ ње и обележжувањ
ње на
места
ата за садењ
ње на садниццитте. Се
врши со маркери според подготвената
шема за садење. Идеален правец на
редовите е север-југ.
x Набавка наа саден матееријалл. Садниот
материјал треба да биде здрав,
сертифициран и со подлога соодветна на
земјиштето каде што ќе се сади.
124 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

x Чувањ ње на садниц ците одд набавка а до

о 5.3.. Нега на овошен насад
садењње. Ако садниците не се посадат истиот
ден, треба да се изврши трапење. При
подолго време на транспорт на садниците Мерките за нега на овошните насади
пред садење, коренот треба да се потопи во се многу важни за нормално разви-
чиста вода и да стојат 12 - 24 часа. вање и плодоносење на овошките.
За време на користење на овошниот
x Подго
отовкаа на са
адниц
ците заа сад
дењ
ње. Се насад се преземаат следните мерки:
прави последната контрола на садниците резидба, проредување на плодови-
пред самото садење и отстранување на те, одржување на површината на
оштетените жили. овошниот насад, ѓубрење, наводну-
вање, заштита од болести и штетни-
x Става
ање на а ѓубр
ре при садењ
ње. Во
ци и берба.
дупката се додава арско ѓубре или
минерални ѓубриња.
Резид дба (кр
роење е). Редовна мерка во овошни
x Залеввање на нассадот. По поставувањето
насади со која се формира круната на дрвото, се
на садницата во дупката се изведува
обезбедува редовно плодоносење со добар ква-
залевање на садниците со 5 до 10 литри
литет и се одржува бујноста и родноста на овош-
вода.
ката. Според времето кога се изведува, резидбата
x Резид
дба наа младдите са
адници и. Се може да биде зимска и летна. Зимската резидба се
изведува на 70-80 cm во периодот изедува во периодот на мирување на овошката, а
февруари –март, а резот се прекрива со летната се изведува во текот на вегетацијата. Со
калемарски восок. резидбата се врши и отстранување на непотреб-
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 125

ните пупки, отстранување на гранките кои растат x мулчирање е на по

очвата
а со ра
астиите
елни
во текот на летото (лачење, филизење), пинци- отпаддоци – покривање на површината
рање, ровашење, аблактирање, шинување и сл. со растителни остатоци, сено, слама или
друга покривка;
Резиддба за формирањ ње на круна на дрввото -
со резидбата се формира круната на дрвото која x одглеедувањње на поткуултури
и
може да биде: – користење на површината за
одгледување на зеленчук, зрнести
x простта ( чаш
шкови
идна, пирам
мидалн
на,
и клубенести култури, легуминозни
етажнна);
растенија.
x сплесскана (палместа);
Ѓубре ење. Се презема за обезбедување на нео-
x врете енестаа круна (пил
лар сисстем
м). пходните хранливи материи. Времето, количе-
ството и видот на ѓубре зависат од видот, подло-
гата, староста, очекуваниот принос, квалитетот
Резид
дба на родни ошки – се применува во на плодовите и друго. Ѓубрењето се врши со ор-
и ово
периодот на плодоносење за регулирање на гански и минерални ѓубрива.
родноста и вегетативниот прираст. Навод днувањ
ње. Овошните видови најчесто имаат
Прореетчување на плодо овите. Се применува за ре- потреба од поголемо количество вода во текот на
гулирање на приносот и квалитетот на плодовите. вегетацијата. Времето и количеството зависат од по-
требата на овошката од вода, климатските услови и
Одржу увањее на по
оврши ината во овошн нио
от на-- содржината на вода во почвата. Најчест систем за на-
сад. Постојат повеќе начини на одржување на воднување на овошките е системот„капка по капка“.
површината во овошниот насад:
Зашти ита одд болессти, штетниици и плевел ли. Се
x угаре ење – редовна есенска, пролетна и користат превентивни мерки кои имаат за цел да
летна обработка на почвата; ја спречат појавата на болестите, штетниците и
x одрж жувањее на почвата а како
о леддин
на плевелите и директни мерки за заштита.
– оставање на диворастечките треви Бербаа. Висината на приносот, времето и начинот
да растат слободно или засејување со на берба зависат од видот на овошката, нејзини-
одредени смески, при што косењето е те биолошки и физиолошки карактеристики и
задолжителна мерка; начинот на одгледување.
126 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

5.4.. Подел
лба на овош
шките 5.4.1. Ја
аболче
есто овошје

Постојат повеќе поделби на овош- Заедничко за оваа група овошки е

ките направени според морфолош- што формираат крупен сочен плод
ките и физиолошките особини, сис- кој може да се користи во текот на
тематската припадност, стопанското целата година. Во оваа група спаѓа-
значење и други особини. ат: јаболкото, крушата, дуњата, муш-
мулата, оскорушата и други видови.
Според географското потекло, овошните видови
се делат на: Јаболкото е најзастапено континентално ово-
x конти инентаално овошје е (слива, јаболка, шје. Во зависност од видот, 100 грама јаболко
орев, бадем, јагода, малина и други) содржи 85 gr вода, 10,9 gr јаглехидрати и 3 gr дие-
тални влакна. Јаболкото е извонредно овошје бо-
x суптр ропско о овош
шје (смоква, калина, гато со витамин C, витамини од групата B, калци-
портокал, лимон и други) и ум, калиум, фосфор,  железо,  магнезиум  и цинк,
но овој сочен плод содржи и многу антиоксидан-
x тропсско овошје (банана, урма, манго,
си и растителни влакна кои дополнително го за-
кокос и други).
силуваат одбранбениот систем на телото.
Континенталните овошни видови се групирани
Свежото јаболко во исхраната се користи во те-
во 4 групи:
кот на целата година. Јаболкото се користи и во
x јабол лчесто овош шје прехранбената индустрија за производство на
сокови, каши, џемови, мармалад, компоти, кисе-
x коске есто ов
вошјее лина и други преработки.
x јаткасто ов вошје Најзначајни видови јаболка се: гала, јонаголд, ред
x јагод
десто овошје
е. чиф, златен делишес, глостер, ајдаред, црвен дели-
шес, бребурн, грени смит, фуџи, флорина и други.

Сл
лика бр.48: Плод од кру
уша и јабо
олк
ко
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 127

Круша ата е овошна култура која припаѓа на фа- 5.4.2. Коскестто ово
ошје
милијата Rosaceae (рози). Постојат околу илјада
видови круши кои се разликуваат по големина- Оваа група овошки формира сочен
та, формата, бојата, вкусот, должина на периодот плод. Семето е сместено во коскести-
за складирање и сл. Таа изобилува со диетални от дел од плодот. Во оваа група
влакна кои имаат лековито својство на дигестив- спаѓаат сливата, кајсијата, црешата,
ниот и кардиоваскуларниот систем. Се одгле- вишната, дренката, праската и дру-
дува во овоштарници на помали или поголеми ги видови.
површини, но расте и во шума. Најзначајни видо-
ви круша се: виљамовка, пакамова круша, јунска
лепотица и др. Сливаата е типично континентално овошје. Пло-
дот на сливата содржи 13 - 25 % суви материи,
Дуњатта е овошна култура која доцна цвета и за- од кои шеќерите се застапени со 10 - 20 %, ор-
тоа многу ретко страда од ниски температури. ганските киселини со 0,5 - 20 %, минералните ма-
Иако има многу здрав и вкусен сок, најчесто се терии со 0,5 %. Во шеќерите во плодот на слива-
користи за преработка во џем, слатко, мармалад, та гликозата е застапена со 51 %, сахарозата со
компот, желе, ликер, ракија и сл. 35 % и фруктозата со 14 %. Сливата е богата со ви-
тамин А, витамин C, витамини од групата B.
Мушм мулатаа е повеќегодишно растение коешто
расте доста високо. Плодот од мушмула е вкусен, Сливата е многу витална, отпорна и скромна
освежителен и здрав, богат со различни мине- овошка кој може да се одгледува насекаде. Пло-
рални материи, пектини, јаглехидрати и орган- дот од сливата се употребува за свежа исхрана,
ски киселини. за сушење, за замрзнување, за преработка и

Слика бр.49: Ко
оскестто ово
ошје
е
128 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

производство на сокови, џемови, мармалад, ком- 5.4.3. Ја

аткастто овош
шје
поти и други преработки. Сливата се користи и
за добивање на ракија. Семето кај оваа група на овошки
е јатка, која е сместена во плод во
Најзначајни видови слива се: стенлеј, чачанска
форма на дрвенеста или кожна луш-
рана, чачанска убавица, рут, калифорниска сина,
па. Во оваа група спаѓаат оревот, ба-
президент, шумадинка и други.
демот, лешникот, костенот, ф’стакот
Кајсијјата е овошје богато со шеќери, киселини, и други видови.
витамини, ферменти, минерали и миризливи ма-
терии. Од минералните материи, најзастапени се Плодот кај оваа група овошки е дрвенест или
калиумот, фосфорот, калциумот и железото. кожна лушпа во која е сместена јатката која прет-
ставува семе. Во оваа група спаѓаат оревот, баде-
Кајсијата потекнува од Кина, од каде што се про- мот, лешникот, костенот, ф’стакот и други видови.
ширила низ целиот свет. Таа плодоноси за 3 до
4 години по садењето. Отпорна е на болести и Оревот се сади наесен или пак напролет. Докол-
штетници. ку се сади наесен, садниците подобро се вкоре-
нуваат.
За берба стасува во јуни или јули, а плодовите се
значајни за свежа консумација или за преработ-
ки (џем, компоти, сокови, сушено овошје, ракија
и сл.).
Праскката е една од најпопуларните овошни кул-
тури која е пренесена од Кина. Во Европа најм-
ногу се произведува во Италија, Грција, Шпанија,
Франција и на други места.
Полн род дава по 5 или 6 години од садењето.
Црешата се произведува за потрошувачка во
свежа состојба, а помалку за преработка (џем,
мармалад, компот и за кондиторската индус-
трија). Исто така, од црешата се произведуваат
многу квалитетни ликери и ракија. Доколку цре-
шата се набере во полузрела состојба, таа не до-
зрева, затоа треба да се берат зрели.
Плод даваат по 6 до 8 години. Се разликуваат
цреши со мек плод и цреши со цврст плод.
Вишна ата има помала крошна од црешата. Нај-
често се одгледува за индустриска преработка, а
помалку за консумирање во свежа состојба.

Слика бр.50:: Орев

в - плод
д

Спаѓа во многу приспособлива овошка затоа

што успева добро насекаде. Освен за плодот, се
одгледува и за дрвото. Доколку се одгледува од
садник добиен од семе, полна родност добива за
10 до 15 години.
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 129

Постојат два вида орев: обичен орев, кој се од- 5.4.4. Ја

агодессто ово
ошје
гледува за дрвен материјал и плодови и црн
орев, кој се одгледува за дрвена граѓа. Оваа група овошки има сложени
плодови кои се изградени од по-
Плодот на оревот, односно јатката, е богата со
голем број плодници или од други
незаситени масни киселини, линолова, олеинска
делови на цветот или соцветието.
и алфа линоленска киселина. Повеќе од 60 % од
Во оваа група спаѓаат јагодата, ма-
содржината на хранливи материи во плодот, се
лината, капината, рибизлата, боро-
масти, кои му даваат голема калорична вредност.
винката, црницата, огроздот и други
Во 117 грама јатки од ореви има 765 калории, 76
видови.
грама масти, 18 грама протеини, 16 грама јагле-
хидрати и 8 грама диетални влакна. Јатките се
богати со витамините С и Е, калциум, магнезиум
Јагода ата е најзначаен вид од групата јагодесто
и железо.
овошје. Производството и консумацијата на јаго-
Оревот е многу витална и отпорна култура која ди постојано се зголемуваат. Плодовите од јагода
добро успева и на послаби почви и со помали имаат голема хранлива, диетална и терапевтска
мерки на нега и може да се одгледува насекаде. вредност. Свежите јагоди, освен шеќери, содр-
Јатката на оревот се употребува за свежа исхра- жат и голем број минерални материи, витамини:
на, за подготовка на разни јадења, во хемиската C, A, B6, E и др.
индустрија и во медицината.
Јагодата е првото пролетно овошје кое луѓето
Бадемот претставува доста ценето и многу ка- можат да го консумираат во свежа состојба. Ос-
лорично овошје. Плодовите содржат квалитетни вен за свежа консумација, плодовите од јагода се
масни материи, јаглехидрати, белковини, мине- ценета суровина и за преработки во висококва-
рални материи, витамини и ароматични материи. литетни производи, а погодна е и за смрзнување
Бадемот е доста значаен, како во кулинарството со што се овозможува и нејзино користење во
така и во прехранбената, фармацевтската, конди- текот на целата година.
торската и козметичката индустрија.
Јагодата може успешно да се одгледува на отворено
и во заштитени простори во текот на целата година.

Слик
ка бр.5
51: Јагодестто ово
ошје
е
130 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

Малин ната е зелјеста овошна култура и припаѓа ското јаболко има одличен вкус, а му се припишува-
на фамилијата Rosaceae. Раѓа веднаш по садење- ат и многу лековити својства (има позитивно влија-
то, а полна родност постигнува по 3 години. Рас- ние врз дигестивниот тракт и ги чисти токсините).
те во форма на грмушка со височина до 3,5 m.
Ова овошје е богато со минерали како калиум,
Рибиззлата е џбунесто растение кое достигнува калциум, магнезиум и фосфор. Богато е и со ви-
висина до 2 m, а може да живее до 20 години. Раз- тамини (В, С, Е), аминокиселини и јаглехидрати.
вива силен коренов систем плитко до површи-
Калиннката е мало медитеранско растение чии
ната од почвата. Од пупките на кореновиот врат
црвени плодови се користеле како лек илјад-
потеруваат бујни стебла кои во првата година не
ници години наназад. Тоа е сезонско овошје (од
се разгрануваат, а плодот се развива на кусиот
септември до јануари), богато со хранливи мате-
роден изданок кој израснува од едногодишното
рии. Има антивирусни, антибактериски, антиин-
дрво. Плодот зрее за 2 до 3 месеци по цветањето.
фламаторни и антиканцерогени својства.
Кивитто е повеќегодишно листопадно растение
5.4.5. Ју
ужно (ттропск
ко и су
уптроп
пско
о) овошје е кое ползи (слично како виновата лоза), осетливо
на ниски температури и зимски мразеви. Богато
Во групата јужно (тропско и суптроп- е со витамин С, а има ниска енергетска вредност,
ско) овошје спаѓаат сите овошја кои па затоа се смета дека е идеално за диета. Содр-
растат на Приморјето, Средоземје- жи доста влакна, а богат е со калиум.
то, Медитеранот и на други топли
Смокв вата е медитеранско овошје кое уште се
континенти.
нарекува рајско овошје. Богата е со фитонутри-
Во оваа група овошје спаѓаат цитрусите - порто- тиенти, витамини и антиоксиданси. Нејзините
кал, лимон, цитрон, ананас, банана, киви, калин- плодови се берат од јуни до октомври, а пло-
ка, смоква, јапонско јаболко и др. Богати се со ви- дот се консумира свеж. При бербата, потребно
тамин С. Се користат во свежа состојба или пре- е да се заштити кожата затоа што белиот „сок“
работени во овошни сокови и сл. Јужното овошје од стеблото и лисјата на смоквата може да биде
не содржи глутен. Во нашата земја се одгледуваат иритирачки. Од смоквата (зрела или зелена) се
јапонско јаболко, киви, калинка и смоква. прави многу вкусно слатко.

Јапонсското јаболкко уште се нарекува каки јабол- Ако смоквите се наменети за сушење, тие мора
ко. Потекнува од Азија (Кина) од каде што му доаѓа да бидат целосно зрели, бидејќи тогаш содржат
името „каки“ − што значи храна за боговите. Јапон- најмногу шеќер.

Слика бр. 52:: Јужно

о (троп
пско и суптроп
пско
о) овошје
е
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 131

6. СТОПАНСКО ЗНАЧЕЊЕ И ОСНОВНИ ЗООТЕХНИЧКИ МЕРКИ ПРИ

ОДГЛЕДУВАЊЕ НА РАЗЛИЧНИ ВИДОВИ И КАТЕГОРИИ НА ДОМАШНИ
ЖИВОТНИ, ЖИВИНА И ПЧЕЛИ
 133

6. СТОПАНСКО ЗНАЧЕЊЕ И ОСНОВНИ ЗООТЕХНИЧКИ МЕРКИ ПРИ

ОДГЛЕДУВАЊЕ НА РАЗЛИЧНИ ВИДОВИ И КАТЕГОРИИ НА ДОМАШНИ
ЖИВОТНИ, ЖИВИНА И ПЧЕЛИ

парати), а од отпадоците на животинското тело

Сточарството спаѓа во основни- (коските, роговите, папците, копитата, влакната
те стопански гранки во земјодел- и други) се изработуваат разни предмети и пре-
ството. Преку ова производство се парати за човекот и животните.
обезбедува храна од животинско
(анимално) потекло која е со голема Сточарството е тесно поврзано и со растителното
хранлива вредност. Ценети живо- производство. Сточарството дава можност за ко-
тински производи се: месото, јајца- ристење на пасиштата, ливадите и тешко достап-
та, млекото, медот и други. ните терени, кои поради лоши теренски, климат-
ски и други услови не можат да се искористат за
растително производство. Преку сточарството,
Оваа гранка обезбедува и суровини за лесната како храна за животните се искористуваат најраз-
индустрија: кожа, волна, крзно, свила, пердуви, личните производи и отпадоци од растително по-
влакно и други, од кои се изработуваат разни текло (слама, плева, сено, трева, отпадоци од гра-
предмети и материјали неопходни за облека и динарските култури) и отпадоци од индустриско
други потреби на луѓето. производство (трици, ќуспе, резанки, меласа).
Од внатрешните органи (особено, жлездите со Со чувањето на домашните животни, за да се
внатрешно лачење) се издвојуваат разни про- обезбеди доволно сточна храна се поттикну-
дукти (сириште, екстракција на витамин В, албу- ва воведување на легуминозните и фуражните
мин, фибрион, плазма, фармацевтски и биопре- култури во плодоредот и се добиваат големи ко-
134 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

личества арско ѓубре кои се користат за одржу- 6.1.. Говед

дарство
о
вање на плодноста, подобрување на структурата
и физичко-хемиските својства на почвата. Говедарството претставува најзна-
чајна сточарска гранка. Преку гове-
Домашните животни имаат и други функции значај-
дарството се обезбедуваат значајни
ни за човекот: домашни миленичиња, чување на до-
производи за исхрана на човекот и
мот, извршување на некои задачи и работи и друго.
суровини за индустријата. Во некои
Позначајни сточарски гранки се: региони во светот, говедото се ко-
ристи и како работно животно.
x говед
дарств
вото
x овчар
рствотто
Главни прехранбени производи во говедарство-
x свињ
њарството то се млекото и месото. Млекото во исхраната
x коња
арство
ото се користи како пресно млеко, кисело млечни
производи, разни видови сирење, кашкавал и
x козар
рствотто други. По својот состав млекото е најблиско до
x живи
инарсттвото мајчиното млеко и е многу важно во исхраната
на бебињата. Од млекото се добиваат околу 70
x рибарствотто
различни производи.
x пчела
арство
ото и други..

Слика бр.5
53: Гов
веда
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 135

Говедското месо се одликува со добар квалитет и Во светот постојат преку 400 раси на говеда кои
ценети хранливи особини (мекост, тенкост, сочна се одликуваат со одредени особини. Најчесто се
структура и одличен вкус). користат двете поделби: според начинот на кој
се формирале (примитивни, културни и преод-
Од говедата се добиваат и споредни производи
ни) и според производните својства (млечни, гој-
како кожа, рогови, папци, влакна и други про-
ни, работни и комбинирани).
изводи кои се користат во различни индустрии
како суровина за добивање на други производи. Од примитивни раси на говеда кај нас е застапе-
на бушата.
На говедарските фарми се добиваат големи ко-
личества арско ѓубре, кое се користи за ѓубрење Во млечни раси на говеда спаѓаат: источнофризи-
на земјоделските површини. ското говедо, холштајн фризиското говедо, црве-
но данско говедо, џерзејско говедо, но и други
Способноста на говедото да се приспособи на
раси на говеда.
разни географски, климатски и други услови на
стопанисување, дава големи можности за одгле- Во гојни раси на говеда спаѓаат: херефордското
дување во мали екстензивни фарми и во големи говедо, шароле, лимузин, шортхорн, абердинг
современи фарми. ангус и други.
За исхрана на говедата се користат големи коли- Во гојни раси на говеда спаѓаат: сименталското,
чества сточна храна, со што се иницира и зголе- монтафонското, оберинталското, црвеното, ша-
мување на производството на житни и фуражни реното, пинзгавското, алтајското, швајцарското
култури и нивно вклучување во плодоредот како сиво-кафеаво и други.
главни култури.

Слика
а бр.54:: Исхра
ана на говеда
ата/кра
авите
136 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

6.1.1. Исхрана на го
оведатта ко. Се хранат со кабаста храна со подобар ква-
литет, а добиваат и концентрирана, која содржи
Исхраната на говедата е во тесна одредено ниво на протеини, минерали и витами-
врска со нивната продуктивноста. ни. За секоја крава се подготвува различен оброк
Многу е значајно исхраната да биде во зависност од производната фаза во која се на-
избалансирана и да одговара на оѓа (со повисока продукција на млеко, постара,
дневните потреби на животните. помлада, период на стелност, итн).
Засушшени крави. Исхраната во текот на послед-
Видот на храната и количеството, зависи од про- ните два месеца на стелност зависи од конди-
изводната фаза во која се наоѓа животното. цијата на животните. Ако животното е во лоша
кондиција, исхраната е со храна со добар ква-
За исхраната на говедата се користи кабаста литет, по желба и 1-2 kg концентрат дневно, а
крма, концентрирана крма и минерално-вита- кога животното е во добра кондиција, најдобро е
мински додатоци. исхраната да е на паша.
Кабастата крма е главната храна кај говедата, а Кравии по теелењее. Овие животни имаат многу
концентрираните смески се енергетски додаток специфична исхрана. По телењето, кравата треба
во храната. да се храни со кабаста храна од најдобар квали-
Недостигот од минерали и витамини во дневни- тет, по желба и околу 2 kg на концентрат дневно.
от оброк на животното предизвикува проблеми Количеството концентрирана крма треба посте-
со плодноста, стерилитет, доаѓа до намалена от- пено да се зголемува по 0,5 kg дневно.
порност на животните кон одредени болести. Го- За исх
храна на товн
ни грл
ла се користи квалитетна,
ведата користат големи количества вода и треба концентрирана и кабаста крма. Во каков однос
да се напојуваат во текот на целиот ден. ќе бидат застапени концентратите во дажбата, во
Постојат повеќе системи за исхрана на говедата однос на кабастата крма, зависи и исплатливоста
кои зависат од полот на животното, возраста на на товењето.
животното, намената на производството, услови- Кај товењето на младите јунци постојат два пе-
те на одгледување и друго. риода:
За исхрана на кравите се применуваат повеќе Товењ ње до 250 kg g тежи
ина − во дојниот период,
системи, а кравите при исхраната се групираат исхраната се базира на млекото, а потоа живот-
во неколку групи: ните се хранат со стартер, крмна смеса, силажа,
Излаччени крави. Овие животни можат да се квалитетно сено и друго.
исхрануваат само со кабаста храна, бидејќи не се Товењ
ње од 250 kgg до зр
релостта (400
0 - 450
0 kg) −
стелни и не се во период на лактација. исхраната е поедноставна, со поголема застапе-
Молзн ави. Се наоѓаат во период на лакта- ност на кабастата крма во дажбата и додавање на
ни кра
ција и произведуваат поголеми количества мле- концентрираната крма како смеска.
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 137

6.1.2. Смесстувањ
ње на говеда
ата Објектите за одгледување на говеда се во ди-
ректна врска со системите на одгледување кои
Говедата се доместифицирани степ- се практикуваат на говедарската фарма. Постојат
ски животни кои имаат добра телес- два система на одгледување на говеда:
на терморегулација и термичка изо-
x систе
ем на врзува
ање и
лација, односно добро поднесуваат
и високи и ниски температури, осо- x слобо
оден систем
м.
бено ако можат да се движат. Гове-
дото најдобро се чувствува кога се
одгледува на испаша на температу-
ра помеѓу -5 °C до 10 °C. Во современите говедарски фарми се користи
слободниот систем на одгледување. Главни де-
Климатските услови кои владеат кај нас, овозмо- лови на објектите кај слободниот систем на др-
жуваат говедата да се одгледуваат на паша во пе-
риодот од мај до ноември. жење на крави се:

Во периодот од декември до април, говедата мо- x ходни

ик за хранење
жат да се одгледуваат во објекти кои ги исполну- x јасли
и
ваат барањата за обезбедување на благосостојба
x лежи
ишта
на животните.
x просттор за исхра ана
Локацијата на објектите, треба да е оддалечена
од населени места и други сточарски објекти, да x просттор за движ жење.
е добро поврзана со патна инфраструктура и со
патишта до земјоделските површини, за дотур на
храна и со потрошувачките центри. Во склоп на фармата треба да бидат и следните
објекти: породилиште, телчарник, профилакто-
Местото каде што ќе престојува животното, тре-
ба да биде суво и чисто и да обезбеди удобно ле- риум, просторија за ладење и чување на млеко и
жење. просторија за работниците.
138 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

6.2.. Коња
арство Домашните коњи се форма на дивите коњи, а
заедно со магарињата и зебрите се дел од се-
мејство на копитарите.
Коњарството е сточарска гранка
која се занимава со одгледување на Одгледувањето на коњи во Македонија има ве-
коњи, магариња и други слични жи- ковна традиција. Според последните податоци
вотни. во нашата држава се регистрирани 6 672 копи-
тари, од кои 5 293 коњи, а останатите се мазги,
мулиња и магариња.
Коњот, во минатото, одиграл голема улога во раз-
војот на човечката цивилизација. Коњот првично Коњите се главно големи животни, со релативно го-
се користел како храна, а кога бил припитомен, лема глава и долги екстремитети. Големината и те-
луѓето го користеле како работна сила, превозно жината варираат во зависност од расата на коњите.
животно, но и за производство на кумис, од млеко-
Нивното крзно е густо и обично кратко, а повеќе-
то од кобилата, облека и чевли од кожата и друго.
то видови имаат подолги влакна на вратот, гри-
Војните, транспортот, комуникацијата и земјо- вата и опашката. Типични бои на кожата се црна,
делската работа биле целосно зависни од коњи- кафеава, сива, кремаста, златна и бела. Гривата и
те. Улогата на коњите денес многу е променета. опашката може да се исто или различно обоени
Употребата на коњите за извршување на работа од бојата на телото.
во земјоделството и шумарството е сࣉ уште при-
Коњите се разликуваат од другите животни по
сутна во послабо развиените краишта, а сࣉ по-
„копитата“, кои како чевли го „обуваат“ послед-
веќе станува популарна употребата на коњи за
ниот зглоб на третиот прст.
спортски цели и за рекреативно јавање.

Слика бр.55: Коњ за јавање

е

Коњот може да ги движи ушите за да собира
звуци, а положбата на ушите јасно укажува на
неговото расположение. Кога ушите се напред
покажува дека е заинтересиран за нешто. Кога
едното уво е напред, а другото назад покажува
дека не е безбеден, а кога ушите се назад покажу-
ваат агресија и страв.
Објектите за чување и сместување, треба да
му овозможат на коњот слободно да се движи,
слободно да земе храна и вода, да има непречен
одмор и да има социјален, визуелен и миризлив
контакт со други коњи.
Чувањето на коњите во објектите може да биде
самостојно или групно.
Самостојното чување се применува во затворе-
ни простории, каде што движењето на животно-
то е ограничено, при што коњот се држи врзан
или е сместен во боксови. Овој начин на држење
на животното му дозволува на човекот полесен
пристап до него, полесно следење и контрола на
потрошувачката на храна.
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 139
Групното држење се применува во затворени,
полуотворени и отворени објекти со или без
празнење. Овој начина на чување овозможува
подобра психолошка рамнотежа, подобра коор-
динација, зајакнување на имунитетот и развој на
социјалните способности кај коњот како единка.
Коњите се тревопасни животни. За исхрана на коњи-
те најмногу се користи испаша на ливади и пасишта.
Во зависност од намената, расата и временските
услови, на коњите може да им се дава и квалитет-
но ливадско сено, слама, сено од луцерка, зрнес-
та храна (зоб) и помали количества силажа.
Денеска постојат околу 500 раси на коњи. Според но-
сителот на наследни особини, коњите се поделени на:
Полноокрвнии раси на коњи, кои имаат сосема
чиста крвна линија и во создавањето на овие
раси не учествувале други раси (арапски коњ).
Чистоокрвнии, добиени со одгледување во „чиста
крв“ долги години, без вкрстување со други раси
(топлокрвни и ладнокрвни и пони).
140 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

Коњот може да се вкрстува со магарето, при што
се добиваат хибриди:
x Мулее, кое се добива со вкрстување
на магаре (мажјак) и коњ (кобила) се
добива стерилно потомство. Мулињата
во однос на коњите се поинтелигентни и
посигурни во нозете.
x Мазгаа, се добива со вкрстување на коњ
(пастув) и магаре (магарица). Со исклучок
на главата со кратките уши, надворешно,
мазгата не е многу различна од магарето.
Магаррето е домашно животно кое припаѓа на
семејството коњи. Главно се користи за прене-
сување на товар, а многу ретко се користи и за
добивање на млеко, месо и кожа.
Во споредба со коњот, магарето има повеќе
предности: поиздржливо е, може да издржи без
вода и храна подолг временски период, и е по-
долговечно од коњот. Магарето може да живее и
до 40 години.
Магарето достигнува височина 0,9 - 1,6 m. Гра-
видитетот кај магариците е 12 - 14 месеци. Раѓа
едно малечко (пуле). Бојата на магарето најчесто
е бела, сива или кафеава.

Слик
ка бр.5
56: Маггаре
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 141

6.3.. Свињ
њарство
о Свињарството има многу предности во однос на
другите сточарски гранки, особено во однос на
И свињарството спаѓа во групата на квалитетот и економичноста на производството
позначајни сточарски гранки. Оваа и можноста за целосно индустријализирање на
гранка се занимава со одгледување производството.
на свињи, кои исклучиво се корис-
Предноста на свинското производство е и во
тат за производство на месо за чо-
способноста за брза репродукција, бидејќи во
вечка исхрана. Производството на
просек, за 1 година од само 1 маторица се доби-
свинското месо има големо значење
ваат по 2,2 или повеќе легла, односно околу 20
во поголем број земји во светот.
и повеќе прасиња кои имаат висок дневен при-
раст, мала потрошувачка на храна и за четири
Свинското месо има многу предности во однос
месеци стасуваат за колење. Годишно од една
на другите видови месо, бидејќи има поголема
свиња (маторица) може да се произведе околу
енергетска вредност. Свинското месо служи за
1,6 тони месо.
подмирување на енергетските и протеинските
потреби на човекот. Свинското месо има голема Македонија има постојан недостиг на свинско
содржина на масти, но и белковини и други ма- месо, кој се надополнува со увоз на смрзнато
терии. свинско месо.
Се користи во исхраната во вид на најразлични Одгледувањето на свињи најмногу е застапено
месни производи и преработки. во регионите со развиено производство на жит-
ни култури и воспоставени преработувачки ка-
Освен свинското месо, свињарството обезбеду-
пацитети, но и покрај големите градски центри.
ва и маст, кожа, арско ѓубре и други суровини
Свињарството во Македонија е најмногу заста-
кои се користат за производство на сапуни и во
пено во Велешкиот, Кумановскиот, Скопскиот,
козметичката индустрија.
Штипскиот и Пелагонискиот Регион.

Слика
а бр.57
7: Мато
орица
142 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

Според насоката на производството, расите на Објектите мора да обезбедат заштита на свињи-

свињи се поделени на месни, масни и комбини-
рани раси. Најзастапени во производството се
месните раси на свињи.
Кај нас познати раси на свињи се: мангулица, пи- Објектот по својата должина да биде поставен во
етрен, дурок, ландрас и др.
За исхрана на свињите, најмногу се користат
концентрирани крмни смески кои ги содржат
потребните хранливи материи. Исхраната на Свињите треба да бидат сместени во посебни
свињите е во тесна врска со категоријата на жи- простории:
вотното и мора да биде избалансирана и да одго-
вара на дневните потреби.
Начините на исхрана на свињите се разликуваат
и свињите треба да бидат поделени во групи спо-
ред фазата на продукција во која се наоѓаат.
Исхрааната на матториците зависи од периодот
во кој се наоѓаат, односно дали се пред прасење,
во период на прасење или период на доење на
прасињата.
Дојниите праасиња,, во првата недела, се дојат со
мајчино млеко, а првата прихрана започнува на 7
до 10 дена по прасењето со претстартер.
Одбие ените прасиња се хранат со стартер и гру-
вер. Со зголемување на тежината, постепено се
намалува застапеноста на стартерот, се зголему-
ва застапеноста на груверот во исхраната.
Млади ите свињи (тежина од 25 до 100/130 kgг) се
хранат со концентрирани смески со висока про-
теинска вредност.
Објектите за смесстувањње на свињите треба да
бидат изградени во согласност со зоотехничките
и зоохигиенските нормативи.
Свињарските фарми можат да бидат од отворен
тип или полуотворен или од затворен тип со ис-
пусти.
те од неповолните климатски влијанија и произ-
водството да се одвива со вложување на малку
човечки труд.
зависност од експозицијата на теренот, но најдо-
бро е по должина да се постави во правец север
- југ.
x Чекал лиштее. Просторија во објектот за
сместување на нерезот, маториците и
назимките. Маториците и назимките
сместени во овој сегмент, се наоѓаат
во фаза на пред еструсна, еструсна и
спрасна состојба.
x Праси илиштте. Спрасните маторици на
5 дена пред прасењето се преселуваат
од чекалиштето во индивидуални
боксови во прасилиштето, каде што се
опрасуваат и го поминуваат лактацискиот
период. Тука остануваат до 28 дена од
лактацијата, а потоа се префрлаат во
чекалиштето.
x Одгле едуваллиштее. Прасињата на
28-от ден од заедничкиот живот во
прасилиштето, се преселуваат во кафези
(6-7 прасиња) во одгледувалиштето (во
истиот објект). Во одгледувалиштето,
прасињата се со тежина 6 - 25 килограми.
x Гоилииште. По постигнување на телесна
тежина од 25 килограми, прасињата
се префрлаат во гоилиште во групни
боксови (12 грла во бокс).
Во склоп на објектот треба да има и магацин за
храна и објект за собирање на ѓубрето.

6.4.. Овчар
рство
Овчарството во Македонија има
долга традиција и претставува вто-
ра сточарска гранка, веднаш по го-
ведарството. Овчарството опфаќа
чување, одгледување и искористу-
вање на овците.
Овците се домашни животни од кои се добива
млеко, месо, волна и кожа.
Овчото млеко е ценет производ по своите хран-
ливи материи. Содржи 6-7 % протеини, витамини
А, В1 Б2, многу масни киселини и други материи.
Од овчото млеко, освен пресното млеко кое се
користи во исхраната, се добиваат и разни млеч-
ни производи: кисело млеко, јогурт, кефир, си-
рење, урда, путер и други.
Овчото месо, исто така, е значаен производ во
овчарството. Особено е значајно производство-
то на јагнешко месо кое се одликува со многу
добри карактеристики и е многу ценето на па-
зарите, особено за велигденските празници. Ма-
кедонија е еден од поголемите и позначајните
извозници на јагнешко месо на пазарите во Ита-
лија, Хрватска и други држави.
Сли
ика бр
р.58: Ов
вца
Волната од овците обезбедува суровина за
текстилната индустрија и се користи за производ-
ство на квалитетна облека. Кај нас претставува
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 143
спореден производ кој се добива од овците. Кожа-
та од овците, исто така, е спореден производ кој
обезбедува суровина за кожарската индустрија.
Овчото ѓубре е доста квалитетно и наоѓа примена
за ѓубрење на земјоделските површини со цел по-
добрување на структурата и плодноста на почвите.
Овцата е тревопасно животно кое многу лесно се
адаптира на условите на теренот и временските
услови и во наши услови поголемиот период од
годината го поминува на испаша.
Постојат голем број раси на овци. Кај нас, ов-
чарското производство се заснова на одгледу-
вање на автохтони - домашни од шарпланински
и овчеполски раси на овци и на поголем број
мелези настанати со вкрстување на домашните
раси со други култивирани раси на овци. Кај нас
најпознати раси на овци се: овчеполската овца,
виртембершка, источнофризиска, мерино и др.
Бројот на овци во нашата држава бележи тенден-
ција на постојано опаѓање. Најзначајни региони
во кои е застапено овчарското производство се
Шарпланинскиот, Мавровскиот, Овчеполскиот,
Осоговскиот Регион и други.
Исхрааната на овци
ите е во тесна врска со начинот
на одгледување, полот на животните, возраста на
животните, насоката на одгледување и друго.
Исхрааната на пашша е најчест начин на исхрана
на овците, а во исто време и најевтин извор на
храна.
Слика бр
р.59: Исхран
на на овците на паш
ша
144 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

Храната се одликува со висока биолошка вред- Кај нас, најчесто се сретнуваат два типа овчарни-
ност и разновидност, а движењето и чистиот ци:
воздух го зајакнува организмот и отпорноста на
x Затво орени овчар рници − поголем,
болести кај овците. Должината на испаша изне-
затворен простор со повеќе прозоци за
сува 7 - 12 часа на ден и зависи од квалитетот на
проветрување. Во овој тип на овчарник
пасиштето, временскиот период, големината на
сите овци се сместени заедно, а
стадото и друго.
поделбата по категории се врши со лесни
Овцата е тревопасно животно кое во зимски- прегради или јасли, при што овните
от период останува во трлото и се храни со и јагнињата се одвоени во посебни
сено и со зрнеста храна од житни растенија, а боксови. Боксовите за јагнињата се
останатиот период се напасува на пасишта. Во сместени во најтоплиот дел.
планинските предели сè уште се практикува
x Полуотворени овчарн ници − најчесто
летна преселба на стадата од пониските преде-
се градат во облик на буквата „П“ и „Ш“, а
ли кон бачилата. Објектите треба да овозможат
можат да бидат привремени и постојани.
беспрекорно сместување, исхрана, здравје, раз-
Во зимскиот период, овците со јагнињата
множување, растење. Секако, важна улога има и
треба да се сместени во затворени
одржувањето на хигиената во објектите.
боксови.
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 145

6.5.. Козар
рство
Козите се домашни животни од кои
се добива млеко, месо, волна и кожа.
Основен производ што се добива од
козите е козјото млеко. Козјото мле-
ко е широко застапено во исхраната
на луѓето во многу земји на светот.
брана за чување на кози и драстично го намалила
нивниот број. Во последните години, козарство-
то повторно се враќа и бројот на кози постојано
се зголемува. Најчесто одгледувањето на кози се
комбинира со одгледувањето на овци.
За одгледување на козите можат да се користат
екстензивните ридско-планински пасишта, каде
што одгледувањето на другите домашни живот-
ни е ограничено.
Козите имаат карактеристично специфично од-
несување. За козата важи дека е доста подвиж-
но, брзо, пргаво и вешто животно. Козата сака да
трча, да брсти брзо и со голем апетит. Козата се
одликува со доста голема стабилност и може да
се движи по стрмни и каменести терени, карпи и
ридови.
Постојат повеќе раси на кози. Расите на кози
може да се поделат на: млечни раси, комбинира-
ни (млечно-месни) раси и раси за производство
на волна.
Најпознати раси на кози се: санска коза, алпино
коза и др.

Сли
ика бр
р.60: Ко
ози

Козјото млеко се карактеризира со лесната свар-

ливост и е многу погодно за исхрана на децата,
постарата популација и заболените лица. Ова
млеко содржи повеќе соли на кобалт (компо-
нента на витамин Б12, витамини А и Д), кои се не-
опходни за децата. Луѓето што се алергични на
лактоза, може да го употребуваат козјото млеко
и во целост да го заменат кравјото млеко. Козјото
млеко содржи три пати поголемо количесто ес-
енцијални масни киселини од кравјото млеко.
Козјото млекото најчесто се преработува во ко-
Слика бр.61: Алпин
но коза
а
зјо сирење, кашкавал, путер и јогурт. Овие про-
изводи, исто така, се ценети и барани на пазарот.
Во Македонија, најмногу е застапено традицио-
Друг производ кој покрај млекото се користи во
налното одгледување на кози на екстензивен
исхраната е козјото месо. Козјото месо се карак-
начин, при што за сместување на козите се ко-
теризира со многу добри особини, доста е вкус-
ристат неплански и несоодветни објекти во кои
но, но и многу здраво.
животните се изложени на неповолни услови.
Чувањето на кози во Македонија има долга тра- Козите многу тешко поднесуваат влажен воздух
диција, но во еден период, државата донела за- и висока температура во објекти кои се без до-
146 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

бра вентилација, бидејќи ваквата средина е по- однесување, имајќи ги предвид видот, старосна-
годна за појава на разни заразни болести и во та категорија и нивните физиолошки потреби.
воздухот се присутни многу штетни гасови како
Во козарските фарми, потребна е и соодветна
што се амонијак, метан, јаглен моноксид, сулфур
опрема во фармата, како што се јасли и корита за
диоксид и др.
хранење, опрема за напојување на козите, пре-
При планирање на изградба на фарма за кози, гради и опрема за молзење.
мора да се земат предвид климатските услови
За исхрана на козите најмногу се користи испаша
во подрачјето, сезонските температурни осцила-
на ливади и пасишта, на места со ниска вегета-
ции, врнежите и други фактори.
ција и бујна лисна маса. Возрасните кози трошат
Објектот за одгледување на кози мора да биде околу 6-7 килограми трева дневно.
топол, сув, прозрачен, добро осветлен, без про-
Во зависност од намената, расата и временските
вев и мора да располага со доволно простор за
услови, козите можат да се хранат и со квалитет-
животните.
но ливадско сено, слама, сено од луцерка, зрнес-
Околу објектот да има доволно простор за из- та храна и помало количество силажа. Зрнеста
градба на испуст и други помошни објекти и да храна мора да се дава во помали количества,
има можност за обезбедување на фармата со бидејќи  може да предизвика потешкотии со ва-
вода, струја, патна мрежа. рењето. Во зимскиот период, особено е важно да
се обезбеди доволно чиста и свежа вода и исхра-
На животните треба да им се обезбеди нормално
на со витамински и минерални додатоци.
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 147

6.6.. Живи
инарств
во

Живинарството е сточарска гранка

којашто обезбедува важни проду-
кти за исхрана на човекот (јајца и
месо од живина). Исто така, важни
продукти се и пердувите и ѓубрето
што се добиваат од живината.

Живинарството, всушност, претставува одгледу-

вање на кокошки, мисирки, гуски и шатки.

6.6.1. Исхран
на и размно
ожувањ
ње на живи--
ната
Исхраана наа живи ината.. Поради специфичната
градба и функција на дигестивниот систем кај жи-
вината, нивната исхрана се разликува од другите
животни затоа што се користат концентрирана и
квалитетна крма.
Варењето на јаглехидратите кај живината е пре-
ку 90 %, а на белковините околу 80 до 90 %. Ток-
му заради високиот процент на искористеност
на храната, живината расте многу брзо (на пр.
бројлери на возраст од 35 дена ќе пораснат око- Сли
ика бр
р.62: Пи
иле
лу 1 kg со приближно 2 kg храна).
Најважни житни култури што се користат за На добрите несилки на јајца, несивоста во наред-
исхрана на живината се пченката, пченицата, ната година им опаѓа до 25 %, а на лошите и по-
јачменот, ’ржта и сл. веќе. Затоа е потребно (доколку станува збор за
Пченката најчесто се користи за исхрана на жи- интензивно производство) јатото да се менува на
вината, од причина што животните ја сакаат за- една година.
тоа што е вкусна, но и поради тоа што има висока Во живинарството се произведуваат конзумни
енергетска вредност и овозможува добра пиг- јајца што не се оплодени и јајца за размножу-
ментација на кожата од пилињата и жолчката во вање што се оплодени.
јајцето.
За да снесат јајце, кокошката, мисирката и др. жи-
Во современото живинарство, за исхрана на жи- вина, потребно е гнездо. Инкубацијата на јајцата
вината се користат крмни смески кои можат да се може да се врши во гнездото или во инкубатор.
користат за целосна исхрана или како дополни-
телна храна.
Размнножува ањето о на жи
ивината се врши со јајца Инкубацијата всушност претставува развој на
кои се оплодени. За да се оплодат јајцата, потре- ембрионот во одредени услови. Во природни
бен е мажјак кој во моментот на созревање ја оп- услови или во инкубатор, температурата е нај-
лодува јајната клетка. важна за инкубацијата да се изврши правилно.
Најдобра температура е од 37,5 до 39,5 °С.
148 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

Доколку ведењето се прави по природен пат во

гнездо, женката не станува од јајцата, освен кога
треба да јаде и да се напие вода.
Ако ведењето се врши во инкубатор, инкубација-
та ќе зависи од квалитетот на јајцата за ведење.
Јајцето за ведење не смее да биде напукнато, из-
валкано со крв или измет, да нема набрана луш-
па, да не е премногу тркалезно или премногу
издолжено, да не е премало или преголемо со 2
жолчки и сл.
Одглеедувањ
њето на коко ошки денес најчесто е за
производство на јајца за јадење (консумни) или
за расплоди за товење на пилиња.
Произзводсттвото на јајјца бара оптимални ми-
Слика бр
р.63: Оплоду
ување
е на кок
кош
шка
ата кроклиматски услови, независно од тоа дали ко-
кошките се чуваат во кафези или на подот.

Влажноста на воздухот во инкубаторот зависи За производство на консумни јајца се користат

од видот на животното и се движи од 60 до 80
%. Исто така, во инкубаторот треба да има добра
вентилација, а јајцата да се превртуваат по не-
колку пати во денот (од 3 до 18 ден).
За да се изведе едно пиле треба да поминат 21
ден.
лесни раси на кокошки. Лесни се нарекуваат би-
дејќи имаат телесната тежина од 1,5 до 2 kg. За
јајца со бела лушпа, се користат расите легхорн,
комбинираната раса родаленд, њу хемпшир и
други, а за јајца со обоена лушпа се користат ра-
сите иса браун, хисекс браун, и др.

Слика бр.64: Не
еколку фази од
д развојо
от на пилето
о во јајцето
о
(Извор https://www.klix.ba/scitech/nauka/od-jajeta-do-pileta-faze-nastanka/081126067)

Произзводсттвото на ра асплоддни јајјца се врши
со тешки хибридни кокошки. За да се постигне
голема несивост и оплодување на јајцата, многу
е важно правилното одгледување на пилињата,
односно до 20-та недела животните се одгледу-
ваат одвоено машките од женските, а по 20-та
недела се создава јатото (пилињата треба да би-
дат униформирани и да имаат оптимална тежина
пред да станат полово зрели). Овие пилиња се
носат во кокошарникот кој е загреан на темпе-
ратура од 35 °С, а потоа секој нареден ден треба
температурата да се намалува за 0,2 - 0,3 °С, сࣉ
додека не се постигне температура од 18 °С. Исто
така, потребно е светлосниот режим да биде оп-
тимален за да не дојде до прерано проносување
и до умирање на пилињата.
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 149
Најпознати раси на кокошки за несење на рас-
плодни јајца се рос, авиан, арбор, акрес, лохман
и хибро.
За тов
вење на пили иња потребни се 35 до 40 дена
при што се постигнува тежина од 1,8 до 2,4 kg.
При одгледувањето на пилињата за товeњe се
користи темелен принцип на одгледување, од-
носно по секој турнус, кокошарникот (објектот)
се празни и одмoра 14 дена при што целосно се
чисти, мие и се дезинфицира.
Мисиррките,, гуски
ите и шаткитте кај нас се одгле-
дуваат во домашни услови во помал број.
Мисирките се одгледуваат за производство на
месо, гуските за месо, џигер и пердуви, а шатките
за јајца.
150 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

6.7.. Пчела
арство
о ваат во своето гнездо каде што го конзервираат.
Поленовиот прав е неопходен извор на белкови-
Пчеларството е едно од најстарите ни, минерали и витамини со кои се хранат лар-
занимања во кое се вклучуваат како вите во гнездото од пчелите, но служи и за храна
жените така и мажите, независно од на младите пчели работнички, кај кои треба да се
тоа дали се млади или стари. Како активираат жлездите за лачење на восок и жлез-
причина да се биде пчелар е задо- дите за лачење на матичен млеч.
волството да се одгледуваат пчели и
Матиччниот млеч е производ кој го лачи жлезда
користа што се има од нив.
што се наоѓа под грлото на пчелата. Секретот од
оваа жлезда се нарекува матичен млеч, бидејќи
Од пчелите се добива мед, восок, прополис, по- служи за исхрана како на матицата, така и на лар-
ленов прав, млеч од пчели, пчелин отров, роеви вите во леглото.
и матици. Пчелите се значајни за опрашувањето
Пчелиин отрров се добива од жлезда кај пчелите
и оплодувањето на растенијата, при што се про-
работнички, што се наоѓа кај апаратот за боц-
изведува големо количество на земјоделски и
кање. Пчелите лачат пчелин отров со цел да го
други растителни производи.
одбранат своето гнездо од непријатели.
Медотт е најзначаен производ на пчелите. Тој
претставува ароматична и слатка материја која
има густо-течна конзинстенција што пчелите ја 6.7.1. Биол логија на пче
елите
произведуваат од нектарот и благите сокови од
некои плодови од растенијата. Медоносните пчели претставуваат
Пчелн ниот воосок е производ од восочните жлез- социјални инсекти што живеат во
ди на младите пчели работнички, кои го користат големи заедници наречени пчелни
за изградба на гнездото, за затворање на леглото семејства (рој). Пчелното семејство
и затворање на ќелиите со мед. има една матица, неколку десетици
илјади пчели работнички и по по-
Пропо олисотт претставува смеса од восок и смо- треба, во сезоната на парење на ма-
лести материи што ги лачат некои растенија, а тицата, во семејството може да има
пчелите го собираат (слично како поленовиот стотина трутови.
прав), а го користат за да ги затворат пукнатини-
те во пчелната кошница, да ги прицврстат рамки-
те или пак, да ги балсамираат убиените неприја- Пчелното семејство претставува цврсто повр-
тели (инсекти, глувци и сл.). зана биолошка заедница во којашто има многу
хармонична поделба на работата помеѓу сите
Полен новиотт прав в не е директен производ од членови во заедницата (поделбата се базира на
пчелите, туку него пчелите го собираат од праш- инстинкт и рефлекси).
ниците на цветот во вид на топчиња и го внесу-

Слика бр.65: Чл
ленови на пчел
лното сем
мејсттво
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 151

Како што истакнавме погоре, пчелното семејство По градба, матицата многу лесно се разликува од
се состои од: другите пчели. Вообичаено, има посветла боја од
пчелите работнички и е поголема. Матицата, по
x матица
правило, не се храни сама, туку ја хранат пчелите
x труто
ови и работнички (кои се наречени „дадилки“) со мати-
чен млеч. Доколку се храни сама, како храна ко-
x пчели
и рабо
отничк
ки. ристи исклучиво мед.
Матицата од кошницата излегува само кога тре-
ба да се пари кога го изведува „свадбениот лет“.
Доколку пчелното семејство остане без матица,
пчелите работнички хранат една ларва со ма-
тичен млеч и формираат матичник, при што се
„испилува“ млада матица.
Трутовите претставуваат сезонски членови на
пчелното семејство. Тие се поголеми од пчелите
работнички. Единствена функција на трутот е да
ја оплоди матицата и на тој начин да обезбеди
продолжување и развој на пчелното семејство.
Кога трутовите нема да им бидат потребни, се-
мејството ги брка или ги убива.
Пчелиите ра аботниички се непотполно развие-
ни женски пчели и се најбројни членови на се-
мејството, па во зависност од годишното време,
нивниот број изнесува од десет до сто илјади
пчели. Усниот апарат кај пчелите е специјализи-
ран за лижење и сркање. Во главата од пчелите
се наоѓаат жлездите за лачење на плунка и млеч.
Телото од пчелите работнички (стомакот и нозе-
те) е така приспособено да може да носи течност
и поленов прав.
Животниот циклус (размножувањето) на пчелите
се одвива низ неколку фази на преобразба (мета-
морфоза):
x јајце
Сли
ика бр
р.66: Ма
атица
а и пчел
ли раб
ботн
нич
чки
x ларва
а
x кукла
аи
Матиццата е целосно развиена женска пчела која
има две функции во пчелното семејство: x возра
асен инсектт (имагго)

- да снесува оплодени и неоплодени јајца, Целосната преобразба за матицата е 16 дена, за

од кои ќе се развие подмладокот и трутот 24 дена, а за пчелите работнички 21 ден.

- да лачи матична супстанција со која ќе го

држи семејството во хармонична биолош-
ка целина.
152 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

6.7.2. Кошници за пчели

и и прибор
р за
а пче-
ларењ
ње

Пчелите, во природата, живеат во шупливи дрва.

За одгледување на пчели се користат различни
видови кошници/сандаци, кои треба да бидат
така конструирани, да одговараат на биолошки-
те потреби за развој на пчелното семејство.
Примитивната ко ошницца (трммка). Има ограни-
чен волумен, па пчелите одгледувани во ваков
тип на кошници поради ограничениот простор
добиваат природен нагон за роење.
Сли
ика бр
р.67: Животе
ен цикл
лус кајј пчели
ите Во современото пчеларење пчелите живеат во
(Извор: https://blog.dnevnik.hr/ современи кошници. Кај нас најкористени кош-
apikultura/2013/02/1631508163/zivotni-ciklus- ници за пчели се: ДБ кошница (Да адан-ББлато--
pcele-medarice.html) ва кош
шница а), ЛР кошн
ница (Л
Лангсттротт-Ру
утова
а
кошниица), Фарароова ко
ошницца, нук
клеу
усии.

Слика бр.68: Пр
римитив
вна кошн
ница (тр
рмка) и санда
ак за
а пчели
и
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 153

За пчеларење, потребен е и пч
челарсски при
ибор.
Современиот пчелар го користи следниов алат
и прибор:
- апарат за зачадување, со кој пчеларот ги
смирува пчелите при нивното прегледу-
вање. За чадење најдобро е да се користи
сува печурка наречена трат, клип од
пченка и сл;
- нож за отворање на кошницата и за неј-
зино чистење;
- пчеларска капа која служи за заштита на
главата од убоди на пчелите;
- прибор за прихранување на пчелите
(хранилки);
- прибор за вадење на мед и центрифуги-
рање.

Слика бр.69
9: Пчеларски ала
ат и прибор
154 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

МОДУЛАРНА ЕДИНИЦА 2
РИБАРСТВО И
АКВАКУЛТУРА
ЗЕМЈОДЕЛСТВО, РИБАРСТВО И ВЕТЕРИНАРСТВО
И ДРУГИ СЕКТОРИ НА КВАЛИФИКАЦИИ
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 155
 РИБАРСТВО И
АКВАКУЛТУРА
Рибарството претставува ком-
плексна стопанска гранка и прет-
ставува одгледување и ловење на
водни организми, односно презе-
мање на активности кои се повр-
зани со искористување на живите
организми во морињата и на коп-
нените води за комерцијални или
рекреативни цели.
Аквакултурата е дел од рибарството, а се зани-
мава со одгледување на водни организми, вклу-
чително и риби, мекотели, ракови и морски алги.
Процесот на одгледување подразбира одредена
форма на интервенирање, како на пр. вештачко
мрестење, исхрана, заштита од болести и преда-
тори, сࣉ со цел остварување на поголемо произ-
водство.
Со поедноставни зборови, аквакултурата ја де-
финираме како одгледување, репродукција и
исхрана на риби во рибници, полурибници, ка-
фези, оризишта и други одгледувалишта.
Аквакултурата, денес, на светско ниво постигну-
ва огромен раст и развој, па така, половина од
снабдувањето со водни организми за исхрана на
човекот е резултат на аквакултурата.
158 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

1. ИСТОРИСКИ РАЗВОЈ НА РИБАРСТВОТО И АКВАКУЛТУРАТА

простори се справува од дамнешни времиња.

Риболовот датира уште од праис-
торијата, за што сведочат голем Постојат записи уште од пред нашата ера за спе-
број артефакти кои се пронајдени цифичниот начин на ловење на риби на Дојран-
на различни археолошки локали- ското Езеро.
тети. Уште во V век пред нашата ера, грчкиот истори-
Праисторискиот човек во борбата за опстанок го чар Херодот запишал дека на Дојранското Езеро,
натерала да почне да ги лови рибите за да се пре- старите Пеонци ловеле риби со помош на пти-
храни. Во ловењето риби, праисторискиот човек ците покрај мандрите. Тогаш езерото било толку
станувал повешт со откривањето на алатите за богато со риби, што Пеонците ги користеле ри-
риболов. бите и за исхрана на добитокот.

Во стариот Египет, покрај реката Нил риболовот Во турско време, риболовот бил доста развиен
бил доста развиен. Старите Грци, исто така, се на нашите реки и езера и тогаш се ловеле пого-
хранеле со риби, а Римјаните први почнале да леми количества риби, отколку што се ловат де-
градат рибници за да можат да ја чуваат улове- нес.
ната риба, па кога увиделе дека рибите можат да Дојранското Езеро претставува природен риб-
живеат и да се размножуваат во нив, започнале ник бидејќи е богат со зоопланктон и алги.
со нивно одгледување во рибници.
Рибарството во Република Северна Македонија
Во средниот век, рибниците се граделе покрај се однесува на уловот од стопанскиот риболов
дворците на високите сталежи, а во нив најчесто на риболовните води и аквакултурното произ-
се одгледувал крапот. водство.
За време на ренесансата, рибите почнуваат на- Според Регистарот на одгледувачи на риби, кој
учно да се проучуваат и да се систематизираат, го води Министерството за земјоделство, шумар-
а во 19 век отпочнува модерното рибарство во ство и водостопанство, во аквакултурното про-
Средна Европа, од каде што подоцна се шири и изводство е застапена риба пастрмката и крапот.
на нашите простори.
До 2015 година, со аквакултура во Македонија
Македонија располага со мал процент на водна се занимавале 103 одгледувачи на риби, а 35
површина во однос на нејзината територија (2,2 субјекти биле регистрирани за одгледувачи на
%). Искористувањето на овој воден потенцијал за материјал за порибување.
прехрана е предизвик со којшто народот на овие

2. ЕКОЛОГИЈА НА ВОДНИТЕ СИСТЕМИ
Екосистемот претставува основна
организациска единица на приро-
дата во која живите организми и
нивната нежива околина простор-
но и временски се интегрирани
со проток на енергија и кружното
движење на материите. Еколош-
киот систем има способност да се
самообновува, самоорганизира и
самоодржува.
Екосистемот го сочинуваат животната заедница
(биоценоза) и биотипот. Всушност, во еколош-
киот систем спаѓаат шумите, езерата, ливадите, Екосистемите, исто така, можат да се поделат на:
реките и др.
Екосистемот е заедница на организми и нивната
околина со која имаат меѓусебно влијание како
една еколошка единица.
Слика бр.70:: Екоси
истеми
и Биотипот претставува ограничен дел на живот-
(Извор https://hr.puntomarinero.com/
biocenosis-is-what-the-structure/)
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 159
Екосистемите можат да се поделат според раз-
лични критериуми.
Од гледна точка на изворот на енергија, екосис-
темите делат на:
x автоттрофнии екоссистем
ми − имаат
примарни производители како главни
компоненти, а сончевата светлина е
главна почетна енергија,
x хетер
ротроффни ек косисттеми − зависат
од порано созададената органска
материја која се внесува од автотрофните
екосостеми на некое друго место.
x копне ени
x морски
x слаткководн ни
Екосистемот е составен од:
x абиоттички компонентти − хемиски и
физички својства на почвата и водата,
минералните материи,
x биоти
ички компо онентии − тревојадни,
месојадни, сештојадни, разложувачи и
примарни продуценти.
Овие компоненти на екосистем се во постојани
односи кои може да се категоризираат како:
x акцијја: биотипĺбиоценоза
x реакц
ција: биоценозаĺбиотип
x коакцција: заемни односи меѓу членовите
на организмите
x биоц
ценоза: исхрана, размножување и
живеалиште.
ната средина во кој се одвиваат сите активности
на организмите. Во секој биотип живеат живи ор-
ганизми коишто имаат одредени потреби во од-
нос на опкружувањето (потреба од храна, засол-
160 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

ниште, место за подигнување на подмладокот и Сите живи организми не живеат изолирано еде-
сл.). ни од други, туку имаат меѓусебно влијание.
Секој биотип се карактеризира со одреден фи- Помеѓу членовите на биоценозата се воспоставу-
зичко-хемиски состав и различни услови за жи- ваат голем број различни односи. Составот на
вот. популацијата од различни видови во животната
заедница е многу специфичен. Така, во живеа-
Секој биотип подлежи на промени. Доколку дој-
лиште во кое има слични еколошки услови, се-
де до нагла промена во хемискиот состав, тогаш
когаш се појавуваат исти животински заедници
доаѓа и до промена во составот и бројноста на
(како на пр. биоценоза на една бара, планински
организмите што живеат таму. Луѓето, честопати,
врв, река и сл.).
предизвикуваат негативни промени во животна-
та средина, а со тоа и промени во биотипот. Водниот екосистем го сочинуваат водните повр-
шини со опкружувањето, од малите до големите,
Под биоценоза се подразбира животната заед-
од рибниците до океаните, во кои живеат расте-
ница, односно биолошкиот систем составен од
нијата и животните со заедничко влијание на фи-
популација на различни видови растенија, жи-
зичките и хемиските својства на околината.
вотни, габи и други микроорганизми.
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 161

3. ВОДАТА КАКО ЖИВОТНА СРЕДИНА

3.1.. Типов
ви водн
ни еко
осистеми
Под животна средина се подраз-
бира средината (просторот) во Најголем дел од биосферата припаѓа на водните
којашто живеат организмите. Жи- екосистеми.
вотната средина може да биде коп- Водните екосистеми според содржината на сол
нена и водна. може да се поделат на:
x морски
Водната животна средина ги опфаќа морињата и
копнените води. x слатк
ководн
ни и
Животната средина што ги опфаќа морињата се x меша ани (моорскаа и слаттка во
ода)).
однесува на крајбрежната вода и водите на отво-
Според количеството достапна светлина, водни-
рено море, како морското дно, така и слободната
те екосистеми може да се поделат на две зони:
вода.
x фотичка зо она (со
о довоолно свветллинна)
Копнените води, во зависност од тоа каде се на-
оѓаат, се делат на: површински и подземни води, x афотичка зона (ссо нед доволн но
а во однос на нивната подвижност се делат на светл
лина).
води што истекуваат (реки) и води што мируваат
(езера, бари и мочуришта). Морските екосистеми заемаат повеќе од 70 % од
Земјината површина. Се разликуваат од слатко-
Водата како животна средина се одликува со водните екосистеми по содржината на сол и дру-
повеќе карактеристики. Таа е погуста од возду- ги растворени материи во водата.
хот, па затоа има поголем притисок врз живите
организми. Поради густината, сончевата светли- Во морските екосистеми влегуваат морињата,
на послабо навлегува во длабочината на вода- океаните, коралните гребени, солените мочу-
та. Температурата на водата побавно се загрева ришта и сл.
и побавно се лади. За водните живи организми
важно е дното на водата (почвата). Некои водни
организми се приспособени да живеат на каме-
несто дно, а други пак на тињесто дно.
162 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

На Земјата постојат пет океани: Пацифик, Индија, Копнените води уште се нарекуваат слатки води.
Атлантик, Арктик и Антартик. Тие имаат просечна Слатководните екосистеми заземаат околу 0,7 %
длабочина околу 4 000 m. од Земјината површина.
Организмите што живеат во океаните може да се Животните заедници на слатководните екосис-
поделат во три групи: теми се помалку разновидни и заземаат помала
површина во споредба со морските екосистеми.
x пелаггични орган
низми − се развиваат
на отворено море (тоа е оној дел што е Постојат три основни типа копнени води (слатко-
оддалечен од копното); водни екосистеми):
x бенто
онски органнизми − живеат на дното x подвижни или исстечни
и (реки
и, пото
оци);
од морињата (алги, ракови, корали);
x непод
движн
ни (езе
ера, ба
ари);
x планкктонск
ки орг
рганизмми − зависат
x мочу
уришта
а (наттопена
а земја
а, по
очв
ва).
од движењето на морските струи и се
развиваат на површината од водата каде Истечните води можат да бидат извори, потоци,
што лебдат (алги, медузи, ларви). водопади и реки. Изворот е место од каде што
подземната вода извира; потоците се истечни
Коралните гребени покриваат помалку од 1 %
води со корито широко до 5 m; водопадите на-
од океаните. Овие екосистеми имаат најголема
стан
станув
уваа
аатт ко
стануваат кога
га истеч
ст ечна
ната
истечнатата ввода
одаа пр
од прел
елив
иваа преку
прелива прек
прекуу
биолошка
б
би олошка разновидност. Во коралните греб
гребени
бени
карпите и паѓа од помала или поголема височи-
живеат мекотели, огромен број на алги и околу
на; а реките претставуваат природни водотеци.
4 000 ра
р злични видови риби. На дното од гребе-
различни
ните се наоѓа структура од калциум карбонат во Основна
Осноовн
внаа карактеристика
кара
ка ракт
ктер
ерис
исти
тика
ка на
на истечните
исте
ис течн
чнит
итее води
ди е
која
оја живеат
живеа
веат голем
го
олем
е број
број организми.
оргаанизми.
з движењето. Д виже
жење
ње
Движењетоето
т н наа во ода
дата настанува
водата
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 163

поради разликата во надморската височина, па - животни што се раѓаат во водата и еден

така, колку што теренот е со поголем наклон, тол- дел од животот го поминуваат во вода, а
ку брзината на движењето на водата е поголема. еден дел на копно (на пр. жабите) и
Езерата влегуваат во неподвижните водни - животни што се раѓаат и живеат на копно,
екосистеми. Тие претставуваат вдлабнатини на но храната ја наоѓаат исклучиво во бара-
земјата кои се наполнети со вода. Езерата може та (на пр. белоушката, некои птици, водни
да се поделат на природни и вештачки. желки и сл.).
Баритте, исто така, се неподвижни мали водни Мочурриштаата се плитки неподвижни води или
екосистеми. Се образуваат по природен пат, под почва натопена со слатка вода. Се образувале на
влијание на човекот или на некои животни (да- места на кои претходно имало езера или бари.
бари). Барите можат да бидат постојани или пак
Карактеристични живи организми за мочуришта-
повремено да пресушуваат.
та се трските, рогозот, видрите, жабите, инсектите,
За разлика од езерата, барите немаат длабочин- одредени птици и др.
ски зони, светлината кај нив допира до дното, а
температурата се менува во текот на денот и ноќ-
та.
Во барите
бар
арит
ите
е жи
живе
веат
ат н
живеат екол
еколку
ку групи
неколку гру
рупи
пи на
на животни:
живо
жи вотн
тни:
и:
- животни што целиот живот го поминуваат
во водата (на пр
р. барските полжави);
пр.
164 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

4. ЕКОЛОШКИ ФАКТОРИ ВО ВОДНАТА СРЕДИНА

Еколошките фактори зависат едни од други, на

Во секоја животна средина, однос-
но екосистем, постојат одредени
услови за живот, наречени живот-
ни фактори. На екосистемите има-
ат влијание сите живи суштества
што живеат во него.
Условите за живот со кои се одликува одреден
биотип се наречени еколошки фактори, односно
под еколошки фактори се подразбира заеднич-
кото влијание на средината врз живите орга-
низми.
Сите еколошки фактори имаат способност да
се менуваат. Тие се менуваат како во просторот,
така и во времето. Овие промени наједноставно
можат да се видат, на пример, на промената на
светлината и температурата во текот на едно де-
ноноќие и во текот на целата година.
пр. влажноста на воздухот зависи од температу-
рата, а топлиот воздух впива поголемо количе-
ство водена пареа во споредба со ладниот.
Сите еколошки фактори врз живиот свет влија-
ат заеднички и истовремено, при што тоа нивно
влијание е доста сложено.
Еколошките фактори се делат на абиотички и би-
отички.
Влијанието на неживата природа, физичко-хе-
миските услови за живот и влијанието на клима-
та врз живите суштества претставуваат абиотич-
ки фактори.
Влијанието на живата природа, како што се ми-
кроорганизмите, растенијата и животните и се-
како, човекот и нивното влијание на неживата
природа, се нарекуваат биотички фактори.

Слика бр.7
71: Заеме
ен одно
ос на еко
олошкитте фа
актори

ЕКОЛОШКИ
ФАКТОРИ

БИОТИЧКИ АБИОТИЧКИ

Вллијан
ние на Вл
лијан
ние на
жива
ата прир
рода неживатаа при
ирода
а

ВЗЗАЕМ
МЕН ОДНО ОС НА ЖИ
ИВИТТЕ ФИЗИЧКОО ИЛЛИ ХЕМИСККО
СУУШТЕЕСТВВА КО
ОИ ЖИВЕАТТ ВО ВЛИЈЈАНИ
ИЕ НА НЕЕЖИВ
ВАТТА
ИС
С ТО ЖИВВЕАЛ
ЛИШТТЕ ПРИРРОДАА
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 165

Составот и распоредот на животната средина за- На самиот брег има силни бранови и вода која
виси од тоа за каков акватичен екосистем стану- постојано прска. Тоа за организмите претставува
ва збор. опасност, па затоа тие се приспособиле на овие
услови на тој начин што развиле пипци, слузес-
Кај мо
орскитте екосистеми се разликува:
ти материи и сл. Најкарактеристични живи орга-
x појасс на плима и осекаа низми се модрозелените алги, морските полжав-
чиња, ракчињата и сл.
x крајббрежен н поја
ас
На појасот на плима и осека поради постојаната
x појасс на отв
воренно морре осцилација на водата, животните се здобиле со
x морсска дла абочина и одредени карактеристики (се приспособиле на
постојаното влажнење и сушење, на разликата
x морсско дно о. во количеството на сол и сл.) Тука живеат мор-
Покрај брегот (крајбрежен појас), условите за ската салата, школките (дагњи), кафеава коса,
живиот свет се доста неповолни. Почвата е соле- школките лепенки и сл.
на и постојано е сува, а организмите се изложени На отворено море, од површината до 50 m дла-
на ветер и сонце. Во текот на денот, животните се бочина, условите за живите организми се најдо-
кријат во песокот или под карпите. бри, затоа што има доволно светлина, топлина,
Растенијата покрај брегот имаат дебели (месе- кислород, јаглерод диоксид, хранливи материи
сти) листови, покриени со восочна превлака или и сл. Живите организми на отворено море леб-
со влакненца, кои ги штитат растенијата од пре- дат (планктони) носени од морските бранови и
големото испарување на вода. Кореновиот сис- струи. Друга група животни се сардините кои се
тем ги впива и солите од почвата, кои подоцна хранат со планктон, потоа скушата, ајкулите, дла-
се лачат надвор од растението преку посебни бокоморските риби, делфините и др.
жлезди. Од животните што живеат покрај брегот, Морското дно на длабочина до 200 m има малку
најкарактеристични се галебите и гуштерите. светлина и топлина, водата е проѕирна и е во по-
166 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

стојано движење. Морските струи ги мешаат сло-

евите од вода, па живите организми се приспосо-
биле на тоа. Тука живеат трпот, морското коњче,
ражата, школката периска и други школки, окто-
подот, рибата шкарпина, морскиот еж, различни
алги и други морски растенија.
Кај езерските екосистеми, условите за живот се
менуваат од површината кон длабочината и од
брегот кон слободната водна површина.

Кај езе
ерата се разликуваат три зони:
x крајб
брежна
а
x слобо
одна и
x длабо
очинск
ка зон
на.
Слика бр.72: Зона
алностт кај еззера
ата

Слика
а бр.73
3: Рече
ен екоссисттем
м
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 167

Крајбрежната зона се карактеризира со тоа што Во горниот тек на реката има мов и силикатни
светлината допира до плиткото дно, а подлогата алги. Бидејќи има доста кислород во водата, оваа
може да биде различна. Во крајбрежната зона зона е зона на пастрмката.
има различни видови растенија, како на пример
Средниот тек на реката се карактеризира со уме-
рогозот.
рена брзина на водата и со помало колебање на
Во зоната на отворена (слободна) вода живеат температурата и помалку растворен кислород.
две групи живи организми: планктони (живи ор-
Тука живеат речни ракови, рибата мрена и др.
ганизми што лебдат во водата) и нектони (рибите
амур, крап, клен, пастрмка и др.). Долниот тек на реката е најсличен со екосисте-
мите на неподвижни води, поради малата брзи-
Во длабочинската зона, светлината допира со
на на движење на водата. Кај овој дел од реката,
помал интензитет. Во оваа зона живеат ларви од
годишното колебање на температурата е најго-
инсекти, полжави и сл.
лемо, па така, летно време, кога температурата е
Секоја рекаа има извор, горен, среден и долен најголема, има најмало количество кислород во
тек. неа.
Горниот тек на реката се карактеризира со по- Во долниот тек на реката живеат организми кои
голема брзина на водата, температурата на во- активно пливаат (рибите крап, сом, штука и др.),
дата одговара на просечната температурата на како и организми кои живеат на дното.
местото каде што се наоѓа горниот тек. Обично е
најладна и има поголемо количество растворен
кислород.
168 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

5. МЕТАБОЛИЗАМ НА ЕКОСИСТЕМОТ

да мислиме, да создаваме, со еден збор, можеме

Како што истакнавме и претходно, да живееме. За да може од храната да добиеме
eкосистемот претставува основна енергија, мора и да дишиме. Всушност, кислоро-
организациска единица на приро- дот ја „согорува“ храната, притоа се ослободува
дата во која живите организми и потребната енергија за организмот, што укажува
нивната нежива околина простор- дека за производство на енергија потребни се
но и временски се интегрирани со храна и кислород. Постојаното обновување на
кружното движење на материите и изворите на храна и кислород е резултат на рас-
протокот на енергија. тенијата кои имаат способност за фотосинтеза.
Растенијата се автотрофни организми кои един-
За да може секое суштество да живее, треба да ствено можат да ја искористат сончевата енергија
се храни. Храната што ја јадеме ние и сите други во таква форма, при што, со помош на фотосин-
живи суштества е извор на енергија. Благодаре- тезата, создаваат гликоза. Гликозата е органска
ние на енергијата, ние можеме да се движиме, молекула (соединение) во која има складирано

Слика
а бр.74: Фотосинтеза
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 169

огромно количество енергија. Останатите орга- После тоа, процесот се повторува (кружење на
низми зависат од автотрофните организми (рас- енергијата). Тоа е законот на експедитивност,
тенијата) кои се производители, а хетеротроф- односно тоа е „технологија без отпад“, кога иско-
ните организми што ја трошат оваа енергија се ристените материи од еден жив систем станува-
наречени потрошувачи. ат основна појдовна точка за животна активност
на друг систем (кружно движење на материјата).
Потрошувачи од прв ред се оние што се хранат
Така на пример, за производство на хранливи
со растенијата, а потрошувачи од втор ред се
материи и кислород, растенијата го користат
оние што се хранат со тревојадните организми.
„отпадот“ од виталните функции на сите живи
Месојадите се потрошувачи од втор, трет или по-
суштества, особено водата и јаглерод диоксид.
висок ред.
По изумирањето на производителите и потрошу-
вачите, енергијата што е складирана во нив ја ко-
ристат разложувачите (на пр. микроорганизми-
те) при што органските материи се разложуваат
до вода, јаглерод диоксид, минерални материи и
хумус.

Сли
ика бр.75: Круж
жење на енергија
ата
170 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

6. ЗАГАДУВАЊЕ НА ВОДНАТА СРЕДИНА И КВАЛИТЕТ НА ВОДИТЕ

на отпадните води од индустријата и комунални-

Загадувањето на водните екосис- те отпадни води.
теми, денес, е многу големо. Изво-
рите на загадување на водата се Индиректното загадување претставува внесу-
многубројни. Тие ја загадуваат во- вање на штетни материи кои потекнуваат од дру-
дата директно или индиректно. гите екосистеми. Како пример за ова може да се
наведе „измивање“ на почвата и пренесување
на загадените материи во подземните води или
Директното загадување настанува тогаш кога во реките и езерата. Како загадувачи на почвата
штетните материи (супстанции) се внесуваат во најчесто се јавуваат минералните ѓубрива и пес-
копнениот систем. Таков пример е внесувањето тицидите.

7. ВИДОВИ РИБНИЦИ И ТЕХНОЛОШКИ ПРОЦЕСИ НА ПРОИЗВОДСТВО

Одгледувањето на слатководните риби може да Пастрмката како ладноводна риба се одгледува

се подели на: во вода со температура од 10 до 17 °С, а летно
време температурата не смее да помине повеќе
x одгле
едувањ
ње на топло
оводни
и ри
иби
ии
од 20 °С. Водата за одгледување на пастрмка
x одгле
едувањ
ње на ладно
оводни
и ри
иби
и. мора да биде богата со кислород, сиромашна со
органски материи и тиња и да биде проѕирна.
Во топловодни риби спаѓа крапот, а во ладновод-
ни риби, пастрмката. Кислоородотт е основен елемент без кој рибите не
можат да живеат. Во водата, кислородот доаѓа од
Крапот се одгледува во рибници што имаат тем- атмосферата и преку асимилација на растенија и
пература на водата поголема од 20 °С во текот на растителниот планктон. Содржината на растворе-
летото, рибници што се богати со органска мате- ниот кислород, на рибите им овозможува дишење,
рија и на дното создаваат продуктивен слој од варење на храната, развивање и репродукција
тиња. (размножување) и добра здравствена состојба.
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 171

Количеството кислород во водата зависи од 7.1. Одгле

едувањ
ње на крап
температурата на самата вода, т.е. колку водата
Крапот е голема риба со жолто-кафеава или
е поладна, толку содржи поголемо количество
жолто-зелена боја. Живее и до 30 години, при
кислород.
што достигнува тежина и до 50 kg.
Реакц
цијата (рН) на водата за одгледување на
риби во оптимални граници се движи од 7 до 8.
Се мери со лакмусова хартија, или со pH-метар.
Пастрмката поднесува рН од 4 до 9. На помала
или поголема pH- вредност може да угине.
Крапот поднесува рН од 4,5 до 10,5. На помала
или поголема pH-вредност на водата може да
угине.
Јаглер
род дииоксидд (СО2) во водата се создава
при дишењето на бактериите, планктонот или
пак од атмосферскиот воздух. Доколку има пого-
лемо количество јаглерод диоксид во водата, се
намалува количеството кислород. Сли
ика бр
р.76: Кр
рап
Содржината на органски материи во водата тре-
ба да се движи во границите од 10 до 20 mg/l. Во-
дата со поголема содржина на органска материја Месото од крапот е доста квалитетно, а за про-
од 100 mg/l се смета за отпадна вода. дажба, тежината од околу 2 kg крапот ја дос-
тигнува за две години.
Квалитетот на водата за одгледување на риби за-
виси и од содржината на амонијак, нитрати, кар- Крапот може да се одгледува во:
бонати, азот и фосфор. x кафези или и
За да има успешно одгледување на риби во риб- x во ри
ибници
и.
ниците, потребно е постојано следење на квали-
тетот на водата во рибниците.
172 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

Одгледувањето на крапот во кафези може да се Доколку крапот се одгледува во рибници, дла-

спореди со одгледување на домашните животни бочината на водата во рибникот треба да биде
во штала. При ваков систем на одгледување, се помала, од 1 до 2 m. Површината на рибникот не
постигнуваат високи приноси на мала површина треба да биде помала од 0,3 ha, за да има еко-
и помали вложувања. номска оправданост.
Во кафезите, рибата се храни со пелетирана хра- 7.2. Одгле
едувањ
ње на калифо
орниск
ка пасттрмка
а
на која е избалансирана за да одговара на во-
Калифорниската пастрмка спаѓа во ладноводни-
зраста на рибата. Хранењето се врши 2 - 4 пати
те риби. По формата на телото е слична со речна-
дневно.
та пастрмка. Потекнува од Америка, а на Балка-
Кафезите се поставуваат во неподвижни или нот е донесена во 18 век.
бавно подвижни води кои имаат одреден квали-
тет. Одгледувањето на крапот во кафези се врши
од март/април до октомври, кога температурата
на водата е поголема од 14 °С.
Кафезите напролет се порибуваат со подмладок
кој треба да биде здрав, витален и во добра кон-
диција.

Слика бр.78: Калиф

форнисска пастр
рмк
ка

Слика бр.77: Ри
ибник за
а одглед
дување на кр
рап
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 173

Кај нас се одгледува масовно, бидејќи поднесува се обрне на брзината на движење на водата (за
температура до 25 °С. самочистење на базените и снабдување со кис-
лород) во базените и брзината на пливање на
За подигнување на рибник за одгледување на
пастрмката (за да не се заморува).
пастрмка, најважен е изборот на локацијата на
рибникот. За да биде профитабилно одгледувањето на
калифорниската пастрмка, посебно внимание
Најпогодни подрачја за одгледување на кали-
треба да се посвети на исхраната. Храната тре-
форниска пастрмка се речните подрачја богати
ба да биде богата со протеини. Така, храната за
со шума, затоа што шумата на реката ࣊ овозможу-
подмладокот треба да содржи 50 % протеини и
ва сенка, а со тоа се овозможува ниска темпера-
15 % масти, за поголемите риби се намалува про-
тура на водата во текот на летото.
теинската вредност на храната.
Базените за риба (правоаголните) се најчесто
Подмладокот се храни така што се фрла пома-
употребувани за производство на калифорниска
ло количество храна десетина пати во текот на
пастрмка. Овие базени кои се поставени во се-
денот, а кај возрасната пастрмка, хранењето се
рија, успеваат да ги задоволат потребите од кис-
врши со расфрлање на брикетите по површината
лород на рибата. Посебно внимание треба да
од водата по целиот базен.

Слика бр..79: Право

оаголни ба
азени за одгледува
ање калиф
форни
иска пастрмка
а
174 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

МОДУЛАРНА ЕДИНИЦА 3
ВЕТЕРИНАРСТВО
ЗЕМЈОДЕЛСТВО, РИБАРСТВО И ВЕТЕРИНАРСТВО
И ДРУГИ СЕКТОРИ НА КВАЛИФИКАЦИИ
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 175
 ВЕТЕРИНАРСТВО
Ветеринарството е стопанска деј-
ност која е во функција на чување
на здравјето на домашните живот-
ни и нивна заштита од различни
болести.
Ветеринарната дејност е од јавен интерес, од-
носно здравствената заштита на животните, ве-
теринарното јавно здравство и благосостојбата
и заштитата на животните се ветеринарни деј-
ности од јавен интерес.
Ветеринарната дејност на територијата на Ре-
публика Северна Македонија ја спроведува Др-
жавната ветеринарна служба во соработка со
другите органи и институции преку Агенцијата
за храна и ветеринарство, Националната рефе-
рентна лабораторија кога работи за потребите
на Агенцијата и Државната ветеринарна служба.
178 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

1. ЗНАЧЕЊЕ И УЛОГА НА ВЕТЕРИНАРСТВОТО ЗА СТОЧАРСКОТО

ПРОИЗВОДСТВО

нитарните мерки, превенцијата на болести и

Сточарското производство е сто- контролата и третманот на болестите што се јаву-
панска гранка која се занимава со ваат кај домашните животни.
одгледување на домашни животни
(говеда/крави, кози, овци, коњи, Освен тоа, за да може животното да се продаде
различна живина и сл.). и да се користи за месо, или да се продаде на
друг сточар, треба да се направи ветеринарен
преглед за неговата здравствена состојба, затоа
Без разлика дали станува збор за говеда, овци,
што само здрави животни можат да се продаваат,
кози, свињи или живина, нивната лоша здрав-
увезуваат или колат.
ствена состојба ги намалува нивните производ-
ни својства и доведува до финансиски загуби. За да има успешно сточарско производство, жи-
вотните треба да имаат добар генетски потен-
Исхраната на домашните животни, квалитетот на
цијал со добри репродуктивни својства, соод-
водата за пиење, соодветно изградените штали
ветни сместувачки капацитети и добри пасишта,
и добрите практики за управување со фармата
соодветен простор и добри услови за подмладо-
овозможуваат добри финансиски резултати за
кот, за исхрана на домашните животни да се ко-
фармерот, но без добивање на ветеринарни ус-
ристи квалитетна храна и да се води евиденција
луги кои се клучниот фактор во работењето на
за идентификацијата на секое животно.
една сточарска фарма се намалува ефикасноста
на сточарското производство и се намалува до- Со примена на овие добри практики, кои имаат
бивката. и превентивен карактер за да не се појави некоја
болест, се намалува прекумерната употреба на
Улогата на ветеринарот е да го советува земјоде-
лекови за лечење на животните. 
лецот за исхраната, вакцинацијата, хигиенско-са-

1.2. Ветеринарни служ
жби
Активностите и надлежностите на ветеринар-
ната служба се јасно дефинирани во Законот за
ветеринарно здравство.
Врз основа на Законот, Држав вната веттеринар--
на слу
ужба е одговорна за спроведување на го-
лем број активности меѓу кои се:
- Надзор, дијагностицирање, искорену-
вање и превенција на заразни болести кај
животните и зоонозите и исполнување на
националните и меѓународните обврски
за известување.
- Службени контроли за издавање на сер-
тификати за здравствената состојба на
животните и ветеринарното јавно здрав-
ство, водење на регистри и идентифика-
ција и регистрација на животните заради
здравствена заштита на животните.
- Одржување на високо ниво на здравстве-
на заштита кај животните, продуктивност
и нивна благосостојба и заштита на луѓе-
то и животната средина од штетни агенси
кои се пренесуваат преку животни, суро-
Слика бр.80: По
оставено
ост на Државнатта ветер
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 179
вини, производи, нуспроизводи од живо-
тинско потекло и предмети.
- Планирање и предлагање на мерки за де-
зинфекција, деконтаминација, санитација,
деодорација и истребување на штетници.
- Контрола на производството, прометот
и употребата на ветеринарно-медицин-
ските препарати и другите производи
наменети за употреба во ветеринарното
здравство; контрола на производството,
прометот и употребата на храната за жи-
вотни.
- Следење, анализа и процена на влијание-
то на животната средина и природата врз
здравјето на животните.
- Воспоставување и контролирање на хиги-
енските услови и технолошките процеси
во одгледувалиштата и објектите.
- Обука и стручно усовршување на докто-
рите по ветеринарна медицина, подигање
на свеста и информирање на одгледува-
чите, производителите и јавноста.
ринар
рна служба
а
180 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

Нациоонална ата реефереентна лабор ратторија е - Обезбедува обуки за Агенцијата и реле-

национална институција, одговорна за вршење вантните сектори кои се однесуваат на
на лабораториски испитувања за потребите на предмети што се во врска со нивната ком-
Агенцијата, како и активностите утврдени во го- петентност.
дишните наредби за здравствена заштита на жи-
- Ги следи најновите научни и технолошки
вотните и ветеринарното јавно здравство и по-
достигнувања во нивната стручна област,
веќегодишните програми.
врши истражувања во приоритетните
Националната референтна лабораторија ги врши области, изведува истражувања заедно
следниве активности: со државните или странските институти
и лаборатории, учествува во редовните
- Поставува дијагнози, врши анализи, тесто-
компаративни тестови и обезбедува кон-
ви и научни и истражувачки активности на
тинуирана едукација за нивните членови,
живи животни, суровини од животинско
преку општа и специјална обука.
потекло, производи, адитиви, добиточна
храна и адитиви за добиточна храна, вете- - Ја информира Агенцијата за научните и
ринарно-медицински препарати и други технолошките новитети и ࣊ предлага ме-
производи. тоди и протоколи што ќе се користат во
дијагностицирањето, анализите и произ-
- Доставува резултати од извршените ак-
водството; методи и процедури што ќе се
тивности на Агенцијата, и на институции-
користат за земање мостри, предмети врз
те и организациите определени од Аген-
кои ќе се изведува истражувањето и др.
цијата.
- Учествува во подготовката и спроведување-
то на плановите и програмите на Агенцијата
во доменот на нивната компетентност.

Oфицијални иот веттерин
нар ги има следниве пра-
ва и должности:
- Спроведува мерки за здравствена зашти-
та на животните, превенција, контрола и
сузбивање на болести кај животните, над-
зор, следење на болести кај животните и
спроведување на ветеринарни контроли
при чување, производство и превоз на
животни.
- Врши процена на пазарната вредност на
заклани или убиени животни, производи,
нуспроизводи од животинско потекло и
храна за животни при спроведување на
мерките за сузбивање и искоренување на
заразни болести.
- Врши контрола на усогласеноста со про-
писите од областа на ветеринарното
здравство во центрите за репродукција и
вештачко осеменување за семе за вештач-
ко осеменување, јајцеклетки и ембриони,
како и во одгледувалиштата за животни за
расплод, одгледувалиштата за домашни
животни, дивеч и риба, пчеларници, фар-
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 181
ми за свилена буба, резервати за животни
и зоолошки градини, саеми, циркуси и
слично.
- Врши земање или контрола на земање
мостри, контрола на изведувањето на
лабораториски испитувања врз живи жи-
вотни, производи, нуспроизводи од живо-
тинско потекло и суровини, вклучувајќи
земање мостри од вода и храна за живот-
ни.
- Спроведува мерки за вршење на надзор
на несакани последици од биолошки и хе-
миски загадувачи кои се предмет на вете-
ринарна контрола.
- Врши службена контрола, надзор и сле-
дење на активности од ветеринарно јав-
но здравство во: кланици, млекарници,
други објекти за преработка и пакување,
превоз, складирање, објекти за продажба
на големо и мало на храна од животинско
потекло, вклучувајќи го нивното одобру-
вање и придржување кон условите на ра-
бота, проверка, инспекција и увид на по-
182 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

стојана и соодветна примена на добра хи- - Издава сертификати и други документи во

гиенска практика и анализа на ризиците; согласност со прописите од областа на ве-
водење и чување на евиденција, усогла- теринарното здравство.
сеност со микробиолошките критериуми
- Спроведува гранични ветеринарни кон-
и прописите за резидуи, загадувачи и заб-
троли на увозните и транзитните пратки
ранети супстанции преку лабораториска
на животни, производи и нуспроизводи
анализа на мостри.
од животинско потекло во согласност со
- Врши контрола на производството, про- одредбите од овој и друг закон.
метот и употребата на храната и водата за
- Врши надзор и дава инструкции на овлас-
животни.
тениот ветеринар кој работи под негов
- Врши инспекција и контрола на спроведу- надзор.
вањето на прописите за заштита и благо-
Овласстенитте вете
еринари ги извршуваат актив-
состојба на животните.
ностите како и официјалниот ветеринар, со тоа
- Врши контрола на спроведувањето на што тој треба да има успешно помината обука со
системот за идентификација и регистра- положен испит за овластен ветеринар.
ција на животните.
Официјален н ветеринар рен поомошн ник е техни-
- Врши контрола на прометот и употребата чар по ветеринарна медицина и му помага на
на ветеринарно-медицинските препарати официјалниот ветеринар при вршење на негови-
и други производи. те должности од областа на здравствената зашти-
та на животните, ветеринарното јавно здравство
- Применува научни методи и етички пра-
и благосостојбата на животните.
вила при вршење на должностите во рам-
ките на ветеринарната медицина.
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 183

1.3. Здрав
вствена
а зашттита на
а живо
отни
ите на здравствената состојба на животните
наменети за репродукција, спроведување
Здравствената заштита на животните може да
на мерки за превенција и лекување на
биде:
стерилитет, вештачко осеменување и ем-
x прим
марна бриотрансфер.
x секун
ндарна
аи - Промет на мало на ветеринарно-меди-
цински препарати и на храна за животни
x терци
ијарна
а здра
авствена заш
штитта на за сопствени потреби, издавање и пре-
живоотните. пишување на ветеринарно-медицински
Прима арната
а здраавстве
ена зааштита
а на
а живот-- препарати и храна за животни и средства
ните ги опфаќа следниве активности: за дезинфекција, деконтаминација, са-
нитација, деодорација и ерадикација на
- Преземање мерки неопходни за дијагно- штетници и давање инструкции за нивна
за, лекување, превентива и искоренување апликација.
на заразните болести кај животните.
- Обезбедување на ветеринарни услуги и
- Превенција, дијагностицирање и леку- прва помош во итни случаи, болничко ле-
вање на други болести, повреди и хи- кување на животните.
руршки операции на животните.
- Вршење на дезинфекција, деконтамина-
- Третирање на репродуктивните болести ција, санитација, деодорација и ерадика-
и пореметувања кај животните, следење ција на штетници.

Слика бр
р.81: Здра
авствен
на зашти
ита на жи
ивоттнитте
184 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

Сек
кундар рната здрав вствен
на зашттита
а на жи-- - Клиничка и лабораториска дијагностика
воттните е збир на одредени активности со цел на болестите на животните кои задолжи-
да се обезбеди висок здравствен статус и бла- телно се пријавуваат.
госостојба на националната популација на жи-
- Превенција, контрола и/или ерадикација
вотните заради заштита на животните и луѓето.
на инфективни болести кај животните во
Секундарната здравствена заштита на живот- рамките на годишната наредба за здрав-
ните опфаќа: ствена заштита на животните, планирање
и спроведување на мерки за дезинфек-
- Следење на здравствената состојба на
ција, деконтаминација, санитација, деодо-
животните и издавање на ветеринар-
рација, ерадикација на штетници и мерки
но-здравствени сертификати за нивната
за превенција и ерадикација на заразни
здравствена состојба и благосостојба.
болести кај животните.
- Следење и проучување на епизоотио-
- Следење и спроведување на мерки за
лошките услови, здравствената состојба
заштита од зоонози.
на животните, физиологијата и патоло-
гијата на репродукција и оплодување на - Унапредување на методите за дијагноза,
животните, екологија, безбедност на про- ерадикација и превенција на заразни бо-
изводите и суровините од животинско по- лести кај животните.
текло кои не се за човечка исхрана, семе
- Набавка, евалуација и апликација на ле-
за вештачко осеменување, јајцеклетки и
кови и други дополнителни биолошки и
ембриони, вода, добиточна храна и во-
медицински производи за превенција,
дење на евиденција за нив.
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 185

дијагностицирање и третман на оние бо- здравствена заштита на животните од за-

лести кај животните за кои е одговорна разни болести.
Агенцијата.
- Давање експертска помош на ветеринар-
- Следење, анализа и процена на влијание- ните амбуланти, клиники и болници, соп-
то на животната средина и природата врз ственици на животни, производители на
здравјето на животните. производи и суровини, добиточна храна;
давање ветеринарно-медицински препа-
- Следење, анализа и заштита на животната
рати и други производи, фармакодина-
средина од несакани ефекти како после-
мични испитувања на ветеринарно-меди-
дица на болестите кај животните и непра-
цинските препарати и евалуација на нови
вилно размножување и одгледување на
лекови и др.
животни.
Терци
ијарнатта здр
равстввена зааштита
а на
а живот--
- Следење и контрола на хигиенските усло-
ните ја вршат високообразовни или научноис-
ви и технолошките процеси во објектите
тражувачки институции од областа на ветери-
за одгледување на животни и производ-
нарната медицина и опфаќа:
ство на производи и нуспроизводи од жи-
вотинско потекло кои не се наменети за - давање совети за клиничка дијагноза на
исхрана на човекот. болести кај животните;
- Унапредување на технологиите на од- - експертски совети, консултации и сора-
гледување и производство заради пла- ботка со Агенцијата и
нирање и спроведување на мерките за
- експертиза и едукација
186 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

2. БОЛЕСТИ КАЈ ДОМАШНИТЕ ЖИВОТНИ

можат да бидат во желудникот и цревата, црниот

Болестите кај домашните живот- дроб (џигерот), белите дробови, бубрезите, срце-
ни причинуваат огромни штети во то, вените, крвта, мозокот, мускулите, односно во
сточарското производство и прет- сите делови од телото на животните.
ставуваат голем здравствен про-
блем и причина за заблување на Доколку заразните болести се наоѓаат во диге-
значителен број на луѓе. стивниот тракт, тие предизвикуваат штетни по-
следици на слузокожата при допирот со неа (ако
се прицврстат за неа или ја продупчат), потоа
Болестите кај домашните животни не се разлику-
може да ги стеснат или затнат цревата, доколку
ваат многу од болестите кај луѓето.
се размножат многу.
Болестите се делат на:
Исто така, паразитите ги користат хранливите
x параззитски и материи или крвта, па животното слабее, станува
слабокрвно; влијаат врз нервните завршетоци,
x внатр решни ии па животното станува вознемирено, има грчеви
x зараззни (иннфекттивни)) болессти.. или клекнува на коленици.
Паразитите што навлегуваат во органите за ди-
шење предизвикуваат воспаленија и гнојни че-
2.1. Параззитски болессти пови и наслаги, при што се стеснуваат или затну-
Параззитски ите боллести ги предизвикуваат раз- ваат дишните патишта, па животните можат да се
лични видови живи суштества кои се приспосо- задушат или пак паразитот да премине во солз-
бени да живеат на или во телото на животното, ните канали, а подоцна во мозокот на животното.
при што му ја цицаат крвта или телесните сокови Оние паразити што се сместени во душникот и
и ги уништуваат клетките од ткивата. белите дробови предизвикуваат бронхитис или
воспаление на дробовите. Доколку во белите
Паразитските болести се пренесуваат преку во- дробови се развијат јајца од паразитот, тие мо-
дата за пиење, храната, шталското ѓубре, загаде- жат да предизвикаат отежнато дишење, кашлица
ната почва или преку телесните течности. или гушење на животното. Вакви јајца можат да
Во телото на животните, паразитските болести се развијат и во срцето, при што доаѓа до искр-
вавување и умирање на животното.
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 187

Ако паразитот ги насели бубрезите, тогаш се 2.2. Заразни бол

лести
јавува силна болка, ’рбетот се витка, животното
слабее, во мочта има крв или гној и животното Заразните болести уште се нареку-
може да умре. ваат инфективни болести.
Доколку паразитите се појават во крвта, тие ги
разрушуваат крвните зрнца, при што мочта на
животното има црвена боја. Доколку не се ле- Тие се предизвикани од патогени микроорганиз-
кува, животното станува слабокрвно и може да ми, односно од вируси, бактерии, габи, протозои
умре. и рикеции. Симптомите од заразните болести
можат да се појават во рок од неколку дена, не-
Доколку паразитите ги населат мускулите, кај колку седмици, па дури и години.
животното се јавува кривење, грозница, забрза-
но дишење, стенкање, чешање, бавно земање на Заразните болести се пренесуваат преку:
храната или дебелеење во образите. x директен контак кт
Паразитите може да се најдат и во мозокот и x храна
ата
мозочната обвивка, како јајца или ларви. Тие
во мозокот предизвикуваат воспаление или ја x телессните течноссти (пл
лунка,, мо
очк
ка,
разложуваат мозочната кора. Поради штетното крв и сл.)
влијание, кај животното се јавува заматување на x мрши
и
видот, грчеви, паѓање, косо држење на главата,
животното се врти во круг, па најпосле слабее и x зараззени (к
контам
минир
рани) пре
едм
мети
умира. x со по
омош на век
ктори (инсек
кти, глу
увци
Кожни ите пааразитти ги јадат рожните делови на и др.)).
животното, лојот што го лачи кожата, ја цицаат Многу заразни болести се пренесуваат од живот-
крвта и лимфата. На кожата се создаваат јазли, ните на човекот (зоонози).
меурчиња, красти, исип, чешање, влакната паѓа-
ат, кожата се здебелува и се набира. Патогеените бактерии предизвикуваат различни
болести кај животните. Бактериите се еднокле-
точни микроскопски организми кои живеат во
водата, воздухот и почвата, па заразните боле-
сти предизвикани од патогени бактерии токму се
пренесуваат преку водата, воздухот и храната со
кашлање, кивање, фекалии, лиги и др. Најпознати
188 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

болести предизвикани од патогени бактерии се: Бесни илото е акутна заразна болест кај сите
антракс, бруцелоза, црвен ветер кај свињите и др. топлокрвни животни и човекот. Се манифестира
со симптоми на централниот нервен систем и за-
Болестите предизвикани од бактерии се нареку-
вршува со смрт.
ваат бактериози.
Антрааксот претставува заразна болест која кај
домашните животни се манифестира со висока 2.3. Внатррешнии боле
ести ка
ај домашн
нитте жи--
температура, оток на слезинката, серозно хемо- вотни
рагична инфилтрација на поткожното и супсе-
розното ткиво. Најчесто завршува со смрт за жи- Во внатрешни болести спаѓаат ор-
вотното. Од антракс заболува и човекот. ганските заболувања кај домашни-
те животни кои се предизвикани
Бруцеелозатта е распространета низ целиот свет.
Заболуваат и животните и човекот. Животните за- од хормонални или метаболистич-
болени од бруцелоза, доколку се гравидни, има-ат ки промени, дегенеративни проце-
спонтан абортус, а кај машките животни доаѓа до си во органите или пак создавање
воспаление на тестисите. Кај нас, заболените на нови творби.
животни не се лечат туку се уништуваат. Секој вид домашно животно има различни физи-
олошки нормативи, а и поседува посебни пато-
Црвенниот вветер кај свињите е инфективна бо-
лошки својства.
лест која се манифестира со појава на црвени
точки на кожата, покачена температура и нару- Постојат голем број внатрешни болести кај до-
шена општа здравствена состојба. Се лечи со ан- машните животни кои можат да се поделат на:
тибиотска терапија и примена на имун серум.
x болессти на органните за
а варе
ењее
Вируссите се најпрости живи организми кои се
разликуваат од другите по тоа што не се способни x болессти на срцетто и кр
рвните
е садов
ви
за самостоен метаболизам, односно за да можат да x болессти на органните за
а дишеењее
ги извршуваат своите основни биолош-ки функции
потребна им е друга жива клетка која што ќе им x болессти на органните за
а мокр
рењње
обезбеди храна и енергија и за нив ќе создава x болессти на метабболизмот
протеини.
x болессти на нервниот систем м
Кај домашните животни се јавуваат голем број
вируси. Најкарактеристични се: лигавка и шап, x болессти на крвтаа.
свинска чума, беснило, свински грип, птичји грип и
многу други вирусни заболувања.
Болестите предизвикани од вируси се нарекува-ат
виррози.
Лигаввката и шапоот се вирусни заболувања кај
чапункарите, но може да заболи и човекот. Прв
симптом на болеста е покачена температура, а
подоцна се забележува воспалителна реакција на
слузницата на устата, тврдо непце и јазик. Се
појавуваат афти во устата и кога тие ќе прснат, од
устата се цеди растеглив секрет. Лигавката и ша-
пот кај нас не се лечат, туку се применуваат ра-
дикални мерки, меѓу кои блокирање на дворови,
фарми, населени места, уништување на животни-те
и други ветеринарни мерки.
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 189

2.3.1. Бо
олести
и на ор
рганитте за ва
арењ
ње воспалението на слузокожата на устата. Симпто-
мите што укажуваат на оваа болест се: покачена
Најчести бо олести на органитте за вар рењње кај
температура, забрзан пулс, отежнато голтање,
домашните животни се воспалението на уста-
враќање на храната низ носот и др. На болното
та и ждрелото, нарушувања кај хранопроводот,
животно, за лечење му се дава медикаментозна
надув на бурагот и капурата, воспаление на же-
терапија, но и хранење со лесносварлива храна,
лудникот и цревата и сл.
меко сено, кашеста храна од трици и брашно и
Воспа алениеето на слузо окожаата на усттатта (ус- сл.
ната шуплина) се нарекува stomatittis. Најчести
Најчести на арушув вања во хр ранопрровводдот се
етиолошки фактори кои предизвикуваат вос-
стеснуување е и заттнувањ
ње. Стеснувањето наста-
паление на слузокожата на устата се: исхрана
нува поради притисок на хранопроводот однад-
со груба и недоволно прочистена и подготвена
вор, а затнувањето настанува поради голтање
храна (механички фактори), земање на премногу
на неизџвакана храна или цело овошје (јаболко,
топла или пак премногу ладна храна (термички
круша) или пак цел компир. Животното што има
фактори) и инфективни бактерии. Симптоми што
затнување на хранопроводот, има зголемено ла-
укажуваат дека животното има воспаление на ус-
чење на плунка, одбива да јаде и сл. Затнувањето
тата се: претпазливо земање на храната, претпаз-
на хранопроводот може да се лечи хируршки, со
ливо џвакање, плунката е помешана со слуз и крв
медикаменти или со механичко вадење на туѓото
и сл. За лечење на ова заболување се препорачу-
тело.
ва плакнење на устата со благи дезинфициенси.
Надув вот на бураггот и капура ата настанува нај-
Воспа алениеето на ждрело ото се нареку-
често кај овците и говедата, а е резултат на насо-
ва ph harynggitis. Етиолошките фактори што ја
бирање на гасови во нив. Насобирањето на гасо-
предизвикуваат оваа болест се истите како кај

Слика бр.8
82: Поста
авена желудочн
на сонда
а кај крава
190 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

ви е резултат на исхраната (земање на расипана аление

храна или пак земање на зелена храна). Симпто-
мите за надув кај животното се манифестираат со
силна подуеност на задниот дел од телото, осо-
бено на левата страна, со пренагласен звук при
удар во него, отежнато дишење. Надувот може да
предизвика и смрт на животното. За да не дојде
до тоа, потребно е да се вовлече желудочна сон-
да за да се извадат гасовите, да се дупне бурагот
со посебен инструмент наречен троакар или пак
да се отвори (руминотомија).
Воспа ето на срцеввиот мускул се нарекува
myocaarditis. Настанува поради различни бакте-
риски или вирусни воспаленија.
Воспааление
ето на ендоокардоот и ср рцеевитте за--
листоци се нарекува enndocarrditis, а е резултат
на бактериите кои преку крвотокот доаѓаат до
срцевите залистоци и таму се таложат, при што
предизвикуваат воспалителни процеси.
Симптомите што се јавуваат при воспалителните
процеси кај срцето, се: општа слабост, брзо замо-
рување на животното, забрзана срцева работа,
се јавуваат промени при слушање на срцевите
тонови, висока температура (кај ендокардитите)
и сл.
За лечење на воспалителните процеси се препо-
рачуваат антибиотици.

2.3.3. Болести
и на ор
рганитте за дишењ
ње
Кај органите за дишење на домашните животни
најчесто се јавуваат следниве болести: воспале-
ние на слузницата на носот, синусите, ларинксот
и белите дробови.
Слик
ка бр.8
83: Тро
оакар
Воспааление ето на слузн ницата
а на носо
от се на-
рекува rhiniitis. Настанува поради настинка, ин-
фекција или пак вдишување на супстанции што
Воспа аление ето наа жел лудникот се нарекува
ја дразнат слузницата.
gastrittis. Гастритисот се јавува поради грешки
во исхраната, хранење со тешко сварлива храна, Се манифестираат со кивање и течење на носот
внесување на отровни растенија при исхраната (серозен, лигав и лигаво-гноен излив од носот).
и сл. Симптоми за гастритис кај животните се на- За лечење се применуваат средства за инхала-
мален апетит, забавена и ослабена перисталтика ција и антисептички средства.
на цревата и опстипација. Лечењето кај животни-
те се врши со гладување 1 до 2 дена, плакнење на Воспааление ето на синуссите настанува како ре-
желудникот и сл. зултат на проширување на воспалителниот про-
цес на носната слузница. Се манифестира со ла-
чење на серозно лигав или гноен ексудат во си-
нусите.
2.3.2. Болестии на ср
рцето и крвн
ните
е са
адови
Болести што се јавуваат кај срцето, најчесто се: Воспааление ето на а слуззокожа ата на
а гр
рло ото се
воспаление на срцевата мембрана, воспаление нарекува lar
r yngitis. Се карактеризира со појава
на срцевиот мускул, воспаление на ендокардот на кашлица, отежнато голтање и дишење и сл. За
и на срцевите залистоци. лечење, потребно е мирување и спречување на
кашлицата.
Воспа аление ето на
а срце евата мембрран
на се на-
рекува periccarditiss. Настанува поради пренесу- Воспааление ето на а бро онхијал
лното сттебл ло се
вање на инфекцијата која настанала на соседните нарекува b ronchi i tis, а на белите дроо бови
и
органи (најчесто на белите дробови и плеврата). pneum monia. Причините за појава на оваа бо-
лест се од инфективна природа. Болеста се ма-
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 191

нифестира со кашлање (суво или продуктивно), во изгледот, бојата и конзистенцијата на мочта.

болки во градите, искашлување крв, отежнато Се лечи со антибиотици, плакнење на мочниот
дишење, респираторна слабост и сл. Се лечи со меур со благи антисептици и сл.
антибиотици, средства за искашлување и др.
Камењња (коонкреннменти) во мочни ите паттишта а
почесто се јавуваат кај воловите и биковите, а по-
ретко кај женските животни. Камењата може да
2.3.4. Болести
и на ор
рганитте за мокр
рењ
ње доведат до затнување на уретрата и до пукање
Најчести болести на органите за мокрење се: на мочниот меур.
воспаление на бубрезите, воспаление на мочни-
от меур и појава на камења (кокременти) во моч-
ните патишта. 2.3.5. Болестии на метаболлизмо от
Воспа
аление ето на бу убрезиите се нарекува Кај домашните животни, најчесто се јавуваат
nephrritis. Најчесто настанува поради системски следниве болести на метаболизмот: кетоза, пу-
и бактериски заболувања. Се манифестира со ерперална пареза, рахитис и осеомалација.
промени во бубрезите, урината, појава на отоци,
Доколку дојде до нарушување на метаболизмот
покачен крвен притисок и др. Најчесто се лечи со
на јаглехидрати и мастите, доаѓа до насобирање
антибиотици.
на поголемо количество кетони во крвта, при
Воспаалениеето на мочнниот меур се нарекува што се јавува болеста наречена кето оза. Кетозата
cystitis. Циститот е предизвикан од бактерии најчесто се јавува кај кравите во првите недели
стрептококи. Се манифестира со зачестено мо- од лактацијата.
крење со помало количество на моч и промени

Слика бр.84: Пуерпер

рална пареза кај крава
(Преземено од https://ternak-sehat.fkh.ugm.ac.id/2018/12/04/sapi-
ambruk-tiba-tiba-pada-saat-menyusui-apa-penyebabnya/)
192 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

Пуерппералн ната па
арезаа се јавува кај скоро оте-
лените крави, поради недостиг на калциум во
крвта, а се карактеризира со општа вкочанетост
(пареза), губење на свеста и кома. Болеста се јаву-
ва во првите 3 дена од породувањето. Најчесто
заболуваат високо продуктивни крави. Болеста
започнува со благ немир и намален апетит. Забо-
леното животно паѓа во кома и лежи на градната
коска со свиткани нозе и глава свртена назад и
положена на лопатката, градите или стомакот. Се
лечи со инфузија со калциумови соли.
Рахиттисот и остео
омалацијатаа се болести пре-
дизвикани од нарушување во метаболизмот
поради недостиг на фосфор и калциум, при што
доаѓа до промени во коскениот систем. Рахити-
сот се манифестира со искривување на коските
на екстремитетите и абнормално движење, а
остеомалацијата се манифестира со тешкотии
во движењето, често лежење и појава на олот-
риофагија.
За да се спречат овие заболувања, се препора-
чува исхрана со добро сено, давање на храна
богата со витамин D, престој и движење на сон-
це и др.
висока , а воздухот е многу влажен.
Болестите се манифестираат со потиштеност,
поспаност, општа слабост, тешко дишење, а по-
доцна се јавува забрзана работа на срцето, слаб
пулс и губење на свеста.
Доколку дојде до овие болести, животното треба
што побрзо да се смести во ладно, во добро про-
ветрена просторија, потоа да се полева со ладна
вода и да му се става мраз на главата.
2.3.7. Болести
и на кр
рвта
Најзначајни болести на крвта кај домашните жи-
вотни се анемијата и леукемијата.
Анеми ијата е болест која се карактеризира со на-
малување на бројот на еритроцитите во крвта.
При анемија се јавува и намалување на хемогло-
бинот во крвта. Анемијата е знак дека кај живот-
ното се појавува одредена болест.
Леуке емијата
а е заболување на коскената срцеви-
на, слезинката или лимфните жлезди.

2.3.6. Болести
и на
нервн
ниот сиистем
Сончааницатта и тооплот--
ниот удар се болести
кои се јавуваат кај нерв-
ниот систем.
Сончааницатта настану-
ва поради директното
влијание на сончевите
зраци врз главата и ти-
лот на животното, осо-
бено за време на жеш-
ките летни денови.
Топлоотниотт удар наста-
нува поради натрупу-
вање на телесна топли-
на и поради неможност
за нејзино ослободу-
вање. Топлотниот удар
настанува кога надво-
решната температура е
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 193

3. ХИРУРШКИ ИНТЕРВЕНЦИИ КАЈ ЖИВОТНИТЕ

За да не дојде до некоја зараза за време на хи-

Хирургијата е дел од медицината и руршката интервенција, потребно е да се запазат
се занимава со третирање на раз- принципите на асеепса и антиссепса.
лични болести, рани и повреди по
оперативен, рачен или инструмен- Асепсата претставува постапка во хирургијата
тален начин. со која се спречува пристап на сите микроорга-
низми во виталното ткиво (сࣉ што доаѓа во допир
со живото ткиво мора да биде апсолутно стерил-
За хируршка интервенција треба да се користат но).
инструменти изработени од висококарбонски
челик што не ’рѓосува, различни легури и сл. Антиссепсатаа претставува уништување на пато-
гените микроорганизми во живото ткиво. Анти-
Инструментите што се користат при хируршки септиците се хемиски средства кои се користат
интервенции, веднаш по користењето треба да за уништување на микроорганизмите, а се спо-
се расклопат, измијат, исчистат и да се стерили- собни за користење на живи ткива.
зираат.
За да може животното да се оперира (да се изве-
Стериилизац цијата претставува уништување на де хируршка интервенција), треба да се воведе
сите микроорганизми што се наоѓаат на предме- во ане естези
ија.
тите кои доаѓаат во допир со стерилното ткиво
(инструменти, прекривки, катетери, игли и др.). Под аннестеззија се подразбира намерна и струч-
на интервенција што предизвикува неосетли-
Од хируршките инструменти најчесто се користат: вост, која ветеринарот ја постигнува со внесу-
скалпел, ножици, иглодржачи, форцепси, штипки, вање на анестетик во организмот на животното.
ретрактори, врвови за сикција и др. Сите наведе-
ни инструменти треба правилно да се користат за Анестезијата може да биде ло окална
а или општа а
да не дојде до трауматизирање на ткивото. (целосна).
194 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

Повреедите претставуваат оштетувања на ткива- Лекувањето на малигните тумори е со нивно хи-

та што настануваат под влијание на разновидна руршко отстранување и со радиозрачна хемоте-
механичка сила. рапија.
Повредите можат да се поделат на отворени и за- Кастрацијатта претставува оперативен зафат
творени повреди. што се изведува кај машките животни, а се состои
во отстранување на тестисите. Таа се изведува со
Отворените повреди уште се нарекуваат рани.
цел да се смират темпераментните животни, а со
Раните настануваат под влијание на различни
тоа да се овозможи нивно искористување за ра-
предмети. Во зависност од предметот што пред-
бота или пак побрзо гоење кај некои животни.
извикал појава на рана, раните се делат на:
За кастрација се користат два метода:
x убодни ран ни
- крвен метод, кој може да биде отворен и
x рани од наггмечу ување
затворен и се применува за кастрација на
x разде ерни рани нерези и пастуви;
x исече
еници - бескрвен метод, кој се користи при кас-
трација на овни, бикови и јарци.
x рани од огн
нено оружје
е
Кај женските се користи ова ариокттом
мија
а, при
x гризн
натини
и и др. што се отстрануваат јајниците.
Повредите можат да настанат и од висо ока и
ниска темпеератур
ра. Доколку настанат под вија-
ние на висока температура, повредите се наре-
куваат изгор
реници, а ако настанат под влијание
на ниска температура се нарекуваат сммрззнати--
ни.
Ако раните на ткивата се инфицираат со бакте-
рии, тие загнојуваат и се појавува ап
пцесс и флег--
мона.
Апцессот претставува насобирање на гној во но-
восоздадената празнина во ткивото, а фллегмо--
ната претставува дифузно гнојно воспаление на
сврзното ткиво.
Туморрите претставуваат новосоздадени атипич-
ни израстоци во ткивото. Во зависност од нивни-
те карактеристики, туморите се делат на бени--
гни и малиггни.
Бениггните тумори и се составени од зрели клетки
кои покажуваат еднакво бујно растење и јасно се
ограничени од околното ткиво. Тие лесно може
да се отстранат со операција. Бенигните тумори
не метастазираат, а по нивното отстранување не
предизвикуваат рецидиви (повторна појава).
Малиггните туморри се многу опасни за органи-
змот и во најголем број случаи доведуваат до
угинување на организмот. Тие метастазираат во
организмот преку крвта и лимфата.
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 195

4. ПРЕВЕНТИВНИ МЕРКИ ЗА ЗАШТИТА НА ЖИВОТНИТЕ ОД БОЛЕСТИ

- со примена на ултравиолетово зрачење

Заради спречување на појава на кое се постигнува со кварцна ламба која
болести кај домашните животни, произведува UV-зраци кои ги уништува-
се применуваат одредени зоохиги- ат микроорганизмите од воздухот што се
енски мерки со кои се уништуваат наоѓа во болничките соби, операционите
причинителите на болестите, или сали и во други простории.
пренесувачите на болестите. Исто
така, во борбата со заразните бо- x Хемииска деезинф
фекцијаа − се
лести се применуваат и превентив- постигнува со примена на антисептички
ни средства и други мерки. и дезинфекциски средства. Во
антисептички и дезинфекциски средства
спаѓаат хемиските соединенија што
влијаат врз микроорганизмите на тој
начин што ги убиваат или ги оштетуваат
Зоохигиенските мерки што се применуваат во
нивните клетки.
ветеринарната практика се:
Дезинфекциските средства го намалуваат
x дезин
нфекц
ција
бројот на микроорганизми на површина-
x дезин
нсекци
ија и та од предметите, а антисептичките сред-
ства го намалуваат бројот на микроорга-
x дераттизаци
ија.
низмите на кожата и слузокожата.
Дезин
нфекци ијата е постапка на уништување на
Во зависност од времето, дезинфекцијата може
микроорганизмите надвор од живиот организам.
да биде про офилак ктичк ка (се спроведува со цел
Постојат неколку дезинфекциски постапки: да се спречи појава на болест), теко овнна (се из-
ведува при постоење на болест) и завр ршна (се
x Меха аничкаа дезинфекц ција − претставува изведува по престанување на болеста).
отстранување на микроорганизмите
по механички пат, со чистење, рибање Дезин нсекциијата е хигиенско-санитарна мерка
(триење), варосување, вшмукување, која се спроведува со цел да се уништат инсекти-
перење и сл. те, некои ектопаразити и штетници, како кај луѓе-
то така и кај животните (се уништуваат бумбари,
x Физи ичка деезинф
фекцијја − се постигнува молци, мравки, вошки, крлежи, шугавци, комар-
на неколку начини: ци, муви, пајаци и др.).
- со примена на висока температура со по- Некои од овие инсекти ги напаѓаат луѓето и жи-
мош на грејни тела, односно со пеглање, вотните, цицаат крв и ги вознемируваат и во
варење, со водена пареа, согорување, го- најлош случај служат како преносители на тешки
рење со пламен, со жарење и сл.; заразни болести.
196 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО
Инсектите, главно се задржуваат и ги полагаат
јајцата на места богати со органска материја, не-
чисти објекти, ѓубре, урина, нечиста кожа, рани
и сл.
Според начинот на вршење и видот на употребе-
ните средства, постојат неколку методи и постап- Дераттизациија е уништување и контрола на штет-
ки за дезинсекција:
x Меха аничко о-физи ички методи ии
постаапки заа дезиинсекцција, кои
спречуваат влегување на инсекти
во објектите и го оневозможуваат
нивниот развој и размножување.
Редовни постапки што се применуваат
во овој случај се: редовно чистење,
отстранување на отпадоците и ѓубрето,
заштита на отворите од објектите
од навлегување на инсекти, сушење
на мочурливите почви, уништување
на грмушките и другата некорисна
вегетација и сл.
x Хеми иски меетоди и постапки,, кои според
намената се делат на инсектициди и
репеленти. Инсектицидите ги убиваат
штетните инсекти, а репелентите ги
одбиваат.
x Биолошки метод ди и поостапк
ки се
постапки во кои се користат други
видови живи организми за убивање
на инсектите, на пр. за уништување на
ларвите од комарците се пристапува кон
порибување на стоечките топли води
(рибите се хранат со ларви од комарци).
Дезинсекцијата може да биде превен нтивнаа и те--
ковнаа. Превентивната дезинсекција се изведува
во зима и рана пролет, кога инсектите се при-
сутни во помал број, а тековната се изведува во
лето, кога инсектите се најбројни.
ните глодари, особено глувци и стаорци, а во од-
редени случаи и сузбивање на наезди од зајаци,
смрдулки и кртови.
Глувците лежат во кругот околу домашните жи-
вотни и луѓето, се хранат со нивната храна. Тие ја
заразуваат храната и водата и на тој начин пре-
несуваат голем број тешки заразни и паразитски
болести.
Според начинот на вршење и видот на употребе-
ните средства, постојат неколку методи и постап-
ки за дератизација:
x Меха аничко о-физиички методи ии
постаапки − се состојат во употреба на
стапици, мрежи и сл.
x Хеми иски ме етоди
и и постапки − се
состојат во употреба на средства
наречени родентициди во вид на мамки
и чад.
x Биолошки метод ди и по
остапк
ки − се
состојат во убивање на глодарите со
нивни непријатели или со користење
на појавата на канибализам помеѓу
глодарите.
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 197

Во зависност од времето кога се изведува дера- Имуните серуми можат да бидат:

тизацијата, таа може да биде превен
нтив
внаа и те--
x антиб
бактер
риски
ковнаа.
x антив
вирусн
ни и
Се препорачува дератизацијата да се изведува
најмалку еднаш годишно, но доколку има потре- x антиттоксич
чни им
муни серуми
и.
ба може и почесто.
Имуните серуми имаат двојна намена, односно
Во борбата против заразите, се користат вакци-- се користат за тераписки цели (на пр. за антракс,
ни и имуни серуми кои спаѓаат во групата на би- тетанус и др.) и за профилактички мерки (црвен
олошки препарати. ветер, свинска чума, лигавка и шап и др.).
Вакциините претставуваат живи агенси кои се За да се спречи ширење на заразната болест, се
внесуваат во организмот со цел да се измени не- користат и други методи и постапки како што се:
говата реактивна способност во смисла на созда-
вање на имунитет. x убива ање на заболените и сомнително
заболените животни, како и нештетно
Целта на вакцинацијата е со внесување на анти- отстранување на нивните мрши;
ген организмот да стимулира создавање имуни-
тет против одредена болест. x изоли ирање е на заболените и сомнителни
животни;
Вакцините, во зависност од бројот (видот) на ми-
кроорганизмите, можат да бидат: x каран нтин, посебно изграден објект во
кој се сместени новонабавените животни
x моно оваленнтни, содржат еден вид на за одреден временски период, а во кој е
микроорганизам; овозможена ефикасна примена.
x биваллентнии и по
оливал
лентни
и, содржат
два или повеќе видови микроорганизми.
Имуни ите се
еруми претставуваат крвни серуми
кои во себе содржат специфични антитела про-
тив одредени микроорганизми или токсини, а се
наменети против антигенот под чие влијание се
синтетизираат антителата.
198 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

МОДУЛАРНА ЕДИНИЦА 4
ПОВРЗАНОСТ НА СЕКТОРОТ ЗЕМЈОДЕЛСТВО,
РИБАРСТВО И ВЕТЕРИНАРСТВО СО ДРУГИТЕ
ЕКОНОМСКИ СЕКТОРИ
ЗЕМЈОДЕЛСТВО, РИБАРСТВО И ВЕТЕРИНАРСТВО
И ДРУГИ СЕКТОРИ НА КВАЛИФИКАЦИИ
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 199
 1. СЕКТОР ЗА ЕКОНОМИЈА, ПРАВО И ТРГОВИЈА

субјекти по сектори имаат секторите трговија

Постојат огромен број правни на големо и мало, поправка на моторни возила
субјекти во секторот за економија, и мотоцикли и преработувачката индустрија, а
право и трговија. најголема застапеност имаат секторите: снабду-
Правниот субјект уште се нарекува вање со електрична енергија, гас, пареа и клима-
правно лице. Правното лице не е тизација и рударството и вадење на камења.
„вистинско живо суштество“, туку Во економијата постојат јавен и приватен сектор.
општествена/социјална креација Во јавниот сектор спаѓаат сите претпријатија чија
(творба) на која правниот поредок сопственост е на институциите од јавната власт
го признава како неделива целина (централна и локална власт, локални тела и авто-
имотот на субјектот на правото. номни локални претпријатија).
Во образовниот систем во Република Северна
За да постои еден правен субјект, потребно е да
Македонија, во средното стручно образование
има членови, име и седиште и да има имот. За да
се застапени следниве квалификации од четврто
може да дејствува правниот субјект, треба да има
ниво (модуларно дизајнирани): деловен секре-
органи, статут, цел за неговото формирање и да
тар, економски техничар, правен техничар, тех-
биде регистриран како правен субјект.
ничар за трговија и маркетинг, банкарски техни-
Постојат правни субјекти од сите области. Најго- чар, а од трето ниво - продавач.
лемо учество во структурата на деловните

Сл
лика бр.85: Хидр
роцентр
рала Коззјак и РЕ
ЕК Би
итол
ла
202 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

2. СЕКТОР ЗА ЕЛЕКТРОТЕХНИКА

Електроенергетскиот систем во Република Се-

Во секторот електротехника, спаѓа- верна Македонија го сочинуваат:
ат потсекторите електроенергети-
ка, електроника, телекомуникации x електтрани што произвведува
аат
и информатичко-комуникациски електтрична
а енер
ргија
технологии. x електтропре
еносе
ен систтем
x разво
одни постро
ојки
x дистр
рибуци
ија на
а електтрична
а ен
нер
ргија
x потро
ошува
ачи на
а електтрична
а ен
нер
ргија.
Целокупната електрична енергија се произведу-
ва во:
x хидроцентрали
x термо
оцентр
рали
x комб
бинира
ани по
остројк
ки
x ветер
рници за произво одство на
електтрична
а енер
ргија
x фотонапон
нски це
ентрал
ли и
x биога
асни ел
лектр
роценттрали.

Преноосот на
а елек
ктричнна енергија се состои од
далноводи, трансформаторски станици и диспе-
черски системи (управување, мерење, контрола
и диспечирање на системот).

Слика
а бр.86
6: Вете
ерни електра
ани
ии
фото
онапоннска ел
лектрооцентр
рал
ла
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 203

Потсекторо от инф форма атичко

о-комууникацциски
и
технологии се однесува на компаниите во по-
лето ИКТ, кои во најголем процент се концентри-
рани во Скопје, потоа во Битола, Тетово, Охрид,
Куманово и во други градови.
Врз основа на официјалната дефиниција, инфор-
матичката технологија има за цел да изучува соф-
твери и хардвери, да ги дизајнира, развива и им-
плементира, како и да им даде поддршка на оние
што ги применуваат сите тие програми и инфор-
матички системи од различна природа.
Во нашата земја, ИКТ е навлезена во сите сфери
на општественото живеење. Затоа е потребно
на пазарот на трудот да излезе образован кадар
што ќе може да одговори на потребите на самиот
пазар.
Во образовниот систем на Република Северна
Македонија (во средното стручно образование
- модуларно дизајнирано) во секторот електро-
техника се застапени следниве квалификации:
електротехничар за електроника и телекомуни-
кации, електротехничар – енергетичар, електро-
техничар за компјутерска техника и автоматика,
техничар за индустриска мехатроника.

Сл
лика бр
р.87: Далнов
вод и трафосстан
ниц
ца
204 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

3. СЕКТОР ЗА ГЕОЛОГИЈА, РУДАРСТВО И МЕТАЛУРГИЈА

Минер ралниите сур

ровини се делат на суровини
Геологијата е наука што се зани- (руди) за добивање на метали и неметални суро-
мава со проучување на градбата вини (песок, варовник, сол, гипс и др.).
на земјата, нејзиниот состав, про-
цесите што ја образувале, како и Во овој сектор се издвојуваат следниве потсек-
структурата на земјата. тори:
x вадењ
ње на јаглен
н и лиггнит
Палеоонтоло огијатаа е наука за развојот на живо- x вадењ
ње на суров
ва нафтта и пр
рироде
ен гас
тот на земјата, а се базира на проучување на фо-
силните остатоци. x вадењ
ње на руди и мета
ал

Петроографиијата е наука којашто се занимава со x вадењ

ње на други
и руди и каме
ен
проучување на карпите, нивниот минералошки x помо
ошни услужн
ни дејн
ности.
и хемиски состав, начинот на којшто се образу-
вале и распространетоста на одделни минерали.
Минер ија е наука за минералите (рудите) и Во образовниот систем на Република Северна
ралоги
нивните својства. Македонија (во средното стручно образование
- модуларно дизајнирано) во секторот геологија,
Седимментоллогијатта е геолошка дисциплина, а рударство и металургија се застапени следниве
го проучува механизмот и условите на таложење квалификации: геолошко-рударски техничар,
на седиментните карпи. металуршки техничар.

Сл
лика бр.8
88: Гран
нки на ге
еологијатта
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 205

4. СЕКТОР ЗА ГРАДЕЖНИШТВО И ГЕОДЕЗИЈА

За развојот на македонската економија, градеж- та, се занимава со мерење на земјината површи-

ништвото има значајна улога и претставува гран- на и нејзино прикажување на картите, планови-
ка која со себе повлекува, односно вклучува мно- те, внесување на податоците во катастар и други
гу други економски гранки (околу 25 гранки), а тоа форми на прикажување.
е еден од показателите за развојот на економијата
Во образовниот систем на Република Северна
во земјата. Во изминатите години, градежната ак-
Македонија (во средното стручно образова-
тивност во Македонија е во постојан подем, а како
ние - модуларно дизајнирано) во секторот гра-
доказ за тоа е вредноста на извршените градежни
дежништво и геодезија, застапени се следниве
работи која бележи постојан пораст.
квалификации: архитектонски техничар, техни-
Македонските градежни претпријатија во своја- чар-дизајнер за внатрешна архитектура, геодет-
та долгогодишна традиција на работење, имаат ски техничар, градежен техничар.
постигнато висок степен на кадровска и технич-
ко-технолошка екипираност и нивно ангажи-
рање во проектирање и градење објекти од:
x нискооградбба
x високкограддба
x хидроградб ба.
Нискооградббата всушност претставува изградба
на автопати, мостови, аеродроми, тунели и сл.
Високкограддбата се однесува на изградба на
станбени, индустриски и јавни објекти.
Хидрооградб
бата е градба на брани, системи за на-
воднување, системи за водоснабдување, системи за
канализација со пречистителни станици и друго.
Геодеззијата
а пак, е наука што ја истражува земја- Слик
ка бр.9
90: Гео
одетск
ко мере
ење
е

Сл
лика бр..89: Изгр
радба на
а автопа
ат
206 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

5. СЕКТОР ЗА ГРАФИЧАРСТВО

Со процесот на размножување на информација-

Графичката индустрија и продук- та, се добива графички производ (сите печатени
ција на некои графички производи производи кои се печатени со соодветна техни-
е во постојан пораст. Секторот за ка за печатење на одредена површина за печа-
графичарство е мултидисциплина- тење).
рен и како таков, во себе обедину-
ва различни дејности. Графичката Техничко-графичкото уредување и графичкиот
индустрија се базира на достигну- дизајн ја обликуваат информацијата, односно на
вањата во физиката, хемијата, ма- содржината ࣊ даваат форма која треба да посе-
шинството, дизајнот, типографија- дува одредени естетски, етички и функционални
та, земјоделството, шумарството, квалитети.
електрониката и електротехника- Трендовите во графичарството се насочени кон
та и др. обезбедување квалитетна информација, однос-
но идејно решение кое верно на оригиналот
Овој однос со другите дејности е заемен, затоа брзо и квалитетно е умножено и доставено до
што не може да се замисли на пр. училиштето без потрошувачот, односно читателот.
книги, да се купува без пари, да нема обрасци за Техничко-графичкото уредување на книги, вес-
фактури, сметки, да нема весници, плакати и др. ници и списанија, денес е целосно компјутери-
Графичката индустрија е преработувачка индус- зирано. Комјпутерското издаваштво или Desk
трија, а главната суровина што ја преработува е Top Publishing (DTP) овозможува, со користење
информацијата. на разни видови компјутерски услужен софтвер,

Слик
ка бр.91: Печатн
ница
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 207

брзо и ефикасно обликување на страницата и Производството на печатена амбалажа, кое е во

преломот, а со тоа и целосна подготовка за пе- постојан пораст, е наменето за потрошувачкото
чатење. Компјутерските програми му овозможу- општество. Тоа всушност, претставува еден од
ваат на графичкиот дизајнер да креира идејни клучните трендови во графичкото производство.
решенија на сите графички производи.
Во образовниот систем на Република Северна
Со помош на технологиите Computer to Press Македонија (во средното стручно образование
(CTPress) и Computer to Print (CTPprint) е овоз- - модуларно дизајнирано) во секторот графичар-
можено умножување директно од компјутер во ство се застапени следниве квалификации: гра-
печатење, кај сите публикации каде што се бара фички техничар и графички уредник – дизајнер.
брзина.
Современите уреди какви што се разните видови
печатачи, плотери, катери, кои можат да печатат
разни видови материјали, овозможуваат дизај-
нирање и директна изработка на разни видови
визуелни апликации што се користат во рекла-
мата и брендирањето.
Дигиталните и неконвенционалните техники на
печатење земаат сè поголем замав, посебно кога
се работи за печатење на различни видови мате-
ријали и подлоги, но и за печатење на веќе гото-
ви производи со цел рекламирање или бренди-
рање.

Слика бр.92: Гр
рафички
и приказз на печа
атни
ица
208 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО
6. СЕКТОР ЗА ХЕМИЈА И ТЕХНОЛОГИЈА
Хемиската индустрија е доста хете-
рогена и испреплетена, односно се
преклопува со другите сектори.
Таа се дели на:
x Тешкка бази
ична индусттрија
(производството на киселини, пластични
маси, вештачки ѓубрива и влакна и сл.).
x Леснна хемииска индусттрија (на пр.,
производство на дел од фармацевтските
производи, производство на гипс, тули,
вар, керамиди, преработката на разни
земјоделски производи и производство
на готови прехранбени производи и др.).
Секторот за хемија и технологија има огромно
значење за животот на човекот и е директно
одговорен за создавањето, менувањето и подо-
брувањето на животната средина. Процесот на
добивање на нови материјали и создавањето на
нови технологии има значително влијание врз
животната средина, бидејќи директно делува на
сите ресурси на планетата, вклучувајќи ги суро-
Слика бр.93: Хе
емиски анализи
вините, водата, воздухот, земјата и се разбира,
енергијата. Токму затоа, денешен тренд се нови-
те материјали со подобрени карактеристики кои
ќе можат лесно да се добиваат и лесно да се ре-
циклираат и новите технологии кои ќе имаат ми-
нимално влијание врз животната средина, при
оптимално користење на енергијата.
Денес сࣉ повеќе се внимава во процесите на произ-
водство да се запази екологијата. Затоа се воведува
нов концепт наречен зелена или одржлива хемија.
Одржливата хемија е област од хемијата која се
фокусира на нови продукти и процеси кои ќе
трошат што помалку необновливи суровини од
природата и ќе произведуваат што помалку от-
пад, односно фокусот ќе биде на обновливите из-
вори на енергија и рециклирачките материјали.
Во образовниот систем на Република Северна
Македонија (во средното стручно образование -
модуларно дизајнирано) во секторот хемија и тех-
нологија се застапени следниве квалификации:
хемиски лабораториски техничар, техничар за ко-
зметички и хемиски производи, прехранбен тех-
ничар, техничар за заштита на животната средина.
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 209

7. СЕКТОР ЗА ЛИЧНИ УСЛУГИ

гледот и мирисот на човечкото тело. Денес, сࣉ по-

Задачата на секторот за лични ус- веќе козметиката се користи за отстранување или
луги се состои во давање на соод- затскривање на одредени физички недостатоци или
ветни услуги, кои можеби не се од оштетувања кај некои луѓе. За промена на мирисот
витално значење за животот на чо- на телото се користат различни креми со арома или
векот, но секако, во голема мерка парфеми, а за промена на изгледот на кожата се ко-
помагаат во подобрување на ква- ристат најразлични производи кои се нарекуваат
литетот на живеење. шминка, односно пудра, сенка за очи, руж и сл.
Иако не се витални органи, косата, кожата и но- Фризерот е лице што се занимава со нега и об-
ктите можат да бидат важни индикатори на инди- ликување на косата. Оптика е дел од физиката и
видуалното здравје. Честопати, промените што се занимава со светлината (својства и ширење).
настануваат кај нив може да имаат големо влија- Оптичар пак, е лицето што се занимава со изра-
ние на квалитетот на животот, па дури и во одре- ботка, поправка и продажба на оптички инстру-
дени случаи губење на сaмодовербата и чувство менти и справи.
на беспомошност.
Секторот за лични услуги опфаќа широк спектар
Во секторот лични услуги спаѓаат потсекторите: на услуги: фризер, шминкер, козметичар, маникир
- педикир, оптичар, масер, згрижувач на деца во
x козметика
домашни услови и детски градинки. Во овој сек-
x фриззерство ои тор се вработени околу 255 000 лица. Во образов-
ниот систем на Република Северна Македонија
x оптик ка. (во средното стручно образование - модуларно
Под козметика се подразбираат супстанции кои дизајнирано) во секторот лични услуги се заста-
имаат за цел да го подобрат или да го заштитат из- пени следниве квалификации: техничар за очна
оптика и техничар за козметичка нега и убавина.

Сл
лика бр.94: Козм
метика - педики
ир
210 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО
8. СЕКТОР ЗА МАШИНСТВО
Машинството е една од најстари-
те дисциплини што се занимава со
производство и работа со машини
и алати, користејќи топлина и ме-
ханичка сила.
Машинството се состои од повеќе области, при
што некои од нив со текот на времето толку се
развиле што полека се издвоиле или се издвоју-
ваат и во засебни области, како на пр. моторни
возила, термоенергетика, хидраулично инже-
нерство, производно инженерство и организа-
ција на производството (индустриско инженер-
ство и менаџмент).
Слика бр.95: Машинск
ка обраб
ботка на
Машинството е застапено во сите дејности: во
воздухопловството, бродоградилиштата, ИТ сек-
торот, градежништвото, рударството, автомобил-
ската индустрија, преработувачката индустрија,
производството и дистрибуцијата на електрична
енергија, гас, нафта и многу други дејности кои
не можат својата работа да ја замислат без ма-
шинството.
Во образовниот систем на Република Северна
Македонија (во средното стручно образование -
модуларно дизајнирано) во секторот машинство
се застапени следниве квалификации: машински
техничар, машинско-енергетски техничар, тех-
ничар за компјутерско управување и машински
техничар за моторни возила.
а мотор од ав
втом
мобил

9. СЕКТОР ЗА СООБРАЌАЈ, ТРАНСПОРТ И СКЛАДИРАЊЕ
Под поимот „сообраќај“ се подраз-
бира„движење“. Треба да истакнеме
дека секое движење не е сообраќај,
ама секој сообраќај е движење.
Сообраќајот е услужна дејност со која се врши
пренесување на луѓето, материјалните добра,
вестите и енергијата од едно место на друго. От-
тука, сообраќајот може да се дефинира во потес-
на и поширока смисла на зборот.
Во потесна смисла на зборот под сообраќај се
подразбира транспорт или превоз, а во поширо-
ка смисла на зборот под сообраќај се подразби-
ра транспорт (пренесување на луѓе и различни
видови стока) и комуникации (пренесување на
вести, слики, идеи и различни информации).
Современиот развој на општеството и стопанство- Во нашата земја сообраќајот се реализира со по-
то на секоја држава, па така, и на Република Север- мош на ангажирање на претпријатија кои делу-
на Македонија, е тесно поврзан со развојот на неј- ваат во доменот на:
зините сообраќајни текови. Осовременувањето на
сообраќајните текови се наметнува како неизбеж-
но барање на времето и потреба на иднината.
Во разгледувањето на важноста на сообраќајни-
от сектор, може да се идентификуваат две нивоа
на влијание и тоа: влијание врз квалитетот на жи-
вотот на граѓаните и влијание врз вкупниот сто-
пански развој на земјата.
Сл
лика бр.96: Патен
н, воде
ен
и возд
душен н сооб
браќај
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 211
Сообраќајот има директно влијание врз живо-
тот на луѓето, во поглед на индувидуалната мо-
билност и достапност на потесни и пошироки
подрачја, како и во поглед на рационално корис-
тење на времето (заеднички влијае врз квалите-
тот на живеење).
Сообраќајот мора постојано да се модернизи-
ра. Модернизирањето ќе се постигне доколку се
прифаќаат технологиите во транспортот, а соод-
ветно на тоа и адекватно работење на сите учес-
ници во транспортот. Со цел побрзо вклучување
на Република Северна Македонија во европските
сообраќајни текови, потребно е оправдано и те-
мелно научно да се истражуваат сите фактори на
сообраќајната поврзаност, а воедно и можноста
за проучување на сообраќајната политика во
функција на одржливиот развој на стопанството.
- Сообраќајот и транспортот (патниот со-
обраќај и транспорт кој го вклучува же-
лезничкиот сообраќај и транспорт, воз-
душниот сообраќај и транспорт, поштен-
скиот сообраќај, езерскиот сообраќај).
- Шпедицијата
- Логистиката и складирањето.
За да може успешно да се реализира оваа деј-
ност, потребно е соодветно образование на вра-
ботените.
Во образовниот систем на Република Северна
Македонија (во средното стручно образова-
ние-модуларно дизајнирано) во секторот со-
обраќај, транспорт и складирање, се застапени
следниве квалификации: техничар за транспорт
и шпедиција, техничар за патен сообраќај, тех-
ничар за логистика во сообраќајот и техничар за
железнички сообраќај.
212 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

10. СЕКТОР ЗА ШУМАРСТВО И ОБРАБОТКА НА ДРВО

x хемиска пр
рерабо
отка на дрво
ото (на
а пр.
Шумарството е стопанска дејност добивање на хар
ртија);;
која се занимава со искористување
на шумите за добивање на различ- x механичка обработка на дрввотто
ни производи, во прв ред дрвата. (прим
марна - полу
уфина
ална и
Шумарството, всушност, се зани- секун
ндарна
а - фин
нална обраб
ботк ка).
мава со одгледување на шумите Секторот за шумарство и обработка на дрво со
(пошумување, нега и заштита на децении придонесува за економскиот развој,
шумите) и експлоатација на шуми- природното богатство и вработувањето во Репу-
те (сечење и транспорт на дрвата). блика Северна Македонија.
Дрвото и производите од дрво го обликуваат
На планетата Земја околу 30 % од копното е по- секој аспект од општеството во кое живееме, но
криено со шуми, a тие се живеалишта во кои има како што се менува општеството, така се менува
голема биолошка разновидност и обезбедуваат и овој сектор, посебно индустријата базирана на
разновидни добра и услуги кои се важни за еко- шумарство.
системот и за преживувањето на луѓето.
Шумите се природни регулатори на климата и
имаат важна улога во складирањето и врзување-
то на јаглеродот со што придонесуваат за одржу-
вање на циклусот на јаглерод и на локално и на
глобално ниво.
Шумите го регулираат и хидролошкиот циклус,
ги заштитуваат речните сливови и вегетацијата
во нив и овозможуваат подобри живеалишта за
многу видови, од кои многу се ендемски или под
закана. Покрај ова, шумите нудат можност за кул-
турни, рекреативни и едукативни активности.
Шумите во Република Северна Македонија се
простираат на површина од околу 988 835 хек-
тари (повеќе од една третина од територијата на
Слика бр.97: Пејзажен дизајн за куќ ќа
државата). Тие се еден од најважните природни
ресурси во земјата и имаат еколошка, социокул-
турна и економска функција, а истовремено, има-
За да може успешно да се реализира оваа деј-
ат клучна улога во одржувањето на јаглеродната
ност, потребно е и соодветно образование на
рамнотежа, биолошката разновидност и ублажу-
вработените.
вање на промените во климата.
Во образовниот систем на Република Северна
Со преработка на дрвото што се добива од шу-
Македонија (во средното стручно образование
мите, се занимава дрвопреработувачката индус-
- модуларно дизајнирано) во секторот шумар-
трија.
ство и обработка на дрвото се застапени следни-
ве квалификации: шумарски техничар, техничар
за мебел и ентериер, техничар за обработка на
Според начинот на обработка на дрвото, индус- дрво и техничар за пејзажен дизајн.
триската преработка на дрвото се дели на:
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 213

11. СЕКТОР ЗА ТЕКСТИЛ, КОЖА И СЛИЧНИ ПРОИЗВОДИ

Текстилната и кожарската индустрија се исклучи-

Текстилната индустрија е стопан- телно извозно ориентирани, најголем процент
ска гранка која се занимава со пре- од производството оди за извоз.
работка на влакнести суровини и
изработка на ткаенини, плетени За да може успешно да се реализира оваа деј-
производи и предива. Крајниот ност, потребно е соодветно образование на вра-
продукт што се добива е облека и ботените.
различни видови ткаенини. Во образовниот систем на Република Северна
Македонија (во средното стручно образование
Во нашата земја, во текстилната индустрија се - модуларно дизајнирано) во секторот текстил,
вработени околу 350 00 работници и таа во најго- кожа и слични производи се застапени следниве
лем процент е застапена во источниот регион. квалификации: техничар за изработка на облека,
техничар за моделирање на облека, техничар за
Кожарската индустрија е стопанска гранка што дизајн на облека, техничар за обувки и техничар
се занимава со преработка на кожата од која по- за моделирање на обувки.
доцна се произведуваат различни видови обув-
ки и облека, односно со примарно производство
на кожа, производство на обувки и кожна галан-
терија.

Слика бр
р.98:Диза
ајнирањ
ње и изр
работка на че
евли
и
214 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

12. СЕКТОР ЗА УГОСТИТЕЛСТВО И ТУРИЗАМ

Туризмот на глобално ниво е во огромен пораст

Угостителската дејност се занима- со повеќе од милијарди туристи. Кина е најголем
ва со давање на услуги за сместу- светски потрошувач поради потрошувачката од
вање, подготовка на храна, пија- страна на нејзините граѓани и на аранжманите
лак и напитоци во угостителските во самата земја и надвор од неа.
објекти, како и подготовка на хра-
на и нејзина достава до корисни- Нашата земја има поволни климатски услови,
ците на друго место (кетеринг). природни убавини и голем број историски, ре-
лигиски и културни знаменитости, што прет-
ставува предуслов за развој на туризмот и угос-
Туризмот претставува патување поради рекреа- тителството.
ција, задоволство или пак работа и секогаш е со
ограничено времетраење. Областа угостителство се состои од угостителски
објекти (сервисни дејности со храна) и објекти за
Најчесто, туризмот се поврзува со патување над- сместување на гости.
вор од сопствената земја, но се однесува и на
патување на друга локација од местото на жи- За да се развива овој сектор (угостителство и ту-
веење. ризам) и да се задоволат вкусовите на туристите,
треба да се следат новите современи трендови
Светската туристичка организација туристите ги во самиот сектор. Токму заради тоа, треба да се
дефинира како „луѓе кои патуваат и отседнуваат има добро едуциран кадар што ќе се вработува
надвор од местото на живеење во период не по- во оваа дејност.
долг од една година со цел да се забавуваат, да
работат или за нешто дуго“. Во образовниот систем на Република Северна
Македонија (во средното стручно образование
Туризмот денес е многу популарен за поголем - модуларно дизајнирано) во секторот угостител-
број луѓе (особено во развиените држави) неза- ство и туризам се застапени следниве квалифи-
висно дали станува збор за домашен или меѓуна- кации: угостителски техничар, угостителски тех-
роден туризам. Туризмот има големо значење за ничар за рурален туризам, техничар за настани и
многу земји затоа што претставува главен извор анимации и хотелско-туристички техничар, а со
на финансиски приходи. тригодишно образование застапени се квалифи-
кациите: готвач, келнер и слаткар.
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 215

13. СЕКТОР ЗА ЗДРАВСТВО И СОЦИЈАЛНА ЗАШТИТА

од влијанието на работната и животната среди-

Здравството или јавното здравје се на, за навремено и ефикасно лекување, како и за
занимава со опасностите за општо- здравствена нега и рехабилитација.
то здравје на заедницата врз база
на здравствената анализа на насе- Процесот ja користи здравствената технологија
лението. во согласност со медицината заснована на докази.
Здравствената дејност во Република Северна
Светската здравствена организација, здравјето Македонија се врши во мрежа на здравствени
го дефинира како „состојба на целосна физичка, установи, јавни и приватни здравствени устано-
психичка и социјална благосостојба, а не само на ви врз основа на лиценца, како и надвор од неа
отсуство на болест или инвалидитет“. опфаќајќи приватни здравствени установи во кои
пациентите плаќаат со лични средства. Здравстве-
Според Законот за здравствена заштита, здрав-
ната дејност се реализира на примарно, секун-
ствената заштита во нашата земја опфаќа систем
дарно и терцијарно ниво на здравствена заштита.
на општествени и индивидуални мерки, актив-
ности и постапки за: Здравствените услуги ги вршат здравствени ра-
ботници, а определени работи во здравствената
x зачуввување и ун напреддување е на
а
дејност можат да вршат и здравствени соработ-
здраввјето;
ници, кои ги исполнуваат условите од Законот за
x спреч чувањње, ран
но откр ривањ
ње и здравствена заштита и други закони.
сузби
ивање е на бо
олестии, повр
редиии
Во образовниот систем на Република Северна Ма-
други
и наруушувања на здрав вјето
кедонија (во средното стручно образование - мо-
предизвикани од д влијјанието наа
дуларно дизајнирано) во секторот здравство и со-
работтната и живвотната среддина а;
цијална заштита се застапени следниве квалифика-
x навре еменоо и ефиикасноо леку
увањње и ции: медицинска сестра, гинеколошко-акушерска
сестра, забен техничар, дентален асистент, фарма-
x здрав вственна нега и реххабилитаација. цевтски техничар, медицински лабораториско-са-
Мерките, активностите и постапките мора да би- нитарен техничар и физиотерапевтски техничар.
дат засновани на научни докази, да бидат безбе-
дни, сигурни, ефикасни и во согласност со про-
фесионалната етика. Здравствената заштита се
заснова врз единството на превентивните, дијаг-
ностичко-терапевтските и рехабилитациските
мерки и врз начелата на достапност, ефикасност,
континуираност, правичност, сеопфатност и
обезбедување на квалитетен и сигурен здравст-
вен третман.
Според Законот за здравствена заштита, здрав-
ствената дејност е од јавен интерес, и се реа-
лизира како јавна служба со која се обезбедува
здравствена заштита. Таа ги опфаќа мерките,
активностите и постапките за зачувување и уна-
предување на здравјето, за спречување, рано
откривање и сузбивање на болести, повреди и
други нарушувања на здравјето предизвикани
216 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

14. ПОВРЗАНОСТ НА СЕКТОРОТ ЗЕМЈОДЕЛСТВО, РИБАРСТВО И

ВЕТЕРИНАРСТВО СО ДРУГИТЕ СЕКТОРИ

Поврзаноста на секторот земјоделство, рибарство и ветеринарство со другите сектори дадена е

подолу:

Во последниве години во земјоделското про- гу различни области и различни технологии, кои

изводство сࣉ повеќе се применуваат достигну- може да се искористат за оптимизирање на тро-
вањата од новите технологии. Примената на но- шоците и продуктивноста во земјоделското про-
вите технологии (прецизно земјоделство) има за изводство. Прецизното земјоделство користи
цел производството да стане профитабилно, а системи за сателитска навигација и системи за
луѓето што се занимаваат со земјоделство да мо-позиционирање со навигација, како и голем број
жат убаво да живеат. други технологии. Тие вклучуваат: автоматска
контрола на управувањето, пропишани траекто-
Прецизното земјоделство е концепт на модерно
рии, автоматско ротирање на возилото, прециз-
управување во земјоделството со користење на
но сеење, насочена употреба на вештачки ѓубри-
дигитални технологии за следење и оптимизирање
ва, анализа на податоците добиени од далечин-
на производствените процеси во земјоделството.
ското зрачење, користење на беспилотни летала
Терминот „прецизно земјоделство“ опфаќа мно- за создавање бази на податоци за мапи, итн.
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 217
218 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 219
220 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 221
222 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

КОРИСТЕНА
ЛИТЕРАТУРА
ЗЕМЈОДЕЛСТВО, РИБАРСТВО И ВЕТЕРИНАРСТВО
И ДРУГИ СЕКТОРИ НА КВАЛИФИКАЦИИ
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 223
 КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА
Ангелеска, Е., Николов, И., Давитковски, М.,
Владо Јованов. 2011.Основи на земјоделство со
ветеринарство. Министерство за образование и
наука на Република Македонија. Скопје.
Анчев, Т., Иванова Банџо, К. 1966. Фуражно про-
изводство. Издание на Универзитетот во Скопје.
Скопје.
Бошков, К. 2011. ПРИРАЧНИК „ИНДУСТРИЈАТА НА
СВЕЖО ОВОШЈЕ, ЗЕЛЕНЧУК И ТРПЕЗНО ГРОЗЈЕ
ВО САД И ЈУЖНА АФРИКА“.АгБиз Скопје.
Василевски, Г. 1994. Зрнести и клубенести култу-
ри (практикум). Универзитет Св. Кирил и Мето-
диј. Скопје.
Gagro, M. 1997. Žitarice i zrnate mahunarke.
Ratarstvo obiteljskog gospodarstva. Zagreb.
Гаџо, Д., Ѓихиќ, М., Мијиќ, А. 2011. Индустриско
биље. Универзитет у Сарајево. Пољопривредно
прехрамбени факултет. Сарајево.
Ковачевиќ, В., Растија, М. 2014. Житарице.
Полјопривредни факултет. Осијек.
Кралик, Г. и сурадници. 2008. Перадарство. Свеу-
чилиште Јосипа Јурја Штросмајер. Осијек.
Константиновиќ. Б. 1976. Практично пчеларство.
Пољопривредни факултет-Земун.НИП „Мала
библиотека“. Београд.
Korać, N., Cindrić, P., Medić, M., Ivanišević, D.
2016. VOĆARSTVO I VINOGRADARSTVO (DEO
VINOGRADARSTVO). UNIVERZITET U NOVOM
SADU. POLJOPRIVREDNI FAKULTET. Novi Sad.
Mađarić, Z. 1985. Suvremena proizvodnja pšenice.
Osijek.
Ристоска, Р., Ангелеска, Е. 2006. Хигиена со
здравствено воспитание. Учебник за I година,
земјоделско-ветеринарна струка. Топер. Скопје,
Тројачанец, П. 2005. Прирачник по општа хирур-
гија. Универзитет „Св.Кирил и Методиј“. Факултет
за ветеринарна медицина. Скопје.
Чингоски, В. 2006. Електро-енергетските перс-
пективи во Република Македонија. Електрани на
Македонија. Скопје.
https://www.opitnopole.mk/2017/02/06/219/
http://csoo.edu.mk/images/DOCs/Analizi17/ans-
ekonpravotrg.pdf
http://csoo.edu.mk/images/DOCs/Analizi17/ans-
elektrotehnika.pdf
http://csoo.edu.mk/images/DOCs/Analizi17/ans-
geologija.pdf
http://csoo.edu.mk/images/DOCs/Analizi17/ans-
gradgeod.pdf
http://www.mchamber.mk/upload/%D0%90
%D0%9D%D0%90%D0%9B%D0%98%D0%97
%D0%90%20%D0%93%D0%A0%D0%90%D0%94
%D0%95%D0%96%D0%9D%D0%98%D0%A8%D0
%A2%D0%92%D0%9E%20%202005-2016.pdf
http://www2.geof.unizg.hr/~barkovic/templates/
dokument/Godezija_TVZ/II_Osnovni_pojmovi_
definicije.pdf
http://csoo.edu.mk/images/DOCs/Analizi17/ans-
graficarstvo.pdf
http://gogss.hr/wp-content/uploads/2012/10/
graficka_tehnologija_prvi_razred.pdf
http://csoo.edu.mk/images/DOCs/Analizi17/ans-
hemijatehn.pdf
http://csoo.edu.mk/images/DOCs/Analizi17/ans-
licniusl.pdf
http://csoo.edu.mk/images/DOCs/Analizi17/ans-
masinstvo.pdf
http://csoo.edu.mk/images/DOCs/Analizi17/ans-
soobtransskl.pdf
https://www.pfri.uniri.hr/knjiznica/NG-dipl.
LMPP/197-2014.pdf
https://agencija.gov.mk/download/soveti/
gradinarstvo/Odgleduvanje-na-jagoda.pdf
https://agencija.gov.mk/download/soveti/
ovostarstvo/23163655752Jabolko-TESP_mk.pdf
http://agencija.gov.mk/wp-content/uploads/
2014/12/Јаболко.pdf
https://agencija.gov.mk/download/soveti/
ovostarstvo/sistemi-na-odgleduvanje-na-jabolka
ПРАШАЊА И АКТИВНОСТИ ЗА ДОМА

ПОИМНИК
ЗЕМЈОДЕЛСТВО, РИБАРСТВО И ВЕТЕРИНАРСТВО
И ДРУГИ СЕКТОРИ НА КВАЛИФИКАЦИИ
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 227
228 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО
 ПРАШАЊА И АКТИВНОСТИ ЗА ДОМА

1. Објаснете го значењето на житните култури?

2. Кои агроеколошки услови треба да бидат исполнети за одгледување на пченица?
3. За кои цели се одгледува јачмен?
4. Набројте ги просовидните жита?
5. Објаснете ги разликите во морфологијата помеѓу вистинските и просовидните жита!
6. Зошто се значајни зрнесто мешункастите растенија за почвата?
7. Кои растенија спаѓаат во групата на зрнесто-мешункасти растенија?
8. Што е леблебија?
9. Која клубенеста култура е најмногу застапена во нашата земја?
10. Кога се бере компирот?
11. Набројте ги најважните маслодајни култури кои се застапени во нашата земја!
12. Во кое растение го има алкалоидот никотин?
13. Зошто се користат фуражните култури?
14. Како се делат зеленчуковите култури?
15. Од што се состои негата на градинарските култури?
16. Како се делат заштитените простори?
17. Кои земјоделски култури спаѓаат во семејството тикви?
18. Во која група на градинарски култури спаѓаат кромидот, лукот и празот?
19. Набројте ги зелјестите култури!
20. Опишете ја морфологијата на шампињоните!
21. Зошто цвеќарството (како дел од градинарството) е важна стопанска гранка?
22. Истражувајте за хризантемите. Податоците до кои сте дошле презентирајте ги пред останатите ученици
од паралелката!
23. Истражувајте го најблискиот парк до вашиот дом. Кои декоративни растенија се застапени во паркот?
24. Со што се карактеризираат сукулентите и кактусите?
25. Што претставува бонсаи?
26. Кога се врши бербата на камилица?
27. Кои се најпознати лозарски региони во нашата земја?
28. Опишете ја морфологијата на виновата лоза!
29. Како се размножува виновата лоза?
30. Опишете го годишниот циклус на виновата лоза!
31. Како се делат овошните култури?
32. Опишете го годишниот циклус кај овошките!
230 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

33. Кои агротехнички мерки треба да се преземат за да се подигне овошен насад?

34. Од што се состои негата на овошниот насад?
35. Како се поделени овошните видови?
36. Набројте ги позначајните сточарски гранки!
37. Објаснете ја исхраната кај говедата!
38. Како се поделени коњите според носителот на наследните особини?
39. Зошто свињарството е значајна сточарска гранка?
40. Кои типовина овчарници најчесто се сретнуваат?
41. Зошто живинарството е важна сточарска гранка?
42. Кои производи се добиваат од пчелите?
43. Опишете ги членовите на пчелното семејство!
44. Што е рибарство, а што аквакултура?
45. Како се одгледува крапот?
46. Опишете ги условите за одгледување на калифорниската пастрмка!
47. Објаснете зошто е значајно ветеринарството при одгледување на домашни животни?
48. Каква поставеност има Државната ветеринарна служба?
49. Каква може да биде здравствената заштита на животните?
50. Како се поделени болестите кај домашните животни?
51. Кои болести се наречени паразитски болести?
52. Набројте ги најважните паразитски болести!
53. Како се пренесуваат заразните болести?
54. Кои болести се наречени бактериози?
55. Кои се најкарактеристични вирусни болести кај домашните животни?
56. Како се поделени внатрешните болести кај домашните животни?
57. Кога домашното животно заболува од гастритис?
58. Кога се јавува болеста кетоза?
59. Кои се најзначајни болести на крвта?
60. Со што се занимава хирургијата?
61. Што се подразбира под анестезија?
62. Како се делат раните?
63. Што претставува кастрацијата?
64. Кои зоохигиенски мерки се применуваат во ветеринарната практика?
65. Што претставува вакцината?
 И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 231

ПОИМНИК

А Интериер: внатрешност
Амбалажа: прибор за пакување Инсектицид: средство за уништување на инсекти
Арпа (оризова): нелупено семе од ориз К
Алпинетум: камена градина Катран: смола
Арпаџик: ситен кромид за садење (кокар) Компост: органско ѓубриво
Б Конфигурација: надворешен облик
Бактерицид: средство за уништување на бактерии Кумис: пијалак од превриено млеко од кобила
Браносува: обработка на почвата со „брана“ Лактација: лачење, излачување на млеко
Биомаса: маса на жива органска материја Монокултура: една култура
В Мелиорации: подобрување на плодноста на почва-
та
Вегетација: растенија, растителен свет
Метастази: развиток (ширење) на нов тумур на дру-
Г ги делови и органи на телото
Геотермална:внатрешна топлина на Земјата О
Д Опстипација: отежнато празнење на цревата (запек)
Декада: десет единици од нешто земено како П
целост (на пр., десет дена, десет години)
Перисталтика: стегање и растегање на мускулите на
Деконтаминација: уништување, неутрализирање и цревниот канал заради потиснување на отпадната
отстранување од луѓето, животните и предметите цревна содржина кон аналниот отвор
на материи и живи организми што се опасни за
здравјето Р
Дренажа: исушување на земјиште со помош на Рудиментирано: закржлавено
канали и цевки; мед. отстранување на течност или Регенерира: обновува
гној од рана со помош на специјална цевка (дрен)
С
Е
Симбиоза: заеднички живот
Екстракција: вадење, извлекување, црпење; мед.
отстранување со хируршки зафат на причинителот Сукцесивно: постепено
на некоја болест Стерилитет: неплодност
Екстериер: надворешност, надворешен изглед Т
Ембриотрансфер: пренос на ембрион Транспирација: испарување на вода од растенијата
Епизоотиологија: наука за паразити и заразни боле- Ф
сти
Форцепс: клешти за извлекување на плодот при
Еструс: збир на промени кај женката на цицачите за породување
време на спарувањето (полов жар)
Ш
И
Шпалир: два паралелни реда од овошки или винова
Избалансираност: изедначеност лоза
232 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО

CIP
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 233
234 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 235
236 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 237
238 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 239
240 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 241
242 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 243
244 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 245
246 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 247
248 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 249
250 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 251
252 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 253
254 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 255
256 ЗЕМЈОД
ДЕЛСТВО, РИБ
БАРСТВ
ВО И ВЕЕТЕРИН
НАРС
С ТВ
ВО
И ДРУГИ СЕКТО
ОРИ НА
А КВАЛИФИКАЦИИ
И 257