IMMANUEL KANT

UZASADNIENIE METAFIZYKI

SPIS TREŚCI
MORALNOŚCI

Od redaktora
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII
UZASADNIENIE METAFIZYKI
MORALNOŚCI
Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3
R o z d z i a ł I. Przejście w zakresie moralności
od pospolitego poznania rozumowego do
poznania filozoficznego. 11
R o z d z i a ł II. Przejście od popularnej
filozofii moralnej do metafizyki moralności
. . . . . . . . . . . 29
Autonomia woli jako najwyższa zasada
moralności . . . . 78
Hetrronomia woli jako źródło wszystkich
pozornych zasad moralności.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
Podział wszystkich możliwych zasad
moralności według przyjętego
podstawowego pojęcia heteronomii
. . . . . . . 80
R o z d z i a ł III. Przejście od metafizyki
moralności do krytyki czystego
 Uzasadnienie metafizyki moralnoici Kanta w
tłumaczeniu Mścisława Wartenberga ukazało się
po raz pierwszy nakładem Polskiego
Towarzystwa Filozoficznego w r. 1906.
Motywując potrzebę udostępnienia tego dzieła
czytelnikowi polskiemu, tłumacz pisał w
posłowiu:
«Prócz drobniejszych rozpraw dotykających
bądź bezpośrednio, bądź pośrednio zagadnień
etyki, pozostawił Kant trzy dzieła treści
etycznej, a mianowicie:
1. Grundlegung żur Melaphysik der Sitten
(Uzasadnienie metafizyki moralności). Dzieło to
wyszło w r. 1785, w drugim wydaniu w r. 1786,
w trzecim w r. 1792, w czwartym w r. 1797.
Prócz tego pojawiły się jeszcze za życia Kanta
cztery przedruki.
2. Kritik der praktisehen Yernunft (Krytyka
praktycznego rozumu), z r. 1788.
3. Metaphysik der Sitten (Metafizyka
moralności), z r. 1797.
Stosunek tych dzieł do siebie jest
następujący:
Pierwsze traktuje o najwyższej zasadzie
moralności i rozwija bardzo doniosłe pojęcie
państwa celów, które Kant w następnych
dziełach pominął. Drugie zajmuje się krytyką
władzy moralnej i zawiera nader ważną dla
Kaniowskiego systematu filozoficznego naukę o
postulatach praktycznego rozumu. W trzecim
dziele mieści się systematyczny wykład etyki
oraz filozofii prawa.
Jako podstawowa praca z zakresu etyki
Kaniowskiej zasługiwało pierwsze z
wymienionych dzieł przede wszystkim na to,
żeby przyswoić je naszej literaturze
filozoficznej*.
Przekład M. Wartenberga był dokonany na
podstawie tekstu niemieckiego umieszczonego w
zbiorowym wydaniu Kanta, podjętym przez
berlińską Akademię Umiejętności 1 (*Kanti
Gesammelte Schriften», herausgegeben von der
KSniglich Preussischen Akademie der
Wissenschaften, Band IV, Berlin 1903).
' Paginację tego wydania zaznaczono na
marginesie, dodając również — w nawiasach
graniastych — paginację pierwszego wydania z r.
1785.
VIII Od redaktora

Komitet Redakcyjny Biblioteki Klasyków

Filozofii, przystępując do wydania w ramach
Biblioteki przekładów zasadniczych dziel
Kanta, postanowił przede wszystkim
wykorzystać już istniejące tłumaczenia, o ile UZASADNIENIE
odpowiadają wymogom naukowym. Do METAFIZYKI
takich tłumaczeń należy niewątpliwie MORALNOŚCI
przekład Mścisława Wartenberga. Ale
tłumaczenie Uzasadnienia metafizyki
moralności, dokonane prawie przed pół
wiekiem, stawiało sobie — jak o tym
świadczy wykonanie — wymogi tak wielkiej
wierności w stosunku do oryginału, że
niejednokrotnie zachowywało nie tylko
konstrukcję zdania, ale nawet następstwo
wyrazów. Ponieważ zaś dzieło Kanta jest
pisane zdaniami nie tylko bardzo długimi, ale
często o zawiłej i nieprzejrzystej strukturze
syntaktycznej, przekład stał się miejscami tru-
dny do czytania i nabrał szeregu cech obcych
językowi polskiemu. Z tego powodu trzeba
było poddać tłumaczenie M. Wartenberga
dość wydatnej rewizji językowej, której za-
daniem było uczynić tekst bardziej
zrozumiałym i nadać mu — przy zachowaniu
wiernie sensu — charakter większej swobody.
Słowa, które w tym celu trzeba było czasem

Roman Ingarden
Kraków, w sierpniu 1952 r.
1
Przypisy opatrzone asteryskiem pochodzą od
Kanta, pozostałe, opatrzone odsyłaczami
liczbowymi, od redakcji niniejszego przekładu.
 Przedmowa mi]

Starożytna filozofia grecka dzieliła się na trzy

nauki: ss? na fizykę, etykę ł logikę. Podział ten
odpowiada zupełnie naturze rzeczy i nie wymaga
żadnej poprawki, chyba tylko dodania jego zasady,
żeby w ten sposób częściowo upewnić się o jego
zupełności, częściowo móc należycie oznaczyć
jego konieczne poddziały.
Wszelkie poznanie rozumowe jest albo
materialne i rozważa jakiś przedmiot; albo
formalne i zajmuje się tylko samą formą intelektu
i rozumu oraz ogólnymi prawidłami myślenia w
ogóle, bez względu na różnicę przedmiotów.
Formalna filozofia nazywa się logiką, materialna
zaś, która ma do czynienia z pew- pv] nymi
przedmiotami i prawami, jakim one podlegają, jest
znowu dwojakiego rodzaju. Prawa te bowiem są
albo prawami przyrody, albo wolności. Nauka,
traktująca o pierwszych, zwie się fizyką, o drugich
— etyką; tamtą nazywamy także nauką o
przyrodzie, tę — nauką o moralności.
Logika nie może mieć żadnej części
empirycznej, tj. takiej, w której powszechne i
konieczne prawa myślenia polegałyby na
podstawach zaczerpniętych z doświadczenia;
inaczej bowiem nie byłaby logiką, tj. kanonem
dla intelektu i rozumu, który przy wszelkim
myśleniu obowiązuje i musi być dowiedziony
(demon-stńert). Natomiast zarówno naturalna, jak
moralna filozofia może mieć swą część
empiryczną, ponieważ tamta musi wyznaczać
prawa przyrodzie jako przedmiotowi
doświadczenia, ta zaś woli człowieka, o ile wola
podlega
l*
 Przedmowa pracownika i czy nie działoby się lepiej z całością
zajęć naukowych, gdyby się ostrzegło tych, którzy
wpływom przyrody. Wprawdzie pierwsze [są przywykli sprzedawać wiedzę empiryczną
wyzna-m czone] jako prawa, według których zmieszaną z rozumową — odpowiednio do
wszystko się doko-388 nywa, drugie zaś jako gustu publiczności — we wszelkich im samym
takie, według których wszystko powinno się nie znanych sto-
dziać, jednak także z uwzględnieniem wa-
runków, przy których często się nie dzieje.
Wszelką filozofię, o ile opiera się na
podstawach doświadczenia, można nazwać
empiryczną, tę zaś, która nauki swe wykłada
tylko na podstawie zasad a priori, fi-
lozofiączystą. Tadruga, jeżeli jest tylko
formalna, zwie się logiką; jeżeli zaś
ogranicza się do pewnych określonych
przedmiotów intelektu, zwie się
metafizyką.
W ten sposób wyłania się idea podwójnej
metafizyki, metafizyki p r z y r o d y i
metafizyki moralności. Fizyka będzie więc
miała swą część empiryczną, ale także część
rozumową, a tak samo etyka, chociaż tutaj
część empiryczna w szczególności mogłaby
się nazywać praktyczną antropologią,
rozumowa zaś właściwie — f il o zo f i ą
moralną.
Wszystkie gałęzie przemysłu, rzemiosła i
sztuki zy-[Vii skały przez podział prac,
ponieważ nie jeden człowiek robi wszystko,
lecz każdy ogranicza się do pewnej pracy, która
swym sposobem traktowania różni się znacznie
od innych, a czyni to, by móc ją wykonać jak
najdoskonalej i z większą łatwością. Gdzie prace
nie są w ten sposób rozróżnione i podzielone,
gdzie każdy jest majstrem do wszystkiego, tam
rzemiosła znajdują się jeszcze w stanie
największego barbarzyństwa. Nie byłoby
wprawdzie przedmiotem niegodnym rozważenia
zapytać, czy czysta filozofia nie domaga się
dla każdej ze swych części osobnego
 powinieneś kłamać, nie jest chyba tylko dla
człowieka obowiązujące, jak gdyby inne istoty
rozumne nie miały się o nie troszczyć, i tak
Przedmowa samo przy wszystkich innych właściwych
prawach moralnych. [Musi więc przyznać], że
sunkach i którzy sami siebie nazywają podstawy zobowiązania nie należy tutaj
samodzielnymi myślicielami, a innych, którzy szukać w na-
przyrządzają tylko część rozumową, zwą
mędrkami, żeby nie uprawiali jednocześnie dwu
zajęć, które sposobem ich traktpwania
nadzwyczajnie się różnią, z których każde
wymaga może osobnego talentu i których
połączenie w jednej ivm osobie tylko partaczy
wytwarza. Mimo to pytam tu jednak tylko o to,
czy natura nauki nie wymaga, by zawsze
starannie odgraniczyć część empiryczną od części
rozumowej i właściwą (empiryczną) fizykę
poprzedzić metafizyką przyrody, a praktyczną
antropologię — metafizyką moralności, którą
musielibyśmy oczyścić starannie ze wszystkich
pierwiastków empirycznych, żeby widzieć, ile w
obu wypadkach może zdziałać czysty rozum i z
jakich źródeł on te swoje wiadomości a priori 38«
czerpie. To ostatnie zadanie mogliby zresztą
spełnić wszyscy moraliści (których imię jest
legion) albo tylko niektórzy, czujący do tego
powołanie.
Ponieważ zamierzenie moje dotyczy tutaj
właściwie etyki, przeto ograniczam
przedłożone pytanie tylko do tego: czy nie
istnieje mniemanie, iż jest ze wszech miar
rzeczą konieczną opracować raz czystą
filozofię moralną, oczyszczoną zupełnie ze
wszystkiego, co jest tylko empiryczne i
należy do antropologii; że bowiem taka
istnieć musi, to samo przez się jasno wynika
z powszechnej idei obowiązku i praw
moralnych. Każdy musi przyznać, że prawo,
jeżeli ma obowiązywać moralnie, tj. jako
podstawa zobowiązania, musi się odznaczać
absolutną koniecznością; że przykazanie: nie
 Przedmowa
z tego powodu, że obyczaje same podlegają
wszela- cxi kiemu zepsuciu, dopóki brak owej
6__________________Przedmowa__________ nici przewodniej i najwyższej normy trafnej ich
oceny. Albowiem jeżeli coś ma być moralnie dobre,
______ to nie wystarcza, że z g ad z a się z prawem
moralnym, lecz winno się także dokonać ze
turze człowieka ani w okolicznościach względu na nie; w przeciwnym razie owa zgod-
[zachodzących] w świecie, w jakim człowiek się ność jest tylko nader przypadkowa i wątpliwa,
znalazł, lecz a priori jedynie w pojęciach ponieważ niemoralna zasada rodzić będzie
czystego-rozumu, i że każdy inny przepis wprawdzie niekiedy czyny zgodne z prawem,
polegający na zasadach samego doświadczenia, często jednak prawu przeciwne. Jednak prawa
a nawet pod pewnym względem przepis moralnego w jego czystości i prawdziwości (o co
powszechny, jeżeli w najdrobniejszej części, właśnie najwięcej chodzi na polu praktycznym)
być może nawet tylko co do pobudki, opiera się nie należy szukać nigdzie indziej jak tylko w
na empirycznych podstawach, może wprawdzie czystej filozofii. Ona [metafizyka] musi więc iść
nazywać się praktyczną regułą, lecz nigdy na czele i bez niej. niemożliwa jest filozofia mo-
prawem moralnym. ralna. Ta, która miesza swe czyste zasady z zasa-
[ix] A zatem wśród wszystkich poznań dami empirycznymi, nawet nie zasługuje na
praktycznych prawa moralne wraz ze swymi miano filozofii (tym bowiem różni się filozofia
zasadami nie tylko różnią się w sposób istotny właśnie od pospolitego poznania rozumowego, że
od wszystkich innych, zawierających jakiś w osobnej nauce wykłada to, co samo to
pierwiastek empiryczny, ale cała filozofia poznanie pojmuje jedynie jako ze sobą
moralna opiera się w zupełności na swej części pomiesz'ane). Tym mniej zasługuje na miano
czystej, a zastosowana do człowieka nie filozofii moralnej, ponieważ właśnie wskutek pcn
zapożycza niczego od znajomości jego natury tego pomieszania szkodzi czystości samych
(antropologii),lecz dostarcza mu jako istocie obyczajów i wykracza przeciw własnemu celowi.
rozumnej praw a priori, które naturalnie Nie trzeba tylko myśleć, że to, czego tutaj
wymagają jeszcze rozwagi *, zaostrzonej wymagamy, mamy już w propedeutyce
doświadczeniem, częściowo po to, żeby słynnego Wolffa, którą on poprzedza swą
rozróżnić, w jakich wypadkach dadzą się filozofię moralną, mianowicie w tak zwanej
zastosować, częściowo, by wyjednać im dostęp przez niego ogólnej praktycznej filozofii.
do woli człowieka i nadać moc wykonawczą, [Nie należy więc przypuszczać], że nie po-
ponieważ człowiek podlegający sam wpływom trzeba tutaj zacząć uprawiać całkiem nowego
rozlicznych skłonności jest wprawdzie zdolny pola. Właśnie dlatego, że miała ona1 być
pojąć ideę praktycznego czystego rozumu, ale ogólną praktyczną filozofią, nie uwzględniała
nie potrafi tak łatwo sprawić, żeby stała się ona woli jakiegoś szczególnego
in concreto czynną w jego postępowaniu. 1
Tj. Wolfiańska «ogólna praktyczna
Metafizyka moralności jest więc niezbędnie filozofia* (die allge-neine praktische
konieczna, nie tylko dlatego, że skłania nas do Wtltweishńt).
tego potrzeba spekulacji, żeby zbadać źródło
praktycznych za-
390 sad leżących a priori w naszym rozumie, ale
także
1
Termin ten wprowadził — na miejsce
niemieckiego Urttilskraft — Chmielowski. W
innych wypadkach terminowi Urteilskraft
odpowiada w przekładzie władza sądzenia*-
 Przedmowa Przedmowa

rodzaju, np. takiej, którą bez żadnych pobudek em- tycznych, bez względu na to, czy one są a priori,
pirycznych skłaniają tylko zasady a priori i czy też tylko a posteriori.
którą nazwać możemy wolą czystą, lecz wolę
w ogóle, z wszystkimi czynnościami i warunkami,
które są z nią w tym ogólnym znaczeniu związane.
I tym różni się ona od metafizyki moralności, tak
samo jak logika [xii] ogólna od filozofii
transcendentalnej, z których pierwsza wykłada
czynności i prawidła myślenia w ogóle, druga zaś
tylko szczególne czynności i prawidła czystego my-
ślenia, tj. takiego, przy pomocy którego
poznajemy przedmioty całkiem a priori.
Metafizyka moralności winna bowiem badać ideę i
zasady czystej woli, a nie czynności i warunki
woli człowieka w ogóle, zaczer-391 pnięte po
największej części z psychologii. Że w ogólnej
filozofii praktycznej (chociaż wbrew wszelkiemu
uprawnieniu) mówi się także o prawach moralnych
i o obowiązku, to nie stanowi żadnego zarzutu
przeciwko mojemu twierdzeniu. Albowiem
autorowie owej nauki pozostają także w tej sprawie
wierni swej idei tej nauki; nie rozróżniają pobudek,
które tylko rozum przedstawia sobie jako takie
zupełnie a priori i które są we właściwym
znaczeniu moralne, od empirycznych, które intelekt
tylko na mocy porównania doświadczeń wy-• nosi
do [znaczenia] pojęć ogólnych, lecz rozważają je,
DCIIIJ bez względu na różnicę ich źródeł, tylko
według większej lub mniejszej ich sumy (uważając
wszystkie za jednorodne), i tworzą sobie tym
sposobem swoje pojęcie z o b o w i ą z a n ia , które
wprawdzie zgoła nie jest [pojęciem] moralnym,
lecz takie ma własności, jakich można wymagać
w filozofii nie wydającej żadnych sądów o
pochodzeniu wszystkich możliwych pojęć prak-
 W zamiarze opracowania w przyszłości Kant, U. m. m. 2
metafizyki moralności poprzedzani ją niniejszym
Uzasadnieniem. Wprawdzie nie istnieje właściwie
żadne inne uzasadnienie prócz krytyki czystego
praktycznego rozumu, tak samo jak
uzasadnienie metafizyki stanowi podana już
krytyka czystego spekulatywnego rozumu. Atoli
częściowo tamta nie jest tak niezbędnie konieczna
jak ta, ponieważ w kwestiach moralności rozum
człowieka, nawet najbardziej pospolity, da się
łatwo doprowadzić do wielkiej trafności i
dokładności, gdy natomiast w teoretycznym, ale
czystym użyciu jest [xiv] on zgoła dialektyczny;
częściowo zaś wymagam od krytyki czystego
praktycznego rozumu, żeby —jeżeli ma być
ukończona —jej jedność z rozumem spekula-
tywnym koniecznie dała się przedstawić razem we
wspólnej zasadzie, ponieważ przecież ostatecznie
może to być jeden i ten sam rozum, który jedynie
w' zastosowaniu wymaga rozróżnienia. Jednak nie
mogłem jej tutaj jeszcze tak zupełnie wykończyć,
nie przytaczając rozważań zupełnie innego rodzaju
i nie wywołując zamieszania w umyśle czytelnika.
Z tego powodu posłużyłem się zamiast nazwy
«Krytyka czystego praktycznego rozumu»
nazwą «Uzasadnienie metafizyki
moralności».
Ponieważ jednak, po trzecie, metafizyka
moralności, mimo odstraszającego tytułu, zyskać
może wysoki stopień popularności i odpowiadać
pospolitemu rozsądkowi, przeto uważam za
pożyteczne odłączyć od niej to przygotowawcze
opracowanie podstaw, abym do wy- 392 wodów
łatwiejszych do zrozumienia nie musiał później
txvj dołączać subtelności, których nie da się w nim
uniknąć.
Obecne Uzasadnienie nie jest jednak niczym
więcej, jak tylko wyszukaniem i ustaleniem
najwyższej za-
 10 Przed-nouia
sad y moralności —zadanie, które samo jest
zajęciem stanowiącym całość ze względu na swój
cel i oddzielonym od wszystkich innych
poszukiwań etycznych. Wprawdzie twierdzenia
moje, dotyczące tej ważnej i dotychczas wcale
jeszcze w sposób zadowalający nie roz-
strzygniętej zasadniczej kwestii, zyskałyby wiele
światła przez zastosowanie tej samej zasady do
całego syste-matu i potwierdziłyby się w
wysokiej mierze dzięki dostateczności, jaką ona
wszędzie się odznacza, jednak musiałem się
wyrzec tej korzyści. Byłaby ona bowiem w
gruncie rzeczy bardziej samolubna aniżeli po-
wszechnie użyteczna, ponieważ łatwość w
zastosowaniu i pozorna dostateczność pewnej
zasady nie daje jeszcze wcale całkowicie
pewnego dowodu jej prawdziwości, a raczej
wywołuje pewną stronniczość, która sprawia, że
nie badamy i nie rozważamy jej z całą ścisłością
samej w sobie, bez jakiegokolwiek względu na jej
skutek.
[xvij W niniejszej pracy posiłkowałem się tą
metodą, która zdaniem moim jest
najodpowiedniejsza, jeżeli chcemy postępować
drogą analityczną od pospolitego poznania do
określenia najwyższej jego zasady, i znowu na
odwrót drogą syntetyczną — od zbadania tej
zasady i jej źródeł do pospolitego poznania, w
którym znajdujemy jej zastosowanie. Podział ten
wypadł więc w następujący sposób:
1. Ro zd zi ał pierwsz y: Przejście w
zakresie moralności od pospolitego poznania
rozumowego do poznania filozoficznego.
2. R o z d z i a ł drugi: Przejście od popularnej
filozofii moralnej do metafizyki moralności.
3. Rozdział 'trzeci: Ostatni krok od
metafizyki moralności do krytyki czystego
praktycznego rozumu.
Rozdział I m
3
Przejście w zakresie moralności od pospolitego
poznania rozumowego do poznania 9
filozoficznego
Nigdzie w świecie, ani nawet w ogóle poza
jego obrębem, niepodobna sobie pomyśleć
żadnej rzeczy, którą bez ograniczenia można
by uważać za dobrą, oprócz jedynie dobrej
woli. Rozsądek, dowcip, władza sądzenia i jak
tam się jeszcze mogą nazywać talenty umysłu,
albo odwaga, stanowczość, stałość w po-
stanowieniu, jako przymioty temperamentu,
są bez wątpienia pod niejednym względem
dobre i pożądane, mogą jednak stać się także
nadzwyczaj złe i szkodliwe, jeżeli nie jest dobrą
wola, która ma z tych darów przyrody robić
użytek i której właściwa istota zwie się przeto
chara ktere m. Tak samo rzecz się ma z da-
rami szczęścia. Władza, bogactwo, dobre imię,
nawet zdrowie i cała pomyślność i zadowolenie
ze swego stanu pod nazwą szczęśliwości
wytwarzają śmiałość, aprzez to często także
zuchwalstwo, jeżeli nie ma dobrej woli, która
ich wpływ na umysł (Gemiit), a stąd także
całą zasadę postępowania, prostuje i robi
ogólnie celową; nie mówiąc o tym, że
rozumnemu i bezstronnemu widzowi nie może
nigdy podobać się nawet widok ustawicznego
dobrego powodzenia istoty, której nie zdobi
żaden rys czystej i dobrej woli. Zdaje się więc,
że dobra wola stanowi nawet warunek tego, by
[człowiek] był godny szczęścia.
Niektóre przymioty wspomagają tę dobrą
wolę i mogą dzieło jej znacznie ułatwić, a
mimo to nie po-
2*
 12 /. Przejście do poznania filozoficznego
Przejście do poznania filozoficznego 13

394 siadają żadnej bezwzględnej wartości wola (naturalnie niejako samo tylko życzenie,
wewnętrznej, lecz wymagają zawsze jeszcze ale jako użycie wszystkich środków, o ile są one
dobrej woli, która ogranicza ów wielki szacunek, w naszej mocy), to mimo to jaśniałaby ona jak
jaki zresztą słusznie dla nich żywimy, i nie klejnot sama przez się, jako coś, co swoją pełną
pozwala uważać ich za bezwzględnie dobre. wartość posiada samo w sobie. Użyteczność lub
Umiarkowanie w afektach i namiętnościach, bezowocność nie może
panowanie nad sobą i trzeźwa rozwaga są nie
tylko pod różnymi względami dobre, lecz zdają
się nawet stanowić część wewnętrznej wartości
osoby; ale daleko do tego, abyśmy je mogli
uznać za dobre (jakkolwiek starożytni bez-
względnie j e uwielbiali). Albowiem bez zasad
dobrej woli mogą się one stać w najwyższym
stopniu złe,
[3] a zimna krew złoczyńcy robi go nie tylko
daleko nie-bezpieczniejszym, ale także
bezpośrednio w naszych oczach jeszcze
wstrętniejszym, aniżeli wydawałby się nam bez
niej.
Dobra wola nie jest dobra ze względu na
swoje dzieła i skutki ani ze względu na swą
zdatność do osiągnięcia jakiegoś zamierzonego
celu, lecz jedynie przez chcenie, tj. sama w
sobie, i sama w sobie rozważana musi być bez
porównania znacznie wyżej ceniona aniżeli
wszystko, cokolwiek dzięki niej może być
dokonane na korzyść jakiejś skłonności,
nawet—jeżeli kto woli — na korzyść sumy
wszystkich skłonności. Jakkolwiek z powodu
szczególnej nieprzychylności losu albo wskutek
skąpego uposażenia przez macoszą przyrodę
woli tej zbywałoby zupełnie na możności
przeprowadzenia swego zamiaru, gdyby
pomimo najsilniejszego starania nic nie
zdziałała i gdyby pozostała tylko sama dobra
 kiedykolwiek za pomocą rozumu. A gdyby nawet
do tej wartości nic dodać ani też nic jej ująć. stworzenie uprzywilejowane otrzymało nadto
Byłaby rozum, to musiałby on
ona poniekąd tylko oprawą, żeby się móc dobrą
wolą 1
łatwiej posługiwać w codziennym postępowaniu Scil. na tę ideę.
lub
zwrócić na nią uwagę tych, którzy nie są jeszcze
w do
statecznej mierze znawcami, nie zaś, żeby
zalecać ją
znawcom i wartość jej oznaczyć.
w
Wszelako ta idea absolutnej wartości samej woli,
bez uwzględnienia przy jej ocenianiu jakiejś
korzyści, mieści w sobie coś tak niezwykłego, że
mimo iż pospolity rozum całkowicie się na nią 1
zgadza, musi jednak powstać podejrzenie, że u jej
podłoża kryje się może tylko górnolotna
fantastyczność i złe zrozumienie celu, w jakim
przyroda dołączyła do naszej woli rozum jako 395
kierownika. Przeto zajmiemy się zbadaniem tej
idei z tego punktu widzenia.
Jeśli chodzi o przyrodzone zdolności istoty
zorganizowanej, tj. celowo przystosowanej do
życia, to przyjmijmy za zasadę, że znajdujemy w
niej tylko takie narzędzia do jakiegokolwiek celu,
które są do tego celu najstosowniejsze i
najbardziej mu odpowiadają. Gdyby więc w
istocie posiadającej rozum i wolę właściwym celem
przyrody było jej u t r z ym a n i e , do bre powodze-
nie, słowem jej szczęśliwość, to przyroda
poczyniłaby bardzo złe przygotowania do tego
celu obierając rozum stworzenia na wykonawcę
tego zamiaru. Albowiem wszystkie czynności,
które istota ta ma wykonać, i całe prawidło jej
zachowania się wyznaczałby jej znacznie m
dokładniej instynkt, i cel ów dałby się przez to
daleko pewniej osiągnąć, aniżeli stać się to może
 14 /. Przejście do poznania filozoficznego Przejście do poznania filozoficznego 10

służyć mu tylko do tego, żeby rozmyślało o przyrodzonego instynktu, a rozumowi nie

swych szczęśliwych darach przyrodzonych, pozwala wiele wpływać na swoje postępowanie,
podziwiało je, cieszyło się nimi i dziękowało za raczej zazdroszczą, aniżeli go lekceważą. I o
nie dobroczynnej przyczynie, nie zaś, żeby tyle trzeba przyznać, że w sądzie tych, którzy
poddawało swą władzę pożądania pod mocno powściągają chełpliwe wysławianie
panowanie owego słabego i zwodniczego kie- korzyści, jakie ma przy-
rownika i psuło zamiar przyrody; jednym
słowem, przyroda nie byłaby do tego dopuściła,
aby rozum zawodził w p r a k t yc z n ym u ż yc i u
i swym nieudolnym pojmowaniem rzeczy
odważał się jej zakreślać nawet plan
szczęśliwości i środków do niej prowadzących;
przyroda byłaby się sama podjęła nie tylko
w.yboru celów, ale także środków, i z mądrą
przezornością powierzyłaby oba wyłącznie
instynktowi.
W istocie przekonujemy się również, że im
więcej rozum ucywilizowany oddaje się dążeniu
do używania życia i szczęśliwości, tym bardziej
człowiek oddala się od [stanu] prawdziwego
zadowolenia; stąd u wielu, i to najbardziej
doświadczonych w jego użyciu, jeżeli
[«] tylko są dość otwarci, żeby się do tego
przyznać, powstaje pewien stopień mizologii,
tj. nienawiści do rozumu, ponieważ po
obliczeniu całej korzyści, jaką ciągną, nie
powiem: z wynalazku wszelkich sztuk po-
spolitego zbytku, ale nawet z nauk (które
wydają im się ostatecznie także zbytkiem, na
jaki rozsądek sobie pozwala), dochodzą jednak
do przekonania, że
3% w istocie ściągnęli tylko na siebie więcej
kłopotu, aniżeli zyskali na szczęśliwości. I
ostatecznie temu pospolitemu rodzajowi ludzi,
który bardziej poddaje się kierownictwu samego
nosić rozum dla osiągnięcia szczęśliwości i tylko do-
zadowolenia z życia, a nawet je ujemnie
oceniają, nie ma bynajmniej zgryźliwości lub
niewdzięczności wobec dobroci rządów świata,
ale że sądy te opierają się w sposób ukryty na idei
innego celu jego istnienia, do którego, a nie do
szczęśliwości, rozum jest właściwie przeznaczony
i któremu dlatego, jako najwyższemu
warunkowi, najczęściej musi ustępować osobisty
cel człowieka.
Ponieważ mimo wszystko rozum dostał się
nam w udziale jako władza praktyczna, tj. taka,
która ma r wpływać na wolę, choć nie jest dość
zdatny do tego, by pewnie kierować wolą z
uwagi na jej przedmioty i zaspokojenie
wszystkich potrzeb (które po części sam
pomnaża), a do tego celu daleko pewniej
prowadziłby wrodzony instynkt — przeto
prawdziwym przeznaczeniem rozumu musi być
wytworzenie woli dobrej, może nie j a k o
ś r o d k a do innego celu, ale samej w sobie, do
czego był koniecznie potrzebny rozum, jeżeli
przyroda w rozdzielaniu swych darów postępo-
wała wszędzie celowo. Wola ta nie może być
wprawdzie jedynym i całkowitym dobrem, musi
jednakże być dobrem najwyższym i warunkiem
wszystkiego innego, nawet każdego pragnienia
szczęśliwości. W tym wypadku da się z
mądrością przyrody doskonale pogodzić to, że,
jak spostrzegamy, kultura rozumu, potrzebna do
pierwszego i bezwarunkowego celu, ogranicza
— przynajmniej w tym życiu — w rozmaity
sposób osiągnięcie celu drugiego, zawsze
warunkowego, mianowicie szczęśliwości, a
nawet może je unicestwić, mimo że przyroda nie
postępuje w tym względzie niecelowo. Rozum
bowiem, upatrujący swoje najwyższe prak-
tyczne przeznaczenie w ugruntowaniu dobrej
woli, przy urzeczywistnieniu tego zamiaru może
 16 /. Przejście do poznania filozoficznego Przejście do poznania filozoficznego 17

znać na swój sposób zadowolenia, mianowicie odpowiada np. wymogom obowiązku, żeby kupiec
wskutek [8] spełnienia celu, który znowu jeno nie sprzedawał za drogo towaru
rozum wyznacza, na-wet gdyby to miało być
połączone z niejednym uszczerbkiem dla celów
[wyznaczonych przez] skłonności. 397 Aby
rozwinąć pojęcie woli, którą samą w sobie należy
wysoko cenić, woli dobrej bez względu na dalszy
cel, takiej, jaka mieści się już w naturalnym
zdrowym rozsądku i wymaga nie tyle nauczania,
ile raczej tylko oświecenia, pojęcie, stojące zawsze
na czele oceny całej wartości naszych czynów i
stanowiące warunek wszystkiego innego, zajmijmy
się pojęciem obow i ą z k u , zawierającym w sobie
pojęcie dobrej woli, chociaż z pewnymi
subiektywnymi ograniczeniami i przeszkodami,
które jej jednak wcale nie ukrywają i nie zmieniają
nie do poznania, ale raczej przez kontrast podnoszą
[jej znaczenie] i w tym jaśniejszym przedstawiają
ją świetle.
Pomijam tutaj wszelkie postępki, które
poznajemy już jako przeciwne obowiązkowi,
chociaż mogą być pożyteczne w tym lub owym
celu; albowiem odnośnie do nich nie powstaje
zgoła pytanie, czy'dokonały się z o b o w i ą z k u ,
ponieważ mu się nawet sprzeciwiają. Pomijam
również te postępki, które są zgodne z obo-
wiązkiem, do których jednak człowiek nie ma
bezpośrednio żadnej skłonności, a które jednak
wykonywa, ponieważ pcha go do nich inna
skłonność. Tutaj bo-[9] wiem da się łatwo
rozróżnić, czy postępku zgodnego z obowiązkiem
dokonano z o b o w i ą z k u , czy w samolubnym
celu. Daleko trudniej jest dostrzec tę różnicę tam,
gdzie postępek odpowiada obowiązkowi i [gdzie]
prócz tego osobnik ma do niego jeszcze
be z po śr e dn ią ~ skłonność. Rzeczywiście
niedoświadczonemu kupującemu, i tam, gdzie ruch
jest ożywiony, nie czyni też tego przezorny
kupiec, lecz wobec "każdego trzyma się ustalonej ,
powszechnej ceny, tak że dziecko może u niego
kupić równie dobrze jak każdy inny. Znajdziemy
więc u niego r z e te l n ą obsługę; atoli to wcale
jeszcze nie wystarcza, żeby mniemać, iż kupiec
postąpił tak z obowiązku i na podstawie zasad
rzetelności; wymagała tego jego korzyść. Żeby
natomiast miał ponad to jeszcze taką bezpośrednią
skłonność do kupujących, by niby z miłości nie
dać komuś pierwszeństwa przed innymi
sprzedając mu po niższej cenie — tego nie można
tu przypuścić. A więc nie postąpił tak ani z
.obowiązku, ani z bezpośredniej skłonności, lecz
tylko dla własnej korzyści.
Natomiast zachowywanie swego życia jest
obowiązkiem, a nadto każdy człowiek ma jeszcze
do tego bezpośrednią skłonność. Ale przesadna
troskliwość, z jaką olbrzymia większość ludzi o
to się stara, nie posiada jeszcze z tego powodu
wartości wewnętrznej, a jej maksyma — treści
moralnej. Utrzymują oni życie swoje 398
wprawdzie z g o d n ie z obowiązkiem, ale nie z
obo- poi wiązku. Natomiast jeżeli komuś
niepowodzenia i beznadziejna zgryzota odebrały
zupełnie chęć do życia, jeżeli człowiek
nieszczęśliwy a wielkiego serca, na swój los raczej
oburzony, aniżeli upadły na duchu i załamany,
życzy sobie śmierci, a jednak życie swoje
zachowuje, nie kochając go, nie ze skłonności lub
bojaźni, ale z obowiązku: wtedy dopiero
maksyma jego ma treść
moralną.
Być dobroczynnym, gdzie tylko można, jest
obowiązkiem, a prócz tego istnieją niektóre
dusze tak skłonne do współczucia, że nawet
bez jakiejkolwiek innej pobudki próżności lub
egoizmu znajdują upodo-
U.'
M
 18 /. Przejście do poznania filozoficznego Przejicie do poznania filozoficznego 19

banie wewnętrzne w szerzeniu radości w swym gdyby przyroda takiego człowieka (który zaiste nie
otoczeniu, a zadowolenie bliźnich, o ile jest ich byłbyjej najgorszym dziełem) nie stworzyła była
dziełem, może im sprawiać przyjemność. Twierdzę właściwie przyjacie-
jednakowoż, że w tym wypadku postępek tego
rodzaju, najbardziej nawet zgodny z obowiązkiem i
miły, nie ma przecież prawdziwej wartości
moralnej, lecz stoi na tym samym stopniu, co
inne skłonności, np. skłonność do zachowania
swej godności, która —jeżeli szczęśliwym
sposobem tra.fi na to, co w samej rzeczy służy po-
wszechnemu dobru i odpowiada obowiązkowi, a
więc godne jest szacunku — zasługuje na pochwałę
i zachętę, ale nie na wielki szacunek; odpowiedniej
maksymie brak bowiem treści moralnej, mianowicie
wykonywania takich czynów nie ze skłonności,
lecz z obowiązku. Przypuśćmy więc, że ów
przyjaciel ludzkości [ii] byłby przybity własną
zgryzotą, która gasi wszelki udział w losie
drugich; miałby on zawsze jeszcze możność
czynienia dobrze innym, doznającym biedy, ale
cudza bieda nie wzruszałaby go, ponieważ
dostatecznie byłby zajęty własną. I choć nie
pobudza go do tego żadna skłonność, wyrywa się
jednak z tej zabijającej nieczułości i dokonuje
czynu bez jakiejkolwiek skłonności, li tylko z
obowiązku; wtedy dopiero czyn ten posiada swą
prawdziwą wartość moralną. Co więcej: gdyby
przyroda temu lub owemu w ogóle mało współ-
czucia wlała w serce, gdyby człowiek ten
(zresztą uczciwy) był z samego swego
temperamentu zimny i obojętny na cierpienia
drugich, dlatego może, że sam wyposażony w
szczególny dar cierpliwości i wytrwałej siły wobec
własnych cierpień to samo u każdego innego
przypuszcza lub nawet tego od niego wymaga;
lem ludzkości, czyż nie znalazłby on jeszcze w sobie
źródła, żeby nadać sobie samemu daleko większą
wartość aniżeli ta, którą posiada dobrotliwy
temperament? Niewątpliwie, tu właśnie zaczyna się
ta wartość charakteru, który jest moralny i bez
wszelkiego porównania najwyż- 399 szy, że czyni on
dobrze nie ze skłonności, ale z obowiązku.
Zabezpieczyć swą własną szczęśliwość jest obo-
wiązkiem (przynajmniej pośrednio), albowiem
brak mi zadowolenia ze swego stanu w natłoku
wielu trosk i wśród niezaspokojonych potrzeb
łatwo mógłby się stać wielką pokusą do
u c h yb i e n i a obowiązkom. Ale nawet
pomijając tutaj wzgląd na obowiązek każdy
człowiek ma już sam z siebie ogromny wewnętrzny
pociąg do szczęśliwości, ponieważ właśnie w tej
idei sumują się wszystkie skłonności. Tylko że
przepis na szczęśliwość jest przeważnie tego
rodzaju, iż nie zaspokaja wcale niektórych
skłonności, a jednak człowiek nie może sobie pod
nazwą szczęśliwości wyrobić żadnego określonego
i pewnego pojęcia o sumie zaspokojenia ich
wszystkich; dlatego nie należy się dziwić temu, w jaki
sposób jedna jedyna skłonność, określona co do
tego, co obiecuje, i co do czasu, w którym możemy
ją zaspokoić, może przeważyć jakąś chwiejną ideę,
i jak człowiek, np. cierpiący na podagrę, może
chcieć zjeść to, co mu smakuje, i znosić [potem]
cierpienia, jakie znosić może, ponieważ według
swego obliczenia tutaj przynajmniej nie pozbawił
się przyjemności chwili obecnej dla bezpodstawnej
może nadziei szczęścia mającego tkwić w zdrowiu.
Jednakowoż gdyby i w tym wypadku powszechna
skłonność do szczęśliwości nie skłaniała jego woli,
gdyby zdrowie nie wchodziło dla niego,
przynajmniej nie tak koniecznie, w skład tego
obliczenia, pozostałoby jeszcze tutaj,
 20 Przejście do poznania JUozojicznezo21
/. frzejicie do poznania filozoficznego

zasadą a priori, która jest formalna, a swą pobudką

jak we wszystkich innych wypadkach, prawo a posteriori, która jest materialna, a ponieważ coś ją
nakazujące [i3] szczęśliwość swą popierać nie ze przecież skłonić musi, przeto będzie ją musiała skłonić
skłonności, lecz z obowiązku, i wtedy dopiero jego formal-
zachowanie ma właściwą wartość moralną.
Tak też należy bez wątpienia rozumieć
miejsca Pisma świętego, które nakazują kochać
bliźniego swego, nawet naszego wroga.
Albowiem miłości ze skłonności nie można
nakazać; ale czynienie dobrze z obowiązku,
jakkolwiek nie popycha do tego żadna
skłonność, a nawet przyrodzony i niepokonany
wstręt temu się opiera, jest p r a k t yc z n ą a nie
patologiczną miłością, tkwiącą w woli a nie w
pociągu uczucia, w zasadach postępowania a nie
w tkliwym współczuciu, i tylko taka miłość
może być przedmiotem nakazu.
Drugie twierdzenie brzmi: wartość moralna
działania z obowiązku tkwi nie w za miarze,
który przez nie ma być urzeczywistniony, ale w
maksymie, według której je postanawiamy, nie
zależy więc ód rzeczywi-400 stości przedmiotu
czynu, lecz tylko od z a s a d y woli, według której
czyn został wykonany, bez względu na wszelkie
przedmioty władzy pożądania. Że zamiary, które
przy postępowaniu mieć możemy, oraz ich skutki,
jako cele i pobudki woli, nie mogą nadać czynom
żadnej bezwzględnej i moralnej wartości, to
wynika jasno z poprzednich wywodów. W czym
może leżeć ta ti4j wartość, jeżeli nie może leżeć w
woli dotyczącej ich oczekiwanego skutku? Nie
może ona leżeć nigdzie indziej, t yl k o w
z a s a d z i e woli, bez względu na cele, które przez
taki czyn osiągnąć możemy; albowiem wola
znajduje się poniekąd na rozdrożu pomiędzy swą
na zasada woli w ogóle, jeżeli postępek dzieje się z
obowiązku, bo wszelka materialna zasada została
mu odjęta. Trzecie twierdzenie, jako wniosek z
dwu poprzednich, wyraziłbym następująco:
o bo wią ze k jes t kon iec zn o śc ią czynu
wypływającego z poszanowania 1 prawa. Do
pewnego przedmiotu jako skutku mojego
zamierzonego czynu mogę mieć wprawdzie skłon-
ność, nigdy jednak nie mogę mieć dla niego sza-
cunku, a to dlatego, że jest on tylko skutkiem, a
nie czynnością woli. Również nie mogę mieć
szacunku dla. skłonności w ogóle, tak dla własnej
jak dla cudzej, mogę ją co najwyżej w pierwszym
wypadku pochwalać, w drugim niekiedy nawet
lubić, tj. uważać za pomyślną dla mej własnej
korzyści. Tylko to, co łączy się z moją wolą
wyłącznie jako przyczyna, nigdy zaś jako skutek,
co nie służy mej skłonności, aleją przezwycięża, a
przynajmniej przy [dokonywaniu] wyboru
zupełnie ją wy- nsj łącza z obrachunku, a więc
tylko prawo samo w sobie może być przedmiotem
szacunku, a tym samym nakazem. Postępowanie z
obowiązku ma całkowicie wyłączać wpływ
skłonności, a wraz z nią wszelki przedmiot woli;
jedyną więc rzeczą, która mogłaby wolę skłaniać,
jest: obiektywnie — prawo, a subiektywnie—
czyste p osz ano w ani e tego praktycznego prawa,
to znaczy maksyma *, że winienem być mu
posłuszny 401 nawet z uszczerbkiem dla wszystkich
moich skłonności.
1
Występującym w przekładzie dwom
terminom: «szacunek» i «poszanowanie»
odpowiada w oryginale jeden termin:
Achtung.
* Maksyma jest to subiektywna zasada
woli; obiektywną zasadą (tj. taką, która
wszystkim istotom rozumnym służyłaby
także subiektywnie za zasadę praktyczną,
gdyby rozum panował w całej pełni nad
władzą pożądania) jest praktyczne prawo.
 22 /. Przejście do poznania filozoficznego Przejście do poznania filozoficznego23

Moralna wartość czynu nie leży w skutku, umysł. Bezpośrednie skłonienie woli przez
którego się po nim spodziewamy, a więc nie leży prawo i świadomość tegoż zwie się
szacunkiem, tak że uważamy go za
też w jakiejkolwiek zasadzie postępowania, która s k u te k przez prawo w podmiocie
musi czerpać swą pobudkę z tego oczekiwanego wywołany, a nie za jego przyczynę.
skutku. Albowiem wszystkie te skutki (przyjemny Szacunek jest właściwie przedstawieniem
stan, a nawet przyczynienie się do cudzego wartości, która ogranicza moją miłość
szczęścia) mogły być wywołane także przez inne własną. Jest to więc coś, czego nie
uważamy ani za przedmiot skłonności,
przyczyny, nie była więc tu potrzebna wola istoty ani bojafni,
rozumnej, a tylko w niej możemy znaleźć
najwyższe i bezwzględne dobro. Przeto nic innego,
ale tylko samo p r z e d s t a w i e n i e prawa, kt ór e
[i6j co prawda w ys t ę p u j e j e d yn i e w istocie
rozumnej, wtedy, kiedy ono, a nie oczekiwany
skutek, jest pobudką woli, może stanowić to
szczególne dobro, które nazywamy moralnym i
które znajduje się już w samej osobie według niego
postępującej, a nie po skutku dopiero należy się go
spodziewać *. [n] Co to może być jednak za prawo,
którego przed-402 stawienie, nawet bez względu na
oczekiwany skutek,
401 * Można by mi zarzucić, że używając
wyrazu szacunek uciekam się tylko do
mglistego uczucia, zamiast za pomocą
rozumowego pojęcia dać w tej kwestii
wyraźne wyjaśnienie. Atoli chociaż
szacunek jest uczuciem, to nie jest on
jednak uczuciem nabytym, lecz
samodzielnie wywołanym przez
rozumowe pojęcie, a więc różniącym się
gatunkowo od wszystkich uczuć pierwszego
rodzaju, dających się sprowadzić do
skłonności lub bojaźni. Co bezpośrednio
poznaję jako prawo określające moje
postępowanie, to poznaję z szacunkiem,
który oznacza tylko świadomość
podporządkowania mej woli prawu, bez
pośrednictwa innych wpływów na mój
musi skłaniać wolę, żeby bezwzględnie i bez szacunek. Wszelkie tak zwane
ograniczenia dobrą mogła się nazywać? zainteresowanie moralne polega na
Ponieważ pozbawiłem wolę wszelkich popędów, poszanowaniu prawa.
które by dla niej mogły wyniknąć z poddania się
jakiemukolwiek prawu, przeto nie pozostaje nic
prócz ogólnej zgodności czynów z prawem w
ogóle, która jedynie ma służyć woli za zasadę, tj.
nie powinienem nigdy inaczej postępować jak
tylko tak, ż e b y m mógł ta k ż e chcieć, a b y
maksyma moja stała się powszechnym
prawem. Tutaj sama zgodność z prawem w ogóle
(bez podstawy jakiegoś prawa przeznaczonego
dla pewnych postępków) jest tym, co służy woli
za zasadę i służyć jej za nią musi, jeżeli
obowiązek nie ma być w ogóle czczym marzeniem
i urojonym pojęciem; z tym zgadza się też
całkowicie pospolity rozum ludzki w swej
praktycznej ocenie i uwzględnia zawsze
wspomnianą zasadę.
Dajmy na to, że pytanie brzmi: czy będąc w
kło- [ potliwym położeniu nie wolno mi dać
przyrzeczenia, choć mam zamiar go nie
dotrzymać? Łatwo tutaj odróżniam rozmaite
znaczenia, jakie może mieć to py-
chociaż jest do obu razem w czymś podobny.
Przedmiotem szacunku jest więc jedynie
prawo, i to takie, które nakładamy sobie
sami, a jednak jako prawo w sobie konieczne.
Jako prawu jesteśmy mu podlegli, nie
pytając się miłości własnej; ale jako nadane
przez nas samych jest ono wynikiem naszej
woli i jest pod pierwszym względem
podobne do bojaźni, pod drugim — do
skłonności. Wszelki szacunek dla osoby jest
wła-ściwie tylko poszanowaniem prawa
(uczciwości itd.), którego przykład ona nam
daje. Ponieważ rozszerzenie naszych
talentów uważamy także za obowiązek,
przeto też przedstawiamy sobie w osobie
utalentowanej poniekąd przykład prawa (by
przez ćwiczenia stać się pod tym względem
podobnym do niej) i to stanowi nasz
 24 /. Przejście do poznania filozoficznego 25
Przejście do poznania filozoficznego

tanie, mianowicie, czy jest roztropnie, lub też się w najkrótszy, a jednak nieomylny sposób,
czy jest zgodne z powinnością dawać fałszywe jaką odpowiedź należy dać na pytanie, czy
przyrzeczenie. Pierwszy wypadek może bez kłamliwe przyrzeczenie zgadza się z
wątpienia zachodzić często. Wprawdzie widzę obowiązkiem, pytam się samego siebie: czy
dobrze, że nie wystarcza za pomocą tego byłbym zadowolony z tego,
wybiegu wydobyć się z obecnego kłopotu, ale
trzeba dobrze rozważyć, czy z tego kłamstwa nie
mogą dla mnie potem wyniknąć daleko większe
niedogodności, aniżeli te, od których teraz się
uwalniam, i że ponieważ skutki, mimo wszelką
moją domniemaną przebiegłość, nie dadzą się
tak łatwo przewidzieć, żeby stracone raz
zaufanie nie mogło być dla mnie znacznie
szkodliwsze, niż wszelkie zło, którego teraz
pragnę uniknąć, to czynie jest r o z tr o p n i e j
postępować w tym wypadku według powszechnej
maksymy i wyrobić w sobie przyzwyczajenie, by
przyrzekać jedynie wtedy, gdy się zamierza
dotrzymać obietnicy. Ale wnet staje mi się tutaj
jasne, że taka maksyma ma jednak za podstawę
zawsze tylko kłopotliwe następstwa. A przecież
jest to całkiem coś innego być prawdomównym
z obowiązku, aniżeli być nim z obawy przed
szkodliwymi skutkami: albowiem w pierwszym
wypadku pojęcie czynu samego w sobie
zawierajuż prawo dla mnie, podczas gdy w dru-
gim muszę dopiero z innego punktu widzenia
rozpa-
U9j trzyć, jakie skutki dla mnie łączyć się z nim
będą. Jeżeli bowiem odstąpię od zasady
obowiązku, wówczas czyn mój jest z wszelką
pewnością zły, jeżeli zaś sprze-
403 niewierze się mojej maksymie roztropności, to
może mi to jednak niekiedy przynieść znaczną
korzyść, chociaż naturalnie bezpieczniej jest
przy niej pozostać. Tymczasem, chcąc przekonać
że moja maksyma (wydobywania się przez Kant, U. m. m. 3
nieprawdziwe przyrzeczenie z kłopotliwego
położenia) miałaby obowiązywać jako prawo
powszechne (tak dla mnie, jak dla drugich), i czy
mógłbym też sobie powiedzieć: niech każdy
daje nieprawdziwe przyrzeczenie, jeżeli znajduje
się w kłopotliwym położeniu, z którego w inny
sposób wybrnąć nie może? W ten sposób zaraz
sobie uświadamiam, że mogę wprawdzie chcieć
kłamstwa, nigdy jednak powszechnego prawa
kłamania; albowiem według takiego prawa nie
istniałoby właściwie żadne przyrzeczenie,
ponieważ na próżno udawałbym wobec
drugich, że chcę tak a tak postąpić w
przyszłości, gdy .oni temu i tak nie wierzą, a
gdyby to nawet lekkomyślnie uczynili, oddaliby
mi przecież wet za wet, a więc moja maksyma,
skoro stałaby się prawem powszechnym,
musiałaby sama siebie zniszczyć.
Zatem do rozstrzygnięcia, co mam czynić, żeby
moja wola była moralnie dobra, nie potrzebuję
wcale 1201 wielkiej przenikliwości.
Niedoświadczony co do biegu rzeczy w świecie,
niezdolny do tego, żeby być przygotowanym na
wszelkie przypadki, pytam sam siebie tylko: czy
możesz chcieć także, żeby maksyma twoja stała
się powszechnym prawem? Jeżeli nie, to należy ją
odrzucić, i to nie dla jakiejś szkody, która dla
ciebie lub dla innych może z niej wyniknąć, ale
dlatego, że nie może ona wejść jako zasada w
skład możliwego powszechnego prawodawstwa. A
do poszanowania tego prawa zmusza mię
bezpośrednio rozum. Wprawdzie obecnie jeszcze
nie pojmuję, na czym to poszanowanie się opiera
(co niechaj filozof zbada), ale przynajmniej tyle
rozumiem, że jest to cenienie wartości, która
znacznie przewyższa wszelką wartość tego, co się
ceni dzięki skłonności, i że konieczność moich
czynów z czy-
 26 /. Przejście do poznania flozojicznei>o Przejście do poznania filozoficznego27

stego poszanowania prawa praktycznego jest korzystnie, gdy pospolity rozsądek odłączy
tym, co stanowi obowiązek, i przed tym wszystkie zmysłowe pobudki od praw
obowiązkiem musi ustąpić każda inna pobudka, praktycznych. Wtedy staje się on nawet sub-
ponieważ jest on warunkiem woli, która jest
s a ma w sobie dobra, której wartość wszystko
przeważa.
Tak więc w poznaniu prostego rozumu
ludzkiego pod względem moralnym doszliśmy aż
do jego zasady, której nie pojmuje on wprawdzie
odrębnie w tak ogólnej formie, ale przecież w
każdej chwili rzeczywiście ma ją na myśli i używa
jej jako miernika swej oceny. I2i] Byłoby tutaj
łatwo wykazać, jak rozum z tą busolą 404 w ręku
potrafi we wszystkich nadarzających się wypadkach
bardzo dobrze rozróżnić, co jest dobre a co złe, co
zgodne z obowiązkiem albo mu przeciwne, jeżeli
tylko, nie ucząc go zgoła nic nowego, zwrócimy
jego uwagę na własną jego zasadę, jak to czynił
Sokrates; że więc nie potrzeba żadnej nauki i
filozofii, żeby wiedzieć, co należy czynić, aby być
uczciwym i dobrym, a nawet mądrym i cnotliwym.
Można by się już z góry domyślać, że znajomość
tego, co człowiek powinien czynić, a więc i
wiedzieć, będzie rzeczą każdego, nawet najbardziej
pospolitego człowieka. Można też nie be/,
pewnego podziwu zauważyć, jak znaczne
pierwszeństwo w pospolitym ludzkim rozsądku ma
praktyczna władza sądzenia przed teoretyczną.
Jeżeli w tej ostatniej pospolity rozum poważy się
oddalić od praw doświadczalnych i od
spostrzeżeń zmysłowych, to popada w same
rzeczy niepojęte i w sprzeczności z samym sobą, a
co najmniej w chaos niepewności, ciemności i
niestałości. W praktyce zaś władza oceny zaczyna
sic właśnie dopiero wtedy objawiać wcale
telny, czy to dlatego, że chce się wadzić ze swym
sumieniem lub innymi wymogami co do tego, co
powinno [22] się nazywać słusznym, czy też
dlatego, że chce szczerze określić wartość czynów
dla pouczenia samego siebie, i — co najważniejsze
— może on wtedy równie dobrze spodziewać się,
że określenie jego wypadnie trafnie, jak może to
sobie obiecywać tylko filozof, a nawet ma co do
tego niemal jeszcze większą pewność niż filozof,
który nie może mieć przecież żadnej innej zasady
niż on, a mnóstwem obcych, do rzeczy
nienależących rozważań może swój sąd zagmatwać
i spaczyć jego kierunek. Czy nie byłoby więc
bardziej wskazane poprzestać w rzeczach
moralnych na pospolitym sądzie rozumowym, a
filozofię stosować co najwyżej tylko w tym celu,
żeby systemat etyki przedstawić tym dokładniej i
zrozumiałej, tudzież prawidła jej określić dogodniej
do stosowania (a jeszcze więcej do dysputowa-nia),
nie zaś, żeby nawet dla celów praktycznych od-
wodzić pospolity rozsądek od jego szczęśliwej
prostoty i sprowadzić go za pomocą filozofii na
nową drogę dociekań i pouczeń?
Niewinność jest rzeczą, wspaniałą, ale jest
znowu bardzo źle, że nie da się ona prawdziwie
zachować 405 i łatwo ulega pokusom. Dlatego
nawet mądrość — która zresztą może bardziej
polega na pewnym sposobie postępowania aniżeli
na wiedzy — wymaga także nauki, nie po to, żeby
się od niej uczyć, ale żeby jej [23] przepisom
wyjednać przyjęcie i trwałość im zabezpieczyć. W
postaci swych potrzeb i skłonności, których cał-
kowite zaspokojenie człowiek obejmuje nazwą
szczęśliwości, wyczuwa on w sobie samym potężny
czynnik równoważący wszystkie nakazy obowiązku,
które rozum przedstawia mu jako tak godne
poszanowania. Rozum,
3*
 28 /. Przijście do poznania filozoficznego

nie obiecując przy tym nic skłonnościom, naszego rozumu.

nakazuje swoje przepisy nieodparcie, a więc
poniekąd z odsunięciem na dalszy plan i
niezważaniem na owe roszczenia tak
niepohamowane, a przy tym na pozór tak słuszne
(które nie dają się usunąć żadnym nakazem). Z
tego wynika zaś n a t u r a l n a dialektyka, tj.
pociąg do mędrkowania przeciwko owym ścisłym
prawom obowiązku, do podawania w wątpliwość
ich doniosłości, a przynajmniej ich czystości i
ścisłości, oraz do przystosowywania ich w miarę
możności do naszych życzeń i skłonności, tj. do
niszczenia ich z gruntu i pozbawiania ich całej
powagi, czego przecież nawet pospolity
praktyczny rozum ostatecznie pochwalać nie może.
Tak więc nie jakaś potrzeba spekulacji (która nie na-
suwa się nigdy, dopóki rozum poprzestaje na tym,
że jest tylko zdrowym rozumem), ale same
względy praktyczne pobudzają pr o s ty r o z u m
ludzki do przekroczenia swego zakresu i
wkroczenia na pole praktycznej filozofii, by tam
dowiedzieć się i pouczyć wyraźnie o źródle swej
zasady oraz o trafnym jej okre-[24] śleniu w
przeciwieństwie do maksym opierających się na
potrzebie i skłonności, po to, aby wydobyć się z
kłopotliwej sytuacji wypływającej z obustronnych
pretensji i nie narazić się na niebezpieczeństwo
utraty wszystkich prawdziwych zasad moralnych
wskutek dwuznaczności, w jaką popada. A zatem
tak samo w praktycznym prostym rozumie, w
miarę jak on sam siebie kształci, niepostrzeżenie
rozwija się pewna di alektyk a, która go zmusza do
szukania pomocy w filozofii, jak mu się to
przytrafia w teoretycznym użytku, i dlatego też
praktyczny rozum, tak samo jak teoretyczny,
nigdzie indziej nie znajdzie zapewne
zaspokojenia jak tylko w dokładnej krytyce
 prawodawcę służyć powinien, tylko do tego
używa, aby zaspokoić skłonności, czy to po-

406
R o z d z i a ł II
Przejście od popularnej filozofii
moralnej do metafizyki
moralności
[25]
Jeżeli nasze dotychczasowe pojęcie
obowiązku wyprowadziliśmy z pospolitego
użycia naszego praktycznego rozumu, to nie
należy z tego bynajmniej wysnuwać wniosku,
jakobyśmy traktowali je jako pojęcie do-
świadczalne. Przeciwnie, gdy zwracamy uwagę
na zachowanie się ludzi, o którym poucza nas
doświadczenie, natrafiamy na częste i, co sami
przyznajemy, słuszne utyskiwania, że nie można
przytoczyć żadnych pewnych przykładów
usposobienia do postępowania z czystego
obowiązku, do tego stopnia, że chociaż niejedno
może dzieje się zgodnie z tym, co o bo wią z ek
nakazuje, to jednak zawsze jeszcze jest
wątpliwe, czy dzieje się to naprawdę z
obowiązku, czy więc posiada wartość moralną.
Dlatego istnieli zawsze filozofowie, którzy wręcz
zaprzeczali rzeczywistości tego usposobienia w
postępowaniu moralnym i przypisywali wszystko
mniej lub więcej wysubtelnionej miłości własnej,
nie podając jednak z tego powodu w
wątpliwość trafności pojęcia moralności, a
podnosząc raczej z serdecznym pożałowaniem
ułomność i obłudę natury ludzkiej, która
wprawdzie jest dość szlachetna, aby tak czci-
[26} godną ideę wziąć sobie za wzór
postępowania, jednakowoż zarazem zbyt słaba,
żeby się jej trzymać, a rozumu, który jej za
 Przejście do metafizyki moralności 31
30 //. Przejście do metafizyki moralności

im bowiem wówczas pełny triumf. Z miłości do

jedynczo, czy w najlepszym razie w ludzi skłonny jestem przyznać, że stosunkowo
największej ich zgodności pomiędzy sobą. największa część naszych postępków odpowiada
W istocie jest rzeczą zgolą niemożliwą obowiązkowi; ale przyglądając się bliżej ich
407 stwierdzić z wszelką pewnością za pomocą
zamysłom i za-
doświadczenia choćby jeden tylko wypadek, w
którym maksyma postępowania, zgodnego
zresztą z obowiązkiem, polegałaby jedynie na
podstawach moralnych i na przedstawieniu sobie
swego obowiązku. Zdarza się bowiem
wprawdzie, że przy najdokładniejszym badaniu
samych siebie nie znajdujemy zgoła nic takiego,
co prócz moralnej podstawy obowiązku mogłoby
być dość silne, żeby nas skłonić do tego lub
owego czynu i do tak wielkiego poświęcenia. Z
tego nie można jednak z pewnością wnosić, że
rzeczywiście żadna skryta pobudka miłości
własnej, jedynie podszywająca się pod ową ideę,
nie była właściwą skłaniającą przyczyną woli. W
zamian za to pochlebiamy sobie, chętnie
przypisując sobie błędnie , szlachetniejszą
pobudkę, w istocie zaś nawet przez
najusilniejsze badanie nie możemy nigdy w pełni
dociec ukrytych bodźców, ponieważ, gdy o
moralnej wartości mowa, nie chodzi o czyny,
które widzimy, ale o owe wewnętrzne ich zasady,
których nie widzimy. [27] Tym, którzy
wszelką moralność wyśmiewają jako czyste
urojenie ludzkiej wyobraźni, która wskutek za-
rozumiałości sama siebie chce przewyższyć, nie
można również oddać bardziej pożądanej
usługi, jak przystając na ich zdanie, że jedynie z
doświadczenia należało wyprowadzić pojęcia
obowiązku (podobnie jak z wygody wmawiamy
sobie chętnie, że tak samo rzecz się ma także ze
wszystkimi innymi pojęciami); przygotowujemy
biegom, natrafiamy wszędzie na to kochane
własne ja, które się zawsze wysuwa na czoło.
Na nim to, a nie na ścisłym nakazie obowiązku,
który nieraz wymaga zaparcia się siebie, opiera
się ich zamiar. Nie trzeba też być wcale
nieprzyjacielem cnoty, ale tylko chłodnym
obserwatorem, który najżywszego nawet pożą-
dania dobra nie uważa od razu za jego
rzeczywistość, żeby w pewnych chwilach
(szczególniej z postępem lat i z władzą sądzenia
przez doświadczenie po części wyćwiczoną, po
części do obserwacji wyostrzoną) zwątpić o tym,
czy też rzeczywiście znajduje się w świecie jakaś
prawdziwa cnota. I tutaj nic nie może nas uchso-
nić przed zupełnym odstąpieniem od naszych
idei obowiązku ani zachować w duszy naszej
uzasadnionego szacunku dla jego prawa, jak
tylko jasne przekonanie, że chociażby nawet
nigdy nie istniały czyny wypływa- 408 jące z tak
czystych źródeł, tutaj jednak wcale nie o to [28]
chodzi, czy to lub owo się dzieje, ale o to, że
rozum sam przez się i niezależnie od wszystkich
zjawisk na-ką^uje, co dziać się powinno. Domaga
się więc czynów, na które świat dotychczas nie
dał jeszcze przykładów, o których wykonalności
ten, kto wszystko na doświadczeniu opiera,
mógłby nawet bardzo powątpiewać, które
wszelako rozum nieodparcie nakazuje. Choćby
nawet dotychczas nie było ani jednego rzetelnego
przyjaciela, to niemniej można np. domagać się
od każdego człowieka czystej rzetelności w
przyjaźni, ponieważ obowiązek ten, jako
obowiązek w ogóle, leży przed wszelkim
doświadczeniem w idei rozumu, skłaniającego
wolę za pomocą zasad a priori.
Dodajmy, że jeżeli nie chce się pojęciu
moralności odmawiać zgoła wszelkiej prawdy
i odniesienia do jakiegokolwiek możliwego
przedmiotu, to trzeba przyznać, iż prawo jego
ma tak rozległe znaczenie, że musi
 32 //. Pr&jście do metafizyki moralności Przejście do metafizyki moralności 33

posiadać ważność nie tylko dla ludzi, ale dla wykonalności tego, co prawo
wszystkich rozumnych is t o t w ogóle, nie tylko
w przypadkowych okolicznościach i z
wyjątkami, ale bezwzględnie koniecznie:
wtedy jest jasne, że żadne doświadczenie nie może
dać powodu do wnioskowania choćby tylko o
możliwości takich praw apodyktycz-[29] nych.
Albowiem jakim prawem dla tego, co posiada
ważność może tylko w przypadkowych warunkach
ludzkich, możemy wyjednać nieograniczony
szacunek jako dla powszechnego przepisu
[obowiązującego] każdą naturę rozumną i jak
mielibyśmy uważać prawa, określające n a s z ą
wolę, za prawa określające wolę rozumnej istoty w
ogóle i jedynie jako takie także naszą własną, gdyby
były one tylko empiryczne i nie pochodziły cał-
kowicie a priori z czystego, ale praktycznego
rozumu? Nie można by się też moralności gorzej
przysłużyć, jak chcąc ją wyprowadzić z
przykładów. Albowiem każdy przykład, który
ma mi ją przedstawiać, musi sam wprzód zostać
oceniony według zasad moralności, czy też jest
godzien służyć za pierwotny przykład, tj. za wzór,
nie może zaś bynajmniej dostarczyć z góry jej
pojęcia. Nawet Świętego z Ewangelii musimy
najprzód porównać z własnym ideałem moralnej
doskonałości, zanim go za takiego uznamy;
mówi on też o sobie: dlaczego nazywacie mnie
(którego widzicie) dobrym? nikt nie jest dobrym
(pierwowzorem dobra), 409 tylko jeden Bóg
(którego nie widzicie). Skąd zaś mamy pojęcie Boga
jako najwyższego dobra? Jedynie z idei, którą
rozum tworzy a priori o moralnej doskonałości i
z pojęciem wolnej woli nierozdzielnie łączy.
Naśladowanie wcale nie występuje w dziedzinie
moralności, poi a przykłady służą tylko do
zachęty, tj. wykluczają wszelką wątpliwość co do
 nakazuje, unaoczniają to, co praktyczne
prawidło ogólniej wyraża, nie mogą jednak
nigdy upoważnić do pomijania ich prawdziwego
pierwowzoru (Original), leżącego w rozumie, i
do kierowania się przykładami.
Jeżeli więc nie istnieje żadna istotna (echt)
najwyższa zasada moralności, która nie
musiałaby polegać tylko na czystym rozumie,
niezależnie od wszelkiego doświadczenia, to
uważam za zbyteczne nawet pytać się, czy
należy w sposób ogólny (in abstracto) wykładać
pojęcia te tak, jak one są pewne a priori, razem z
należącymi do nich zasadami—jeżeli poznanie
ma się różnić od pospolitego i nazywać się
filozoficznym. Atoli w naszych czasach nie
będzie to może zbyteczne. Gdybyśmy bowiem
zbierali głosy, czy należy przyznać
pierwszeństwo czystemu, od wszelkich
pierwiastków empirycznych odłączonemu
poznaniu rozumowemu, a więc metafizyce
moralności, czy też popularnej praktycznej
filozofii, to łatwo odgadnąć, na którą stronę
zdania by się przechyliły.
To zniżenie się do pojęć używanych przez lud
jest w samej rzeczy bardzo chwalebne, jeżeli
wzniesienie się do zasad czystego rozumu dojconało
się już przedtem i zostało osiągnięte ku zupełnemu
zadowoleniu, a to znaczyłoby: najpierw oprzeć
etykę na metafizyce, pij a potem, gdy już jest
ustalona, przez popularność wprowadzić ją w
świat (Eingang mnchaffen). Jest zaś w
najwyższym stopniu niedorzeczne starać się o po-
pularność już w początkach badania, od których
cała trafność zasad zawisła. Takie postępowanie
nie tylko nie może sobie rościć prawa do
nadzwyczaj rzadkiej zasługi prawdziwej
filozoficznej popularności, gdyż nie jest to zgoła
żadną sztuką być dla wszystkich zrozumiałym,
jeżeli się zrzeka przy tym wszelkiego
 34 //. Przejście do metafizyki moralności Przejście do metafizyki moralności 35

gruntownego zrozumienia, ale ujawnia ono także odróżniamy czystą matematykę od

wstrętną mieszaninę pozbieranych spostrzeżeń i stosowanej, czystą logikę od stosowanej)
pół-mędrkujących zasad, którymi puste głowy odróżnić także czystą filozofię moralności
(metafizykę) od stosowanej
się delektują, ponieważ jest to przecież czymś
wcale dogodnym dla codziennej gadaniny;
jednak ludzie rozumni wyczuwają w tym zamęt
i nie mogąc sobie dać rady, z niezadowoleniem
odwracają oczy. Mimo to filozofowie, którzy
dobrze ten blichtr przejrzeli, znajdują mało po-
410 słuchu, jeżeli na pewien czas wyrzekają się
owej rzekomej popularności, by dopiero po
osiągnięciu dokładnego zrozumienia móc być
popularnymi w sposób uprawniony.
Trzeba się tylko przyjrzeć szkicom z zakresu
etyki w owym ulubionym guście, a znajdzie się
w nich w dziwnym pomieszaniu raz szczególne
przeznaczenie natury ludzkiej (niekiedy także
ideę rozumnej natury U2j w ogóle), drugi raz
doskonałość, to znowu szczęśliwość, tu moralne
uczucie, tam bojaźń bożą, z tego coś, z tamtego
także coś, ale nikomu nie przyjdzie na myśl
zapytać się, czy zasad moralności należy w ogóle
szukać w znajomości natury ludzkiej (którą
przecież tylko z doświadczenia mieć możemy). A
jeżeli nie, jeżeli zasady te całkowicie a priori, w
sposób wolny od wszelkich empirycznych
pierwiastków znaleźć można wyłącznie w
czystych pojęciach rozumowych i nigdzie
indziej, nawet najdrobniejszej ich części, w
takim razie trzeba sobie postanowić, że się
raczej zupełnie wyodrębni to poszukiwanie jako
czystą praktyczną filozofię albo (jeżeli się godzi
wymienić tak osławioną nazwę) jako metafizykę
moralności * i doprowadzi je samo w sobie
* Można, jeżeli kto chce (tak jak
do pełnej doskonałości, a publiczność wszędzie pobudki do moralnego dobra,
domagającą się popularności będzie się żeby sporządzić dość silne lekarstwo.
Albowiem najpospolitsze spostrzeżenie
pocieszać nadzieją, aż do zakończenia tego pokazuje, że jeżeli przedstawiamy sobie
przedsięwzięcia. prawy postępek przez niezłomną duszę
Taka całkiem odosobniona metafizyka spełniony bez wszelkiego zamiaru
moralności, nie pomieszana z żadną antropologią, osiągnięcia
z żadną teologią, [33] z żadną fizyką lub
hiperfizyką, tym bardziej z utajonymi jakościami
(które można by nazwać hipofizycznymi), jest nie
tylko niezbędnym podłożem wszelkiego teore-
tycznego, dokładnie określonego poznania
obowiązków, ale zarazem wymogiem największej
wagi dla rzeczywistego wykonania ich przepisów.
Albowiem przedstawienie obowiązku i w ogóle
prawa moralnego, czyste i nie zmieszane z
żadnym obcym dodatkiem bodźców
empirycznych, wywiera na serce człowieka drogą
samego rozumu (który przy tym po raz pierwszy
uświadamia sobie, że sam w sobie może być także
praktyczny) daleko potężniejszy wpływ, aniżeli
wszystkie inne pobudki *, jakie można by zebrać
z pola empi- 411
(i to do natury ludzkiej). Nazwa ta
przypomina nam też zaraz, że zasady
moralne nie mogą opierać się na
właściwościach natury ludzkiej, lecz
muszą a priori na sobie polegać, z nich zaś
muszą się dać wyprowadzić praktyczne
prawidła dla każdej rozumnej natury, a
więc także dla ludzkiej.
* Posiadam list od zmarłego już
znakomitego filozofa Sulzera, w którym
pyta on mnie: co też może być przyczyną
tego, że nauki, do cnoty się odnoszące,
chociaż są dla rozumu tak
przekonywające, jednak tak mało skutków
wywierają. Spóźniłem się z odpowiedzią,
bo starałem się ją zrobić wyczerpującą.
Atoli nie brzmi ona inaczej, jak tylko tak,
że nauczyciele sami nie uporządkowali
swych pojęć i chcąc rzecz za dobrze
zrobić, psują ją przez to, że wyszukują
 36 //. Przejście do metafizyki moralności Przejście do metafizyki moralności 37

rycznego; dzięki temu rozum, świadomy swej pobudki, podnosi duszę i wznieca życzenie,
godności, gardzi nimi i może je powoli by móc tak samo postąpić. Nawet starsze
nieco dzieci odczuwają ten wpływ i nie
opanować, natomiast taka etyka mieszana, powinno się im też nigdy inaczej przedstawiać
składająca się z pobudek uczuć i skłonności a obowiązków.
1
zarazem z pojęć rozumowych, sprawia, Scil. metafizyki moralności.
[34] że człowiek (das Gemilt) staje się chwiejny w
obliczu pobudek, które nie dadzą się podciągnąć
pod żadną zasadę i mogą prowadzić tylko
całkiem przypadkowo do dobrego, częściej
jednak także do złego.
Z powyższych wywodów wynika, że
wszystkie pojęcia moralne mają swe siedlisko i
źródło całkowicie a priori w rozumie, i to tak
samo w prostym rozumie ludzkim Jak i w
rozumie w najwyższym stopniu speku-latywnym,
że nie możemy wywieść ich przy pomocy
abstrakcji z żadnego empirycznego, a więc tylko
przypadkowego poznania; że właśnie na tej
czystości ich pochodzenia polega ich godność,
dzięki której mogą one służyć nam za najwyższe
praktyczne zasady; że zawsze odbieramy im tyle
z ich prawdziwego wpływu i nieograniczonej
wartości czynów, ile udzielamy im pierwiastka
empirycznego; że wymaga tego nie tylko naj-
większa konieczność [uwzględniana] w
zamierzeniach teoretyczny:h, tam gdzie chodzi
tylko o spekulację,
psi ale także dla praktyki jest w najwyższym
stopniu ważne, by czerpać jej * pojęcia i prawa z
czystego rozumu, wykładać je w ich czystości i
odosobnieniu,
jakiejś korzyści w tym lub innym świecie,
nawet wśród najcięższych doświadczeń biedy,
czy też pokus, postępek ten znacznie
przewyższa i przyćmiewa każdy inny podobny
czyn wykonany choćby tylko w
najdrobniejszej części pod wpływem obcej
a nawet określić zakres tego całego praktycznego,
czyli czystego poznania rozumowego, tj. całą
władzę czystego praktycznego rozumu. Tutaj nie
trzeba jednak, jak na to może zezwala
spekulatywna filozofia i co nawet uważa niekiedy
za konieczne, uzależniać zasady od szczególnej
natury ludzkiego rozumu, lecz dlatego, 412 że
prawa moralne mają w ogóle obowiązywać każdą
istotę rozumną, trzeba je wyprowadzić z samego
ogólnego pojęcia rozumnej istoty w ogóle i w ten
sposób wszelką etykę, dla której zastosowania do
człowieka potrzeba antropologii, wyłożyć najpierw
całkiem niezależnie od niej jako czystą filozofię, tj.
jako metafizykę (co w tym rodzaju zupełnie
odosobnionych po-znań da się też doskonale
zrobić). Trzeba przy tym dobrze pamiętać, że bez
jej posiadania nie tylko jest rzeczą daremną dla
[uzyskania] spekulatywnej oceny dokładnie
określać we wszystkim, co należy do obowiązku,
to, co w obowiązku jest moralne, ale że nawet w
pospolitym tylko i praktycznym użyciu, przede
wszystkim w moralnym pouczaniu niemożliwe jest
bez niej oprzeć moralność na jej prawdziwych
zasadach i przez to wytworzyć czyste moralne
usposobienie (Gesinnungen) i wszczepić je w serca
dla najwyższego dobra świata.
Chcąc jednak w tym opracowaniu postępować
we- [36j dług naturalnych stopni nie tylko od
pospolitej oceny moralnej (która tutaj na wysoki
zasługuje szacunek) do oceny filozoficznej, jak to
zwykle się działo, ale od popularnej filozofii, która
nie sięga dalej, jak tylko dotąd, dokąd może dojść
po omacku za pomocą przykładów, do metafizyki
(która nie da się już wstrzymać żadnymi
empirycznymi względami i, mając zmierzyć cały
zakres poznania rozumowego, zawsze do-
 38 77. Przejście do metafizyki moralności Przejście do metafizyki moralncści 39

ciera aż do idei, gdzie nawet przykłady nas ona wolę zmusza, nazywa się nakazem
zawodzą), musimy prześledzić i wyraźnie (rozumu), a formuła nakazu zwie się
przedstawić praktyczną władzę rozumu, imperatywem.
począwszy od jej ogólnych norm aż dotąd,
gdzie wypływa z niej pojęcie
obowiązku.
Każda rzecz w przyrodzie działa podług
praw. Tylko istota rozumna posiada władzę
działania według przedstawienia praw, tj.
według zasad, czyli posiada wolę. Ponieważ
do wyprowadzenia czynów z praw potrzebny
jest rozum, przeto wola nie jest niczym innym
jak praktycznym rozumem. Jeżeli rozum skłania
wolę nieodparcie, to czyny takiej istoty, poznane
jako obiektywnie konieczne, są także konieczne
subiektywnie, tzn. wola jest władzą wybierania
tego tylko, co rozum poznaje niezależnie od
skłonności jako prak-[37] tycznie konieczne, tj.
jako dobre. Jeżeli zaś rozum sam przez się
skłania wolę w niedostatecznej mierze, jeżeli
podlega ona jeszcze subiektywnym warunkom
(pewnym pobudkom), które nie zawsze
zgadzają się z obiektywnymi; jednym słowem,
jeżeli wola s a m a 413 w sobie nie zgadza się w
pełni z rozumem (co u człowieka rzeczywiście
zachodzi), to czyny, poznane obiektywnie jako
konieczne, są subiektywnie przypadkowe, a
skłanianie takiej woli według praw
obiektywnych jest przymusem; tj. stosunek
praw obiektywnych do woli. niezupełnie dobrej
przedstawiamy sobie jako skłanianie woli istoty
rozumnej wprawdzie przez racje rozumowe,
którym jednakże wola ta z natury swej nie-
koniecznie jest posłuszna.
Przedstawienie obiektywnej zasady, o ile
 Wszystkie imperatywy wyrażają powinność i drugie — od jego zasad ze względu na
wskazują przez to na stosunek obiektywnego skłonności, ponieważ rozum podaje tylko
prawa rozumu do woli, której co do jej
subiektywnej własności prawo to nie określa z
koniecznością (wskazują na przymus). Mówią
one, że byłoby dobrze coś uczynić lub czegoś
zaniechać, ale mówią to woli, która nie zawsze
dla- [38] tego coś czyni, że przedstawia się jej,
iż dobrze jest tak postąpić. Praktycznie d o b r e
jest zaś to, co skłania wolę za pomocą
przedstawień rozumu, a więc nie z
subiektywnych przyczyn, lecz obiektywnie, tj. na
mocy zasad mających ważność dla każdej
rozumnej istoty jako takiej. Różni się ono od
tego, co przyjemne, jako tego, co na wolę wpływ
wywiera jedynie za pomocą uczucia
(Empfindung),z przyczyn wyłącznie subiek-
tywnych, które mają ważność tylko dla zmysłu
tej lub owej istoty, a niejako zasada rozumu,
która dla każdego jest obowiązująca *.
Doskonale dobra wola podlegałaby więc
również [39] obiektywnym prawom (dobra),
jednakowoż nie mogli- 4i4 byśmy dlatego
przedstawiać jej sobie jako zmuszonej

* Zależność władzy pożądania od uczuć

(Empfindung) nazywa się skłonnością, która
przeto dowodzi zawsze jakiejś potrzeby.
Zależność zaś woli, dającej się skłonić
przypadkowo, od zasad rozumu nazywa się
zainteresowaniem jej w czymś (Interesse).
Występuje ono więc tylko w woli zależnej,
która nie sama z siebie jest zawsze zgodna z
rozumem; w wypadku woli boskiej nie można
sobie pomyśleć żadnego zainteresowania. Atoli
także wola ludzka może być w czymś
zainteresowana, nie d z i a ł a j ą c dlatego jeszcze
wcale z interesu. Pierwsze oznacza
p r a k t y c z n e zainteresowanie w czynie, drugie
patologiczne zainteresowanie przedmiotem
czynu. Tamto wskazuje tylko na zależność
woli od zasad rozumu samego dla siebie, to
 40 . Przejście do metafizyki moralności Pr&jście do metafizyki moralności 41

do działań zgodnych z prawem, ponieważ ona przedmiotu, lecz tylko do samego czynu i jego
sama z siebie, odpowiednio do swej subiektywnej zasady (prawa).
własności, może być skłoniona tylko przez
przedstawienie dobra. Dlatego dla boskiej, i w
ogóle dla świętej woli, imperatywy nie posiadają
ważności; powinność jest tutaj nie na miejscu,
ponieważ wola już sama z siebie jest z
koniecznością zgodna z prawem. Z tego powodu
imperatywy są tylko formułami, mającymi
wyrazić stosunek obiektywnych praw woli w
ogóle do subiektywnej niedoskonałości woli tej
lub owej istoty rozumnej, np. woli człowieka.
Wszelkie imperatywy nakazują albo
hipotetycznie, albo kategorycznie. W
pierwszym wypadku przedstawiają praktyczną
konieczność możliwego czynu jako środka
prowadzącego do czegoś innego, czego chcemy
(albo przynajmniej możemy chcieć). Katego-
rycznym byłby imperatyw, który przedstawiałby
czyn jako sam w sobie, bez względu na inny cel,
jako obiektywnie konieczny.
Ponieważ każde prawo praktyczne przedstawia
moż-140] liwy czyn jako dobry i dlatego jako
konieczny dla podmiotu dającego się praktycznie
kierować rozumem, przeto wszystkie imperatywy
są formułami określającymi czyn, który jest
konieczny według zasady dobrej woli
jakiegokolwiek rodzaju. Gdyby czyn był dobry
tylko jako środek do czegoś innego, w takim
praktyczne prawidło, w jaki sposób zaradzić
potrzebie skłonności. W pierwszym wypadku
interesuje mnie czyn, w drugim 414 przedmiot
czynu (o ile mł jest przyjemny).
Widzieliśmy ' w poprzednim rozdziale, że przy
postępowaniu z obowiązku należy baczyć na
przykładanie wagi (das Interesse) nie do
razie imperatyw jest hipotet yczn y 1 ; jeżeli przed-
stawiamy sobie czyn jako dobry sam w sobie, a
więc jako koniecznie [występujący] w woli
zgodnej samej przez się z rozumem jako jej
zasadą, to imperatyw jest kategoryczny.
Imperatyw powiada więc, jaki czyn, dzięki
mnie możliwy, byłby dobry, i przedstawia
praktyczne prawidło w odniesieniu do woli, która
nie [koniecznie] zaraz dokonuje czynu dlatego, że
jest on dobry, częściowo ponieważ podmiot nie
zawsze wie, że czyn jest dobry, częściowo
ponieważ, gdyby to nawet wiedział, maksymy jego
mogłyby wszakże sprzeciwiać się obiektywnym
zasadom rozumu praktycznego.
Hipotetyczny imperatyw powiada więc tylko, że
czyn nadaje się do osiągnięcia jakiegokolwiek
możliwego lub rz ecz ywist ego celu. W
pierwszym wypadku jest on problemat ycznie, w
drugim aserto- 415 rycz ni e praktyczną zasadą.
Imperatyw kategoryczny, który uznaje czyn sam w
sobie bez względu na jakikolwiek zamiar, tj. nawet
bez żadnego innego celu, za obiektywnie
konieczny, uchodzi za zasadę apodykt yc z n i e
praktyczną.
Możemy sobie to, co jest możliwe tylko przy
po- [4ij mocy sił jakiejś istoty rozumnej, pomyśleć
jako możliwy cel dla jakiejkolwiek woli, i dlatego
istnieje w rzeczywistości nieskończona ilość zasad
czynu, o ile przedstawiamy go sobie jako
konieczny do osiągnięcia jakiegoś możliwego celu,
który on ma urzeczywistnić. Wszystkie nauki mają
jakąś część praktyczną, która składasięz zadań
[stwierdzających], że jakiś cel jest dla nas możliwy,
1
Tłumaczenie zgodne z oryginałem,
jakkolwiek prosiłoby
się tu raczej zastosować okres rzeczywisty
(«Jeżeli czyn jest...»V
K«m, U. m. m. 4
 42 //. Przejście do metafizyki moralności dt metafizyki moralności 43

i z imperatywów [mówiących], jak możemy go Geschicklichkeit, co byłoby może lepiej

osiągnąć. Te można więc nazwać w ogóle tłumaczyć jako «imperatywy sprawności*.
imperatywami zręczności *. Czy cel jest Zachowujemy jednak termin «zręczność»,
użyty przez tłumacza, ponieważ «sprawność»
rozumny i dobry, o to tutaj wcale nie chodzi, mogłaby być rozumiana w sensie zbyt
lecz tylko o to, co należy czynić, żeby go ogólnym.
osiągnąć. Przepisy dla lekarza, jak pacjenta w
gruntowny sposób uzdrowić, i dla truciciela, jak
człowieka na pewno zabić, posiadają o tyle tę
samą wartość, że każdy z nich służy do
zupełnego osiągnięcia swego celu. Ponieważ we
wczesnej młodości nie wiemy, jakie cele mogą
nam się w życiu narzucić, przeto rodzice starają
się przede wszystkim o to, żeby ich dzieci na-
uczyły się dość różnorodnych rzeczy, i dbają o
[wyrobienie w nich] zręczności w użyciu
środków do wszelkich dowolnych celów, z
których co do żadnego nie mogą rozstrzygnąć,
czy rzeczywiście w przyszłości może się stać
celem wychowanka, co do których jednak jest
możliwe, że mógłby je kiedyś mieć. Troskliwość
ta jest zaś tak wielka, że przy tym zaniedbują
zwykle [42] wykształcić i sprostować u dzieci
ich sąd o wartości rzeczy, które by one mogły
obrać sobie za swój cel. Istnieje jednakowoż
jeden rei, który można przyjąć jako rzeczywisty
u wszystkich istot rozumnych (q ile do nich,
jako do istot zależnych, imperatywy się sto-
sują), więc i zamiar, który one nie tylko mogą
mieć, ale o którym można z pewnością twierdzić,
że wszystkie z przyrodzoną koniecznością go
mają, mianowicie zamiar osiągnięcia
szczęśliwości. Hipotetyczny imperatyw, który
przedstawia praktyczną konieczność czynu jako
środka do sprowadzenia szczęśliwości, jest
aser-
1
W oryginale Imperativen der
toryczny. Wykładać go należy nie jako jednym słowem polskim.
konieczny jedynie do jakiegoś niepewnego, *
możliwego tylko celu, ale jako konieczny do 4*
celu, który na pewno i a priori możemy z góry
przyjąć u każdego człowieka, ponieważ należy
do jego istoty. Zręczność w wyborze 4is
środków do własnego największego dobra
można nazwać mą d rości ą * w najściślejszym
znaczeniu. A zatem imperatyw, który odnosi się
do wyboru środków [43j prowadzących do
własnej szczęśliwości, tj. przepis mądrości, jest
zawsze jeszcze hipotetyczny; nie nakazuje
czynu bezwzględnie, lecz tylko jako środek do
innego celu.
Na koniec istnieje imperatyw, który
bezpośrednio nakazuje pewne zachowanie, nie
zakładając jako warunku innego celu, który ma
się przez to zachowanie uzyskać. Ten
imperatyw jest kategoryczny. Nie tyczy się
on materii czynu i tego, co z niego ma wy-
nikać, lecz formy i zasady, z której czyn sam
wynika, a istotna dobroć tego czynu polega na
przekonaniach i usposobieniu *, jakikolwiek
byłby jego wynik. Ten imperatyw nazwiemy
imperatywem moralności.

* Wyraz mądrość (Klugheit) pojmujemy w

dwojakim znaczeniu: w pierwszym możemy ją
nazwać mądrością życiową (Wdtklugheit), w
drugim mądrością osobistą (Prwatklugheit).
Pierwsza jest zręcznością człowieka we
wpływaniu na drugich, by użyć ich do swych
celów. Druga jest umiejętnością łączenia
wszystkich tych celów dla własnej trwałej
korzyści. Ona też jest właściwie tą
mądrością, do której sprowadza się nawet
wartość pierwszej, i kto w pierwszym
znaczeniu jest mądry, w drugim zaś nie, o
tym należałoby raczej powiedzieć, że jest
rozsądny (gescheit) i przebiegły, ale
ostatecznie
1
' niemądry.
Dwa te słowa zastępują niemiecki termin
Gesinnung, którego nie da się oddać
 Przejście do metafizyki moralności 45
44 //. Pr&jicie do meta.fiz.yki moralności

właściwie nie wypływają z prawa państw jako

Chcenia różnią się wedle tych trojakich zasad prawa konieczne, lecz z dbałości o dobro
także wyraźnie odmiennością zmuszania woli. powszechne. 'Pragmatycznie opracowaną jest
Aby [te różnice] uwidocznić, sądzę, iż historia, jeżeli robi ludzi mądrymi, tj. poucza
nazwiemy te zasady w ich porządku ich, w jaki sposób mogą zapewnić sobie
pomyślność lepiej, a przynajmniej równie
najodpowiedniej, jeżeli powiemy: są one albo dobrze, jak ich przodkowie.
prawidłami zręczności, albo radami mądrości,
albo też nakazami (prawami) moralności.
Albowiem tylko prawo wiąże się z pojęciem
bezwarunkowej, a przy tym obiektywnej, a więc
powszechnie ważnej konieczności, a nakazy są
pra-144] wami, których trzeba słuchać, tj. którym
trzeba ulegać nawet wbrew skłonności. Doradzanie
zawiera wprawdzie konieczność, ale konieczność ta
może mieć znaczenie tylko pod subiektywnym
przypadkowym warunkiem, że ten lub ów
człowiek to lub owo zalicza do swej
szczęśliwości; natomiast kategoryczny imperatyw
nie jest ograniczony żadnym warunkiem i jako
absolutnie, chociaż praktycznie konieczny może się
najwłaściwiej nazywać nakazem. Pierwsze
imperatywy można by nazwać technicznymi •"•
(należącymi do sztuki1), 417 drugie
pragmatycznymi* (należącymi do powodzenia),
trzecie moralnymi (należącymi do wolnego
zachowania się w ogóle, tj. do moralności).
Nasuwa się teraz pytanie, jak wszystkie te
imperatywy są możliwe? Pytanie to nie
domaga się wyjaśnie-
1
Nie w dzisiejszym znaczeniu tego slowa,
ale w znaczeniu etymologicznym, od greckiego
TŚ^T) — sztuka.
* Wydaje mi się, że właściwe znaczenie
wyrazu pragmatyczny można w ten sposób
najdokładniej określić. Albowiem
pragmatycznymi zwą się te sankcje, które
nią, jak można pomyśleć dokonanie czynu
nakazanego przez imperatyw, lecz tylko, jak można
pomyśleć zmuszenie woli, które imperatyw wyraża
w zadaniu. W jaki sposób jest możliwy imperatyw
zręczności, tego nie potrzeba zapewne osobno
wyłuszczać. Kto chce celu, ten chce także (o ile
rozum wywiera na jego czyny [4sj stanowczy
wpływ) niezbędnie do niego potrzebnego środka,
będącego w 'jego mocy. Sąd ten jest, co się tyczy
woli,' analityczny, albowiem w chceniu przedmiotu
jako mego skutku 1 tkwi już moja przyczynowość
jako działającej przyczyny, tj. użycie [przeze mnie]
środków) a imperatyw wyprowadza pojęcie
czynności do tego celu potrzebnych z samego
pojęcia chcenia tego celu (określenie samych
środków do zamierzonego celu wymaga bez
wątpienia sądów syntetycznych, które jednak nie
dotyczą przyczyny, czyli aktu woli, lecz tylko
urzeczywistnienia przedmiotu). Że chcąc według
zasady pewnej rozdzielić linię na dwie równe części
muszę z jej końców zakreślić dwa przecinające się
łuki, tego uczy matematyka naturalnie tylko za
pomocą sądów syntetycznych; natomiast to, że
jeżeli w pełni chcę skutku, chcę także czynności do
niego potrzebnej, wiedząc, iż tylko przez taką
czynność da się wywołać pomyślany skutek — to
jest sąd analityczny, albowiem przedstawiać sobie
coś jako skutek umożliwiony przeze mnie w pewien
sposób i przedstawiać sobie siebie działającego dla
jego osiągnięcia w ten sposób — to jedno i to samo.
Gdyby tylko było tak łatwo podać określone po-
jęcie szczęśliwości, to imperatywy mądrości zga-
dzałyby się najzupełniej z imperatywami zręczności
[46j
1
Tzn. jako wywołanego przeze mnie skutku.

i byłyby również analityczne. Albowiem tak tutaj jak
tam mówiłoby się: kto chce celu, ten chce także
(zgodnie z rozumem koniecznie) jedynych
wiodących doń 8 środków, które do tego są w jego
mocy. Atoli na nieszczęście pojęcie szczęśliwości
jest pojęciem tak nieokreślonym, że chociaż każdy
człowiek życzy sobie dojść do niej, to jednak nigdy
stanowczo i w zgodzie z samym sobą nie może
powiedzieć, czego właściwie sobie życzy i chce.
Przyczyną tego jest, że wszystkie co do jednego
składniki należące do pojęcia szczęśliwości są em-
piryczne, tj. muszą być zaczerpnięte z doświadczenia,
że jednak zarazem idea szczęśliwości wymaga
absolutnej całości, najwyższego stopnia pomyślności i
w moim obecnym, i w każdym przyszłym stanie. Ale
jest rzeczą niemożliwą, żeby istota najbystrzejsza i
zarazem najwięcej mogąca, ale przecież skończona,
wyrobiła sobie określone pojęcie o tym, czego tutaj
właściwie chce. Jeżeli [człowiek] chce bogactwa,
ileż trosk, zazdrości i prześladowań mógłby przez to
ściągnąć na swoją głowę! Jeżeli chce wiele poznania
i zrozumienia rzeczy, stałoby się ono może dlań
tylko wzrokiem, o tyle bystrzejszym, by mu w tym
okropniejszym świetle przedstawić zła, które
dotychczas przed nim się ukrywają, których jednak
nie można uniknąć, albo żeby jeszcze większymi
potrzebami obarczyć jego żądze, które mu już [i tak]
[47] dosyć robią kłopotu. Jeżeli chce długiego życia,
to kto zaręczy mu, czy nie będzie ono długą nędzą?
Jeżeli chce przynajmniej zdrowia—jakżeż często
słaba konstytucja ciała powstrzymała [człowieka]
od rozpusty, w którą byłby popadł przy
nieograniczonym zdrowiu itd. Krótko mówiąc, nie
może on według żadnej zasady określić z zupełną
pewnością, tego co go naprawdę uszczęśliwi,
ponieważ do tego byłaby potrzebna
Przejście do metafizyk' moralności
wszechwiedza. Nie można więc postępować
według określonych zasad, żeby być szczęśliwym,
lecz tylko według empirycznych wskazówek, np.
diety, oszczędności, uprzejmości, ostrożności itd.,
o których doświadczenie uczy, że na ogół
najbardziej przyczyniają się do dobrego stanu
[człowieka]. Z tego wynika, że imperatywy
mądrości, ściśle mówiąc, wcale nie mogą nakazy-
wać, tj. przedstawiać czynów obiektywnie jako
praktycznie k o n ie c z n y c h , że uważać je trzeba
raczej za rady (consilia), aniżeli za nakazy
(praecepta) rozumu i że zupełnie nierozwiązalne
jest zadanie: określić w sposób pewny i ogólny,
jakie postępowanie będzie służyło szczęśliwości
istoty rozumnej. Dlatego to nie jest możliwy
żaden imperatyw dotyczący szczęśliwości, który
by w ścisłym znaczeniu nakazywał czynić to, co
przynosi szczęście, ponieważ szczęśliwość nie jest
ideałem rozumu, lecz wyobraźni; opiera się to
tylko na empirycznych podstawach, po których
daremnie się spodziewamy, że powinny określić
czyn, dzięki któremu osiągnę- 419 libyśmy całość
nieskończonego w istocie szeregu skut- [48] ków.
Jeżeli przyjmiemy, że mcżna w sposób pewny okre-
ślić środki do szczęśliwości, to ten imperatyw
mądrości byłby jednakże sądem analityczno-
praktycznym, albowiem od imperatywu
zręczności różni się on pod tym tylko względem,
że przy nim cel ten jest możliwy, przy tamtym zaś
dany; ponieważ jednak oba nakazują tylko środki
do tego, o czym przyjmujemy, że stanowi cel
naszej woli, przeto imperatyw nakazujący chcenie
środków temu, kto chce celu, jest w obu
wypadkach analityczny. Nie zachodzi więc też
żadna trudność co do możliwości takiego
imperatywu.
Przeciwnie, jak jest możliwy imperatyw
m o r a l ności, to jest bez wątpienia jedyne pytanie
wymagające
 48 //. Przejście do metafizyki moralności Przejście do metafizyki moralności 49

rozwiązania, gdyż nie jest on zgolą hipotetyczny, a i uczy nas tylko jej pilnować.
więc obiektywnie przedstawiona konieczność nie
może się opierać na żadnym założeniu, jak przy
hipotetycznych imperatywach. Trzeba tylko przy
tym nigdy nie tracić z oka tego, że p r z y p o m o c y
ż a d n e g o przykładu, a więc empirycznie, nie można
rozstrzygnąć, czy w ogóle istnieje \ akikolwiek
kategoryczny imperatyw, ale [trzeba] baczyć na to, że
wszystkie imperatywy, które wydają się
kategoryczne, mogą być przecież w ukryty sposób
hipotetyczne. Np. jeżeli nakaz brzmi: nie
powinieneś oszukańczo dawać żadnego
przyrzeczenia, i jeżeli przyjmujemy, że konieczność
wstrzymania się od tego nie [49) jest może tylko
dawaniem rady w celu uniknięcia jakiegoś innego
zła, tak że nakaz brzmiałby: nie powinieneś dawać
kłamliwego przyrzeczenia, żeby w razie, gdyby się
to wydało, nie utracić kredytu [moralnego] u
innych; ale [przeciwnie, jeżeli przypuszczamy], że
czyn tego rodzaju należy uważać sam w sobie za
zły, a więc imperatyw tego zakazu jest
kategoryczny, to jednak nie można na żadnym
przykładzie z pewnością pokazać, że wolę skłania
tutaj jedynie prawo bez innych pobudek,
jakkolwiek tak się wydaje; albowiem jest zawsze
możliwe, że obawa wstydu, a może także
nieświadoma obawa innych niebezpieczeństw
skrycie wywiera wpływ na wolę. Któż może
nieistnienie przyczyny wykazać przez
doświadczenie, skoro ono nic więcej nie uczy, jak
tylko, że jej nie spostrzegamy? W takim razie
jednak tak zwany moralny imperatyw, który jako
taki wydaje się kategorycznym i bezwarunkowym,
byłby w istocie tylko pragmatycznym przepisem,
który zwraca naszą uwagę na własną naszą korzyść
 Będziemy więc musieli całkiem a priori zbadać
możliwość k ategor yc znego imperatywu, gdyż nie
znajdujemy się tutaj w tym korzystnym położeniu,
żeby «o rzeczywistość jego była dana w
doświadczeniu, a więc żeby j ego możliwość była
potrzebna nie do ustalenia, lecz tylkodo wyjaśnienia.
Tyle jednak jest narazić widoczne, że jedynie
kategoryczny imperatyw ma brzmienie praktycznego
prawa, podczas gdy wszystkie inne mogą się [soi
nazywać wprawdzie z a s a d a mi woli, ale nie
prawami, ponieważ to, co jest konieczne tylko dla
osiągnięcia jakiegokolwiek celu, może samo w
sobie być uważane za przypadkowe, i ponieważ
możemy się w każdej chwili uwolnić od tego
przepisu, jeżeli porzucimy swój zamiar. Natomiast
bezwarunkowy nakaz nie pozostawia woli żadnego
wolnego wyboru tego, co przeciwne, więc on
jedynie odznacza się tą koniecznością, jakiej dla
prawa wymagamy.
Po wtóre, przy tym kategorycznym
imperatywie, czyli prawie moralności, istnieje
bardzo poważny powód tej trudności (zrozumienia
jego możliwości). Jest on syntetycznie
praktycznym, sądem a priori *, a ponieważ
zrozumienie możliwości sądów tego rodzaju
sprawia w teoretycznym rozumowaniu tyle
trudności, przeto

* A priori, a więc koniecznie, łączę z wolą

czyn, nie zakładając z góry żadnego warunku
wypływającego z jakiejś skłonności (chociaż
[czynię to] tylko w sposób obiektywny, tj.
przy przyjęciu idei rozumu, który miałby
zupełnie w swej mocy wszystkie subiektywne
pobudki). To [postępowanie] jest więc
praktycznym sądem, który nie wyprowadza
analitycznie chcenia czynu z innego [chcenia]
założonego już z góry (albowiem nie
posiadamy tak doskonałej woli), lecz łączy je
bezpośrednio z pojęciem woli istoty rozumnej
jako coś, co w niej jest zawarte.
 50 //. Przejście do metafizyki moralności Przejście do metafizyki moralności 51

łatwo wywnioskować, że w praktycznym nie prawidło, które rozum określa odpowiednio

mniej sprawiać będzie. do warunków podmiotu (częściej
[si] Przy tym zadaniu spróbujmy najpierw, czy odpowiednio do niewiedzy lub też
skłonności tegoż), jest więc zasadą, według
już samo pojęcie kategorycznego imperatywu której podmiot p o s t ę p u je ; prawo zaś jest
nie dostarcza nam może także jego obiektywną zasadą (Prinzip) ważną dla
sformułowania, zawierającego sąd, który może każdej istoty rozumnej i zasadą
być jedynie kategorycznym imperatywem; (Grundsatz), według której podmiot postę-
chociaż bowiem wiemy, jak brzmi taki abso- pować po winien, tzn. jest imperatywem.
lutny nakaz, to [jednak] to, jak on jest możliwy,
będzie jeszcze wymagało osobnych i mozolnych
dociekań, które wszakże odkładamy do
ostatniego rozdziału.
Jeżeli pomyślę sobie hi p ot et yc z n y
imperatyw w ogóle, to nie wiem z góry, co on
będzie zawierał, dopóki nie jest mi dany
warunek. Jeżeli zaś pomyślę sobie imperatyw
kategor yc zn y, to zaraz wiem, co on zawiera.
Ponieważ bowiem imperatyw prócz prawa za-
421 wiera tylko konieczność maksymy *
zgodności z tym prawem, prawo zaś nie zawiera
żadnego warunku, do którego byłoby
ograniczone, przeto nie pozostaje nic prócz
powszechności prawa w ogóle, z którym
maksyma
[52] czynu ma być zgodna, a którą to zgodność
właściwie jedynie imperatyw przedstawia jako
konieczną.
Kategoryczny imperatyw jest więc tylko
jeden i brzmi następująco: postępuj tylko
według t a kiej maksymy, dzięki której
możesz zarazem chcieć, żeb y s t a ł a się
po w s ze ch n ym prawem.
* Maksyma jest to subiektywna zasada
postępowania i należy ją odróżnić od
o b ie k t y w n e j zasady, tj. od praktycznego
prawa. Tamta zawiera w sobie praktyczne
 Jeżeli wszystkie imperatywy obowiązku siebie odpowiedzialności, ponieważ dla mego
możemy wyprowadzić z tego jedynego celu jest obojętne, czy się ktoś ze mną co do
tego zgodzi, czy nie.
imperatywu jako z ich zasady, to chociaż
pozostawiamy jeszcze nierozstrzygnięte, czy
to, co nazywamy obowiązkiem, nie jest w
ogóle pustym pojęciem, to jednak będziemy
mogli przynajmniej zaznaczyć, co przez to
myślimy i co to pojęcie ma znaczyć.
Ponieważ powszechność prawa, według
którego dokonują się skutki, stanowi to, co
właściwie w najogólniejszym znaczeniu (ze
względu na formę) nazywamy przyrodą, tj.
bytem rzeczy1, o ile jest on określony według
powszechnych praw, przeto ogólny imperatyw
obowiązku mógłby także brzmieć następująco:
postępuj tak, jak, gdyby maksyma
twojego postępowania przez wolę twą
miała się stać ogólnym prawem
przyrody.
Chcę teraz wymienić niektóre obowiązki
według zwykłego ich podziału na obowiązki
względem siebie tssj i względem drugich, na
obowiązki zupełne i niezupełne*.
i. Ktoś, komu życie sprzykrzyło się wskutek
szeregu nieszczęść, które wzmogły się aż do
beznadziejności, posiada jeszcze na tyle rozumu,
że może się siebie za- 422

* Das Dasein der Dinge.

* Należy tu zauważyć, że podział
obowiązków zastrzegam sobie zupełnie dla
przyszłej metafizyki moralności, że więc
powyższy [podział] jest tylko dowolny (w
celu uporządkowania moich przykładów).
Zresztą rozumiem tutaj przez obowiązek
zupełny taki, który nie dopuszcza żadnego
wyjątku na korzyść skłonności, i pod tym
względem mam nie tylko zewnętrzne, lecz
także wewnętrzne obowiązki zupełne, co
sprzeciwia się użyciu wyrazów przyjętemu w
szkołach, za co jednak tutaj nie biorę na
 52 //. Przejście do metafizyki moralności
Przejście do metafizyki moralności 53

pytać, czy odebranie sobie życia nie sprzeciwia się Zamianiam więc wymaganie miłości własnej na
obowiązkowi wobec siebie. Próbuje wtedy, czy też ogólne prawo i stawiam pytanie
maksyma jego czynu może się stać ogólnym
'prawem przyrody. Maksyma jego brzmi zaś: Z
miłości własnej biorę sobie za zasadę skrócić sobie
życie, jeżeli w razie swego dłuższego trwania
bardziej grozi ono cierpieniami, niż obiecuje
przyjemności. Zachodzi tylko jeszcze pytanie, czy
ta zasada miłości własnej może stać się ogólnym
prawem przyrody. Ale tutaj widzimy wnet, że
przyroda, której prawem byłoby niszczenie samego
życia przez to samo [54] uczucie, którego celem
jest pobudzanie do popierania życia, popadałaby
sama z sobą w sprzeczność, a więc nie mogłaby
istnieć jako przyroda, że zatem owa maksyma
żadną miarą nie może być ogólnym prawem
przyrody i dlatego całkowicie się sprzeciwia
najwyższej zasadzie wszelkiego obowiązku.
2. Kogoś innego bieda zmusza do pożyczenia pie-
niędzy. Wie on dobrze, że nie będzie mógł ich
oddać, widzi jednak także, że nikt mu nie udzieli
pożyczki, jeżeli solennie nie przyrzeknie, iż w
oznaczonym czasie ją zwróci. Ma ochotę dać takie
przyrzeczenie, ma jednak jeszcze tyle sumienia, że
pyta się siebie: czy nie jest niedozwolone i czy nie
sprzeciwia się obowiązkowi w taki sposób
wydobywać się z biedy? Dajmy na to, że postanowi
jednak tak [postąpić]; wówczas jego maksyma
czynu brzmiałaby następująco: jeżeli uważani, że
jestem w potrzebie, to chcę pożyczyć pieniędzy i
obiecać oddać je, chociaż wiem, że to nigdy nie na-
stąpi. Ta zasada miłości własnej lub własnej
korzyści da się może dobrze pogodzić z całym
moim przyszłym powodzeniem, jednakże nasuwa
się pytanie, czy takie postępowanie jest słuszne.
 w ten sposób: jak miałaby się rzecz wtedy, gdyby
moja ' maksyma stała się ogólnym prawem?
Wówczas widzę zaraz, że nie może ona mieć
znaczenia ogólnego prawa przyrody i sama z sobą
się zgadzać, lecz musi koniecznie sobie zaprzeczać.
Albowiem ogólność prawa, że [55] każdy, czując
się w biedzie, może'obiecywać, co mu przyjdzie na
myśl, w zamiarze niedotrzymania obietnicy,
uniemożliwiałaby samo przyrzeczenie i cel, w ja-
kim je dajemy, ponieważ nikt nie wierzyłby, że mu
coś [naprawdę] obiecano, lecz śmiałby się z
wszystkich takich oświadczeń jako z pustych
zmyśleń.
3. Ktoś trzeci odkrywa w sobie talent, który
przy 423 pewnym wykształceniu mógłby go zrobić
człowiekiem pod wieloma względami użytecznym.
Znajduje się jednak w dogodnych warunkach i
woli raczej oddawać się przyjemnościom niż starać
się o rozszerzenie i poprawienie swych
szczęśliwych zdolności przyrodzonych. Jeszcze pyta
się jednak, czy jego maksyma zaniedbywania
darów przyrodzonych, prócz swej zgodności z jego
pociągiem do uciech, zgadza się także z tym, co
nazywamy obowiązkiem. Wtedy przekonywa się,
że przyroda mogłaby wprawdzie przy takim
ogólnym prawie zawsze jeszcze istnieć, chociażby
człowiek (tak, jak mieszkańcy wysp Morza
Południowego) pozwolił rdzewieć swemu talentowi
i starał się życie swe obrócić tylko na próżniactwo,
rozkosz, rozmnażanie się, słowem na uciechy; atoli
nie może on żadną miarą chcieć, żeby stało się to
ogólnym prawem przyrody, albo żeby zostało
wszczepione w nas jako takie przez przyrodzony
instynkt. Albowiem jako rozumna istota chce on
[56] koniecznie, żeby się w nim rozwinęły
wszystkie władze, ponieważ są mu one przecież
użyteczne i dane do rozmaitych możliwych celów.
 54 //. PrzejScie do metafizyki moralioM Przejście do metafizyki moralności

4. Na koniec ktoś czwarty, komu dobrze się obowiązków.

wiedzie, widząc, że inni (którym mógłby 424 których wyprowadzenie z jednej jedynej
przecież dopomóc) muszą walczyć z wielkimi wymienionej zasady narzuca się jasno. Trzeba
trudnościami, myśli sobie: co mnie to obchodzi? móc chcieć, żeby maksyma naszego czynu
niech każdy będzie tak szczęśliwy, jak Bóg stała się prawem ogólnym: oto kanon
zechce, albo jak sam potrafi; niczego mu nie normujący moralną ocenę czynu w ogóle.
odbiorę ani nawet niczego nie będę mu za- Niektóre czyny są tego rodzaju, że maksyma
zdrościł, nie mam tylko żadnej chęci ich nie da się bez sprzeczności nawet
przyczyniać się do jego powodzenia lub pomyśleć jako ogólne
wspomagać go w biedzie! W istocie, gdyby taki
sposób myślenia stał się ogólnym prawem
przyrody, mógłby ród ludzki bardzo dobrze
istnieć, a nawet bez wątpienia jeszcze lepiej,
aniżeli wtedy, kiedy każdy plecie o współczuciu
i życzliwości, a nawet przy okazji usiłuje pełnić
coś podobnego, natomiast, gdzie tylko może,
oszukuje, prawa ludzi sprzedaje lub je w inny
jakiś sposób narusza. Atoli chociaż jest
możliwe, że według owej maksymy ogólne
prawo przyrody mogłoby istnieć, to jednak nie
jest możliwe chcieć, żeby taka zasada posiadała
wszędzie znaczenie prawa przyrody. Albowiem
wola postanawiająca to sprzeciwiałaby się sama
sobie, ponieważ może się przecież zdarzyć
niejeden taki wypadek, w którym człowiek ten
potrzebuje miłości i współczucia drugich, a w
którym przez takie prawo, wynikające z własnej
jego woli,
[37] pozbawiłby sam siebie wszelkiej nadziei
pomocy, której sobie życzy.
Oto niektóre spomiędzy wielu rzeczywistych,
a przynajmniej przez nas za takie uważanych
prawo przyrody; cóż dopiero, żebyśmy mogli
jeszcze chcieć, iżby ono miało się stać takim
[scil. ogólnym prawem]. Przy innych
[czynach] nie znajdujemy wprawdzie tej
wewnętrznej niemożliwości, ale niemożliwą rzeczą
jest chcieć, żeby maksyma ich była wyniesiona do
ogólności prawa przyrody, ponieważ wola taka
zaprzeczałaby sama sobie. Łatwo spostrzec, że
pierwsza maksyma sprzeciwia się ścisłemu i
ciaśniej-szemu pojęciu (nieodwołalnego)
obowiązku, druga zaś tylko szerszemu [pojęciu]
obowiązku (będącego zasługą) i że w ten sposób
za pomocą podanych przykładów przedstawiliśmy
wyczerpująco wszystkie obowiązki z uwagi na
rodzaj zobowiązania (nie przedmiot ich czynu), w
ich zależności od jednej jedynej zasady.
Zwracając przy każdym przekroczeniu
obowiązku uwagę na siebie samych, spostrzegamy,
że rzeczywiście [ nie chcemy, żeby maksyma nasza
miała stać się ogólnym prawem, gdyż to jest dla
nas niemożliwe, raczej jej przeciwieństwo ma
pozostać prawem ogólnym; pozwalamy sobie
tylko robić z tego dla nas lub (na ten raz tylko)
gwoli naszej skłonności wyjątek. A zatem
gdybyśmy rozważali wszystko z jednego i tego
samego punktu widzenia, to jest [z punktu
widzenia] rozumu, natrafilibyśmy na
sprzeczność w naszej własnej woli, polegającą
na tym, że pewna zasada jest z
obiektywnego punktu widzenia konieczna
jako ogólne prawo, a jednak subiektywnie nie
może powszechnie obowiązywać, lecz ma
dopuszczać wyjątki. Ponieważ jednak
rozważamy nasze postępowanie raz z punktu
widzenia woli zupełnie zgodnej z rozumem,
potem zaś to samo postępowanie z punktu
widzenia woli pozostającej pod wpływem
 56 //. Przejście do metafizyki moralności Przejście do metafizyki moralności 57

skłonności, przeto w istocie nie ma tutaj żadnej musi więc być ważny dla wszystkich rozumnych
sprzeczności, ale raczej opór skłonności przeciwko istot (do jakich tylko
przepisowi rozumu (antagonismus), przez co
ogólność zasady (universalitas) zamienia się w
samo tylko powszechne uznanie (generalitas),
dzięki któremu praktyczna zasada rozumu ma się
zejść w połowie drogi z maksymą. A chociaż wedle
naszego własnego, bezstronnie powzię-, tego sądu
nie da się to usprawiedliwić, dowodzi to jednak, że
uznajemy rzeczywiście ważność kategorycznego
imperatywu i (przy całym dla niego szacunku)
159] pozwalamy sobie tylko na niektóre wyjątki —
jak nam
się zdaje — niewielkiej wagi i wymuszone na nas.
425 Tyle więc przynajmniej wykazaliśmy, że
obowiązek, jeżeli jest pojęciem, które zawiera
znaczenie i rzeczywistą moc prawodawczą dla
naszych czynów, może znaleźć wyraz tylko w
imperatywach kategorycznych, żadną miarą zaś w
hipotetycznych; tudzież przedstawiliśmy, co już
wiele znaczy, wyraźnie i w sposób przeznaczony dla
każdego zastosowania treść imperatywu
kategorycznego, który musiałby zawierać zasadę
wszelkiego obowiązku (jeżeliby w ogóle coś takiego
istniało). Nie postąpiliśmy jednak jeszcze tak
daleko, żeby dowieść a priori, że tego rodzaju
imperatyw rzeczywiście istnieje, że istnieje
praktyczne prawo, które nakazuje samo przez się,
bezwarunkowo i bez żadnych pobudek, i że
przestrzeganie tego prawa jest obowiązkiem.
Dla osiągnięcia tego celu jest nadzwyczaj ważne
wziąć sobie to za przestrogę, żeby sobie tylko nie
zaprzątać głowy usiłowaniem wyprowadzenia
realności tej zasady ze szczególnej właściwości
natur y ludzkiej. Albowiem obowiązek ma być
praktycznie bezwarunkową koniecznością czynu;
 imperatyw w ogóle może się odnosić) i dl at eg o
j e d ynie być także.prawem dla każdej woli
ludzkiej. Natomiast to, co wyprowadzamy tylko
ze szczególnej przyrodzonej zdolności człowieka,
z pewnych uczuć [e i skłonności, a nawet, o ile
możności, ze szczególnego kierunku, który byłby
właściwy rozumowi ludzkiemu i nie musiał
koniecznie obowiązywać woli każdej istoty
rozumnej, może służyć wprawdzie dla nas za
maksymę, ale nie za prawo, za subiektywną zasadę,
taką, iż mamy pociąg i skłonność, by móc
postępować wedle niej, ale nie za zasadę
obiektywną, wedle której postępować byłoby nam
nakazane, chociażby sprzeciwiał się temu wszelki
nasz pociąg, nasza skłonność i przyrodzony ustrój.
Dowodzi to nawet, że tym więcej jest w obo-
wiązku szczytności i wewnętrznej godności nakazu,
im mniej za nim przemawiają subiektywne
przyczyny, im więcej zaś przeciwko niemu, nie
osłabiając jednak przez to w niczym tego, że prawo
wywiera na nas przymus, i nie-ujmując nic z jego
ważności.
I tutaj widzimy, że postawiono filozofię na
gruncie niepewnym, a powinien on być mocny,
mimo że ani w niebie, ani na ziemi nie jest do
niczego przywiązany ani na niczym oparty. Tutaj
ma ona dać dowód swej czystości jako ta, która
sama dzierży swe prawa, a nie jako głosicielka tych
[praw], które podszeptuje jej wrodzony zmysł lub
nie wiadomo jaka opiekuńcza przyroda. Wszystkie
one bez wyjątku, chociaż może zawsze są lepsze
aniżeli żadne, nie mogą jednak nigdy dostarczyć
zasad dyktowanych przez rozum, które muszą 126
mieć swe źródło całkowicie a priori, a przez to
zarazem muszą mieć swą posłuch nakazującą
powagę: żeby niczego nie spodziewać się po
skłonnościach czło- [6ij wieka, a wszystkiego po
najwyższej władzy prawa i nale-
5
Kant, U. m. m.
 l
58 // Przejście do metafizyki moralności Przejście do metafizyki moralroid 59

żnym mu szacunku, albo w przeciwnym razie zmysłowych i wszelkiej nieprawdziwej ozdoby,

skazać człowieka na pogardę dla siebie jaką daje nagroda lub miłość własna. Jak bardzo
samego i odrazę przyćmiewa ona wtedy wszystko inne, co
skłonnościom wydaje się powabne, to może
wewnętrzną. sobie każdy łatwo uświadomić za pomocą
Wszystko więc, co jest empiryczne, nie tylko nie najprostszej próby swego rozumu, byleby tylko
nadaje się wcale na domieszkę do zasady nie był całkiem niezdatny do abstrakcji.
moralności, ale nawet jest w najwyższym stopniu
szkodliwe dla czystości samych obyczajów, w
których właściwa i ponad wszelką cenę wyższa
wartość bezwzględnie dobrej woli właśnie na tym
polega, że zasada czynu wolna jest od wszelkiego
wpływu motywów przypadkowych — a tylko
takich może dostarczyć doświadczenie. Nie
można też dość wiele i dość często ostrzegać
przed tą opieszałością albo nawet przed niskim
sposobem myślenia w szukaniu zasady pomiędzy
empirycznymi pobudkami i prawami. Rozum
ludzki bowiem w swym znużeniu chętnie
spoczywa na tym posłaniu i śniąc słodkie rojenia
(które każą mu zamiast Junony obejmować
chmurę) podrzuca moralności bękarta zszytego z
części najróż-norodniejszego pochodzenia,
który jest podobny do wszystkiego, co w nim
widzieć chcemy, tylko nie do cnoty, [zwłaszcza]
dla tego, kto raz ją ujrzał w jej prawdziwej
postaci *.
(62) Pytanie jest więc następujące: czyż jest
koniecznym prawem d l a w s z ys t ki c h i s t o t
rozumnych oceniać stale swoje postępowanie
według takich maksym, co do

* Ujrzeć cnotę w jej właściwej postaci nie

jest niczym innym jak przedstawić moralność,
ogołoconą z wszelkiej przy-mieszki czynników
których [te istoty] same mogą chcieć, by służyły za
powszechne prawa? Jeżeli takie prawo istnieje,
to musi ono (całkiem a priori) łączyć się z
pojęciem woli istoty rozumnej w ogóle. Chcąc
połączenie to odkryć, musimy, jakkolwiek się
temu opieramy, posunąć się o krok dalej,
mianowicie do metafizyki — chociaż w taką jej
dziedzinę, która różni się od dziedziny
spekulatywnej filozofii — to jest do metafizyki
moralności. Wpraktycz- 42? nej filozofii, gdzie nie
chodzi nam o przyjmowanie podstaw tego, co się
dzieje, lecz praw tego, co dziać się powinno,
mimo że nigdy się nie dzieje, tj. praw
obiektywnie praktycznych, tam nie mamy
potrzeby badać przyczyn, dlaczego coś się
podoba lub nie podoba, czym różni się
przyjemność samego odczucia od gustu i czy
tenże różni się od ogólnego upodobania
rozumu, na czym polega uczucie przyjemności i
przykrości i w jaki sposób wypływają stąd żądze
i skłonności, z tych zaś, przez współdziałanie
rozumu, maksymy, albowiem to wszystko należy
do empirycznej [63j nauki o duszy, która
tworzyłaby drugą część przyrodo-znawstwa, jeżeli
uważa sieje za filozofię przyrody, ó ile ta
opiera się na p r a w a c h empirycznych. Tu zaś
jest mowa o prawie obiektywnie praktycznym, a
więc o stosunku woli do siebie samej, o ile ona
wyłącznie przez rozum się określa (sich bestimmt),
a wtenczas odpada samo przez się wszystko, co
odnosi się do empirycznych czynników, gdyż,
jeżeli roz u m sam przez się określa
zachowanie się (czego możliwość chcemy teraz
właśnie zbadać), musi to czynić koniecznie a
priori.
Wolę pojmujemy jako zdolność
samodzielnego nakłaniania się do czynu
zgodnie z przedstawienie m pewnych
praw. Taką zdolność możemy zaś spotkać
5*
tylko w istotach rozumnych. Tym, co służy woli
za obiektywną podstawę do samookreślenia się,
jest cel, ten zaś —jeżeli dany jest przez sam tylko
rozum — musi obowiązywać w równej mierze
wszystkie istoty świadome. Co zaś zawiera tylko
podstawę możliwości czynu, którego skutek jest
celem, zwie się środkiem. Subiektywną
podstawą pożądania jest pobudka, obiektywną
podstawą woli — motyw; stąd różnica między
subiektywnymi celami, opierającymi się na
pobudkach, a obiektywnymi, w których chodzi
[64] o motywy mające ważność dla każdej istoty
rozumnej. Praktyczne zasady są formalne, jeżeli
nie uwzględniają żadnych celów subiektywnych,
są zaś materialne, jeżeli się na nich, a więc na
pewnych pobud-. kach, opierają. Cele, które
rozumna. istota wyznacza sobie dowolnie jako
skutki swego czynu (cele materialne), są wszystkie
tylko względne; albowiem tylko sam \ch stosunek
do szczególnego rodzaju zdolności pożądania
podmiotu nadaje im wartość, która dlatego nie
może dostarczyć żadnych zasad koniecznych,
ogólnych, 428 ważnych dla wszystkich istot
rozumnych i dla każdego chcenia, to jest praw
praktycznych. Dlatego też wszystkie te względne
cele są tylko podstawą imperatywów
hipotetycznych.
Przypuśćmy jednak, że istniałoby coś, czego
istnienie samo w sobie posiada bezwzględną
wartość, a co jako cel sam w sobie mogłoby
tworzyć podstawę pewnych praw; w takim razie w
tym i tylko w tym leżałaby podstawa (Grund)
możliwego kategorycznego imperatywu, tj.
praktycznego prawa.
Twierdzę oto: człowiek i w ogóle każda
istota rozumna istnie je jako cel sam w sobie,
n i e tylko j a k o środek, którego by ta lub
owa wola mogła
używać wedle swego upodobania, lecz musi
być uważany zaraze m za cel zawsze, we
wszystkich [65] swych czynach, odnoszących się tak
do niego samego jak też do innych istot rozumnych.
Wszelkie przedmioty [ku którym kierują się nasze]
skłonności mają tylko wartość warunkową. Gdyby
bowiem skłonności i oparte na nich potrzeby nie
istniały, to przedmiot ich byłby bez wartości. Same
zaś skłonności jako źródła potrzeb nie tylko nie mają
żadnej bezwzględnej wartości, tak aby ich sobie
życzyć, ale nawet musi być powszechnym życzeniem
każdej istoty rozumnej, żeby się od nich zupełnie
uwolnić. A zatem wartość wszystkich przedmiotów,
jakie dzięki naszym czynnościom mielibyśmy
zdobyć, jestzawsze warunkowa. To, co istnieje, a
czego istnienie zależy nie od naszej woli, ale od przy-
rody, ma mimo to — o ile jest czymś pozbawionym
rozumu — tylko względną wartość, a to jako
środek, i zwie się dlatego rzeczą,; natomiast istoty
rozumne nazywamy osobami, ponieważ już ich
natura wyróżnia je jako cele same w sobie, tj. jako
coś, czego nie należy używać tylko jako środka, a
więc o tyle ogranicza wszelką dowolność (i jest
przedmiotem szacunku). Są to więc nie tylko
subiektywne cele, których istnienie jako skutek
naszego czynu posiada d la nas wartość, lecz cele
obiektywne, tj. rzeczy, których istnienie samo w
sobie jest celem, i to takim, którego nie można
zastąpić żadnym innym celem, któremu by one
miały służyć je d y n ie za środek, ponieważ bez
niego nie znalazłoby się zgoła nic, co miałoby war-
tość bezwzględną. Gdyby zaś wszelka wartość
była warunkowa, a więc przypadkowa, wówczas nie
mo- [66] glibyśmy znaleźć dla rozumu w ogóle
żadnej najwyższej praktycznej zasady.
 62 //. Przejście do metafizyki moralności

Jeżeli więc ma istnieć najwyższa praktyczna

zasada, a w stosunku do woli ludzkiej imperatyw * Zdanie to stawiam tutaj jako postulat.
kategoryczny, to musi ona być taka, że z Jego uzasadnienie znajdziemy w ostatnim
przedstawienia tego, co jest koniecznie dla każdego rozdziale.
celem — ponieważ jest celem 429 samym w sobie
— tworzy obiektywną zasadę woli, a więc może
służyć za ogólne praktyczne prawo. Podstawą tej
zasady jest to, że n a t u r a rozumna istnieje j a k o
cel sam w sobie. Tak przedstawia sobie człowiek
koniecznie własne swoje istnienie; o tyle więc po-
wyższa zasada jest subiektywną zasadą czynów
ludzkich. Tak jednak przedstawia sobie * także
każda inna istota rozumna swoje istnienie według
tej samej rozumowej zasady, która jest ważna
także dH mnie, a więc jest ona zarazem
o b ie k t y w n ą zasadą, z której jako z najwyższej
praktycznej podstawy muszą się dać wyprowadzić
wszystkie prawa woli. Praktyczny imperatyw
brzmieć więc będzie następująco: Postępuj tak,
byś czło wiecze ństwa ta k w twej osobie,
jako też w osobie każdego innego
używał [67] zawsze zarazem jako celu, nigdy
tylko jako środka. Przyjrzyjmy się, czy to się da
wykonać.
Pozostańmy przy poprzednio wymienionych
przykładach :
Po pierwsze ten, kto nosi się z myślą o
samobójstwie, zada sobie, zgodnie z
pojęciem*koniecznego obowiązku względem siebie
samego, pytanie, czy jego czyn może zgadzać się z
ideą człowieczeństwa jako celu samego w sobie.
Jeżeli się zabija, żeby uniknąć przykrego stanu, w
takim razie posługuje się osobą tylko jako
środkiem do zachowania znośnego stanu
 aż do końca życia.. Atoli człowiek nie jest rzeczą,
a więc czymś, czego by można było używać t ylko
jako środka, lecz musi być przy wszystkich swych
czynach uważany zawsze za cel sam w sobie. A
zatem nie mogę człowiekiem w mej osobie w
żaden sposób rozporządzać, nie mogę go
kaleczyć, gubić lub zabijać. (Ściślejsze określenie
tej zasady w celu uniknięcia wszelkiego nie-
porozumienia, np. jeżeli chodzi o amputację
członków dla zachowania zdrowia, o
niebezpieczeństwo, na które życie swoje
narażam, żeby je zachować, itd., mogę tutaj
pominąć; należy ono do etyki właściwej.)
Po drugie, co się tyczy koniecznego, czyli
należnego obowiązku względem drugich, to ten, kto
ma zamiar dać innym kłamliwą obietnicę, przekona
się zaraz, że chce drugiego człowieka użyć t yl k o za
środek, [68j bez względu na to, że człowiek ten
zarazem cel w sobie zawiera. Albowiem człowiek,
którego przez taką obietnicę chcę użyć do własnych
celów, nie może żadną miarą godzić się na mój
sposób postępowania względem niego, a więc sam
nie może zawierać w sobie celu w mego czynu.
Wyraźniej uwydatnia się to pogwałcenie zasady
innych ludzi, gdy przytoczymy przykłady targnięcia
się na cudzą wolność i własność. Albowiem
widzimy wtedy jasno, że ten, kto narusza prawa
ludzi, jest skłonny posługiwać się osobą innych
tylko jako środkiem, nie uwzględniając tego, że
jako istoty rozumne należy ich cenić zawsze zarazem
jako cele, tj. tylko jako takich, którzy ze względu na
ten sarn czyn muszą także móc zawierać w sobie cel
*.
* Nie myślmy tylko, że tutaj za prawidło
lub zasad? może służyć trywialne zdanie quod
tibi non vis fieri etc. Albowiem jest ono tylko z
tamtego wywiedzione, aczkolwiek z różnymi
ograniczeniami; nie może być ogólnym
prawem, ponieważ
 64 //. Przejście do metafizyki moralności

Po trzecie, co do przypadkowego (będącego nicht die ^uiecke anderer, soviel an ihm ist, £«
za-[69] sługą) obowiązku względem samego siebie, befordern trachtete
Zdanie to nie wydaje się całkiem
to nie wystarcza, że czyn nie sprzeciwia się jednoznaczne i nasuwa
człowieczeństwu w naszej osobie, jako celowi możliwości także innego tłumaczenia («choćby
samemu w sobie, lecz musi się także z ni m każdy nie sta-
zgadzać. W człowieczeństwie tkwią zadatki . rał się
(Anlagen) większej doskonałości, które należą do popierać))).
celu przyrody ze względu na człowieczeństwo w
podmiocie, którym jesteśmy; zaniedbywanie ich
zgadzałoby się może z biedą z u t r z y m a n i e m
ludzkości jako celu samego w sobie, ale nie z
k r z e w i e n i e m tego celu.
Po czwarte, co do obowiązku będącego
zasługą względem drugich, to celem
przyrodzonym, który mają wszyscy ludzie, jest
własna ich szczęśliwość. Wprawdzie ludzkość
mogłaby istnieć, gdyby nikt niczym nie przy-
czyniał się do szczęśliwości drugich, ale przy tym
niczego jej umyślnie nie ujmował, jednakże
stanowi to tylko negatywną, a nie pozytywną
zgodność z człowieczeństwem jako celem
samym w sobie, gdyby każdy nie starał się także
popierać celów drugich ludzi, ile tylko może *.
Albowiem cele podmiotu,

nie zawiera podstawy obowiązków

względem samego siebie ani też
obowiązków miłości względem drugich
(gdyż niejeden przystałby chętnie na to, że
inni nie mają mu dobrze czynić, byleby
tylko mógł być wolny od tego, żeby innym
dobrze czynić), ani na koniec żadnych
należnych obowiązków względem siebie
nawzajem; albowiem na tej podstawie
argumentowałby zbrodniarz przeciwko
1
sędziom, którzy mu karę wymierzają itd.
W oryginale zdanie to brzmi: ... wenn
jedermann auch
 jako będącego celem samym w sobie, muszą
o ile możności być także moimi celami, jeżeli
owo przedstawienie ma we mnie wywoływać
całkow ity skutek.
Ta zasada człowieczeństwa i każdej rozumnej
natury w ogóle, j a k o celu samego w sobie
(która poi jest najwyższym ograniczającym
warunkiem wolności 431 czynów każdego
człowieka), nie pochodzi z doświadczenia,
najprzód ze względu na swą ogólność, gdyż
odnosi się do wszystkich rozumnych istot w
ogóle, a żadne doświadczenie nie wystarcza,
żeby coś o tym stanowić; po wtóre, ponieważ
przedstawiamy sobie w niej człowieczeństwo nie
jako cel ludzki (subiektywnie), tj. jako
przedmiot, który stawiamy sobie sami przez się
rzeczywiście za cel, lecz jako cel obiektywny,
który, choćbyśmy mieli nie wiem jakie cele, jako
prawo powinien stanowić najwyższy
ograniczający warunek wszystkich
subiektywnych celów, przeto musi ona wypływać
z czystego rozumu. Podstawa wszelkiego prak-
tycznego prawodawstwa leży bowiem
o b ie k ty wn ie w p r a wi d le i formie
powszechności, która robi je (podług pierwszej
zasady) zdatnym do bycia prawem (w każdym
razie prawem przyrody), a s u b ie k ty wn ie [leży]
w celu; podmiotem wszystkich celów jest zaś
każda istota rozumna jako cel sam w sobie
(podług drugiej zasady). Z tego wynika
trzecia praktyczna zasada woli jako najwyższy
warunek jej zgodności z powszechnym
praktycznym rozumem, mianowicie idea woli
każdej istoty rozumnej j a k o woli
powszechnie prawodawczej.
W myśl tej zasady odrzucamy wszystkie
maksymy, które nie mogą istnieć razem z
własnym powszechnym prawodawstwem
woli. Wola więc nie tylko podlega
 66 //. Przejście do metafizyki moralności Przejście do metafizyki moralności 67

[7i] prawu, ale podlega mu tak, że należy ją może być jeszcze z tym prawem związana
uważać także za nadającą sobie samej prawa względami na jakiś interes, to jednak wola,
i właśnie dlatego dopiero za podległą prawu która sama jest przede wszystkim
(za którego twórcę sama może się uważać). prawodawczą, nie może z uwagi na to
Imperatywy, według poprzedniego zależeć od względu na jakikolwiek interes,
sposobu ich przedstawienia, tzn. wedle albowiem taka zależna wola wyma-
zgodności czynów z prawem, podobnej ogólnie
do p o r z ą d k u w przyrodzie, lub wedle
ogólnej wyższości istot rozumnych samych
w sobie jako celów, wyłączały wprawdzie ze
swej [posłuch] nakazującej powagi wszelką
przymieszkę jakiegokolwiek zainteresowania
jako pobudki, a to dlatego właśnie, że
przedstawialiśmy je sobie jako kategoryczne,
atoli przyjmowaliśmy tylko, że są katego-
ryczne, ponieważ musieliśmy coś takiego
przyjąć chcąc wyjaśnić pojęcie obowiązku.
To jednak, że istnieją praktyczne sądy, które
nakazywałyby w sposób kategoryczny, samo
dla siebie nie da się udowodnić, a w ogóle
nie może się to stać w tym rozdziale. Jednakże
jedno przecież można było zrobić, mianowicie
to, żeby w samym imperatywie za pomocą
jakiegoś określenia, które by w sobie zawierał,
było zaznaczone wyrzeczenie się wszelkiego
zainteresowania przy chceniu [płynącym] z
obowiązku, jako specyficzna
cecha'odróżniająca im-432 peratyw -
kategoryczny od hipotetycznego. To dokonuje
się w obecnej trzeciej formule zasady,
mianowicie w idei woli każdej istoty
rozumnej, jako woli powszechnie
prawodawczej.
l?2] Jeżeli bowiem pomyślimy sobie taką
wolę, to chociaż wola podległa prawom
 gałaby sama jeszcze innego prawa, które te przykłady, które już wyjaśniały imperatyw
by interes jej miłości własnej ograniczało kategoryczny i jego formułę.
do tego warunku, by się nadawała na
ogólne prawo.
Zasada, wedle której każda wola ludzka
jest wolą ustanawiającą przez wszystkie
swe maksymy ogólne prawodawstwo*,
gdyby tylko z pozostałych względów była
słuszna, nadawałaby się dobrze na
kategoryczny imperatyw dlatego, że właśnie ze
względu na ideę powszechnego prawodawstwa
nie opiera się na żadnym interesie, a
więc wśród wszystkich imperatywów jedynie
ona może być nieu-warunkowana. Albo
jeszcze lepiej, odwracając zdanie; jeżeli
istnieje imperatyw kategoryczny (tj. prawo dla
każdej woli istoty rozumnej), to może on
tylko nakazywać, żeby czynić wszystko
według maksymy swej woli jako takiej, która
zarazem mogłaby mieć za [73] przedmiot samą
siebie jako powszechnie prawodawczą.
Albowiem tylko wtedy praktyczna zasada i
imperatyw, któremu wola jest posłuszna, są
nieuwarunko-wane, ponieważ wola nie może
się opierać na żadnych względach na jakiś
interes.
Jeżeli teraz spojrzymy na wszystkie
dotychczasowe usiłowania, jakie kiedykolwiek
przedsięwzięto w celu wyszukania zasady
moralności, to nie możemy się dziwić, że żadne
z nich nie mogło się udać. Widziano, że
człowiek jest związany prawami przez swój
obowiązek, ale nikomu nie przyszło na myśl,
że podlega on tylko swemu własnemu, a
jednak powszech-

* Mogę być tutaj zwolniony od przytaczania

przykładów dla wyjaśnienia tej zasady,
ponieważ do tego celu mogą służyć wszystkie
 68 //. Przejście do metafizyki moralności

nemu prawodawstwu, i że jest tylko obowiązany istot rozumnych jako celów sa-
postępować zgodnie z wolą własną, ale — z uwagi
na cel przez przyrodę wyznaczony —
powszechnie prawodawczą. Albowiem, jeżeli
przedstawiano go sobie tylko 433 jako
podlegającego (jakiemu bądź) prawu, to prawo to
musiałoby wiązać się z jakimś interesem w postaci
podniety lub przymusu, ponieważ nie wynikało jako
prawo z j ego woli, lecz wolę tę zgodnie z prawem
coś inn e g o zniewalało do postępowania w
pewien sposób. Ale przez ten całkiem konieczny
wniosek nieodwołalnie została stracona wszelka
praca nad znalezieniem najwyższej zasady
obowiązku. Albowiem nie otrzymywało się nigdy
obowiązku, lecz tylko konieczność działania
rodzącego się z uwzględnienia pewnej korzyści. A
korzyść ta może być własna lub cudza. Wtenczas
jednak imperatyw musiał wypaść zawsze
warunkowo [74] i nie mógł się wcale nadawać
na nakaz moralny. Nazwę więc zasadę tę zasadą
autonomii woli, w przeciwstawieniu do każdej
innej, którą dlatego zaliczam do heteronomii.
Pojęcie każdej istoty rozumnej, która dzięki
wszystkim maksymom swej woli musi się uważać za
powszechnie prawodawczą, by z tego punktu
widzenia oceniać samą siebie i swoje postępki,
naprowadza na związane z nim bardzo płodne
pojęcie, mianowicie pojęcie « .państwa celów.
Przez państwo zaś pojmuję systematyczne
powiązanie różnych rozumnych istot przez
wspólne prawa. A ponieważ prawa określaj 4 cele
wedle ich powszechnego obowiązywania, przeto —
jeżeli pominiemy osobiste różnice między istotami
rozumnymi, jako też wszelką treść ich celów
prywatnych -^- to całość wszystkich celów (tak
 mych w sobie, jak własnych celów, jakie każda
z nich sama sobie może stawiać) da się pomyśleć
w systematycznym związku, tj. jako państwo
celów, które jest według powyższych zasad
możliwe. ~~"':,
Albowiem istoty rozumne podlegają wszystkie
prawu [mówiącemu], że żadna z nich nie powinna
n i g d y ns traktować ani sama siebie, ani nikogo
innego t yl k o jako środek, lecz zawsze za r az e m
j a k o cel sam w sobie. Z tego zaś wynika
systematyczne powiązanie istot rozumnych przez
wspólne obiektywne prawa, tj. państwo, które —
ponieważ prawa te dotyczą właśnie stosunku tych
istot do siebie jako celów i środków do celu —
może się nazywać państwem celów (co naturalnie
jest tylko ideałem).
Istota rozumna należy jako c z ł o n e k do
państwa 434 celów, jeżeli w nim jest wprawdzie
powszechnie prawodawcza, ale zarazem sama
prawom tym podległa. Należy doń ja k o
zwierzch nik, jeżeli jako prawodawcza nie
podlega żadnej innej woli.
Istota rozumna musi uważać się zawsze za
prawodawczą w państwie celów możliwym dzięki
wolności woli, bez względu na to, czy jest jego
członkiem, czy zwierzchnikiem. Miejsce
zwierzchnika może jednak zająć nie przez samą
maksymę swej woli, lecz dopiero wtedy, gdy jest
istotą zupełnie niezależną, bez potrzeb i bez
ograniczania swej władzy dostosowanej do swej
woli.
Moralność polega więc na odnoszeniu się
wszelkiego czynu do prawodawstwa, dzięki czemu
jedynie jest możliwe państwo celów.
Prawodawstwo to musi jed- [76] nakże móc
znajdować się w każdej istocie rozumnej i
wypływać z jej woli, której zasadą jest przeto: nie
wykonywać żadnego czynu według innej maksymy,
 70 //. Przejście do metafizyki moralności Przejście do metafizyki moralności 71

jak tylko takiej, z którą się zgadza to, że ona posiada godność.
jest powszechnym prawem, a więc tylko w ten To, co odnosi się do powszechnych ludzkich
sposób, żeby wola dzięki swej maksymie skłon-' ności i potrzeb, ma cenę rynkową; to, co
mo g ła za-raz.em uważać sama siebie za bez względu
powszechnie prawodawczą. Jeżeli
maksymyjako powszechnie prawodawcze już z
natury swej nie zgadzają się koniecznie z tą
obiektywną zasadą istot rozumnych, to
konieczność czynu według owej zasady
nazywa się praktycznym przymusem, tj.
obowiązkiem. Obowiązek nie ciąży w
państwie celów na zwierzchniku, ale na każ-
dym członku państwa, i to na wszystkich w
równej mierze.
Praktyczna konieczność postępowania według
tej zasady, tj. obowiązek, nie polega wcale na
uczuciach, popędach i skłonnościach, lecz tylko
na stosunku istot rozumnych do siebie, przy
którym wolę istoty rozumnej musi się zawsze
uważać zarazem za prawodawczą, ponieważ
inaczej [istota rozumna] nie mogłaby pomyśleć
obowiązku jako celu samego w sobie. Rozum
odnosi więc każdą maksymę woli jako powszechnie
prawodawczą do każdej innej woli, a także do
każdego postępowania względem samego siebie,
i to nie ze względu na jakąś inną praktyczną
pobudkę lub przy-I77j szła korzyść, lecz na
podstawie idei godności istoty rozumnej, która
żadnemu innemu prawu nie jest posłuszna, tylko
temu, które zarazem sama nadaje.
W państwie celów wszystko ma albo jakąś
cenę, albo godność. To, co ma cenę, można
zastąpić także przez coś innego, jako jego
równoważnik, co zaś wszelką cenę przewyższa, a
więc nie dopuszcza żadnego równoważnika,
 na jakąś potrzebę odpowiada pewnemu smakowi,
tj. upodobaniu w samej bezcelowej grze naszych
władz 435 umysłowych, posiada cenę uczuciową
(Affektions-pręis); to zaś, co stanowi warunek,
pod którym jedynie coś może być celem samym
w sobie, ma nie tylko względną wartość, tj. cenę,
lecz wartość wewnętrzną, tj. godność.
Moralność jest warunkiem, od którego jedynie
zależy to, że istota rozumna może być celem
samym dla siebie, ponieważ tylko dzięki niej można
być prawodawczym członkiem w państwie
celów. A więc jedynie moralność i ludzkość, o ile
jest zdolna do moralności, są tym, co posiada
godność. Zręczność i pilność w pracy mają cenę
rynkową; dowcip, żywa wyobraźnia [78j i humor
cenę uczuciową; zaś wierność w przyrzeczeniach,
życzliwość [płynąca] z zasad (nie z instynktu),
mają wartość wewnętrzną. Ani natura, ani sztuka
nie zawierają nic, co by mogły w braku tamtych *
postawić na ich miejsce, albowiem ich wartość nie
polega na skutkach, które z nich wynikają, na
korzyści i użytku, jaki przynoszą, lecz na
przekonaniach i usposobieniach (Gesinnungen), tj.
na maksymach woli, gotowych ujawniać się w ten
sposób w czynach, .choćby też żaden korzystny
skutek za nimi nie przemawiał. Te czyny —
byśmy spoglądali na nie z bezpośrednią
życzliwością i upodobaniem — nie wymagają też
żadnego zalecenia ze strony jakiejś subiektywnej
dyspozycji lub smaku, żadnego bezpośredniego
pociągu do nich lub uczucia; przedstawiają one
wolę, która ich dokonywa, jako przedmiot
bezpośredniego poszanowania; nie wymaga ono
niczego prócz rozumu, żeby do nich wolę
zobowiązać,
1
Seil. wierności i życzliwości.
 72 Pr&jicie do metafizyki moralności 73
//. Przejście Ho metafizyki moralności

tylko różnymi formułami tego samego prawa,

a nie pochlebstwem je od niej wyłudzić, co z których pierwsza łączy w sobie sama przez
w wypadku obowiązków stanowiłoby i tak się obie pozostałe. Jeżeli zachodzi przecież
sprzeczność. Ta ocena pozwala więc wartość między nimi pewna różnica,
takiego sposobu myślenia poznać jako godność
i wywyższa go nieskończenie ponad wszelką
cenę, przy pomocy której nie można go ani
obliczyć, ani też porównać bez pogwałcenia
niejako jego świętości.
I cóż to jest takiego, co upoważnia
przekonanie i usposobienie moralnie
dobre,czyli cnotę do roszczenia
[79] sobie tak wielkich praw? Nic mniejszego jak
udział, który zdobywa ona dla istoty
rozumnej w powszechnym prawodawstwie,
sprawiając przez to, że nadaje się ona na
człon w możliwym państwie celów, do czego
była już przeznaczona przez własną naturę
jako cel sam w sobie i dlatego właśnie jako
prawodawcza w państwie celów, jako wolna w
odniesieniu do wszystkich praw przyrody,
posłuszna jedynie tym prawom, które sama
nadaje i według których jej maksymy mogą
należeć do powszechnego prawódaw-
436 stwa (któremu zarazem sama się poddaje).
Albowiem wszystko posiada tylko tę wartość,
którą wyznacza rnu prawo. Samo zaś
prawodawstwo, które określa wszelką wartość,
musi dlatego posiadać godność, tj. bezwarun-
kową, nieporównaną wartość, dla której słowo
szacunek jest jedynym odpowiednim wyrazem
oceny, jakiej istota rozumna winna ją poddać.
Autonomia jest więc podstawą godności
natury ludzkiej i każdej natury rozumnej.
Wymienione trzy rodzaje przedstawiania
sobie zasady moralności są w gruncie rzeczy
 wprawdzie raczej subiektywnie niż obiektywnie się stać rzeczywiste
praktyczna, to ta, żeby daną ideę rozumu Kant, U. m. m. 6
hardziej unaocznić (na podstawie pewnej
analogii), a przez to tsoi uprzystępnić ją dla
uczucia. Wszystkie maksymy mają mianowicie:
1. formę, która polega na ogólności, i pod
tym względem formuła moralnego
imperatywu jest ujęta w ten sposób, że
maksymy jej należy wybrać tak, jak gdyby
miały mieć znaczenie ogólnych praw
przyrody;
2. materię, to jest cel, i co do tego
formuła powiada: istota rozumna jako cel z
natury swej, a więc jako cel sam dla siebie,
musi służyć każdej maksymie za
ograniczający warunek wszystkich względnych
tylko i dowolnych celów;
3. zupełne określenie wszystkich maksym
przez j ową formułę, mianowicie: że wszystkie
maksymy na pod-i stawie własnego prawodawstwa
mają się zgodnie zjednoczyć w możliwe państwo
celów jako państwo przyrody*. Postępuje się tutaj
tak, jak [przy określaniu] przez kategorie:
jedności formy woli (jej powszechności),
wielości materii (przedmiotów, tj. celów) i
wszyst-, kości, czyli całkowitości ich systematu.
Lepiej jednak postąpimy trzymając się w
moralnej ocenie zawsze isij ściślejszej metody i
biorąc za podstawę ogólną formułę kategorycznego
imperatywu: pos tęp uj według tej maksymy,
k t ó r a może z r o b i ć s a m ą siebie za-

* Teleologia rozważa przyrodę jako

państwo celów, etyka (die Moral) —
możliwe państwo celów jako państwo
przyrody. Tam państwo celów jest ideą
teoretyczną, służącą do wytłumaczenia
tego, co istnieje. Tutaj jest ono ideą
praktyczną, żeby urzeczywistnić (i to
właśnie odpowiednio do tej idei) to, co nie
istnieje, ale przez nasze zachowanie może
 74 //. Przejście do metafizyki moralności Przejiae do metafizyki merolno/ei 75

437 ra z e m prawem ogólnym. Jeżeli się jednak urzeczywistniony (taki cel czyniłby wolę tylko
chce zarazem udostępnić prawo moralne, jest względnie dobrą), przeto cel musimy tutaj pomyśleć
bardzo pożytecznie rozważyć jeden i ten sam sobie niejako taki, który mamy urzeczywistnić, lecz
czyn w świetle tych trzech pojęć i zbliżyć go jako cel samoistny, a więc tylko negatyw-
o ile możności do na-oczności.
Możemy obecnie zakończyć tym, od czego na po-
N
czątku naszych rozważań wyszliśmy, to jest
pojęciem
bezwarunkowo dobrej woli. Ta wola jest
bezwględ-
nie dobra, która nie może być zła, a więc której
- maksyma, jeżeli stanie się prawem ogólnym,
nie może się sobie nigdy sprzeciwiać. Zasada
ta jest więc także jej najwyższym prawem:
postępuj zawsze według tej maksymy, której
ogólności jako prawa możesz zarazem chcieć;
oto jedyny warunek, pod którym wola nie
może się nigdy sobie sprzeciwiać, a
imperatyw taki jest kategoryczny. Ponieważ
ważność woli jako powsze-
- chnego prawa dla możliwych czynów wykazuje
podobieństwo do powszechnego związku istnienia
rzeczy według praw ogólnych, stanowiącego
formalną stronę przyrody w ogóle, przeto możemy
imperatyw kategoryczny wyrazić także w ten
sposób: Postępuj według maksym, k tó re mogą
same siebie mieć za przed-[82] miot zarazem
jako ogólne prawa przyrody. Taka jest więc
formuła bezwzględnie dobrej woli.
Natura rozumna przewyższa inne tym, że sama
sobie wyznacza [swój] cel. Cel ten byłby materią
każdej dobrej woli. Ponieważ jednak w idei woli
dobrej bezwzględnie, bez żadnego ograniczającego
warunku (osiągnięcia tego lub owego celu), trzeba
pominąć zgoła wszelki cel, który ma być
nie, tj. jako taki, przeciwko któremu nigdy nie należy
postępować, którego więc nigdy nie należy cenić
tylko jako środek, lecz zawsze, w każdym chceniu,
zarazem jako cel. Takim celem nie może być nic
innego jak sam podmiot wszystkich możliwych
celów, ponieważ podmiot ten jest zarazem
podmiotem możliwej bezwzględnie dobrej woli,
ona bowiem nie może bez sprzeczności być mniej
ceniona niż jakikolwiek inny przedmiot. Zasada:
postępuj względem każdej istoty rozumnej
(względem siebie samego i drugich) tak, żeby ona
była uznana w tej maksymie zarazem za cel sam w
sobie, posiada zatem w gruncie rzeczy to samo zna-
czenie, co zasada: postępuj według maksymy, która
zawiera w sobie zarazem swą własną
powszechną 433 ważność dla każdej istoty
rozumnej. Albowiem to, [83j że maksymę swą
powinienem w użyciu środków do każdego celu
ograniczyć do warunku jej powszechnej ważności
jako prawa dla każdego podmiotu, oznacza to samo,
co to, że podmiot celów, tj: sama istota rozumna, nie
może nigdy tworzyć podstawy wszystkich maksym
postępowania tylko jako środek, lecz musi to czynić
jako najwyższy ograniczający warunek wszelkich
środków, tj. zawsze zarazem jako cel.
Z tego wynika bezspornie, że każda rozumna
istota jako cel sam w sobie musi móc uważać
siebie zarazem za powszechnie prawodawczą ze
względu na wszelkie prawa, jakim by
kiedykolwiek mogła podlegać, ponieważ właśnie
stosowność jej maksym do prawodawstwa
powszechnego wyróżnia ją jako cel sam w sobie.
Wynika stąd również, że ta jej godność
(prerogatywa), wynosząca ją ponad wszystkie
rzeczy w przyrodzie, sprawia, iż musi ona zawsze
rozważać swe maksymy z własnego punktu
widzenia, a jednocześnie także
 76 //. Przejście do metafizyki moralności

i z punktu widzenia każdej innej istoty 439 sprzyjałoby jej oczekiwaniu szczęśliwości — to
rozumnej jako prawodawczej (dlatego też mimo to pozostaje w mocy prawo: postępuj
istoty te nazywają się osobami). W ten sposób wedle maksymy członka, który nadaje ogólne
możliwy jest świat istot rozumnych (mundus prawa dla możliwego
intellegibilis) jako państwo celów, mianowicie
dzięki własnemu prawodawstwu wszystkich
osób jako [jego] członków. Zatem każda istota
rozumna musi tak postępować, jak gdyby
przez swoje maksymy była zawsze
prawodawczym członkiem ogólnego państwa
[84j celów. Formalna zasada tych maksym brzmi:
postępuj tak, jak gdyby twoja maksyma miała
służyć zarazem za prawo ogólne (wszystkich
istot rozumnych). Państwo celów jest więc
możliwe tylko w analogii do państwa przyrody,
ale jedynie na mocy maksym (nach Maximen),
tj. samemu sobie nałożonych prawideł,
natomiast państwo przyrody jedynie na mocy
praw (nach Gesetzen) przyczyn sprawczych
narzuconych z zewnątrz. Bez względu jednak
na to także całości przyrody, choć sieją uważa
za maszynę, nadaje się nazwę państwa przyrody
z tego powodu, że odnosi się ona w pewnej
mierze do istot rozumnych jako swych celów.
Takie państwo celów urzeczywistniłoby się
naprawdę dzięki maksymom, których prawidło
dla wszystkich istot rozumnych przepisuje
kategoryczny imperatyw, gdyby [te maksymy]
b y ł y p o wsz ec h n ie wypełniane. Jednakże,
chociaż istota/ rozumna nie może liczyć na to,
że nawet gdyby ona sama przestrzegała ściśle
tej maksymy, [to już] dlatego każda inna istota
byłaby jej wierna, ani też na to, że państwo
przyrody i jego celowe urządzenia, zgodne z
istotą rozumną jako ze stosownym [jego]
członkiem, tworzyłoby państwo celów możliwe
dzięki tej istocie, czyli
Przejście do metafizyki moralności jest niedozwolony. Wola, której maksymy
zgadzają się ko-
tylko państwa celów — [pozostaje w mocy],
ponieważ nakaz jego jest kategoryczny. I w tym
właśnie tkwi paradoks, że jedynie godność
człowieczeństwa jako rozumnej natury, bez
uwzględnienia jakiegokolwiek in- [85] nego celu
lub korzyści, jakie przez nią można osiągnąć, a
więc jedynie szacunek dla samej tylko idei
miałby przecież służyć za nieodwołalny
przepis woli, i że właśnie na tej niezależności
maksymy od wszelkich takich pobudek miałaby
polegać jej szczytność i godność każdego
rozumnego podmiotu jako prawodawczego
członka w państwie celów; inaczej bowiem
musielibyśmy go sobie przedstawiać tylko jako
podległy naturalnemu prawu swoich potrzeb.
.Chociażbyśmy jednak pomyśleli sobie tak
państwo przyrody, jak państwo celów jako
zjednoczone pod wodzą zwierzchnika i chociażby
wskutek tego to ostatnie nie pozostawało już
samą tylko ideą, lecz otrzymało prawdziwą
realność, . to przez to wzrosłaby wprawdzie siła
przyciągająca idei, ale w żadnym razie jej
wewnętrzna wartość; albowiem mimo to
musielibyśmy sobie przecież nawet tego
jedynego nieograniczonego prawodawcę zawsze
tak przedstawiać, że wartość istot rozumnych
ocenia on tylko według ich bezinteresownego,
jedynie przez ową ideę im samym
przepisanego zachowania się. Istota rz«czy nie
zmienia się przez zewnętrzne ich stosunki, i
według tego, co jedynie bez względu na nie
stanowi absolutną wartość człowieka, musi go też
oceniać każdy, nawet istota najwyższa.
Moralność jest więc stosunkiem czynów do
autonomii woli, to jest issj do możliwego
powszechnego stanowienia prawa przez jej
maksymy. Czyn zgadzający się z autonomią
woli jest dozwolony, nie zgadzający się z nią
 78 //. Przejście do metafizyki moralności Autonomia woli. 79

niecznie z prawami autonomii, jest świętą, moralności

bezwzględnie dobrą wolą. Zależność nie Autonomia woli jest właściwością woli,
bezwzględnie dobrej woli od zasady autonomii dzięki której ona sama sobie jest prawem
(przymus moralny) jest zobowiązaniem. (niezależnie od właściwości przedmiotów
Zobowiązania nie można więc stoso-' wać do woli). Zasada autonomii brzmi
istoty świętej. Obiektywna konieczność czynu
[wypływającego] ze zobowiązania nazywa się
obowiązkiem.
Na podstawie tego, cośmy niedawno
powiedzieli, można sobie teraz jasno wytłumaczyć,
jak się to dzieje, że chociaż przez pojęcie
obowiązku rozumiemy pod-440 porządkowanie
się prawu, to jednak widzimy w tym zarazem
pewną szczytność i godność osoby, która spełnia
wszystkie swe obowiązki. Albowiem o tyle
wprawdzie nie ma w niej żadnej szczytności, o ile
ona prawu moralnemu podlega, ale przecież jest
w niej [szczytność] o tyle, o ile ze względu na nie
jest ona zarazem prawodawcza i tylko dlatego
jemu podporządkowana. Wykazaliśmy też
powyżej, że ani bojaźń, ani skłonność, lecz
wyłącznie tylko poszanowanie prawa jest tąt 441
pobudką, która może nadać czynowi wartość
moralną. Nasza własna wola, o ile postępowałaby
tylko pod warunkiem powszechnego
prawodawstwa, dzięki [87] jej maksymom
możliwego, ta dla nas możliwa wola w idei jest
właściwym przedmiotem szacunku, a godność
człowieka polega właśnie na zdolności nadawania
powszechnych praw, chociaż pod warunkiem, że
temu samemu prawu zarazem sam będzie
podlegać.

Autonomia woli jaka najwyższa Zflsada

więc następująco: (nie należy wybierać inaczej,
jak tylko tak, żeby maksymy własnego wyboru
były zarazem w tej samej woli zawarte jako ogólne
prawo. Że to praktyczne prawidło jest
imperatywem, tj. że wola każdej istoty rozumnej
jest nim jako warunkiem koniecznie związana, tego
niepodobna udowodnić za pomocą samego
rozbioru zawartych w nim pojęć, ponieważ jest ono
sądem syntetycznym; trzeba by wyjść poza
poznanie przedmiotów i zapuścić się w krytykę
podmiotu, tj. czystego praktycznego rozumu,
albowiem ten sąd syntetyczny, który nakazuje
apodyktycznie, musi się dać poznać całkowicie a
priori. Zadanie to nie należy jednak do obecnego
rozdziału. Jednakże t przez sam rozbiór pojęć
moralności da się bardzo dobrze wykazać, że
wspomniana -zasada autonomii jest jedyną zasadą
etyki. Albowiem w ten sposób przekonywamy się,
że zasada jej musi być kategorycznym
imperatywem, ten zaś nic więcej ani mniej nie
nakazuje, jak właśnie tę autonomię.

Heteronomia woli jako

ż'ódlt> wszystkich pozornych 1 zasad
moralności
Jeżeli wola szuka prawa mającego ją skłaniać w
czymkolwiek inn ym, niż w zdatności swych
maksym do własnego powszechnego
prawodawstwa, a więc jeżeli wychodząc poza
siebie samą [szuka go] we właściwości któregoś ze
swych przedmiotów, to zawsze wypływa z tego
heterono mi a. Wtedy nie wola sama sobie, lecz
przedmiot poprzez swój stosunek do woli nadaje
jej prawo, i stosunek ten, czy polega na
1
W oryg. unecht.
 80 //. Przejście do metafizyki moralności Podział zasad moralności 81

skłonności, czy na przedstawieniach rozumu, zasady szczęśliwości, polegają na fizycznym lub

umożliwia tylko hipotetyczne imperatywy: moralnym uczuciu,
powinienem coś zrobić dlatego, że chcę czegoś
innego. Przeciwnie, moralny, a więc kategoryczny
imperatyw powiada: powinienem tak a tak
postąpić, chociażbym nie chciał nic innego. Np.
pierwszy powiada: nie powinienem kłamać, jeżeli
chcę zachować swą cześć; drugi zaś: [89] nie
powinienem kłamać, nawet gdyby mi to nie przy-
niosło żadnej hańby. Ten drugi musi więc
abstrahować od wszelkiego przedmiotu, by ten nie
wywierał zgoła żadnego wpływu na wolę — ażeby
praktyczny rozum (wola) nie zarządzał tylko
cudzymi sprawami, lecz dawał po prostu dowód
swej rozkazującej powagi jako najwyższego
prawodawstwa. Tak np. powinienem przyczyniać
się do cudzej szczęśliwości, nie jak gdyby mi na jej
istnieniu cokolwiek zależało ( czy to z
bezpośredniej skłonności, czy też dla jakiegoś
upodobania, pośrednio przez rozum), lecz dlatego
tylko, że maksyma wykluczająca cudzą
szczęśliwość nie może być pojęta w tej samej woli
jako prawo powszechne.

Podział wszystkich możliwych

zasad moralności według przyjętego
podstawowego pojęcia heltronomii
Rozum ludzki i tutaj, jak wszędzie w swym
czystym użyciu, dopóki brakuje mu krytyki,
próbował najpierw wszystkich możliwych
nieodpowiednich dróg, zanim udało mu się znaleźć
jedyną prawdziwą.
Wszystkie zasady, które z tego punktu widzenia
I90J można powziąć, są albo emp ir yczne, albo
racjo-442 nalne. Pierwsze, [wynikające] z
 drugie, [płynące] z zasady doskonałości —
albo na rozumowym pojęciu tejże jako
możliwego skutku, albo na pojęciu samoistnej
doskonałości (na woli Boga) jako skłaniającej
przyczyny naszej woli,
Empiryczne za s a d y nie nadają się zgoła do
tego, żeby opierać na nich prawa moralne.
Albowiem ogólność, z jaką mają być ważne dla
wszystkich istot rozumnych bez różnicy,
bezwarunkowa praktyczna konieczność, którą
przez to na nie nakładają, upada, jeżeli za
podstawę ich weźmiemy szczególną orga-
nizację n a t u r y ludzkiej lub przypadkowe
okoliczności, w jakich jest umieszczona.
Jednak zasada własnej szczęśliwości
zasługuje najbardziej na odrzucenie, nie tylko z
tego względu, że jest fałszywa i że doświadczenie
przeczy chytrze podsuwanemu mniemaniu, jakoby
powodzenie zawsze szło w parze z dobrym
postępowaniem, ani też tylko dlatego, że do
ugruntowania moralności niczym się nie
przyczynia, gdyż jest to całkiem coś innego robić
człowieka szczęśliwym niż robić go dobrym,
robić go mądrym i przebiegłym w szukaniu
korzyści niż robić go cnotliwym; lecz z tego
względu, że podsuwa moralności pobudki, które
raczej ją podkopują i całą jej szczytność uni-
cestwiają, stawiając pobudki do cnoty na równi z
po- [9 budkami do występku i ucząc tylko
lepszego wyrachowania, zacierając zaś zgoła
gatunkową różnicę obu. Przeciwnie, uczucie
moralne, ten domniemany szczególny zmysł *
(jakkolwiek powoływanie się nań jest
* Zaliczam zasadę uczucia moralnego do
zasady szczęśliwości, ponieważ wszystko, na
czym nam empirycznie zależy, obiecuje przez
przyjemność, jaką coś sprawia, przyczynić się
do stanu naszego zadowolenia, bez względu na
to, czy dzieje się to bezpośrednio i bez zamiaru
osiągnięcia korzyści, czy ze
 82 //. Przejście do metafizyki moralności Podział zasad moralności 83

powierzchowne, ponieważ ci, którzy nie umieją moralności mu-

myśleć, sądzą, że sobie dopomogą w yc zuci em względu na ten zamiar. Należy też za
nawet tamj. gdzie chodzi jedynie o ogólne H u tc h e s o n e m zaliczyć zasadę udziału w
prawa, mimo że uczucia, które co do stopnia z szczęśliwości drugich do tego samego zmysłu
natury swej nieskończenie od siebie się różnią, moralnego, który filozof ten przyjmuje.
nie stanowią jednakiej miary dobra i zła i nikt
też uczuciem swym nie może zgoła osądzić, co
dla innych ma mieć ważność) zbliża się przecież
bardziej do moralności i godności jej w tym, że
cnocie cześć oddaje przez to, iż przyznaje jej
be zp oś re d ni o upodobanie w niej i wielki dla
niej szacunek i nie mówi
443 jej niejako w oczy, że nie jpj piękno, lecz
tylko korzyść jest tym, co 'nas z nią wiąże.
Wśród r ac j on al n yc h, czyli rozumowych
podstaw
[92] moralności istnieje przecież ontologiczne
pojęcie doskonałości. (Wprawdzie jest [ono]
puste, nieokreślone, a więc nieużyteczne do
wynalezienia w niezmierzonym polu możliwej
rzeczywistości odpowiedniego dla nas maximum;
wprawdzie przy odróżnianiu w sposób
specyficzny rzeczywistości, o której tu mowa,
od każdej innej, ma ono nieuchronny pociąg do
kręcenia się w kółko i zakładania moralności,
którą ma wytłumaczyć.) [Jest ono] jednak lepsze
niż pojęcie teologiczne, które wyprowadza
moralność z boskiej, najdoskonalszej woli, nie
tylko z tego względu, że doskonałości tej woli
przecież nie oglądamy, lecz. jedynie możemy ją
wywieść z naszych pojęć, wśród których pojęcie
moralności jest najgłówniejsze, lecz z tego
względu, że gdybyśmy tego nie uczynili (a czy-
niąc tak popełnilibyśmy wszak ordynarne błędne
koło w tłumaczeniu), to podstawę systemu
 siałoby tworzyć pozostałe nam jeszcze pojęcie
woli bożej, urobione z własności żądzy sławy i
panowania w połączeniu z okropnymi
przedstawieniami potęgi i pragnienia zemsty. A
właśnie [taki system] byłby przeciwny
moralności.
Gdybym jednak miał wybierać pomiędzy
pojęciem zmysłu moralnego a pojęciem
doskonałości w ogóle (które obydwa przynajmniej
nie zadają uszczerbku moralności, chociaż nie
nadają się zgoła do tego, żeby tworzyć jej
podstawy), to opowiedziałbym się za [93] ostatnim,
ponieważ przynajmniej odbiera zmysłowości
rozstrzygnięcie kwestii, a wytacza ją przed
trybunał czystego rozumu, i zarazem, jakkolwiek i
tutaj nic nie rozstrzyga, zachowuje przecież w
stanie niesfałszowa-nym [ową] nieokreśloną ideę
(woli dobrej w sobie) do bliższego określenia.
Zresztą sądzę, że mogę być zwolniony od
bardziej szczegółowego zbijania tych wszystkich
systemów etycznych. Jest to tak łatwe i zapewne
tak dobrze to rozumieją nawet ci, do których
należy opowiedzieć się przecież za jedną z tych
teorii (ponieważ słuchacze nie mogą znieść
dłuższego odwlekania rozstrzygnięcia), że
byłaby to tylko zbyteczna praca. To, na czym
nam tu najbardziej zależy, to wiedza, że zasady
te nigdzie nie ustanawiają jako pierwszej
podstawy moralności niczego innego prócz
heteronomii woli, i właśnie z tego względu
koniecznie muszą chybiać swego celu.
Wszędzie, gdzie przedmiotu woli trzeba użyć
za 444 podstawę do przepisania jej prawidła, które
miałoby ją określać, tam prawidło to nie jest
niczym innym jak he-teronomią; imperatyw jest
warunkowy i brzmi: jeżeli, albo ponieważ,
chcemy tego przedmiotu, powinniśmy tak a tak
postąpić. Nie może on więc nigdy nakazy-
 //. Pr&jScie do metafizyki moralności Bezwględnie dobra wola, której zasadą rnusi być
84 imperatyw kategoryczny, będąc nieokreśloną w
wać moralnie, tj. kategorycznie. Gzy sto-
przedmiot skłania wolę za pomocą skłonności,
jak przy zasadzie własnej
[94j szczęśliwości, czy za pomocą rozumu
skierowanego ku przedmiotom naszego
możliwego chcenia w ogóle, jak w zasadzie
doskonałości, to nigdy wola nie skłania sama
siebie bezpośrednio przez przedstawienie
czynu, lecz tylko dzięki pobudce, jaką staje się
dla woli przewidziany skutek czynu;
po winie ne m coś wykonać, dlatego że chcę
czegoś innego. I tutaj trzeba przyjąć za
podstawę w podmiocie moim1 jeszcze inne
prawo, według którego chcę koniecznie tego
czegoś innego, a prawo to wymaga znowu
imperatywu ograniczającego tę maksymę.
Ponieważ bowiem pobudka, jaką
przedstawienie przedmiotu dającego się zrea-
lizować naszymi siłami mą wywierać na wolę
podmiotu zgodnie z jego przyrodzonymi
własnościami, należy do natury podmiotu, a to
bądź do zmysłowości (skłonności i gustu), bądź
do rozsądku i rozumu, które stosownie do
szczególnej organizacji swej natury ćwiczą się z
upodobaniem na przedmiocie, przeto właściwie
przyroda byłaby tym, co nadaje prawo, które
jako takie nie tylko musi być poznane i
udowodnione za pomocą doświadczenia, które
więc samo w sobie jest przypadkowe i z tego
powodu nie nadaje się na-apodyktyczne
prawidło praktyczne, jakim musi być prawidło
moralne, lecz jest [nadto] zawsze tylko he-
teronomią woli —wola nie nadaje sobie sama
prawa, lecz obca pobudka jej to prawo nadaje
za po-
[95] mocą natury podmiotu dostrojonej do jej
wrażliwości.
Podzial fasad moralności
sunku do wszystkich przedmiotów, będzie
przeto zawierać tylko formę ch c en ia w ogóle,
a to jako autonomię, tzn. zdatność maksymy
każdej dobrej woli do tego, żeby się stać
ogólnym prawem, które wola każdej istoty
rozumnej sama sobie nadaje, nie dopuszczając
jako podstawy żadnej pobudki ani zaintereso-
wania dla niej.
W jaki sposób jest możliwy taki
syntet y c z n y s ą d a priori i dlaczego jest on
konieczny, to zadanie, którego rozwiązanie nie
leży już w granicach metafizyki moralności. Nie
twierdziliśmy też tutaj, że jest on prawdziwy, a
tym mniej nie udawaliśmy, że 445 jest w naszej
mocy dowieść go. Wykazaliśmy tylko za pomocą
rozwinięcia pojęcia moralności będącego już w
'Tzn. we mnie jako podmiocie.
powszechnym użyciu, że autonomia woli tkwi w
nim w sposób nieuchronny, a raczej stanowi jego
podstawę. Kto więc moralność za coś uważa, a nie
za urojoną ideę pozbawioną prawdy, ten musi
uznać zarazem wymienioną jej zasadę. Rozdział ten
był więc, [96] tak jak pierwszy, tylko analityczny.
[Aby zaś pokazać], że moralność nie jest
urojeniem, co dopiero wtedy jest dowiedzione, gdy
prawdziwy jest kategoryczny imperatyw, a z nim
autonomia woli, i gdy jako zasada a priori jest on
bezwzględnie konieczny, potrzeba możliwego
s yn t e t yc z n e g o u ż yc i a czystego prak-
t yc z n e g o rozumu, na które jednak nie możemy
się odważyć bez poprzedniej krytyki samej tej
władzy rozumu, której główne zarysy, dla naszego
celu wystarczające, mamy przedstawić w ostatnim
rozdziale.
 Pojęcie wolności wyjaśnia autonomię87woli

heteronomią przyczyn sprawczych; albowiem

każdy skutek był możliwy tylko według prawa,
że coś innego skłaniało do działania przyczynę
sprawczą, bo 447 czymże innym może być
446 R o z d z i a ł III wolność woli, jak autonomią,
P7] Przejście od metafizyki moralności do
krytyki
czystego praktycznego rozumu
Pojęcie wolności jest kluczem do wyjaśnienia
autonomii woli
Wola jest rodzajem przyczynowości istot
żyjących, o ile są rozumne, a w olność byłaby
tą własnością tej przyczynowości, dzięki której
może ona działać niezależnie od obcych
skłaniających ją przyczyn: tak jak
p rz y ro d z o n a konieczność jest [tą] właści-
wością przyczynowości wszystkich istot
bezrozumnych, że do działania skłania je wpływ
obcych przyczyn. Przytoczone wyjaśnienie
wolności jest negatywne i dlatego dla poznania
jej istoty bezpłodne; atoli wynika z niego jej
pozy ty wne pojęcie, tym obfitsze w treść i
płodniejsze. Ponieważ pojęcie przyczynowości
zawiera w sobie pojęcie praw, według których
przez coś, co nazywamy przyczyną, musi być
urzeczywi-198] stnione coś innego, tj. skutek, więc
wolność, jakkolwiek nie jest własnością woli
[polegającą na działaniu] według praw przyrody,
nie jest jednak wskutek tego czymś prawu zgoła
niepodlegającym, lecz musi raczej być przy-
czynowością według niezmiennych praw,
jakkolwiek szczególnego rodzaju; inaczej
bowiem wolna wola byłaby niepodobieństwem
(Unding). Przyrodzona konieczność była
 tj. własnością woli polegającą na tym, że ona
sama jest dla siebie prawem? Zdanie zaś: wolą
jest we wszystkich czynach sama sobie
prawem, oznacza tylko zasadę, żeby nie
postępować według żadnej innej maksymy,
tylko według tej, która może także samą siebie
jako prawo ogólne mieć za przedmiot. To zaś
jest właśnie formułą kategorycznego
imperatywu i zasadą moralności; a więc tym
samym jest wolna wola i wola podlegająca
prawom moralnym.
Jeżeli więc przyjmujemy z góry wolność woli,
to stąd przez sam rozbiór jej pojęcia wynika
moralność oraz jej zasada. Jednakże ta zasada
jest przecież zawsze sądem syntetycznym:
bezwzględnie dobra wola jest to taka [wola],
której maksyma może zawierać w sobie zawsze
samą siebie uważaną za prawo ogólne; albowiem
przez rozbiór pojęcia bezwzględnie dobrej [99]
woli nie można wynaleźć owej własności
maksymy. Takie sądy syntetyczne są zaś jedynie
wskutek tego możliwe, że oba poznania łączą się
z sobą dzięki swemu związkowi z trzecim
[poznaniem], w którym obydwa można odnaleźć.
P oz yt yw ne pojęcie wolności stwarza to coś
trzeciego, co — odmiennie niż przy fizycznych
przyczynach — nie może być naturą świata
zmysłowego (w której pojęciu zawarte są pojęcia
czegoś jako przyczyny w stosunku do czegoś
inne go jako skutku). Co to jest to trzecie, na co
naprowadza nas wolność i czego ideę posiadamy
a priori, tego jeszcze nie można tutaj zaraz
wskazać ani wytłumaczyć dedukcji pojęcia
wolności z czystego praktycznego rozumu, a wraz
z nią wytłumaczyć możliwości imperatywu ka-
tegorycznego. Wymaga to jeszcze pewnego
przygotowania.
 to jednak te same prawa, które zobowiązują
88 ///. Przejście do krytyki praktycznego rozumu
Wolnofł wlasntiieią mxiii istot nyaiuyeh
Wolność należy z góry przyJĄĆ jaka istotę rzeczywiście wolną, posiadają zna-
wlasnołi woli wszystkich
istot rozumnych
Nie wystarcza, że woli naszej z jakiego bądź
powodu przypiszemy wolność, jeżeli nie mamy
dostatecznej podstawy do przyznania jej także
wszystkim isto-
lioo] tom rozumnym. Ponieważ bowiem
moralność służy nam za prawo tylko jako
istotom rozumnym, przeto musi ona mieć także
znaczenie dla wszystkich istot rozumnych, a
ponieważ trzeba ją wyprowadzić jedynie z
własności wolności, przeto musimy dowieść, że
wolność jest także własnością woli wszystkich istot
rozumnych. Nie wystarcza też wykazać jej
istnienia za po-«48 mocą pewnych rzekomych
doświadczeń dotyczących natury ludzkiej (zresztą
jest to rzeczą wręcz niemożliwą i da się wykazać
jedynie a priori), lecz trzeba udowodnić, że należy
ona w ogóle do czynności istot rozumnych i
obdarzonych wolą. Twierdzę więc: Każda istota,
która nie może działać inaczej, jak w imrę idei 1
wolności, jest dlatego właśnie w praktyce
rzeczywiście wolna, tj. mają dla niej ważność
wszystkie prawa złączone nierozdzielnie z
wolnością, tak jak gdyby wola jej także sama w
sobie była wolna i z punktu widzenia teoretycznej
filozofii trafnie była za wolną uznana*.
1
Unter der Idee, co w przekładzie
dosłownym brzmiałoby «pod ideą».
* Przyjmuję tutaj, że tylko istoty rozumne
w czynach swych opierają się na wolności
wyłącznie w idei. To dla naszego celu
wystarczy. A drogę tę obieram dlatego,
żebym nie musiał zobowiązywać się do
udowadniania także w sposób teoretyczny
wolności [woli]. Albowiem, chociaż ta
ostatnia kwestia pozostanie nierozstrzygnięta,
 A zatem twierdzę, że każdej istocie rozumnej Kant. U. m. m. 7
mającej wolę musimy przyznać koniecznie także
ideę wolności, w imię której jedynie działa.
Albowiem w takiej istocie przedstawiamy sobie
rozum, który jest praktyczny, tj. posiada
przyczynowość w odniesieniu do swych
przedmiotów. Nie można zaś pomyśleć sobie
rozumu, który by, zachowując własną
świadomość, w Swych sądach ulegał obcemu
kierownictwu, ponieważ wtedy podmiot
przypisywałby [bliższe] określenie władzy sądzenia
nie swemu rozumowi, lecz bodźcowi
[zewnętrznemu]. Rozum musi się sam uważać
za sprawcę swych zasad niezależnie od obcych
wpływów, a więc [musi się sam uważać] za wolny
jako rozum praktyczny, czyli jako wola istoty
rozumnej ; tj. wola tej istoty może być tylko przy
przyjęciu idei wolności wolą własną, musi być więc
przyznana pod względem praktycznym wszystkim
istotom rozumnym.

O interesie przywiązały m do idej

moralności
Ostatnio sprowadziliśmy określone pojęcie
moralności do idei wolności; [istnienia] jej jednak
jako czegoś rzeczywistego nie mogliśmy dowieść
nawet w sobie samych i w naturze ludzkiej ;
widzieliśmy *w tylko, że musimy ją przyjąć, jeżeli
chcemy sobie po- 11021 myśleć pewną istotę jako
rozumną i obdarzoną świadomością tego, że jest
przyczyną [swych] czynów, tj. wolą; tak
przekonywamy się, że z tego samego powodu
musimy przyznać każdej istocie obdarzonej ro-
czenie dla istoty, która nie może inaczej działać,
jak w imię
idei swej własnej wolności. Możemy więc pozbyć
się tutaj cię
żaru, którym obarczona jest teoria.'
 90 ///. Przyjcie do krytyki O interesie przyoiątanym do 91
praktycznego rozumu idej moralnoici

zumem i wolą własność skłaniania się do czynu porządkowania się jej nie bylibyśmy ani o krok
w imię swej wolności. dalej
Z założenia tych idei wypływała jednak także
świadomość prawa postępowania, [a mianowicie] że
subiektywne zasady czynów, tj. maksymy, trzeba
koniecznie brać zawsze za takie, żeby jako zasady
miały ważność także obiektywną, tj. powszechną, a
więc żeby mogły służyć do [budowy] własnego
naszego powszechnego prawodawstwa. Dlaczego
jednak powinienem się podporządkować tej
zasadzie, i to [ja] jako rozumna istota w ogóle, a
więc z tej przyczyny także wszystkie inne rozumem
obdarzone istoty? Przyznaję, że nie popycha mnie
do tego żaden interes, ponieważ nie zgadzałoby się
to z kategorycznym imperatywem; wszelako muszę
mieć w tym koniecznie jakiś interes i przekonać się,
jak się to dzieje; albowiem ta powinność jest
właściwie chceniem, które występowałoby w
każdej istocie rozumnej pod warunkiem, że rozum
byłby w niej bez przeszkód praktyczny; u istot,
które, jak my, podlegają jeszcze wpływom
zmysłowości jako pobudkom innego rodzaju, u
których nie zawsze to się dzieje, U03] co by rozum
czynił sam z siebie, ową konieczność czynu nazywa
się tylko powinnością i odróżnia się subiektywną
konieczność od obiektywnej.
Zdaje się więc, jakobyśmy właściwie w idei
wolności tylko z góry przyjmowali moralne prawo,
tj. samą zasadę autonomii woli, i nie mogli jego
realności ani obiektywnej konieczności samej w
sobie udowodnić. Wtedy bylibyśmy zyskali
wprawdzie zawsze jeszcze niemało przez to,
żebyśmy byli przynajmniej prawdziwą zasadę
określili dokładniej, niż to może zresztą się stało, ale
co do jej ważności i praktycznej konieczności pod-
postąpili. Albowiem nie moglibyśmy dać żadnej
zadowalającej odpowiedzi temu, kto by się nas
zapytał, dlaczego to powszechna ważność naszej
maksymy jako prawa musi być ograniczającym
warunkiem naszych czynów i na czym opieramy
wartość, jaką przyznajemy takiemu rodzajowi
postępowania, [wartość,] która ma być tak wielka,
że nigdzie żaden wyższy interes istnieć nie może,
oraz jak się to dzieje, że człowiek jedynie dzięki
temu 1 sądzi, iż odczuwa swą osobistą wartość, w
porównaniu z którą niczym winna się wydawać
war- 450 tość przyjemnego lub przykrego stanu.
Wprawdzie widzimy dobrze, że możemy się
zainteresować jakąś osobistą [naszą] właściwością,
która nie wiąże się z żadną wartością stanu 2, jeżeli
tylko owa [io4j właściwość czyni nas zdolnymi do
uczestniczenia w tym stanie w wypadku, gdyby
rozum miał sprawiać jego powstanie, to jest
widzimy, że samo to, iż jest się godnym szczęścia,
może [nas] interesować samo w sobie nawet bez
tego, żeby nas coś skłaniało do udziału w tej
szczęśliwości. Sąd ten jednak jest w istocie tylko
wynikiem z góry przyjętej doniosłości praw
moralnych (jeżeli dzięki idei wolności uwalniamy się
od wszelkiego empirycznego zainteresowania). Ale
w ten sposób nie możemy jeszcze zrozumieć, że
powinniśmy się od tego zainteresowania uwolnić, tj.
uważać się za wolnych w postępowaniu a jednak za
podległych pewnym prawom, żeby jedynie w naszej
osobie znaleźć wartość,
1
Scil. dzięki posiadaniu idei wolności.
* Zdanie to, trudne do oddania w przekładzie
z uwagi na występujący w nim dwa razy, w
odmiennych znaczeniach, termin Interesse,
brzmi w oryginale: £war finden wir wohl, das wir
an einer persdnlichen Beschaffenheit ein Interesse
nehmen kdnnen, die gar kein Interesse des J^us
tandet bei sich fiihrt...
 92 ///. Przyjcie do krytyki
O interesie przywiązanym do 93
praktycznego rozumu
idej moralności
która może nam wynagrodzić wszelką stratę tego, narzucające się nam bez naszej woli (jak
co nadaje wartość naszemu stanowi, ani [nie
możemy zrozumieć], na czym to polega, a więc
na jakiej podstawie moralne prawo
z o b o w i ą z u je .
Tutaj pojawia się — trzeba to otwarcie przyznać
— pewnego rodzaju błędne koło, z którego zdaje
się wyjść nie można. Przyjmujemy, że w porządku
przyczyn sprawczych jesteśmy wolni, żeby w
porządku celów uważać się za podległych
prawom moralnym, a następnie uważamy się za
podległych tym prawom, ponieważ przyznaliśmy
sobie wolność woli; albowiem wolność i własne
prawodawstwo woli są obydwa czymś nos]
autonomicznym, są więc pojęciami zamiennymi,
ale właśnie dlatego żadnego z nich nie można
użyć do wyjaśnienia drugiego i do jego
uzasadnienia, ale co najwyżej tylko do tego, żeby
sprowadzić przedstawienia tego samego
przedmiotu, na pozór różne pod względem
logicznym, do jednego pojęcia (jak różne ułamki
o tej samej wartości sprowadza się do najprostszej
postaci).
Pozostaje nam jednak jeszcze dowiedzieć się
jednego, mianowicie zbadać, czy uważając siebie
— dzięki [posiadaniu] wolności — za przyczyny a
priori sprawcze, nie zajmujemy innego stanowiska
aniżeli wówczas, gdy sobie przedstawiamy siebie
samych — - z uwagi na nasze czyny—jako skutki,
które mamy przed oczami.
Istnieje jedno spostrzeżenie nie wymagające
zbyt wiele subtelnego zastanowienia, o którym
można przypuścić, że zapewne potrafi je [zrobić]
najpospolitszy 451 umysł, chociaż po swojemu, za
pomocą mglistego rozróżnienia swej władzy
sądzenia, którą nazywa uczuciem. Mianowicie
[spostrzeżenie], że wszystkie przedstawienia
przedstawienia zmysłowe) pozwalają nam poznać
przedmioty tylko tak, jak one nas pobudzają, przy
czym pozostaje dla nas nieznane, czym one same
w sobie mogą być, że więc przez tego rodzaju
przedstawienia, nawet przy najbardziej natężonej
uwadze i wyraźności, jaką tylko intelekt1 może im
jeszcze nadać, możemy jednak nosi dojść jedynie
do poznania zjawisk, nigdy zaś do poznania
rzeczy samych w sobie. Skoro raz zrobiliśmy to
rozróżnienie (w każdym razie tylko za pomocą
dostrzeżonej różnicy pomiędzy przedstawieniami,
które skądinąd są nam dane i przy których
zachowujemy się biernie, a tymi, które
wytwarzamy wyłącznie sami z siebie i przy
których dajemy dowody naszej czynności), to stąd
samo przez się wynika, iż poza zjawiskami musimy
przecież przyznać, że istnieje jeszcze coś innego,
co nie jest zjawiskiem, mianowicie rzeczy same w
sobie — chociaż musimy się sami z siebie tym
zadowolić, że nie możemy się do rzeczy samych
nigdy zbliżyć i wiedzieć, czym one w sobie są,
ponieważ rzeczy te [same] nie mogą nam być
nigdy znane, lecz zawsze tylko tak, jak na nas
działają. Ta uwaga musi posłużyć do odróżnienia,
w prawdzie w sposób surowy, świata zmysłów od
świata intelektu, z których pierwszy może
jeszcze być bardzo różny odpowiednio do
różnicy zmysłowości u rozmaitych osobników
spostrzegających świat, gdy-natomiast drugi, two-
1
W oryg.: der Yerstand. Zrywając z-
dotychczasową tradycją (za którą szedł
Wartenberg) tłumaczenia tego terminu
Kaniowskiego słowem «rozsądek», w wydaniu
niniejszym konsekwentnie oddajemy go
terminem «intelekt», jako że u Kanta Yerstand
był odpowiednikiem łacińskiego intellectus, i
znaczeniu tego terminu w filozofii Kanta nie
odpowiada to, co rozumiemy przez polski
wyraz «rozsądek».
 94 ///. Przejście do krytyki O interesie przywiązanym do 95
praktycznego rozumu idej moralności

rzący jego podstawę, pozostaje zawsze tym się przez to ani o jeden stopień mądrzejszy.
samym. Nawet co do siebie samego, i to zgodnie ze
znajomością siebie posiadaną na podstawie
wewnętrznego wrażenia, człowiek nie może sobie
rościć pretensji do tego, że poznaje się takim, jakim
jest sam w sobie. Albowiem, ponieważ nie stwarza
przecież sam siebie i pojęcie o sobie otrzymuje nie
a priori, lecz z doświadczenia, przeto jest rzeczą
naturalną, że może też zasięgnąć wiadomości o
sobie przez zmysł wewnętrzny, a więc tylko przez
objaw (die Erscheinung) swej natury i przez
sposób, w jaki świadomość jego ulega pobudzeniu,
Natomiast musi przyjąć koniecznie prócz tego
uposażenia swego własnego podmiotu, które jest
złożone z samych tylko zjawisk, jeszcze coś innego,
co tworzy jego podstawę, tj. swoją jaźń taką, jaką
ona może jest sama w sobie, a więc zaliczyć się ze
względu na samo tylko spostrzeganie i zdolność
odbierania wrażeń do świata zmysłowego. Ze
względu zaś na to, co jest w nim może czystą
czynnością (co wcale nie przez pobudzenie zmy-
słów, lecz bezpośrednio dochodzi do jego
świadomości), musi siebie zaliczyć do ś w i a t a
intelektual nego, którego jednak bliżej nie zna.
Tego rodzaju wniosek musi człowiek myślący
wy-432 prowadzić odnośnie do wszystkich rzeczy,
które mogą mu się przytrafić. Zdaje się, że można
go też znaleźć u najprostszego człowieka, który —
jak wiadomo — jest bardzo skłonny do
oczekiwania poza przedmiotami zmysłów zawsze
jeszcze czegoś niewidzialnego, co samo przez się
jest czymś działającym, jednak to znów przez to
psuje, że ten niewidzialny czynnik zaraz znowu
sobie uzmysławia, tj. pragnie go zrobić przedmio-
tem wyobrażenia (Anschauung), a więc nie staje
 Człowiek znajduje w sobie rzeczywiście
władzę, która się różni od wszystkich innych
rzeczy, a nawet nosi od niego samego jako
ulegającego pobudzeniu przez przedmioty — a
władzą tą jest rozum. Ten bowiem, jako czysta
czynność samodzielnego podmiotu (feine •
Selbsttaetigkeit), przewyższa pod pewnym
względem nawet i n t e l e k t . A mianowicie,
jakkolwiek intelekt także jest swobodną
czynnością (Selbsttaetigkeit) i nie zawiera, tak jak
zmysły, wyłącznie przedstawień, które wtedy tylko
powstają, gdy doznajemy pobudzenia przez rzeczy
(a więc gdy jesteśmy bierni), to jednak może
wytworzyć swą własną czynnością tylko takie po-
jęcia, które wyłącznie do tego służą, aby
zmysłowe przedstawienia
p o d p o r z ą d k o w a ć prawi d ł o m i połączyć je
przez to w jednej świadomości, i bez takiego
używania zmysłowości nie mógłby nic myśleć.
Natomiast rozum objawia pod nazwą idei tak
czystą samorzutność, że wykracza przez to daleko
poza wszystko, czego mu tylko może dostarczyć
zmysłowość, i składa tym dowody swej głównej
czynności: odróżniania świata zmysłów od świata
intelektu, przez co jednak wyznacza granice
samemu intelektowi.
Z tego powodu istota rozumna musi sama
siebie jako i n t e l i g e n c j ę (a więc nie od strony
swych niższych władz) uważać za należącą nie do
świata zmysłów, lecz do świata intelektu. A
zatem rozporządza ona dwoma stanowiskami, z
których może samą siebie rozważać i poznać prawa
użycia swych sił, a przeto wszystkich swych
czynów, podporządkowując je r a z , o ile należy
do świata zmysłowego, prawom przyrody
(heteronomia), po wt ór e zaś, jako należąca tio9j
do świata dającego się pojąć czystym intelektem
(in-
 96 ///. Pryjlcie da krytyki O interesie przywiązanym do 97
praktycznego rozumu idej moralności

telligibel) \ prawom, które będąc niezależne od

przyrody, nie są empiryczne, lecz mają swą 1
Intelligibel, zgodnie z oświadczeniem Kanta
podstawę jedynie w rozumie. z Prolegomenów (§ 34), nie można tłumaczyć
Jako istota rozumna, a więc należąca do przez «intelektualny», gdyż Kant odróżnia te
świata dającego się pojąć czystym intelektem, dwa pojęcia (intelligibel — inteUtktuell).
człowiek nigdy nie może pomyśleć sobie
przyczynowości swej własnej woli inaczej niż
jako podpadającą pod ideę wolności. Albowiem
niezależność od skłaniających przyczyn świata
zmysłowego (jaką rozum zawsze musi sam
sobie przypisać) jest wolnością. Z ideą wolności
łączy się zaś nie-rozdzielnie pojęcie autonomii,
a z nim ogólna zasada moralności stanowiąca
w myśl idei (in der Idee)
453 podstawę wszystkich czynów istot
r o z u m n y c h , tak samo jak prawo przyrody
stanowi podstawę wszystkich zjawisk.
Usunięte więc zostało podejrzenie, któreśmy
wzbudzili wyżej, jakoby w naszym wniosku z
wolności o autonomii, a z tej o prawie
moralnym, ukryte było. błędne koło, polegające
na tym, że-idei wolności użyliśmy może za
podstawę tylko ze względu na prawo moralne,
żeby je potem z wolności znowu wywniosko-
wać, a więc, że nie mogliśmy podać zgoła
żadnego jego uzasadnienia, lecz popełniliśmy
tylko wyłudzenie zasady, na co wprawdzie
życzliwe nam dusze chętnie może się zgodzą,
czego jednak nigdy nie mogliśmy
[no] ustalić jako dającego się uzasadnić sądu.
Albowiem teraz widzimy, że uważając się za
wolnych, przenosimy się jako członkowie w
świat intelektu i poznajemy autonomię woli wraz
z jej skutkiem, moralnością; uważając
się zaś za zobowiązanych, mamy się za
należących do świata zmysłowego, a jednak
zarazem do świata intelektu.

W jaki sposób jest możliwy imperatyw

kategoryczny?
Istota rozumna zalicza się jako inteligencja do
świata intelektu i tylko jako do niego należąca
przy-czyna-sprawcza nazywa ona swą
przyczynowość wolą. Z drugiej jednak strony
uświadamia się ona sobie także jako część świata
zmysłowego, w którym jej czyny znajdują się jako
same tylko zjawiska owej przyczynowości, której
możliwości jednakże nie można zrozumieć na
podstawie tej [przyczynowości], której nie znamy,
lecz zamiast której owe czyny trzeba pojmować
jako określone przez inne zjawiska, mianowicie
żądze zmysłowe i skłonności, i należące do świata
zmysłowego. Gdybym był członkiem tylko świata
intelektu, wszystkie moje czyny byłyby zupełnie
zgodne z zasadą autonomii czystej woli; gdybym
[natomiast] był tylko częścią świata zmysłowego,
to trzeba by je uważać za całkowicie zgodne z
naturalnym prawem żądz i skłonności, a zatem z
heteronomią przyrody. (Pierwsze polegałyby [iii]
na najwyższej zasadzie moralności, drugie na
zasadzie szczęśliwości). Ponieważ jednak świat
intelektu zawiera podstawę świata
zmysłowego, a przeto też jego praw, a więc
ze względu na moją wolę (należącą całkowicie
do świata intelektu) jest bezpośrednio
prawodawczy i za taki też musi być uważany,
przeto będę musiał poznać, że jako inteligencja — ,
choć z drugiej strony będąca istotą należącą do
świata 454 zmysłowego — przecież podlegam
prawu pierwszego [z tych światów], tj. rozumowi,
zawierającemu w idei
 98 ///. Przyieie do krytyki braktyciyiego rozumu 99
Jak jest możliuy imperatyw kategoryczny

wolności prawo tego [świata], a zatem urzeczywistnić tylko z powodu swych skłonności i
autonomii woli, i z tego powodu prawa świata popędów,
intelektu będę musiał uważać za imperatywy dla
mnie, a czyny zgodne z tą zasadą — za
obowiązki.
I w ten sposób kategoryczne imperatywy są
możliwe dzięki temu, że idea wolności robi mnie
członkiem świata dającego się pojąć czystym
intelektem, przez co, gdybym był tylko nim,
wszystkie moje czyny byłyby zawsze zgodne z
autonomią woli; ponieważ jednak równocześnie
uważam siebie za członka świata zmysłowego, to
powinny one być z nią zgodne. Ta zaś
kategor yczna powinność przedstawia dlatego
syntetyczny sąd a priori, że do mej woli,
pozostającej pod wpływem żądz zmysłowych,
przyłącza się jeszcze idea tej samej woli, ale
należącej do świata intelektu, woli czystej i samej
przez się praktycznej, która, zgodnie [ii2] z
rozumem, zawiera w sobie najwyższy warunek tam-
tej woli, w przybliżeniu tak, jak do wyobrażeń
świata zmysłowego przyłączają się pojęcia
intelektu, które oznaczają same w sobie tylko
prawidłową formę w ogóle, i dzięki temu
umożliwiają syntetyczne sądy a priori, na których
polega wszelkie poznanie przyrody.
Praktyczne użycie pospolitego rozumu ludzkiego
potwierdza trafność tego wywodu. Nie znajdziemy
nikogo, nawet najgorszego łotra, jeżeli tylko zresztą
przyzwyczajony jest używać rozumu, który, jeśli
przedłożymy mu przykłady rzetelności w
zamiarach, stałości w wypełnianiu dobrych
maksym, współczucia i powszechnej życzliwości
(połączone jeszcze do tego z wielkimi ofiarami z
korzyści i wygody"), nie życzyłby sobie także być
człowiekiem takich przekonań i tego pokroju (so
gesinnt sein). Lecz nie może on tego w sobie
przy czym jednak zarazem chciałby być wolnym
od takich skłonności, dla niego samego
uciążliwych. Dowodzi więc tym, że wolą swoją,
która jest wolna od popędów zmysłowości,
przenosi się w myślach w całkiem inny porządek
rzeczy, niż porządek jego żądz na polu
zmysłowości, ponieważ po życzeniu tym nie może
się spodziewać żadnej przyjemności z żądz, a więc
żadnego stanu dogadzającego którejkolwiek z jego
rzeczywistych lub dających się w ogóle pomyśleć
skłon- [mi ności (przez to bowiem sama idea
naprowadzająca go na to życzenie straciłaby swoje
zalety), lecz [może się spodziewać] tylko większej
wewnętrznej wartości swej osoby. Uważa się za
taką lepszą osobę przenosząc się na stanowisko
członka świata intelektu, do czego zmusza go
mimo woli idea wolności, tj. niezależności od
przyczyn świata zmysłowego skłaniających [czło-
wieka do działania]; na tym stanowisku posiada on
świadomość dobrej woli, która według jego
własnego wyznania stanowi prawo dla jego złej
woli jako członka świata zmysłowego, prawo,
którego wysokie znaczenie zna, przekraczając je.
Moralna powinność jest więc własnym koniecznym
chceniem [człowieka] jako członka świata dającego
się pojąć czystym intelektem, a jako powinność jest
przezeń pojmowana tylko o tyle, o ile uważa on
się zarazem za członka świata zmysłów.

O ostaleeeng granicy wszelkiej praktycznej

filozofii
Wszyscy ludzie uważają się w swej woli za
wolnych. Stąd pochodzą wszystkie sądy o
czynach, jako takich, które powinny były się
dokonać, chociaż się nie dokonały. Mimo to
wolność ta nie jest pojęciem doświadczalnym
i nie może też nim być, ponieważ po-
7*
 100 ///. Pr&jicie do krytyki praktycznego rozumu
jecie to utrzymuje się zawsze, chociaż doświadczenie
po-[114] kazuje nam coś wprost przeciwnego do tych
wymagań, które przedstawiamy sobie jako konieczne,
gdy przyjmujemy wolność. Z drugiej strony jest
rzeczą równie konieczną, by wszystko, co się dzieje,
było określone według praw przyrody w sposób nie
dopuszczający wyjątków, a ta konieczność przyrody
nie jest także pojęciem doświadczalnym, właśnie
dlatego, że zawiera pojecie konieczności, a więc
pewnego poznania a priori. Jednakże doświadczenie
potwierdza to pojęcie przyrody i trzeba je
nieuchronnie założyć, jeżeli ma być możliwe
doświadczenie, tj. według powszechnych praw
powiązane ze sobą poznanie przedmiotów zmysłów.
Przeto wolność jest tylko i d e ą rozumu, której obie-
ktywna realność sama w sobie jest wątpliwa; nato-
miast przyroda jest pojęciem intelektu, które swą
realność wykazuje i koniecznie musi wykazywać na
przykładach doświadczenia.
Chociaż z tego wynika dialektyka rozumu,
ponieważ wydaje się, że wolność przypisana woli stoi
w sprzeczności z koniecznością przyrody, a rozum na
tej rozstajnej drodze uważa, że z teoretycznego
punktu widzenia droga konieczności przyrodniczej
jest o wiele bardziej utarta i użyteczna niż droga
wolności, to jednak z praktycznego punktu
widzenia ścieżka wolności jest jedyną, na której jest
możliwe posługiwanie się w swym postępowaniu
własnym rozumem. To-456 też dla najsubtelniejszej
filozofii tak samo jak dla naj-[iis] pospolitszego
rozumu ludzkiego jest rzeczą niemożliwą
mędrkowaniem usunąć wolność. Rozum musi więc
zapewne przyjąć, że nie zachodzi żadna
prawdziwa sprzeczność pomiędzy wolnością a
przyrodniczą koniecznością tych samych czynów
człowieka, albowiem
O ostatecznej granicy praktycznej filozofii
101
nie może wyrzec się ani pojęcia przyrody, ani
pojęcia wolności.
Wszelako musimy przynajmniej usunąć tę
pozorną sprzeczność w przekonywający sposób,
chociażbyśmy nigdy nie mogli pojąć, jak możliwa
jest wolność. Albowiem, jeżeli nawet myśl o
wolności pozostaje w sprzeczności sama z sobą lub
z przyrodą, która tak samo jest konieczna, to
musielibyśmy z niej zrezygnować ha rzecz
konieczności przyrody.
Byłoby jednak niemożliwe uniknąć tej
sprzeczności, gdyby podmiot, który ma się za wolny,
pojmował sam siebie w t ym samym znaczeniu
albo w t ym samym stosunku, gdy siebie nazywa
wolnym, w jakim uważa się ze względu na ten sam
czyn za podległy prawu przyrody. Z tego powodu
nieuniknionym zadaniem spekulatywnej filozofii jest
wykazać przynajmniej, że złudzenie jej co do tej
sprzeczności na tym polega, iż nazywając człowieka
wolnym pojmujemy go w innym znaczeniu i w innym
stosunku, aniżeli wtedy, ni«) gdy go jako cząstkę
przyrody uważamy za podległego jej prawom, i że
wolność i konieczność nie tylko bardzo dobrze mogą
razem istnieć, ale także muszą być pojęte jak o
koniecznie połączone w tym samym podmiocie.
Inaczej bowiem nie można by uzasadnić, dlaczego
mielibyśmy rozum obarczać ideą, która, choć da się
połączyć bez sprzeczności z inną dostatecznie
sprawdzoną, jednak wikła nas w sprawę, która
rozumowi w teoretycznym jego użyciu bardzo wiele
sprawia kłopotu. Ten obowiązek utorowania drogi prak-
tycznej [filozofii] ciąży jednakowoż tylko na spekula-
tywnej filozofii. Nie jest więc dla filozofa sprawą
jego upodobania, czy chce pozorną sprzeczność
usunąć, czy pozostawić j ą nietkniętą. Albowiem w.
tym drugim wy-
 102 m. Przejście do krytyki tnraktycznego rozumu 103
O ostatecznej granicy faktycznej filozofii

padku teoria dotycząca tego zagadnienia jest istota sama w sobie jest niezależna; że zaś
pewnym bonum tacans, które fatalista słusznie człowiek musi sobie samego siebie w ten podwójny
może objąć w posiadanie i wygnać wszelką
moralność z jej rzekomej i bezprawnie
posiadanej własności.
Nie można jednak jeszcze powiedzieć, że tu za-
czyna się granica praktycznej filozofii. Albowiem
owo załatwienie sporu wcale do niej nie należy,
lecz żąda ona tylko od spekulatywnego rozumu
położenia kresu niezgodzie, w jaką sam się wikła w
teoretycznych kwestiach, aby praktyczny rozum
znalazł spokój i bezpie-457 czeństwo wobec
zewnętrznych ataków mogących mu zaprzeczyć
[praw do] ziemi, na której pragnie osiąść. »i7]
Roszczenie sobie nawet przez pospolity rozum
ludzki prawa do wolności woli opiera się na
świadomości i na uznanym założeniu
niezależności rozumu od samych tylko
subiektywnie skłaniających przyczyn, które
wszystkie razem stanowią to, co należy tylko do
wrażenia, a więc [podpada] pod ogólną nazwę
zmysłowości. Człowiek uważający się w ten sposób
za inteligencję wstawia się przez to w inny
porządek rzeczy i w całkiem innego rodzaju
stosunek do zasad określających, jeżeli pojmuje
siebie jako inteligencję obdarzoną wolą, a zatem
przyczynowością, aniżeli gdy spostrzega siebie
jako fenomen w świecie zmysłowym (czym też
rzeczywiście jest) i poddaje swą przyczyno-wość
zewnętrznej determinacji według praw przyrody.
Teraz przekonywa się wnet, że może zachodzić
zarazem jedno i drugie, a nawet, że musi zachodzić.
Albowiem nie zawiera najmniejszej
sprzeczności to, że rzecz w zjawisku
(należącym do świata zmysłowego) podlega
pewnym prawom, od których ona jako rzecz lub
 sposób przedstawiać i pojmować, to polega, co
się tyczy pierwszego sposobu, na świadomości
samego siebie jako przedmiotu pobudzanego
przez zmysły, co się tyczy drugiego, na
świadomości samego siebie jako inteligencji, tj.
jako niezależnego w używaniu rozumu od
zmysłowych wrażeń (a więc jako należącego do
świata intelektu).
Stąd pochodzi, że człowiek przypisuje sobie
wolę, [ns która nie pozwala zapisać sobie na swój
rachunek niczego, co należy jedynie do jego żądz i
skłonności, a przeciwnie, czyny, których można
dokonać jedynie przy wyrzeczeniu się wszelkich
żądz i podniet zmysłowych, przedstawia sobie jako
dzięki niej możliwe, a nawet konieczne.
Przyczynowość ich leży w nim jako inteligencji i w
prawach skutków i czynów, zgodnie z zasadami
świata dającego się pojąć czystym intelektem, o
którym wprawdzie nic więcej nie wie jak tylko to,
że w nim wyłącznie rozum, i to czysty, od
zmysłowości" niezależny rozum, nadaje prawo.
Podobnie wie, że ponieważ jest on tutaj tylko jako
inteligencja sobą we właściwym sensie (jako
człowiek zaś tylko zjawiskiem samego siebie), to
owe prawa odnoszą się do niego bezpośrednio i ka-
tegorycznie, tak że to, do czego pobudzają
skłonności i popędy (a więc cała natura świata
zmysłów), nie może przynieść żadnego uszczerbku
prawom jego woli jako inteligencji, a nawet, że za
pierwsze nie odpowiada 458 i nie przypisuje ich
właściwemu swemu Ja, tj. swej woli, natomiast
przypisuje sobie pobłażliwość, którą by wobec nich
okazał, gdyby im pozwolił wywierać wpływ na
swoje maksymy ze szkodą rozumowych praw woli.
Przez to, że praktyczny rozum myślą przenosi
siebie w świat intelektu, nie przekracza on wcale
swych
 O ostatecznej granie? praktycznej filozofii
105
104 ///. PrttjMs do krytyki praJćtjKiyuga rozumu

dającego się pojąć czystym intelektem (tj.

granic; działoby się to jednak wtenczas, gdyby [pojęcie] ogółu istot rozumnych jako rzeczy
chciał siebie w nim widzieć i odczuwać. samych w sobie), jednak bez najmniej-
Tamto jest tylko (120) szego uroszczenia, że chodzi tu o coś więcej
[U9] negatywną myślą w stosunku do świata niż o to, co zgadza się z formalnym warunkiem
zmysłowego, który nie daje rozumowi żadnych [tego świata], tj. z ogólnością maksym woli
praw w zakresie określania woli, a jest tylko w jako prawa, a więc z autonomią tej woli, która
tym jednym punkcie pozytywne, że owa może istnieć jedynie razem
wolność jako określenie negatywne łączy się
zarazem z (pozytywną) zdolnością, a nawet
przyczynowością rozumu, którą nazywamy
wolą takiego postępowania, by zasada czynów
odpowiadała istotnej właściwości przyczyny
rozumowej, tj. warunkowi powszechnej waż-
ności maksymy jako prawa. Gdyby zaś rozum
przynosił ze świata intelektu także
p r z e d m i o t woli, tj. pobudkę, wtedy
przekraczałby swoje granice i przypisywałby
sobie poznanie tego, o czym nic nie wie.
Pojęcie świata intelektu jest więc tylko
punktem widzenia, który rozum —jak sądzi—
musi zająć poza zjawiskami, by pojąć siebie
samego jako [rozum] praktyczny, co nie
byłoby możliwe, gdyby wpływy zmysłowości
były dla człowieka czynnikiem określającym
go, a co jednak jest konieczne, jeżeli nie
mamy odmówić mu świadomości samego
siebie jako inteligencji, a więc jako rozumnej i
dzięki rozumowi czynnej, tj. swobodnie
działającej przyczyny. Ta myśl co prawda
naprowadza na ideę innego porządku i
prawodawstwa aniżeli porządek i
prawodawstwo mechanizmu przyrody,
odnoszącego się do świata zmysłowego, i
sprawia, że jest konieczne pojęcie świata
 z jej wolnością. Natomiast wszystkie prawa,
które są określone przez ich stosunek do
przedmiotu, dają hete-ronomię, którą można
znaleźć tylko w prawach przyrody i która tym
samym może dotyczyć tylko świata zmysłowego.
Rozum przekraczałby jednak wtedy wszelką
swą granicę, gdyby poważył się t ł u m a c z yć
sobie, j a k czysty rozum może być praktyczny, co
równałoby się 439 zupełnie [postawieniu sobie za]
zadanie wyjaśnienia, j a k wolność j e st
możliwa.
Albowiem nie potrafimy nic wytłumaczyć
prócz tego, co możemy sprowadzić do praw,
których przedmiot może być dany w jakimkolwiek
możliwym doświad- ( czeniu. Wolność jest zaś
tylko ideą, której obiektywnej realności w żaden
sposób nie da się wykazać według praw
przyrody, przeto też w żadnym możliwym do-
świadczeniu, która więc nie może być nigdy
pojęta, a nawet poznana, ponieważ niepodobna
znaleźć na nią samą żadnego przykładu na
podstawie jakiejś analogii. Ma ona znaczenie
tylko jako konieczne założenie rozumu w istocie,
która wierzy, że jest świadoma woli, tj. władzy
różniącej się jeszcze od samej tylko władzy
pożądania (mianowicie władzy skłamania się do
postępowania jako inteligencja, a więc według
praw ro- fiiij zumu, niezależnie od przyrodzonych
instynktów). Gdzie zaś kończy się określanie
według praw przyrody, tam też kończy się
tłumaczenie i pozostaje sama tylko obrona, tj.
odparcie zarzutów podnoszonych przez tych,
którzy udają, że głębiej wniknęli w istotę rzeczy, i
dlatego ośmielają się uważać wolność za
niemożliwą. Można im tylko wykazać, że
sprzeczność, rzekomo przez nich w niej wykryta,
nie leży nigdzie indziej jak w tym, że ponieważ [z
jednej strony] dla zachowania
Kant, U. m. n.
 106 ///. Przejście do krytyki praktycznego ropami

rozum sam z siebie ani przedmiotów woli,

ważności prawa przyrody w odniesieniu do ani szczególnego uczucia, tworzącego jej
czynów ludzkich muszą z koniecznością uważać podstawę, bez doświadczenia znaleźć nie
człowieka za zjawisko, [z drugiej] zaś wymaga może, przeto to ostatnie zainteresowanie
byłoby tylko empiryczne, a nie byłoby
się od nich, żeby człowieka jako inteligencję żadnym zainteresowaniem rozumowym.
pojmowali także jako rzecz samą w sobie, więc Logiczne zainteresowanie rozumu (w
zawsze jeszcze tam nawet uważają człowieka za pomnożeniu swych wiadomości) nie jest
zjawisko, gdzie wyłączenie jego przyczy- nigdy bezpośrednie, lecz zakłada cele
nowości (tj. jego woli) spod wszystkich używania rozumu.
naturalnych praw świata zmysłowego w jednym i
tym samym podmiocie stanowiłoby naturalnie
sprzeczność. Odpada ona jednak, gdyby chcieli
rozważyć i jak się należy przyznać, że poza
zjawiskami muszą przecież istnieć, jako
podstawa, rzeczy same w sobie (aczkolwiek
ukryte), i że od praw ich działania nie można
żądać, żeby miały być te same, co prawa, którym
podlegają ich zjawiska.
Subiektywna niemożliwość w yt ł u ma c z e n i a wól-
, [122] ności woli oznacza to samo, co niemożliwość
wykrycia i uczynienia zrozumiałym, jaki interes*
człowiek może
* Interes jest tynt, co sprawia, że rozum
staje się praktycznym, tj. staje się przyczyną
skłaniającą wolę. Dlatego mówimy tylko o
istotach rozumnych, że są w czymś
zainteresowane; stworzenia bezrozumne
odczuwają jedynie popędy zmysłowe.
Bezpośrednio zainteresowany w czynności
jest rozum wówczas tylko, gdy powszechna
ważność jego maksymy jest dostatecznym
powodem skłaniającym wolę. Jedynie takie
zainteresowanie jest czyste. Jeżeli zaś
maksyma moje skłonić wolę tylko za pomocą
innego przedmiotu pożądania albo pod
warunkiem jakiegoś szczególnego uczucia
podmiotu, wówczas rozum pośrednio tylko
jest zainteresowany w czynie, a ponieważ
 1
Dosłownie: interesuje (interesiiert).
O ostatecznej granicy praktycznej 107
filozofii
mieć w prawach moralnych; a przecież człowiek
istot- 4eo nie jest w nich zainteresowany, czego
podstawę w nas nazywamy poczuciem moralnym.
Było ono przez niektórych mylnie uważane za miarę
naszej moralnej oceny, podczas gdy raczej musi ono
być uważane za subiektywny skutek, jaki prawo
wywiera na wolę, do czego rozum jedynie
dostarcza obiektywnych racji.
Żeby chcieć tego, co do czego rozum przepisuje
powinność jedynie istocie rozumnej zmysłowo
pobudzanej, trzeba naturalnie zdolności rozumu do
budzenia u c z u c i a przyjemności lub upodobania w
spełnianiu [123] obowiązku, a więc [potrzeba] jego
przyczynowości określającej zmysłowość odpowiednio
do jego zasad. Jednak jest rzeczą całkiem niemożliwą
pojąć, tj. wyjaśnić a priori, jak sama tylko myśl, nie
zawierająca sama w sobie nic zmysłowego,
wywołuje uczucie przyjemne lub przykre; albowiem
jest to szczególny rodzaj przyczynowości, której, jak
w ogóle żadnej przyczynowości, nie możemy wcale a
priori określić, lecz o to musimy się zapytać jedynie
doświadczenia. Ponieważ jednak doświadczenie nie
może dostarczyć żadnego innego stosunku przyczyny
do skutku, jak stosunku [zachodzącego] pomiędzy
dwoma przedmiotami doświadczenia, tutaj zaś czysty
rozum dzięki samym tylko ideom (które
doświadczeniu nie dostarczają zgoła żadnego
przedmiotu) ma stanowić przyczynę skutku leżącego
naturalnie w doświadczeniu, przeto dla nas, ludzi, jest
całkiem niemożliwe wyjaśnić, jak i dlaczego nas
obchodzi1 ogólność maksymy j a k o prawa, a więc
moralność. Tyle tylko jest pewne, że nie dlatego
posiada ona dla nas znaczenie, że [nas] obchodzi 1
(albowiem stanowiłoby
 108 ///. Przejście do krytyki praktycznego rozumu 109
O ostatecznej granicy praktycznej filozofii

to heteronomię i zależność praktycznego rozumu wszelki rozum ludzki jest

od 4«i zmysłowości, to jest od uczucia leżącego
u podłoża, przy czym rozum nigdy nie mógłby
być pod względem moralnym prawodawczy),
lecz że obchodzi nas tylko dlatego, iż posiada dla
nas, jako ludzi, ważność, ponieważ wypłynęła z
naszej woli jako inteligencji, a więc z naszej
właściwej jaźni, co zaś należy do samego
tylko zjawiska, to bywa .z koniecznością
przez r o z u m podporządkowane właściwości
rzeczy samej w sobie.
H24] Na pytanie, jak jest możliwy imperatyw
kategoryczny, potrafimy więc wprawdzie o tyle
odpowiedzieć, że możemy wskazać na jedyny z
góry przyjęty warunek, który go jedynie
umożliwia, mianowicie na ideę wolności, tudzież
o tyle, o ile możemy zrozumieć konieczność tego
założenia, co wystarcza do praktycznego
użycia rozumu, tj. do przekonania o obo-
wiązywaniu tego imperatywu, a więc także prawa
moralnego; ale jak samo to założenie jest
możliwe, tego żaden rozum ludzki nigdy nie
potrafi zrozumieć. Przy „założeniu jednak
wolności woli pewnej inteligencji koniecznym
następstwem jest jej autonomia jako formalny
warunek, pod którym jedynie może ona być
skłaniana. Jak to może wykazać spekulatywna
filozofia, przyjęcie z góry tej wolności woli jest też
nie tylko doskonale możliwe (bez popadnięcia w
sprzeczność z zasadą konieczności przyrody
[występującą] w powiązaniach zjawisk świata
zmysłowego), lecz bez żadnych dalszych
zastrzeżeń jest k o n i e c z n e dla istoty rozumnej,
która posiada świadomość swej przyczynowości
mocą rozumu, a więc woli (różnej od żądz),
przyjąć praktycznie, tj. w idei, tę [wolność] za
warunek wszystkich swych swobodnych czynów. Ale
zupełnie niezdolny wytłumaczyć, i daremny jest
wszelki trud i praca podjęta w celu szukania
wytłumaczenia, w j a k i s p o s ó b czysty rozum,
bez innych pobudek wziętych skądkolwiek bądź,
sam przez się, może być praktyczny, tj. w jaki
sposób zasada powszechnej ti25) ważności
wszystkich jego maksym jako praw (co
byłoby naturalnie formą czystego praktycznego
rozumu) sama przez się może służyć jako pobudka
bez wszelkiej materii (przedmiotu) woli, którą
można by się z góry w pewien sposób
zainteresować, i w jaki sposób może budzić
zainteresowanie, które nazywałoby , się czysto
moralnym, albo innymi słowy, w ja ki sposób
c z y s ty ro z u m może być praktyczny.
Jest to to samo, co usiłować zgłębić, jak jest
możliwa sama wolność jako przyczynowość woli.
Albowiem wówczas porzucam filozoficzną
podstawę tłumaczenia 462 i nie mam żadnej innej.
Wprawdzie mógłbym teraz bujać w marzeniach
po świecie dającym się pojąć czystym intelektem,
który mi jeszcze pozostaje, po świecie inteligencji;
ale chociaż mam jego ideę należycie uzasadnioną,
to jednak nie posiadam najmniejszej jego
znajomości i nie mogę też do niej nigdy dojść
żadnymi usiłowaniami mej naturalnej władzy
rozumu. Oznacza ona tylko coś, co pozostaje, gdy
już oddzieliłem wszystko, co należy do świata
zmysłowego, od powodów określających moją
wolę, tylko dlatego, ażeby zasadę pobudek
wykluczyć z pola zmysłowości przez to, że ją
ograniczam i wykazuję, że nie wszystko zgoła w
sobie mieści, lecz że prócz niej istnieje jeszcze
coś więcej, jednak tego «więcej» nie znam bliżej.
Z czy- mej stego rozumu przedstawiającego
sobie ten ideał nie pozostaje mi po odłączeniu
wszelkiej materii, tj. poznania przedmiotów, nic
do myślenia prócz formy, to
 110 ///. Przejicie do kntyki
praktycznego rozumu
jest praktycznego prawa powszechnej ważności
maksym i — w zgodzie z nim — rozumu,
rozważanego w stosunku do czystego świata
intelektu jako możliwa przyczyna działająca, tj.
[przyczyna] skłaniająca wolę; musi tu być brak
wszelkiej pobudki, chyba że ta idea świata
dającego się pojąć czystym intelektem sama w
sobie stanowiłaby pobudkę lub to, czym się
rozum pierwotnie interesuje — ale uczynienie tego
zrozumiałym stanowi zadanie, którego nie
możemy rozwiązać. Tutaj więc leży ostateczna
granica wszelkiego badania moralności, której
oznaczenie jednak już z tego względu jest nader
ważne, żeby rozum z jednej strony nie szukał w
świecie zmysłowym, w sposób dla moralności
szkodliwy, najwyższej pobudki i zrozumiałego,
ale empirycznego interesu, z drugiej zaś strony,
żeby nie bujał bezsilnie po pustym dla niego
przestworzu transcendentnych pojęć pod nazwą
świata dającego się pojąć czystym intelektem, nie
mogąc ruszyć z miejsca, i nie gubił się w
urojeniach. Zresztą idea czystego świata intelektu,
jako ogółu wszystkich inteligencji, do którego
należymy my sami jako istoty rozumne (chociaż
jesteśmy z drugiej strony zarazem członkami świata
zmysłowego), pozostaje zawsze [ideą] pożyteczną i
do-U27] zwoloną dla rozumnej wiary — mimo że
na jej granicy kończy się wszelka wiedza —
[służącą do tego], żeby wzbudzić w nas żywe
zainteresowanie się prawem moralnym przez
wspaniały ideał powszechnego państwa celów
samych w sobie (istot rozumnych), do którego
wtedy tylko jako członkowie możemy należeć, 463
gdy postępujemy ściśle według maksym wolności,
tak jak gdyby one były prawami przyrody.
Uwaga końcowa
Spekulatywne użycie rozumu
w o d n i e s i e n i u d o p r z y r o d y prowadzi do
absolutnej konieczności jakiejś najwyższej
przyczyny świata; praktyczne użycie rozumu,
ze wz g lę d u na [to, że posiadamy] wolność,
prowadzi także do absolutnej konieczności,
lecz tylko praw czynów rozumnej istoty jako
takiej. Jest zaś istotną za s a d ą wszelkiego
użycia naszego rozumu doprowadzić jego
poznanie do świadomości jego konieczności
(albowiem bez niej nie byłoby ono poznaniem
rozumu). Jednak jest też równie istotnym
ograniczeniem tego samego rozumu, że nie
może on zrozumieć ani ko niecz nośc i tego, co
istnieje lub staje się, ani tego, co stać się
powinno, jeżeli nie przyjmie za podstawę
warunku, pod którym coś istnieje, staje się lub
stać się powinno. W ten jednak sposób przez
ustawiczne dopytywanie się o warunek odsuwa
się tylko coraz dalej zaspokojenie [potrzeb]
rozumu. Przeto szuka on niezmordowanie
czynnika bezwarunkowo koniecznego i czuje się
zniewolony do przyjęcia go, bez jakiegokolwiek
środka do wytłumaczenia go sobie; i może sobie
to uważać za dość wielkie szczęście, jeżeli uda
mu się wynaleźć pojęcie zgadzające się z tym
przypuszczeniem. Nie jest więc żadną naganą
dla naszej dedukcji najwyższej zasady
moralności, lecz zarzutem, który trzeba by
zrobić ludzkiemu rozumowi w ogóle, że nie
może wytłumaczyć bezwarunkowego
praktycznego prawa (jakim musi być imperatyw
kategoryczny) w jego absolutnej konieczności;
nie można
112 Uwaga końcowa

bowiem rozumowi poczytywać za złe, że nie

chce tego uczynić za pomocą jakiegoś
warunku, mianowicie za pomocą
jakiegokolwiek zainteresowania wziętego za
podstawę, ponieważ wówczas wspomniana
zasada nie byłaby moralną, tj. [nie byłaby]
najwyższym prawem wolności. I tak nie
pojmujemy wprawdzie praktycznej
bezwarunkowej konieczności moralnego SKOROWIDZ POJĘĆ I NAZWISK
imperatywu, ale pojmujemy przecież jego Boża, boska wola
niepojętość, a to jest wszystko, czego można Antropologia
(Anthropologie). Pra- (Gottlicher
słusznie wymagać od.filozofii, która w ktyczna a. jako Wille). W. b. wyłącza
zasadach dociera aż do granic rozumu ludz- empiryczna część zainteresowanie, 39;
kiego. etyki, 4; praktyczną a- imperatywy i po-
ę musi poprzedzić winności nie istnieją
metafizyka moralno- dla w-i b-skiej, 40;
ści, 5; a. czyli w. b. podstawą
znajomość natury teologicznego pojęcia
człowieka nie może moralności,
być podstawą filozofii zakładającego
moralnej, 6, 35, 37; a. heteronomię, 81—83.
jest potrzebna dopiero
dla etyki zastosowanej Cel (Zweck). Cel w
do człowieka, 37. imperatywie
Autonomia woli kategorycznym,
(Autonomie des hipotetycznym i w
Willetu). A. w. jako imperatywach
najwyższa zasada zręczności, 40—42;
obowiązku, 68; jako szczęśliwość rzeczywi-
podstawa godności stym celem wszystkich
natury ludzkiej, 72; a. istot rozumnych, 42—43;
w. polega na tym, że kto chce celu, chce też
maksymy woli mogą wiodącego doń środka,
być powszechnie 45—46> cel a środek, cel
prawodawcze, 77; za- względny i cel sam w
sada i prawa a-i w., sobie, cele subiektywne i
77—78; a. w. jako obiektywne, 60— 65;
najwyższa zasada obowiązek jako cel
moralności, 78—79; sam w sobie, 70; cnota
zasada a-i w. podstawą jako cel sam w sobie, 72;
pojęcia moralności, 85;
 stosunek zasady a-i do idei
wolności i do prawa
moralnego, 86, 90, 96;
stosunek czynów do a-i w.,
98; a. w. a świat czystego
intelektu, 98, 104; a. w. a
wolność woli, 108.
Bóg (Cott), 31, 81; p. też istota
święta.