AŞINMA

Birbirine temas eden ve birbirlerine göre izafi hareket yapan

sürtünme halindeki cisimlerin yüzeylerinde sürtünme
etkisiyle oluşan ve istenilmeyen malzeme kaybıdır.

Birbiriyle temas eden yüzeylerde sürtünme kuvvetleri güç

kaybına, aşınma ise işleme toleranslarının kötüleşmesine
neden olduğundan aşınma çok önemli bir parametredir.

Birbirine temas eden mühendislik malzemelerinin,

birbirlerine sürtünmesi neticesinde meydana gelen aşınma,
çeşitli makine ve teçhizatın kullanımı sırasında çok büyük
ekonomik kayıplara sebep olmaktadır.
Mühendislik malzemelerindeki yıpranmanın aşınma sayılması
için aşağıdaki şartların oluşması gerekir:

a) Mekanik bir etkinin olması,

b) Sürtünmenin olması,
c) Yavaş fakat devamlı olması,
d) Malzeme yüzeyinde değişiklik meydana getirmesi,
e) İsteğimiz dışında meydana gelmesi gerekir.

Bu şartlardan biri sağlanmıyorsa meydana gelen yıpranma

aşınma değildir.
A) Tribolojik Sistemin Elemanlarına Bağlı Faktörler

1. Ana Malzemeye Bağlı Faktörler

a) Malzemenin cinsi
b) Malzemenin mikro yapısı
c) Malzemenin yüzey sertliği
d) Elastiklik modülü
e) Yüzey pürüzlülük durumu
f) Malzeme şekli ve boyutları
g) Soğuk şekil vermenin etkisi
h) Isıl işlem
2. Karşı Malzemeye Bağlı Faktörler ve
Aşındırıcının Etkisi

a) Aşındırıcı Tane Büyüklüğü

b) Tane Şekli
c) Tane Dağılımı

3. Ortama Bağı Faktörler

a) Sıcaklık
b) Nem
c) Atmosfer
B) İşletmeye Bağlı Faktörler (Servis Şartları)

1. Yük
2. Hareket
a) Kayma yolu
b) Zaman
3. Kaymanın cinsi
Bir aşınma sisteminde;
1. Ana malzeme (aşınan)
2. Karşı malzeme (aşındıran)
3. Ara malzeme
4. Yük
5. Hareket, aşınmanın temel unsurlarıdır.
Bu unsurların oluşturduğu sistem teknikte “Tribolojik Sistem”
olarak adlandırılır. Bir aşınma sistemindeki önemli
etkenlerden biri de çevre şartlarıdır. Sistem elemanlarının
nem ve korozif etkiler ile karşı karşıya kalması aşınmayı
hızlandırır. Tribolojik sistemin standartlara uygun şematik
gösterimi şekilde görülmektedir.
Tribolojik Sistemin Şematik Gösterilişi
Aşınma genelde yüzey ve yüzey altı hasardır. Aşınma türleri
veya aşınma mekanizmaları yüzeylerin yapısından anlaşılır.
Yüzey Hasar Türleri;

a) Topografik hasar,
b) Mikroyapısal hasar,
c) Topografik+mikroyapısal hasar
AŞINMAYI AZALTMAK İÇİN YAPILABİLECEK
İŞLEMLER

Aşınmaya etki eden faktörlerin başında temas yüzeylerinin

sertliği ve kimyasal kompozisyonu gelir. Sertlik arttıkça
(mukavemet artar) yüzeyden parça kopması zorlaşır.
Kimyasal bileşeni birbirine yapışmayı azaltıcı özellikte olursa
ve korozyona karşı dayanıklı ise aşınma miktarları azalır.

Malzeme Seçimi

Aşınma dayanımını arttırmak için birbiriyle temas halinde

çalışan parçalarının malzemeleri farklı seçilmelidir.
Bu farkı malzemelerin birbiri ile kaynak yapabilme özelliği
kötü olduğundan adhezyon aşınmasına olumlu yönde
katkıda bulunacaktır.

Pürüzlülük

Genelde yüzey pürüzlülüğü arttıkça kontak noktaları yükü

taşıyacak olan gerçek alan) azaldığı için aşınma miktarı
artacaktır. Bunun aksine pürüzsüz sayılabilecek yüzeyde
aşınma artıklarının kalabilmesi ve sürtünen iki yüzeyin
arasındaki çekim kuvvetinin fazla olması da adezyon ve
abrazyon aşınmalarını arttıracaktır. Eğer hareketin yönü
pürüzlülüğün yönüne dik ise aşınma miktarı azalmaktadır.
Sertlik

Aşınma dayanımını arttırmak için alaşımlandırmayla veya ısıl

işlemle yüzey sertleştirilebilir.

Tane Boyutu

Plastik deformasyona etki eden önemli etkenlerden biride

tane boyutudur. Tane boyutu ne kadar küçükse malzeme o
kadar mukavim ve toktur.
Yüzey İşlemleri

Yüzeyde kimyasal, elektro-kimyasal veya termo-kimyasal

metotlarla oluşturulacak tabakalar birlikte çalışan iki metalin
arasındaki sürtünme katsayısını ve tutunabilme özelliğini
azaltıcı etki yaptığı için, aşınmaya olumlu yönde katkıda
bulunur.

Genelde bu işlemler PVD, CVD, termo-kimyasal

(sementasyon, nitrasyon, borlama v.b.) elektroliz kaplama
ve plazma ile kaplama gibi mekanik özellikleri iyileştirici
etkenler yapan işlemlerdir.
Yağlama

Aşınmaya karşı alınabilecek en ekonomik ve kolay tedbirdir.

Yağlayıcı maddenin görevi sürtünen yüzeyler arasındaki
metal-metal sürtünmesi yerine sıvı-metal sürtünmesini
sağlamaktır. Hareket hızının fazla olduğu yerlerde (yataklar)
yüklü iki yüzey arasında oluşan yağ filmi taşır. Bu yüzden
yağlayıcının özellikleri çok önemlidir.

Kontak Geometrisi

Sürtünen elemanların kontak geometrisi aşınma miktarını

etkiler. Aşınma artıklarının iki yüzey arasından dışarı
çıkmaları kolaylaştıkça parçaların abrazyon aşınması azalır.
Ayrıca yüzeye gelen kuvvet şeklide önemlidir. Normal
kuvvete nazaran bileşik kuvvet daha fazla aşınmaya neden
olabilir.
AŞINMA MEKANİZMALARI

1. ADHEZİF AŞINMA (YAPIŞMA AŞINMASI)

Özellikle birbiriyle kayma sürtünmesi yapan, metal-metal

aşınma çiftinde meydana gelen kaynaklaşma olayının bir
sonucudur. Birbiri üzerinde kayan yüzeylerdeki gerilmeler
küçük yüklemelerle dahi akma gerilmesi sınırına, erişirler
veya geçerler. Böylece temas eden metaller arasında
yapışma kuvvetleri kendini gösterir. Bu nedenle bir parçadan
diğerine malzeme geçişi, soğuk kaynaklaşma ve küçük
parçaların kopması olayları meydana gelir.
Adhesif aşınma, en sık rastlanan aşınma türü olmasına
rağmen genellikle hasarı hızlandırıcı etkide bulunmaz.

Adhesif aşınma bir metal yüzeyinin başka bir metal

yüzeyindeki bağıl hareketi sırasında birbirlerine kaynamış
veya yapışmış yüzeydeki pürüzlerin kırılması sonucu ortaya
çıkar. Eğer iki metal aynı sertlikte ise aşınma her iki yüzeyde
de oluşur.

Metaller arasındaki yağlamanın mükemmel olması, yüzeye

etki eden yükün azaltılması ve malzemenin sertliğinin
arttırılması adhesif aşınmayı azaltır. Sonuç olarak adhesif
aşınma; yüzeye etkiyen normal yükle, kayma yolu ile ve
aşınan malzemenin yüzey sertliği ile orantılıdır.
 İki çıkıntının buluşması ve bağ oluşumu

Bağın kopması diğer yüzeye malzeme transferi

İki yüzeydeki çıkıntıların etkileşimi sonucu yüzeyde kırıntı
oluşumu
Adhesf Aşınma Örneği
Adhezif Aşınma Örneği (Yapışma Aşınması)

Adhezif Aşınma Yüzeyleri

Adhezif Aşınmanın Önlenmesi:
1. Yağlama: İyi bir yağlamayla sürtünme azalır, ısı
uzaklaştırılır. Sonuçta mikro kaynak bölgeleri önlenir.
2. Birbirleri içerisinde çözünmeyen metaller kullanmak:
Birbiri içerisinde çözünmeyen iki metal bir arada
kullanılırsa mikro kaynaklanma engellenir. Ama pratikte
kullanımı çok sınırlıdır.
3. Düz yüzeyler kullanmak: Eğer temas eden yüzeylerde
çıkıntılar yoksa aşınma meydana gelmez.
4. Metal-metal temasını önlemek: Bu aşınmayı meydana
getiren metal-metal yüzeylerinde kimyasal filmler
oluşturursak (fosfat kaplama gibi) aşınmayı engellemiş
oluruz.
2. ABRASİF AŞINMA

Sert, keskin bir parçanın daha yumuşak bir parçadan talaş

kaldırmasına abrasif aşınma denir. Abrasif Aşınma, yırtılma
veya çizilme aşınması olarak adlandırılır. Sert partikül veya
sert yüzey kabarıklarının katı yüzeylerde hareket etmesi ile
oluşur.

Yırtılma veya çizilme aşınması olarak da isimlendirilen abrasif

aşınma, sistemde hızlı hasara neden olan önemli bir aşınma
türüdür. Abrasif aşınma; biri diğerinden daha sert ve pürüzlü
olan metal yüzeylerinin birbiriyle temas halindeyken kayma
sırasında meydana gelir.
Sert parçacıkların yumuşak metale batması abrasif aşınmaya
sebep olabilmektedir. Bu mekanizmaya örnek olarak,
sisteme dışarıdan giren toz parçacıklarının veya bir motorda
oluşan yanma ürünlerinin sebep olduğu aşınma tarzı
verilebilir.

Abrasif aşınma hızı, malzeme yüzeyine etki eden yük

azaltılarak düşürülebilir. Böylece parçacıkların yüzeye daha
az batması ve çapak kaldırılması sırasında daha az iz
bırakması sağlanır. Abrasif aşınma endüstriyel cihazlarda
malzeme kayıplarının baslıca sebebidir.
Genel olarak malzeme yüzeylerinin kendisinden daha sert
olan partiküllerle basınç altında etkileşip sert partikülün
malzeme yüzeyinden parça koparmasına abrazif aşınma
denir.

Aşındıran malzeme serbest halde iki metal arasında

bulunuyorsa veya yalnız bir metali aşındıran sabit veya
serbest taneler mevcut ise bu durumda; İki elemanlı ve üç
elemanlı olmak üzere ikiye ayrılır.

İki elemanlı aşınma, aşındırıcı veya abrasif bir yüzey

boyunca kaydığında oluşur. Üç elemanlı aşınma ise, abrasif
iki yüzey arasında hapsolduğunda meydana gelir.
Metal-metal sürtünmelerinde aşınma iki elemanlı abrasif
veya adhesif olarak başlayıp üç elemanlı abrasif olarak
devam eder.

Bu durumda araya giren toz, mineral taneleri, çizilme sonucu

serbest hale geçen mikro talaşlar ve parçalanmış oksit
parçacıkları üçüncü elemanı (ara malzemeyi) oluşturabilir.
Serbest hale geçen mikro talaş parçacıkları genellikle ana
malzemeden daha sert olduklarından (üç elemanlı) abrasif
aşınma, aşınmayı hızlandırmaktadır.

Abrasif Aşınmada Yüzeyden Malzeme Kaybı

Abrasif Aşınmayı Etkileyen Faktörler

Abrasif aşınma direnci aşağıdaki faktörlerin artması ile artar:

 Artan sertlik
 Azalan deformasyon sertleşmesi hızı (Deformasyon
kabiliyetinin düşmesi)

Alaşımlama aşınma direncini arttırmak için uygulanabilir.

Yabancı partiküller aşınma direncini arttırabilir. Ana fazdan
daha sert, tok, elastik modülü yüksek ve iri boyutlu
partiküller aşınma direncini arttırır. Örneğin, SiC–Alüminyum
Abrasif Aşınma Dayanımı için Malzeme Seçimi

Aşınma ve abrazyon dayanımı için:

 Çok Sert malzeme seçimi (Kaplamalar, CVD Elmas,
PVD TiN vs.).

Zayıf yağlama durumları için:

 Dökme demir gibi malzemeler seçilir (Grafit iyi
yağlayıcıdır).

Sürtünme ile yüzey hasarı (galling) ve yapışmayı

önlemek için:
 İri karbür içeren malzemeler seçilir (Takım çelikleri ve
dökme demirler gibi).
Yataklar için:

 Oksidasyon ve sıcaklık direnci gibi ilave faktörler

düşünülmelidir. (Paslanmaz çelik, seramikler ve
polimerler iyi seçim olabilir.)
 Kendinden yağlamalı yatak malzemeleri zaman zaman
kullanılabilir (Metaller, polimerler ve metal matriks
kompozitler gibi).
Abrasif Aşınma Örneği:
Abrasif aşınmanın önlenmesi:

1. Yüzey Sertliğini Arttırmak: Abrasif aşınmanın

engellenmesinde en etkili yoldur fakat bu durumda
malzemenin gevrek olarak kırılma riski artacaktır.

2. Abrasif Parçacıkları Uzaklaştırmak: Sert

partiküllerin sistemden uzaklaştırılmasıyla abrasif aşınma
engellenir. Kullanılan hava su ve yağlarda kullanılan
partiküller filtre edilerek sistemden uzaklaştırılırlar
3. Aşınmış Parçaları Değiştirmek: Abrasif aşınmaya
uğrayacak parçanın kolay bir şekilde değiştirilmesine
imkan verecek tasarımların yapılmasıyla aşınma ortadan
kaldırılır
Malzeme açısından abrasif aşınmayı azaltmak için;

• Daha sert alaşım kullanmak,

• Sertlik arttırmak amacıyla ısıl işlem uygulamak,
• Malzeme yüzeyini sert bir tabaka ile kaplamak,

tavsiye edilir. Bu önlemlerle abrasif aşınma hızını azaltmak

mümkündür.
3. YORULMA AŞINMASI (FRETTING)
Dişli çark, rulmanlı yatak ve kam mekanizmaları gibi
birbirleriyle sürekli temasta olan parçalarla temas alanı
küçük olduğun dan HERTZ basınçları meydana gelir. Bunlar
da yüzeyin hemen altında değişen büyüklüklerde kayma
gerilmelerine sebep olurlar böylece parçada yorulma
başlamış olur.

Değişken-tekrarlı yüklemeler sonucunda maksimum kayma

gerilmelerinin bulunduğu yerlerde plastik deformasyon ve
dislokasyona bağlı olarak çok küçük boşluklar meydana gelir.
Bu boşluklar zamanla yüzeye doğru ilerler, büyürler yüzeyde
küçük çukurların ortaya çıkmasına sebep olurlar, buna
yorulma aşınması denir.
Yüzey yorulma aşınması olarak da adlandırılır. İki yüzey
arasında tekrarlı yükler neticesinde yüzey ve yüzey altı
çatlakların oluşması ile meydana gelir. Normal yorulmada
kaymalı aşınmada da çatlak oluşabilir.
Yorulma aşınması düşük genlikli titreşimli yüzey teması
esnasında meydana gelir. Atmosferik şartlarda titreşimli
temasta olan yüzeylerde oksitlenme olur ve aşınma genelde
oksidatif türdedir.

Hareket genelde harici titreşimden gelir. Ancak çoğunlukla

malzemelerden birinin çevrimli gerilmeye uğramasından
(Fatigue-yorulma) ileri gelir. Fretting (yorulma) aslında
yorulma çatlağının erken hareket etmesidir ve bu durum hızlı
hasara yol açmaktadır. Yorulma aşınması ağır yük altında
yüzeyde statik çekme gerilmesi oluşması durumunda da
meydana gelebilir.
Mekanik Parçalarda Yorulma Aşınması

Yorulma aşınması titreşimli hareketle olduğundan çoğunlukla

makine takımlarında meydana gelir. Tekerlek göbeği, pres
bağlantıları, yük altında çalışan aks ve şaftların yatak
çevreleyicileri gibi elemanlarda.

İki şaftın birbirine bağlantısındaki gibi esnek bağlantılarda

çok küçük bir bağlantı uyumsuzluğunda bile çok önemli
aşınma miktarına sebep olabilir.
Yorulma Aşınmasının Engellenmesi

 Dizaynda relatif hareket engellenmeye çalışılmalı.

 Yüzeyin dizaynın elverdiği şekilde pürüzlü bırakılması.
 Yüzeyde basma gerilmeleri oluşturulmalı (Shot peening).
 Kaplama yapmak
• Yüzeyin difüzyonla modifiye edilmesi (karbürleme,
nitrürleme, kromlama, alüminyumlama) iyon
bombardımanı (iyon implantasyonu)
• Yüzeyde çevreyle etkileşim ile bileşik oluşturma
(oksidasyon, anodizasyon, fosfatlama)
• Yüzeyin yabancıbir yapı ile tamamen kaplanması
(elektrolitik kaplama, plazma sprey, iyon yapıştırma,
PVD, CVD)
Yorulma Aşınması Örnekleri

Bu aşınmalar dişli çarklarda rulmanlı yataklarda ve

yuvarlanma hareketi yapan mekanizmaların yüzeyinde
görülür.
4. KOROZİF AŞINMA

Temas yüzeylerinden en az birinin çalışma ortamında

korozyona uğraması ve izafi hareket sebebiyle meydana
gelen korozyon tabakasının silinerek alınması ve bunun
devamlı olarak tekrarı ile meydana gelen aşınmadır.

Başka bir deyişle, aşınan yüzeyler, aynı zamanda korozif

etkilere de uğrarsa buna korozif aşınma denir. Kimyasal
korozyon kendi basına oluşabildiği gibi diğer aşınma
türleriyle birlikte meydana gelebilir.
Yüzeye sıkıca yapışan filmler oluşturan kimyasal reaksiyonlar
yüzey aşınmasını önler. Fakat film kırılgan ve yüzeye gevsek
ise aşınma büyük miktarda hızlanır. Çünkü sürtünme
hareketi sırasında filmler çatlar ve yerinden kopar. Yani önce
oksitlenme sonra abrasif veya adhezyon aşınması meydana
gelebilir.

Korozif aşınma
Bu aşınma tipinde çalışma ortamıyla parça yüzeyleri
arasındaki etkileşim önemli rol oynar. Korozif aşınma iki
kademede gerçekleşir.
a) Temas halindeki yüzeyler ortamla reaksiyona girer
yüzeyde bir tabaka oluşur.
b) Daha sonra temas noktasında çatlak oluşur veya abrazif
etkiden dolayı oluşan tabaka hasara uğrar.

Engellemenin çaresi:
Burada en önemli faktör pastır. Bu ise okside neden olur.
Oksitten korunmak için kaplama yapmak, reaksiyona
girmeyecek alaşım elemanları seçmek gerekir.
Korozif Aşınma Örneği
5. EROZİF AŞINMA

Bir sıvı içerisindeki sert partiküllerin malzeme yüzeyinden

yüksek hızlarda kayması ve yuvarlanması esnasında çok
sayıda parça koparması sonucunda meydana gelir.

Katı parçacık çarpması, bir yüzey üzerine katı parçacıkların

sürekli çarpması neticesinde meydana gelen bir erozyon
şeklidir.

Uçak üzerine çarpan yağmur damlaları, sıvı damlacıklarını

dışarı atan fanlar, akışkan püskürtme yansıtıcıları, difüzyon
pompaları gibi sesten daha hızlı akışkan taşıyan cihazlar,
buhar türbin vanaları vs. erozif aşınmaya örnektir.
Ayrıca çoğunlukla pompalarda, pervanelerde, fanlarda,
nozullarda, boru ve tüplerin dirseklerinde görülür.

Erozif aşınmanın şematik görünüşü

Erozif Aşınma Örnekleri