‫ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮی ﺗﻮاﺑﻊ ﭼﻨﺪ ﻣﺘﻐﯿﺮه‬

‫ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی ﻣﻬﻢ ﻧﺎﺷﯽ از ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮی ﺗﻮاﺑﻊ ﯾﮏ ﻣﺘﻐﯿﺮه‪ ،‬اﻣﮑﺎن ﺗﻘﺮﯾﺐ ﺧﻄﯽ ﯾﮏ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ‬
‫در ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻧﻘﻄﻪای اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎﺑﻊ در آن ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر دﻗﯿﻖﺗﺮ‪ ،‬اﮔﺮ ﺗﺎﺑﻊ ﯾﮏ ﻣﺘﻐﯿﺮه ‪ f‬در ﯾﮏ‬
‫ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻧﻘﻄﻪ ‪ x۰ ∈ R‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه در اﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﺑﺮای ﻣﻘﺎدﯾﺮ ‪ x‬ﺑﻪ اﻧﺪازه ﮐﺎﻓﯽ ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫ﺑﻪ ‪ .f (x) ≈ f (x۰ ) + f ′ (x۰ )(x − x۰ ) ،x۰‬اﯾﻦ ﺗﻘﺮﯾﺐ ﺑﻪ ﺗﻘﺮﯾﺐ ﺧﻄﯽ ﻣﻌﺮوف ﺑﻮده ﺑﺮای ﺗﻮاﺑﻊ ﯾﮏ ﻣﺘﻐﯿﺮه‬
‫ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻘﺮﯾﺐ دﻗﯿﻖﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد اﮔﺮ ﻣﻘﺪار ‪ x‬ﺑﻪ ‪ x۰‬ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺧﺘﯿﺎر ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﯾﮑﯽ‬
‫از ﺷﺮاﯾﻂ ﻻزم ﺑﺮای ﺑﺮﻗﺮاری ﺗﻘﺮﯾﺐ ﺧﻄﯽ‪ ،‬ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ در ﻧﻘﻄﻪ ‪ x۰‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻣﻮرد ﺗﻮاﺑﻊ ﭼﻨﺪ ﻣﺘﻐﯿﺮه‪ ،‬وﺟﻮد ﻣﺸﺘﻖ ﺳﻮﯾﯽ ﯾﮏ ﺗﺎﺑﻊ ﭼﻨﺪ ﻣﺘﻐﯿﺮه در ﯾﮏ ﻧﻘﻄﻪ و در ﺳﻮیﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ‪،‬‬
‫ﺑﻪ آن اﻧﺪازه ﻗﻮی ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻣﮑﺎن ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ را اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ‪ .‬در آﺧﺮﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﺑﺨﺶ ﻗﺒﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮدﯾﻢ وﺟﻮد‬
‫ﻣﺸﺘﻖ ﺳﻮﯾﯽ ﯾﮏ ﺗﺎﺑﻊ در ﺗﻤﺎم ﺳﻮیﻫﺎ ﺣﺘﯽ ﺿﺎﻣﻨﯽ ﺑﺮای ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﺗﺎﺑﻊ در آن ﻧﻘﻄﻪ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻫﺪف ﻣﺎ در اﯾﻦ ﻓﺼﻞ اراﺋﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ از ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮی ﺗﻮاﺑﻊ ﭼﻨﺪ ﻣﺘﻐﯿﺮه اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﮑﺎن ﺗﻘﺮﯾﺐ ﺧﻄﯽ‬
‫را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮای اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر اﺑﺘﺪا ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮی ﺑﺮای ﺗﻮاﺑﻊ ﯾﮏ ﻣﺘﻐﯿﺮه را‬
‫ﯾﮏ ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎﺑﻊ ﯾﮏ ﻣﺘﻐﯿﺮه ‪ f‬در ﯾﮏ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻧﻘﻄﻪ ‪ x۰ ∈ R‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪ f‬را در‬
‫) ‪f (x۰ + ∆x) − f (x۰‬‬
‫‪ lim‬وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻘﺪار اﯾﻦ ﺣﺪ را ﺑﺎ ﻧﻤﺎد‬ ‫ﻧﻘﻄﻪ ‪ x۰‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﻧﺎﻣﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه‬
‫‪∆x→۰‬‬ ‫‪∆x‬‬
‫‪ m‬ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ و ﺗﺎﺑﻊ )‪ α(∆x‬را ﺑﺎ دﺳﺘﻮر زﯾﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﯿﻢ‬
‫‪‬‬
‫‪ f (x۰ + ∆x) − f (x۰ ) − m ∆x ̸= ۰‬‬
‫‪‬‬
‫=‪α(∆x) :‬‬ ‫‪∆x‬‬
‫‪‬‬
‫‪ ۰‬‬ ‫‪∆x = ۰‬‬

‫آﻧﮕﺎه ‪ f (x۰ + ∆x) − f (x۰ ) = m∆x + α(∆x)∆x‬و ‪ . lim α(∆x) = ۰‬ﻋﮑﺲ اﯾﻦ ﺧﺎﺻﯿﺖ ﻧﯿﺰ ﺑﺮﻗﺮار‬
‫‪∆x→۰‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪:‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ x۰‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ اﮔﺮ و ﺗﻨﻬﺎ اﮔﺮ ﻋﺪد ‪ m‬و ﺗﺎﺑﻊ ‪ α‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه در ﯾﮏ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﺻﻔﺮ وﺟﻮد‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﺑﺮای ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﮐﻮﭼﮏ ‪ ∆x‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺧﺎﺻﯿﺖ ﮐﻪ ‪ x۰ + ∆x‬در داﻣﻨﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ f‬ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪،‬‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‬

‫‪f (x۰ + ∆x) − f (x۰ ) = m∆x + α(∆x)∆x‬‬ ‫و‬ ‫‪lim α(∆x) = ۰‬‬
‫‪∆x→۰‬‬

‫‪١‬‬
 ‫و در اﯾﻦ ﺻﻮرت ‪ m‬ﻣﺸﺘﻖ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ x۰‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫اﮐﻨﻮن از ﺧﺎﺻﯿﺖ ﻣﻌﺎدل ﻓﻮق اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮی ﺗﻮاﺑﻊ ﭼﻨﺪﻣﺘﻐﯿﺮه را ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﯾﻒ‬

‫ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ‪ D ⊂ Rn‬و ‪ p ∈ D‬ﻧﻘﻄﻪای دروﻧﯽ ﺑﺮای ‪ D‬ﺑﺎﺷﺪ )ﯾﻌﻨﯽ ‪ D‬در ﺑﺮﮔﯿﺮﻧﺪه ﯾﮏ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ‬
‫از ﻧﻘﻄﻪ ‪ p‬ﺑﺎﺷﺪ(‪ .‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ f : D → R‬را در اﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﻧﺎﻣﯿﻢ ﻫﺮﮔﺎه اﻋﺪاد ‪،. . . ،m۱‬‬
‫‪ mn‬و ﺗﻮاﺑﻊ ‪ αn ،. . . ،α۱‬وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﺑﺮای ﻧﻤﻮ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﮐﺎﻓﯽ ﮐﻮﭼﮏ‬
‫) ‪ ∆x = (∆x۱ , . . . , ∆xn‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺧﺎﺻﯿﺖ ﮐﻪ ‪ p + ∆x ∈ D‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‬

‫∑‬
‫‪n‬‬ ‫∑‬
‫‪n‬‬
‫= )‪f (p+∆x)−f (p‬‬ ‫‪mi ∆xi +‬‬ ‫‪αi (∆x)∆xi‬‬ ‫و‬ ‫‪lim αi (∆x) = ۰ ∀i = ۱, . . . , n‬‬
‫‪∆x→o‬‬
‫‪i=۱‬‬ ‫‪i=۱‬‬

‫در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻓﻮق ﻋﺒﺎرت ‪ p + ∆x‬ﻧﻤﺎد ﺧﻼﺻﻪای ﺑﺮای ﻧﻘﻄﻪ ‪ (p۱ + ∆x۱ , . . . , pn + ∆xn ) ∈ Rn‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺮای داﺷﺘﻦ درک ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ از ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮی ﺗﻮاﺑﻊ ﭼﻨﺪ ﻣﺘﻐﯿﺮه‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮی را ﺑﺮای ﯾﮏ ﺗﺎﺑﻊ‬
‫دو ﻣﺘﻐﯿﺮه ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ‪ p(x۰ , y۰ ) ∈ R۲‬و ‪ f‬ﺗﺎﺑﻌﯽ دو ﻣﺘﻐﯿﺮه ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه در ﯾﮏ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ‬
‫ﻧﻘﻄﻪ ‪ p‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻃﺒﻖ ﺗﻌﺮﯾﻒ اﺧﯿﺮ‪ ،‬اﮔﺮ ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ p‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه اﻋﺪاد ‪ m۱‬و ‪ m۲‬و ﺗﻮاﺑﻊ )‪α۱ (∆x, ∆y‬‬
‫و )‪ α۲ (∆x, ∆y‬وﺟﻮد دارﻧﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻧﻤﻮ ﮐﻮﭼﮏ )‪ (∆x, ∆y‬در ﺻﻔﺤﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺧﺎﺻﯿﺖ ﮐﻪ‬
‫)‪ (x۰ + ∆x, y۰ + ∆y‬در داﻣﻨﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ‪ f‬ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻧﻤﻮ ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﺗﺎﺑﻊ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ) ‪f (x۰ + ∆x, y۰ + ∆y) − f (x۰ , y۰‬‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺠﻤﻮع دو ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ ‪ m۱ ∆x + m۲ ∆y‬و دﯾﮕﺮی ‪ α۱ (∆x, ∆y)∆x + α۲ (∆x, ∆y)∆y‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪f (x۰ + ∆x, y۰ + ∆y) − f (x۰ , y۰ ) = (m۱ ∆x + m۲ ∆y) + α۱ (∆x, ∆y)∆x + α۲ (∆x, ∆y)∆y‬‬

‫و‬
‫‪lim‬‬ ‫= )‪α۱ (∆x, ∆y‬‬ ‫‪lim‬‬ ‫‪α۲ (∆x, ∆y) = ۰‬‬
‫)‪(∆x,∆y)→(۰,۰‬‬ ‫)‪(∆x,∆y)→(۰,۰‬‬

‫‪٢‬‬
 ‫‪f‬‬
‫‪y‬‬

‫)‪(x۰ + ∆x, y۰ + ∆y‬‬

‫) ‪(x۰ , y۰‬‬

‫)‪f (x۰ , y۰ ) f (x۰ + ∆x, y۰ + ∆y‬‬

‫‪x‬‬

‫اﮔﺮ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺘﻐﯿﺮه ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ p ∈ Rn‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﺑﺎ ﺑﺎزﻧﻮﯾﺴﯽ راﺑﻄﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻓﻮق ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ∆x۱ ‬‬ ‫‪ ∆x۱ ‬‬
‫‪ . ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪f (p + ∆x) − f (p) = (m۱ , . . . , mn ) ‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪ + (α۱ (∆x), . . . , αn (∆x))  ... ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪∆xn‬‬ ‫‪∆xn‬‬

‫ﻣﺎﺗﺮﯾﺲ ﺳﻄﺮی ) ‪ (m۱ , . . . , mn‬را ﻣﺎﺗﺮﯾﺲ ﻣﺸﺘﻖ ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ p‬ﻧﺎﻣﯿﺪه آن را ﺑﺎ ﻧﻤﺎد )‪ Df (p‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ f : R۲ → R‬ﺑﺎ دﺳﺘﻮر ‪ f (x, y) = ۳x۲ − ۷xy‬ﻣﻔﺮوض اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻟﻒ( ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ )‪ p(۱, −۲‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب( ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ‪ f‬در ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ دﻟﺨﻮاه ‪ p(x۰ , y۰ ) ∈ R۲‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻟﻒ( ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬ﺑﺮ ﺳﺮاﺳﺮ ‪ R۲‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای ﻧﻤﻮ )‪ (∆x, ∆y‬در ﺻﻔﺤﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻤﻮ ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﺗﺎﺑﻊ‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ )‪ f (۱ + ∆x, −۲ + ∆y) − f (۱, −۲‬ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬
‫(‬ ‫( )‬ ‫)‬
‫= )‪f (۱ + ∆x, −۲ + ∆y) − f (۱, −۲‬‬ ‫)‪۳(۱ + ∆x) − ۷(۱ + ∆x)(−۲ + ∆y) − ۳ × ۱ − ۷ × ۱ × (−۲‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬

‫‪= ۶∆x + ۳∆۲ x + ۱۴∆x − ۷∆y − ۷∆x∆y‬‬

‫‪= ۲۰∆x − ۷∆y + (۳∆x)∆x + (−۷∆x)∆y‬‬

‫‪= m۱ ∆x + m۲ ∆y + α۱ (∆x, ∆y)∆x + α۲ (∆x, ∆y)∆y‬‬

‫ﮐﻪ در آن ‪ α۱ (∆x, ∆y) = ۳∆x ،m۲ = −۷ ،m۱ = ۲۰‬و ‪ .α۲ (∆x, ∆y) = −۷∆x‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮای‬
‫)ﺑﺮای ‪ ،(i = ۱, ۲‬ﻃﺒﻖ ﺗﻌﺮﯾﻒ‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در‬ ‫‪lim‬‬ ‫ﺗﻮاﺑﻊ ‪ α۱‬و ‪ α۲‬ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺷﺪه در اﯾﻨﺠﺎ ‪αi (∆x, ∆y) = ۰‬‬
‫)‪(∆x,∆y)→(۰,۰‬‬
‫ﻧﻘﻄﻪ )‪ (۱, −۲‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪٣‬‬
 ‫ب( ﻫﻤﺎن ﻣﺮاﺣﻞ ﻗﺴﻤﺖ )اﻟﻒ( را ﺑﺮای ﻧﻘﻄﻪ ) ‪ (x۰ , y۰‬ﺑﻪ ﺟﺎی )‪ (۱, −۲‬ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫(‬ ‫( )‬ ‫)‬
‫= ) ‪f (x۰ + ∆x, y۰ + ∆y) − f (x۰ , y۰‬‬ ‫‪۳(x۰ + ∆x) − ۷(x۰ + ∆x)(y۰ + ∆y) − ۳x۰ − ۷x۰ y۰‬‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬

‫‪= ۶x۰ ∆x + ۳∆۲ x − ۷x۰ ∆y − ۷y۰ ∆x − ۷∆x∆y‬‬

‫(‬ ‫( )‬ ‫)‬
‫‪= (۶x۰ − ۷y۰ )∆x + (−۷x۰ )∆y + (۳∆x)∆x + (−۷∆x)∆y‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪= (m۱ ∆x + m۲ ∆y) + α۱ (∆x, ∆y)∆x + α۲ (∆x, ∆y)∆y‬‬

‫ﮐﻪ در آن ‪ .α۲ (∆x, ∆y) = −۷∆x α۱ (∆x, ∆y) = ۳∆x ،m۲ = −۷x۰ ،m۱ = ۶x۰ − ۷y۰‬ﻣﺠﺪدا ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﻮاﺑﻊ ‪ α۱‬و ‪ α۲‬وﻗﺘﯽ )‪ (∆x, ∆y) → (۰, ۰‬ﺣﺪی ﺑﺮاﺑﺮ ﺻﻔﺮ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ‪ f ،‬در ﻧﻘﻄﻪ دﻟﺨﻮاه‬
‫‪ (x۰ , y۰ ) ∈ R۲‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪ ﻣﻬﻤﯽ در ﻗﺴﻤﺖ )ب( ﻣﺜﺎل ﻓﻮق ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻘﺎدﯾﺮ ‪ m۱‬و ‪ m۲‬ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ‬
‫را ﺑﺎ ﺿﺎﺑﻄﻪ ‪ f‬ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل‬

‫‪∂f‬‬ ‫‪∂f‬‬
‫= ‪m۱‬‬ ‫) ‪(x۰ , y۰‬‬ ‫و‬ ‫= ‪m۲‬‬ ‫) ‪(x۰ , y۰‬‬
‫‪∂x‬‬ ‫‪∂y‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ﺑﻌﺪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺧﺎﺻﯿﺖ در ﺣﺎﻟﺖ ﮐﻠﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ‬
‫ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎﺑﻊ ‪ n‬ﻣﺘﻐﯿﺮه ‪ f : D → R‬در ﻧﻘﻄﻪ دروﻧﯽ ‪ p ∈ D‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‬
‫‪∂f‬‬ ‫‪∂f‬‬
‫( = )‪.Df (p‬‬ ‫‪(p), . . . ,‬‬ ‫ﮐﻠﯿﻪ ﻣﺸﺘﻘﺎت ﺟﺰﺋﯽ ﻣﺮﺗﺒﻪ اول ‪ f‬در ‪ p‬وﺟﻮد داﺷﺘﻪ‪ ،‬دارﯾﻢ ))‪(p‬‬
‫‪∂x۱‬‬ ‫‪∂xn‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮای ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﮐﻮﭼﮏ ‪،∆x‬‬

‫∑‬
‫‪n‬‬
‫‪∂f‬‬
‫≈ )‪f (p + ∆x) − f (p‬‬ ‫‪(p)∆xi‬‬
‫‪∂xi‬‬
‫‪i=۱‬‬

‫ﺧﻼﺻﻪای از اﺛﺒﺎت را در اﯾﻨﺠﺎ ﻣﺮور ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻃﺒﻖ ﻓﺮض ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮی ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ ،p‬اﻋﺪاد ‪ mn ،. . . ،m۱‬و‬
‫ﺗﻮاﺑﻊ ‪ αn ،. . . ،α۱‬وﺟﻮد دارﻧﺪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺧﺎﺻﯿﺖ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﮐﻮﭼﮏ ﻧﻤﻮ ) ‪ ∆x := (∆x۱ , . . . , ∆xn‬در ‪،Rn‬‬

‫) ‪f (p + ∆x) − f (p) = f (p۱ + ∆x۱ , . . . , pn + ∆xn ) − f (p۱ , . . . , pn‬‬

‫(‬ ‫( )‬ ‫)‬
‫)‪= m۱ ∆x۱ + · · · + mn ∆xn + α۱ (∆x)∆x۱ + · · · + αn (∆x)∆xn (١‬‬

‫‪۴‬‬
‫ﮐﻪ در آن ﺗﻮاﺑﻊ ) ‪ αi (∆x۱ , . . . , ∆xn‬وﻗﺘﯽ )‪ ،(∆x۱ , . . . , ∆xn ) → (۰, . . . , ۰‬ﺣﺪی ﺑﺮاﺑﺮ ﺻﻔﺮ دارﻧﺪ‪ .‬اﮐﻨﻮن‬
‫ﺑﺮای ‪ ،۱ ≤ i ≤ n‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ‪ ∆x‬ﻧﻤﻮی در ‪ Rn‬ﺑﻪ ﺻﻮرت )‪ ∆x = (۰, . . . , ۰, ∆xi , ۰ . . . , ۰‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺑﺎزﻧﻮﯾﺴﯽ‬
‫راﺑﻄﻪ ﻓﻮق ﺑﺮای اﯾﻦ ﻧﻤﻮ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‬

‫‪f (p۱ , . . . , pi + ∆xi , . . . , pn ) − f (p۱ , . . . , pi , . . . , pn ) = mi ∆xi + αi (∆x)∆xi‬‬

‫و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺎ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻃﺮﻓﯿﻦ اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﺑﻪ ‪ ∆xi‬و ﻣﯿﻞ دادن آن ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺻﻔﺮ ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‪.‬‬

‫) ‪f (p۱ , . . . , pi + ∆xi , . . . , pn ) − f (p۱ , . . . , pi , . . . , pn‬‬ ‫(‬ ‫)‬

‫‪lim‬‬ ‫‪= lim mi + αi (∆x) = mi‬‬
‫‪∆xi →۰‬‬ ‫‪∆xi‬‬ ‫‪∆xi →۰‬‬

‫‪∂f‬‬
‫وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ‪ mi‬اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ )‪(p‬‬
‫‪∂xi‬‬
‫در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺑﺮای ﻣﻘﺎدﯾﺮ ﮐﻮﭼﮏ ﻧﻤﻮ ) ‪ ∆x = (∆x۱ , . . . , ∆xn‬در ‪ ،Rn‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮی ﮐﻪ‬
‫(‬ ‫)‬
‫در )‪ (١‬ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﺟﻤﻠﻪ ‪ α۱ (∆x)∆x۱ + · · · + αn (∆x)∆xn‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﻤﻠﻪ‬
‫‪ m۱ ∆x۱ + · · · + mn ∆xn‬ﮐﻮﭼﮏ اﺳﺖ ﺗﻘﺮﯾﺐ زﯾﺮ را ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‪.‬‬

‫‪∂f‬‬ ‫‪∂f‬‬
‫= ‪f (p + ∆x) − f (p) ≈ m۱ ∆x۱ + · · · + mn ∆xn‬‬ ‫‪(p)∆x۱ + · · · +‬‬ ‫‪(p)∆xn‬‬ ‫)‪(٢‬‬
‫‪∂x۱‬‬ ‫‪∂xn‬‬

‫ﺗﺬﮐﺮ‪ .‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ‪ f‬در ﯾﮏ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻧﻘﻄﻪ ‪ p ∈ Rn‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه در اﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫) ‪ x = (x۱ , . . . , xn‬ﻧﻘﻄﻪای در ﻣﺠﺎورت ‪ p‬ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﺑﺎ ﻗﺮار دادن ‪) ∆xi := xi − pi‬ﺑﺮای ﻫﺮ ‪(i = ۱, . . . , n‬‬
‫دارﯾﻢ ‪ xi = pi + ∆xi‬و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ‪ .x = p + ∆x‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻃﺒﻖ راﺑﻄﻪ )‪ ،(٢‬ﺗﻘﺮﯾﺐ زﯾﺮ را ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‬

‫‪∂f‬‬ ‫‪∂f‬‬
‫‪f (x) = f (p + ∆x) ≈ f (p) +‬‬ ‫‪(p)∆x۱ + · · · +‬‬ ‫‪(p)∆xn‬‬
‫‪∂x۱‬‬ ‫‪∂xn‬‬
‫‪∂f‬‬ ‫‪∂f‬‬
‫‪= f (p) +‬‬ ‫‪(p)(x۱ − p۱ ) + · · · +‬‬ ‫) ‪(p)(xn − pn‬‬
‫‪∂x۱‬‬ ‫‪∂xn‬‬

‫ﺗﻘﺮﯾﺐ اﺧﯿﺮ ﮐﻪ ﺑﺮای ﻧﻘﺎط ﻧﺰدﯾﮏ ‪ p‬ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ ﺗﺤﺖ ﻧﺎم ﺗﻘﺮﯾﺐ ﺧﻄﯽ ‪ f‬در ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻧﻘﻄﻪ ‪ p‬ﻧﺎﻣﯿﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﻫﺮ ﭼﻪ ‪ x‬ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪ ‪ p‬ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ اﯾﻦ ﺗﻘﺮﯾﺐ دﻗﯿﻖﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ اﮔﺮ ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ p‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه در اﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪۵‬‬
 ‫ﺗﺬﮐﺮ‪.‬‬
‫ﻗﺒﻼ در ﻗﺎﻟﺐ ﯾﮏ ﻣﺜﺎل ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮدﯾﻢ اﻣﮑﺎن دارد ﻣﺸﺘﻘﺎت ﺟﺰﺋﯽ ﯾﮏ ﺗﺎﺑﻊ در ﯾﮏ ﻧﻘﻄﻪ وﺟﻮد‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﺪون آن ﮐﻪ ﺗﺎﺑﻊ در آن ﻧﻘﻄﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ در ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﮐﻠﯽ‪ ،‬وﺟﻮد ﻣﺸﺘﻘﺎت ﺟﺰﺋﯽ ﯾﮏ ﺗﺎﺑﻊ در ﯾﮏ ﻧﻘﻄﻪ دال ﺑﺮ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮی ﺗﺎﺑﻊ در آن ﻧﻘﻄﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮدن ﯾﮏ ﺷﺮط ﺑﻪ ﻣﺸﺘﻘﺎت ﺟﺰﺋﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮی ﺗﺎﺑﻊ را ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ‬

‫اﮔﺮ ﮐﻠﯿﻪ ﻣﺸﺘﻘﺎت ﺟﺰﺋﯽ ﻣﺮﺗﺒﻪ اول ‪ f‬در ﯾﮏ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ از ﻧﻘﻄﻪ ‪ p ∈ D‬وﺟﻮد داﺷﺘﻪ در اﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ آﻧﮕﺎه ‪ f‬در اﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪ‪.‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﻣﺸﺘﻘﺎت ﺟﺰﺋﯽ ﻫﺮ ﺗﺎﺑﻊ ﭼﻨﺪﺟﻤﻠﻪ ﺑﺮ ‪ ،Rn‬ﻣﺠﺪدا ﺗﺎﺑﻌﯽ ﭼﻨﺪﺟﻤﻠﻪای و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻗﻀﯿﻪ ﻗﺒﻞ‪ ،‬ﻫﺮ ﺗﺎﺑﻊ ﭼﻨﺪﺟﻤﻠﻪای در ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ از ‪ Rn‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻧﭽﻪ در ﺑﺤﺚ ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ در اﯾﻨﺠﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮان ﺛﺎﺑﺖ ﮐﺮد اﮔﺮ دو ﺗﺎﺑﻊ ‪ n‬ﻣﺘﻐﯿﺮه ‪ f‬و ‪ g‬در ﻧﻘﻄﻪ‬
‫‪ p ∈ Rn‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ آﻧﮕﺎه ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺗﻮاﺑﻊ ‪ λ ∈ R) λf ،f ± g‬ﺛﺎﺑﺖ( و ‪ f g‬ﻧﯿﺰ در ‪ p‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪f‬‬
‫ﻧﯿﺰ در ‪ p‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻼوه اﮔﺮ ‪ g(p) ̸= ۰‬آﻧﮕﺎه ﺗﺎﺑﻊ‬
‫‪g‬‬
‫در ﺑﺎﻻ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮدﯾﻢ اﮔﺮ ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ p ∈ Rn‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﮐﻠﯿﻪ ﻣﺸﺘﻘﺎت ﺟﺰﺋﯽ ﻣﺮﺗﺒﻪ اول‬
‫آن در اﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ وﺟﻮد ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬اﮐﻨﻮن اﯾﻦ ﺳﺌﻮال ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ در ﻣﻮرد ﻣﺸﺘﻖ ﺳﻮﯾﯽ‬
‫ﺗﺎﺑﻊ در اﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ و در ﺳﻮﯾﯽ ﺧﺎص ﭼﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ؟ ﻗﻀﯿﻪ زﯾﺮ ﭘﺎﺳﺦ اﯾﻦ ﺳﺌﻮال را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ‬
‫ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎﺑﻊ ‪ n‬ﻣﺘﻐﯿﺮه ‪ f‬در ﯾﮏ ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﯽ ﻧﻘﻄﻪ ‪ p ∈ Rn‬ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﺪه در اﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮای ﻫﺮ ‪ u ∈ Rn‬ﺑﺎ ‪ ،∥u∥ = ۱‬ﻣﺸﺘﻖ ﺳﻮﯾﯽ ‪ f‬در ‪ p‬و در ﺳﻮی ‪ u‬وﺟﻮد‬
‫دارد و‬
‫‪∂f‬‬ ‫‪∂f‬‬
‫‪Du f (p) = u۱‬‬ ‫‪(p) + · · · + un‬‬ ‫)‪(p‬‬
‫‪∂x۱‬‬ ‫‪∂xn‬‬

‫‪۶‬‬
‫ﻧﮕﺎه ﻣﺨﺘﺼﺮی ﺑﻪ اﺛﺒﺎت اﯾﻦ ﻗﻀﯿﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ .‬ﻃﺒﻖ ﻓﺮض ﻗﻀﯿﻪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮی ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ p‬و ﺑﺎ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﻘﺮﯾﺐ ﺧﻄﯽ ‪ ،f‬ﺑﺮای ‪ x ∈ Rn‬ﺑﻪ اﻧﺪازه ﮐﺎﻓﯽ ﻧﺰدﯾﮏ ‪ ،p‬دارﯾﻢ‬

‫‪∂f‬‬ ‫‪∂f‬‬
‫‪f (x۱ , . . . , xn ) ≈ f (p۱ , . . . , pn ) +‬‬ ‫‪(p)(x۱ − p۱ ) + · · · +‬‬ ‫) ‪(p)(xn − pn‬‬
‫‪∂x۱‬‬ ‫‪∂xn‬‬

‫و ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﮐﻪ اﺷﺎره ﺷﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻪ ‪ x‬ﺑﻪ ‪ p‬ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﻘﺮﯾﺐ ﻓﻮق دﻗﯿﻖﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﮐﻨﻮن ﺑﺮای‬
‫‪ u = (u۱ , . . . , un ) ∈ Rn‬ﺑﺎ ‪ ∥u∥ = ۱‬و ﺑﺮای ‪ t ∈ R‬ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ ) ‪.x := p + tu = (p۱ + tu۱ , . . . , pn + tun‬‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‬

‫‪∂f‬‬ ‫‪∂f‬‬ ‫‪∂f‬‬ ‫‪∂f‬‬

‫≈ )‪f (p + tu) − f (p‬‬ ‫‪(p)(x۱ − p۱ ) + · · · +‬‬ ‫) ‪(p)(xn − pn ) = (tu۱‬‬ ‫) ‪(p) + · · · + (tun‬‬ ‫)‪(p‬‬
‫‪∂x۱‬‬ ‫‪∂xn‬‬ ‫‪∂x۱‬‬ ‫‪∂xn‬‬

‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‬

‫)‪f (p + tu) − f (p‬‬ ‫‪∂f‬‬ ‫‪∂f‬‬

‫‪Du f (p) = lim‬‬ ‫‪= u۱‬‬ ‫‪(p) + · · · + un‬‬ ‫)‪(p‬‬
‫‪t→۰‬‬ ‫‪t‬‬ ‫‪∂x۱‬‬ ‫‪∂xn‬‬

‫ﺗﺬﮐﺮ‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻗﻀﯿﻪ ﻓﻮق‪ ،‬ﺑﺮای ﯾﮏ ﺗﺎﺑﻊ دوﻣﺘﻐﯿﺮه و ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪای ﭼﻮن ‪ ،p ∈ R۲‬ﻣﺸﺘﻖ ﺳﻮﯾﯽ‬
‫‪∂f‬‬ ‫‪∂f‬‬
‫‪ Du f (p) = a‬ﺧﻮاﻫﺪ‬ ‫‪ f‬در اﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ و در ﺳﻮی ﺑﺮدار ﯾﮑﻪ ‪ ⃗u = a⃗i + b⃗j‬ﺑﺮاﺑﺮ )‪(p) + b (p‬‬
‫‪∂x‬‬ ‫‪∂y‬‬
‫⃗ ‪∂f ⃗ ∂f‬‬
‫‪(p)i +‬‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﻋﺒﺎرت اﺧﯿﺮ را ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺿﺮب ﻧﻘﻄﻪای دو ﺑﺮدار ‪ ⃗u‬و ﺑﺮدار ‪(p)j‬‬
‫‪∂x‬‬ ‫‪∂y‬‬
‫ﻧﺸﺎن دﻫﯿﻢ‪ .‬ﺑﺮدار اﺧﯿﺮ را ﮔﺮادﯾﺎن ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ p‬ﻧﺎﻣﯿﺪه آن را ﺑﺎ ﻧﻤﺎد )‪ ∇f (p‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺮای ﯾﮏ ﺗﺎﺑﻊ ﺳﻪ ﻣﺘﻐﯿﺮه ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ‬

‫⃗ ‪∂f ⃗ ∂f ⃗ ∂f‬‬
‫= )‪∇f (p‬‬ ‫‪(p)i +‬‬ ‫‪(p)j +‬‬ ‫‪(p)k‬‬
‫‪∂x‬‬ ‫‪∂y‬‬ ‫‪∂z‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻗﻀﯿﻪ اﺧﯿﺮ‪ ،‬اﮔﺮ ﺗﺎﺑﻊ دو ﯾﺎ ﺳﻪ ﻣﺘﻐﯿﺮه ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ p‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﺑﺮای ﻫﺮ ﺑﺮدار ﯾﮑﻪ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ ،⃗u‬ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ ‪.Du f (p) = ∇f (p) · ⃗u‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .‬ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ دﻣﺎ در ﻧﻘﺎط ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻓﻀﺎ از دﺳﺘﻮر ‪ T (x, y, z) = x۳ − ۴xyz‬ﭘﯿﺮوی ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻒ( اﮔﺮ از ﻧﻘﻄﻪ )‪ p(۱, ۱, ۲‬در ﺳﻮی ﻣﺒﺪا ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﯿﻢ دﻣﺎ ﺑﺎ ﭼﻪ ﺳﺮﻋﺘﯽ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ب( از اﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ در ﭼﻪ ﺳﻮﯾﯽ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ دﻣﺎ ﺑﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﺳﺮﻋﺖ ﻣﻤﮑﻦ ﺷﺮوع ﺑﻪ اﻓﺰاﯾﺶ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪٧‬‬
 ‫ج( در ﭼﻪ ﺳﻮﯾﯽ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ دﻣﺎ ﺑﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﺳﺮﻋﺖ ﻣﻤﮑﻦ ﮐﺎﻫﺶ ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫اﻟﻒ( ﺑﺮداری ﮐﻪ اﺑﺘﺪای آن ﻧﻘﻄﻪ )‪ (۱, ۱, ۲‬و اﻧﺘﻬﺎی آن )‪ (۰, ۰, ۰‬ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮدار ‪ −⃗i − ⃗j − ۲⃗k‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮدار ﯾﮑﻪ‬
‫‪۱‬‬
‫ﻫﻢ ﺟﻬﺖ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺑﺮدار ﻧﯿﺰ ﺑﺮاﺑﺮ )‪ ⃗u = √ (−⃗i − ⃗j − ۲⃗k‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﺗﺎﺑﻊ دﻣﺎ ﺑﺎ‬
‫‪۶‬‬
‫ﺣﺮﮐﺖ از ﻧﻘﻄﻪ )‪ (۱, ۱, ۲‬و در ﻫﺮ ﺳﻮﯾﯽ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺸﺘﻖ ﺳﻮﯾﯽ )‪ Du T (۱, ۱, ۲‬ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮی ﺗﺎﺑﻊ ﭼﻨﺪﺟﻤﻠﻪای ‪ T‬در ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ از ﻓﻀﺎ و از ﺟﻤﻠﻪ در ﻧﻘﻄﻪ ‪ ،p‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺑﺤﺚ ﻓﻮق ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‬

‫‪Du T (۱, ۱, ۲) = ∇T (p) · ⃗u‬‬

‫دارﯾﻢ‬

‫⃗ ‪∂T ⃗ ∂T ⃗ ∂T‬‬
‫= )‪∇T (x, y, z‬‬ ‫‪i+‬‬ ‫‪j+‬‬ ‫‪k = (۳x۲ − ۴yz)⃗i + (−۴xz)⃗j + (−۴xy)⃗k‬‬
‫‪∂x‬‬ ‫‪∂y‬‬ ‫‪∂z‬‬
‫‪⇒ ∇T (۱, ۱, ۲) = −۵⃗i − ۸⃗j − ۴⃗k‬‬

‫(‬ ‫( ‪) ۱‬‬ ‫)‬ ‫‪۲۱‬‬

‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ √ = ‪ .Du T (p) = − ۵⃗i − ۸⃗j − ۴⃗k · √ − ⃗i − ⃗j − ۲⃗k‬ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻮدن ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫‪۶‬‬ ‫‪۶‬‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﺑﺎ ﺣﺮﮐﺖ از ﻧﻘﻄﻪ )‪ (۱, ۱, ۲‬و در ﺳﻮی ﻣﺒﺪا ﻣﺨﺘﺼﺎت‪ ،‬دﻣﺎ ﺷﺮوع ﺑﻪ اﻓﺰاﯾﺶ ﮐﺮده‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ‬
‫‪۲۱‬‬
‫اﻓﺰاﯾﺶ دﻣﺎ ﺑﺮاﺑﺮ √ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪۶‬‬
‫ب( ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ‪ ⃗u‬ﺑﺮدار ﯾﮑﻪ دﻟﺨﻮاﻫﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻧﭽﻪ در ﻗﺴﻤﺖ ﻗﺒﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻣﺎ ﺑﺎ‬
‫ﺣﺮﮐﺖ از ﻧﻘﻄﻪ ‪ p‬و در ﺳﻮی ‪ ⃗u‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‬

‫‪Du T (p) = ∇T (p) · ⃗u = ∥∇T (p)∥ ∥⃗u∥ cos θ = ∥∇T (p)∥ cos θ‬‬

‫ﮐﻪ در آن ‪ θ‬زاوﯾﻪ ﺑﯿﻦ ﺑﺮدار )‪ ∇T (p‬و ﺑﺮدار ﯾﮑﻪ ‪ ⃗u‬اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﯿﻌﺘﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﻣﻘﺪار )‪ Du T (p‬زﻣﺎﻧﯽ ﺣﺎﺻﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ‪ ،cos θ = ۱‬ﯾﺎ ‪ .θ = ۰‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺑﺎ ﺣﺮﮐﺖ در ﺟﻬﺖ ﺑﺮدار ﮔﺮادﯾﺎن‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ اﻓﺰاﯾﺶ ﺗﺎﺑﻊ ‪T‬‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﻣﻘﺪار ﻣﻤﮑﻦ را ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺟﻬﺖ ﺣﺮﮐﺖ ﯾﮑﻪ ﺑﺮای داﺷﺘﻦ ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﺳﺮﻋﺖ اﻓﺰاﯾﺶ دﻣﺎ‪،‬‬
‫ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪۱‬‬ ‫‪۱‬‬
‫= ‪⃗u‬‬ ‫√ = )‪∇T (p‬‬ ‫)‪(−۵⃗i − ۸⃗j − ۴⃗k‬‬
‫∥)‪∥∇T (p‬‬ ‫‪۱۰۵‬‬
‫ج( ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺤﺚ ﻗﺴﻤﺖ )ب(‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﺳﺮﻋﺖ ﮐﺎﻫﺶ ﺗﺎﺑﻊ ‪ T‬زﻣﺎﻧﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ‪ .θ = π‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت‬
‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﺣﺮﮐﺖ در ﺧﻼف ﺟﻬﺖ ﺑﺮدار ﮔﺮادﯾﺎن ﻣﻘﺪار ﺗﺎﺑﻊ ﺑﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﺳﺮﻋﺖ ﻣﻤﮑﻦ ﮐﺎﻫﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮدﯾﻢ در ﺻﻮرت ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮی ﺗﺎﺑﻊ دو ﯾﺎ ﺳﻪ ﻣﺘﻐﯿﺮه ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ ،p‬ﻣﺸﺘﻖ ﺳﻮﯾﯽ ﺗﺎﺑﻊ در آن ﻧﻘﻄﻪ‬

‫‪٨‬‬
‫از دﺳﺘﻮر ‪ Du f (p) = ∇f (p) · ⃗u‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽاﯾﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻣﺜﺎل زﯾﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﺴﺎوی ﺷﺮط ﻻزم‬
‫ﺑﺮای ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮی اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪‬‬
‫)‪ sin(x − y ) (x, y) ̸= (۰, ۰‬‬
‫‪۳‬‬ ‫‪۳‬‬
‫‪‬‬
‫= )‪ f (x, y‬ﻣﻔﺮوض اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪x۲ + y ۲‬‬ ‫ﻣﺜﺎل‪ .‬ﺗﺎﺑﻊ ‪ f : R۲ → R‬ﺑﺎ دﺳﺘﻮر‬
‫‪‬‬
‫‪ ۰‬‬ ‫)‪(x, y) = (۰, ۰‬‬
‫اﻟﻒ( ﻧﺸﺎن دﻫﯿﺪ ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ )‪ (۰, ۰‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﻮده‪ ،‬ﻣﺸﺘﻘﺎت ﺟﺰﺋﯽ ‪ f‬در اﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ وﺟﻮد دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ب( ﺑﺮای ﺑﺮدار ﯾﮑﻪ ‪ ،⃗u = a⃗i + b⃗j‬ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ )‪ Du f (۰, ۰‬و ‪ .∇f (۰, ۰) · ⃗u‬ﭼﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪای ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ؟‬

‫اﻟﻒ( ﺑﺮای اﺛﺒﺎت ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ )‪،(۰, ۰‬‬

‫) ‪sin(x۳ − y ۳‬‬ ‫| ‪|x۳ − y ۳‬‬

‫| = |)‪|f (x, y) − f (۰, ۰‬‬ ‫|‬ ‫≤‬
‫‪x۲ + y ۲‬‬ ‫‪x۲ + y ۲‬‬
‫| ‪|x۳‬‬ ‫| ‪|y ۳‬‬ ‫‪x۲‬‬ ‫‪y۲‬‬
‫‪≤ ۲‬‬ ‫‪+‬‬ ‫=‬ ‫|‪|x‬‬ ‫‪+‬‬ ‫|‪|y‬‬
‫‪x + y ۲ x۲ + y ۲‬‬ ‫‪x۲ + y ۲‬‬ ‫‪x۲ + y ۲‬‬
‫√‬ ‫√‬ ‫√‬
‫‪≤ |x| + |y| ≤ x۲ + y ۲ + x۲ + y ۲ = ۲ x۲ + y ۲‬‬

‫√‬
‫‪.‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﺴﺎوی ﻓﻮق‪lim(x,y)→(۰,۰) |f (x, y) − ،‬‬ ‫اﮐﻨﻮن وﻗﺘﯽ )‪x۲ + y ۲ → ۰ ،(x, y) → (۰, ۰‬‬
‫‪ f (۰, ۰)| = ۰‬و از آﻧﺠﺎ )‪ .lim(x,y)→(۰,۰) f (x, y) = f (۰, ۰‬ﭘﺲ ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ )‪ (۰, ۰‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای ﻣﺸﺘﻘﺎت‬
‫ﺟﺰﺋﯽ ‪ f‬در اﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ‬

‫) ‪sin(x۳‬‬
‫‪∂f‬‬ ‫)‪f (x, ۰) − f (۰, ۰‬‬ ‫‪x۲‬‬
‫‪(۰, ۰) = lim‬‬ ‫‪= lim‬‬ ‫‪=۱‬‬
‫‪∂x‬‬ ‫‪x→۰‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x→۰‬‬ ‫‪x‬‬
‫) ‪sin(−y ۳‬‬
‫‪∂f‬‬ ‫)‪f (۰, y) − f (۰, ۰‬‬ ‫‪y۲‬‬
‫‪(۰, ۰) = lim‬‬ ‫‪= lim‬‬ ‫‪= −۱‬‬
‫‪∂y‬‬ ‫‪y→۰‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y→۰‬‬ ‫‪y‬‬

‫ب( ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺘﻦ ﺳﺌﻮال‪ ،‬ﻣﺸﺘﻖ ﺳﻮﯾﯽ ﺗﺎﺑﻊ در ﻧﻘﻄﻪ )‪ (۰, ۰‬را ﻣﺴﻨﻘﯿﻤﺎ ﺣﺴﺎب ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫) ‪sin(t۳ a۳ −t۳ b۳‬‬

‫)‪f (at, bt) − f (۰, ۰‬‬ ‫‪t۲ a۲ +t۲ b۲‬‬ ‫)) ‪sin(t۳ (a۳ − b۳‬‬
‫‪Du f (۰, ۰) = lim‬‬ ‫‪= lim‬‬ ‫‪= lim‬‬ ‫‪۳‬‬
‫‪= a ۳ − b۳‬‬
‫‪t→۰‬‬ ‫‪t‬‬ ‫‪t→۰‬‬ ‫‪t‬‬ ‫‪t→۰‬‬ ‫‪t‬‬

‫در ﻓﺮﻣﻮل ﻓﻮق از اﯾﻦ ﺧﺎﺻﯿﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدهاﯾﻢ ﮐﻪ ‪ .a۲ + b۲ = ۱‬ﻧﻬﺎﯾﺘﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺴﻤﺖ )اﻟﻒ(‪،‬‬

‫‪∂f‬‬ ‫‪∂f‬‬
‫( = ‪∇f (۰, ۰) · ⃗u‬‬ ‫‪(۰, ۰)⃗i +‬‬ ‫‪(۰, ۰)⃗j) · (a⃗i + b⃗j) = (⃗i − ⃗j) · (a⃗i + b⃗j) = a − b‬‬
‫‪∂x‬‬ ‫‪∂y‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﺴﺎوی ‪ Du f (۰, ۰) = ∇f (۰, ۰) · ⃗u‬ﺑﺮای ﻫﺮ ﺑﺮدار ﯾﮑﻪ ‪ ⃗u‬ﻟﺰوﻣﺎ ﺑﺮﻗﺮار ﻧﯿﺴﺖ ﭘﺲ ‪ f‬در ﻧﻘﻄﻪ‬
‫)‪ (۰, ۰‬ﻣﺸﺘﻖﭘﺬﯾﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫‪٩‬‬