Kultura przeworska 

Procesy przemian
i kontakty zewnętrzne
Przeworsk Culture 
Transformation processes
and external contacts
Kultura przeworska
Procesy przemian
i kontakty zewnętrzne
Przeworsk Culture 
Transformation processes
and external contacts

pod redakcją:
Karoliny Kot-Legieć
Andrzeja Michałowskiego
Marka Olędzkiego
Magdaleny Piotrowskiej

Łódź 2019
Kultura przeworska. Procesy przemian i kontakty zewnętrzne
Przeworsk Culture. Transformation processes and external contacts
redakcja
Karolina Kot-Legieć - Uniwersytet Łódzki, Instytut Archeologii, Katedra Prahistorii, ul. G. Narutowicza 65, 90–131 Łódź
Andrzej Michałowski - Uniwersytet im. A. Mickiewicza, Collegium Historicum, Wydział Archeologii, ul. Uniwersytetu Poznańskiego 7, 61–614 Poznań
Marek Olędzki - Uniwersytet Łódzki, Instytut Archeologii, ul. G. Narutowicza 65, 90–131 Łódź
Magdalena Piotrowska - Uniwersytet im. A. Mickiewicza, Collegium Historicum, Wydział Archeologii, ul. Uniwersytetu Poznańskiego 7, 61–614 Poznań

recenzenci
Tadeusz Grabarczyk, Maciej Kaczmarek

redaktor inicjujący
Iwona Gos

opracowanie redakcyjne
Jolanta Dybała

tłumaczenia
Artykuły, abstrakty, słowa kluczowe - autorzy
Teksty na okładkę i tytuły rozdziałów - Adrianna Szczerba

korekta językowa tekstów angielskich

Grażyna Piątkowska

korekta techniczna
Leonora Gralka

projekt layoutu i okładki, skład komputerowy

Joanna Apanowicz

zdjęcie wykorzystane na okładce

Antropomorficzne atasze z kotła brązowego typu E 14
Autor zdjęcia - Jaroslav Onyshchuk

Wydrukowano z gotowych materiałów dostarczonych do Wydawnictwa UŁ

© Copyright by Authors, Łódź 2019

© Copyright for this edition by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2019

Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego

W.09346.19.0.K

Ark. wyd. 30, ark. druk. 73,5

ISBN 978-83-8142-755-5;
e-ISBN 978-83-8142-756-2

Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego

90-131 Łódź, Lindleya 8
www.wydawnictwo.uni.lodz.pl
e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl
tel. (42) 665 58 63
 Mirosław Ciesielski

Obce elementy kulturowe z Wielkopolski

wschodniej we wczesnych fazach kultury przeworskiej
Fremde Kulturelemente im östlichen Großpolen
in der Frühphase der Przeworsk-Kultur

Słowa kluczowe: kultura przeworska, kultura lateńska, Celtowie, kultura jastorfska, Bastarnowie, Wielkopolska
wschodnia, obce elementy kulturowe, importy, pierścienie brodawkowate, szpile holsztyńskie, monety celtyckie
Schlüsselwörter: Przeworsk-Kultur, La-Tène-Kultur, Kelten, Jastorf-Kultur, Bastarnen, östliches Großpolen, Fremde
Kulturelemente, Import, Knotenringe, Holsteiner-Nadeln, keltische Münzen
Abstrakt. Elementy kulturowe, które docierają na tereny Wielkopolski wschodniej z obszaru kultury jastorfskiej i kultu-
ry lateńskiej, wytyczają wyraźne trasy ich napływu. Charakterystyczny jest prawie całkowity brak znalezisk w zachodniej
części tego regionu. Dyspersja omawianych zabytków pokrywa się z biegiem Warty i jej dopływów, wytyczając na obszarze
Wielkopolski wschodniej szlaki komunikacyjne z południa na północ i zwrotnie, którymi przypuszczalnie poruszały się
grupy ludności pochodzenia czy to celtyckiego, czy to „jastorfskiego”. Znajdują się wśród nich takie artefakty jak: szpile
holszyńskie, łyżki gliniane, naszyjnik koronowaty, pierścienie brodawkowate, miecze z pochwami, moneta celtycka, celtycka
ceramika toczona, zapinki lateńskie czy biegun żarna obrotowego.

Zusammenfassung. Aus dem Gebiet der Jastorf- und La-Tene-Kultur stammende Kulturelemente haben im Osten Großpolens
deutliche Spuren hinterlassen. Während in den westlichen Gebieten Funde fast gar nicht auftreten, weisen sie im Osten eine auffäl-
lige Streuung entlang der Warthe und ihrer Nebenflüsse auf, die zeitgleich wichtige Kommunikationswege zwischen dem Norden
und Süden bilden. Es wird vermutet, dass sich entlang dieser Wege Bevölkerungsgruppen keltischer Abstammung oder auch der
Jastorf-Kultur bewegt haben dürften. Zu den geborgenen Artefakten gehören Holsteiner Nadeln, Tonlöffel, ein Kronenhalsring,
Schwerter samt Scheiden, keltische Münzen, Knotenringe, keltische Keramik, La-Tene-Fibeln sowie ein Mahlstein.

Problematyka genezy kultury przeworskiej wydawała się do niedawna w miarę jasna (Dąbrowska
1988). Przyrost nowych materiałów z szerokopłaszczyznowych badań wykopaliskowych i ich nauko-
we opracowania wskazały jednak na wątpliwości wynikające ze znacznej liczby znalezisk łączonych
z kulturą jastorfską. Tematyka wprawdzie nie jest nowa (Woźniak 1977; Dąbrowska 1988a: 192–
204; 1994), ale zaczęto na problem początków kultury przeworskiej i okresu przedrzymskiego (szcze-
gólnie w Wielkopolsce) spoglądać pod innym kątem (Grygiel 2004; Machajewski, Pietrzak 2004;
Michałowski 2004a; 2006; 2008; Dąbrowska, Woźniak 2005). Znaczna liczba osad z materiałem cera-
micznym określanym jako jastorfski, w typie jastorfskim lub z elementami jastorfskimi spowodowa-
ła, że tej właśnie kulturze zaczęto przypisywać coraz większą rolę w rozwoju lokalnych społeczności
przełomu starszego i młodszego okresu przedrzymskiego w Wielkopolsce, zaś jej ludności wywarcie
wpływu na formowanie się kultury przeworskiej. Sprawa rozwoju struktur kulturowych starszego
okresu przedrzymskiego jest jednak nadal niejasna. Wprawdzie kulturą jastorfską próbuje się zapełnić
lukę pomiędzy okresem zaniku(?) kultury pomorskiej a powstaniem kultury przeworskiej (Grygiel
2004: tabl. I–II; Woźniak 2014: 19), to nasuwają się tutaj również pewne wątpliwości (Ciesielski, 2018:
280–281). Przypisując odkrywane w liczących się ilościach materiały osadowe kulturze jastorfskiej,
należy postawić sobie pytanie, czy był w tym przypadku możliwy napływ dużych grup obcej ludno-
ści na obszar Niżu Polskiego (Wielkopolski, Kujaw i zachodniego Mazowsza). Wymieniona kultura

231
Mirosław Ciesielski Obce elementy kulturowe z Wielkopolski wschodniej we wczesnych fazach kultury przeworskiej

uformowała się na korzeniach nordyjskiego kręgu kulturowego z okresu brązu u zarania epoki żela- wędrującej ludności wydaje się być również segmentarny(?) charakter społeczeństwa „jastorfskiego”
za i zajmowała początkowo obszar północnej Saksonii Dolnej, Szlezwiku, Holsztynu i Meklemburgi. (Brandt 2009: 187). Należy być może zastanowić się nad reinterpretacją znajdowanych materiałów ce-
Jednak szybko zaczęła rozprzestrzeniać się we wszystkich kierunkach, a jej ludność wniknęła na te- ramicznych przypisywanych tej kulturze, a przynajmniej większej ich części. Bezsprzecznie za „jastor-
reny zajmowane przez inne ugrupowania kulturowe, niejako je „jastorfizując”. W efekcie tego pro- fską” można uznać tę ceramikę, która w wyniku badań petrograficznych będzie miała potwierdzenie
cesu powstały strefy kulturowe określane przez archeologów niemieckich peryferiami jastorfskimi pochodzenia z obszaru Niemiec czy Jutlandii. Ceramika wyrabiana z „miejscowego” surowca, w na-
(Brandt 2001: 25–42, mapa I). Grupy osadników „jastorfskich” zajęły nie tylko olbrzymie obszary szym przypadku wielkopolskiego, już niekoniecznie musi być „jastorfska”, pomimo np. ewidentnych
dzisiejszych Niemiec środkowych, południowych, zachodnich i wschodnich, ale przeniknęły również nawiązań do niej. Nie można wykluczyć, że jest to produkt miejscowego, posthalsztackiego substra-
na teren Pomorza Zachodniego i Ziemi Lubuskiej. W końcu LT B pojawiły się w Wielkopolsce, na tu kulturowego, który w wyniku kontaktów (także interpersonalnych), „wędrowania” idei (wiedzy),
Kujawach i Mazowszu (ostatnio Grygiel 2015: 132 in.), by następnie dotrzeć nad Morze Czarne (kul- technologii oraz zapożyczeń (dyfuzji), wypracował model kulturowy podobny do kultury jastorf-
tura Poieneşti-Lukaševka). Efektem tego procesu miał być niebywały rozkwit osadnictwa „jastorf- skiej. Natomiast wędrująca ludność „jastorfska” mogła, w wyniku bezpośrednich kontaktów, proces
skiego” na obszarze Niżu Polskiego (Grygiel 2015, tam dalsza literatura). Należy raczej wątpić, ażeby ewolucyjny miejscowego cyklu „łużycko-pomorskiego” dodatkowo przyspieszać (zob. Michałowski,
potencjał populacyjny kultury jastorfskiej był aż tak ogromny. Argumentem za ograniczoną liczbą Teska 2013: 208–211; także Ciesielski 2015: 91; 2017b). Pewne sygnały o tym świadczące (tak przy-
najmniej ja to odczytuję), niezbyt jeszcze dobit-
← Mapa 1. Położenie omawianych stanowisk
nie wykazane, mieliśmy okazję odebrać w trakcie
na tle osadnictwa kultury przeworskiej
(za: Ciesielski 2013): Warsztatów ceramicznych w Poznaniu, w wystą-
1. Łuszczewo; 2. Konin (71); 3. Konin (63); 4. Daniszew;
pieniach A. Michałowskiego i A. Sobuckiego oraz
5. Wrząca Wielka; 6. Arkuszewo; 7. Ruszków I;
8. Kwiatków; 9. Cichmiana; 10. Brzozówka; 11. Kuny; M. Żółkiewskiego i M. Kaczora1. Na przykład la-
12. Stawki; 13. Piekary; 14. Pietrzyków; 15. Wólka.
teńska forma w rozwoju kultury pomorskiej lepiej
← Karte 1. Fundstellen vor dem Hintergrund der Besiedlung
wypełniałaby lukę czasową pomiędzy zanikiem(?)
der Przeworsk-Kultur (Ciesielski 2013):
1. Łuszczewo; 2. Konin (71); 3. Konin (63); 4. Daniszew; kultury pomorskiej a powstaniem kultury prze-
5. Wrząca Wielka; 6. Arkuszewo; 7. Ruszków I;
worskiej. Mogłaby tłumaczyć zjawisko przemia-
8. Kwiatków; 9. Cichmiana; 10. Brzozówka; 11. Kuny; 12. Stawki;
13. Piekary; 14. Pietrzyków; 15. Wólka. ny kulturowej na przełomie starszego i młodszego

Mapa 2. Znaleziska pierścieni brodawkowatych z Polski (za: Bochnak

2014, z uzupełnieniami autora): 1. Konin; 2. Kwiatków; 3. Stawki;
4. Piekary; 5. Konopnica; 6. Rogaszyn; 7. Gubin; 8. Nowa Wieś
Wrocławska; 9. Rudnik; 10. Strzyżów; 12. Całowanie; 13. Kleszewo;
14. Pajewo–Szwelice; 15. Czerwony Dwór; 16. Podwiesk; 17. Nowe
Dobra; 18. Grudziądz–Rządz; 19. Mikorowo; 20. Brzeźno Lęborskie;
21. Rumia.

Karte 2. Fundstellen der Knotenringe auf dem Gebiet Polens

(Bochnak 2016, mit Ergänzungen): 1. Konin; 2. Kwiatków; 3. Stawki;
4. Piekary; 5. Konopnica; 6. Rogaszyn; 7. Gubin; 8. Nowa Wieś
Wrocławska; 9. Rudnik; 10. Strzyżów; 12. Całowanie; 13. Kleszewo;
14. Pajewo–Szwelice; 15. Czerwony Dwór; 16. Podwiesk; 17. Nowe
Dobra; 18. Grudziądz–Rządz; 19. Mikorowo; 20. Brzeźno Lęborskie;
21. Rumia.

1 A. Sobucki, A. Michałowski, Kultur oder fehlende Phase von Pommerschen Kultur? Kommentare zur Funden aus der Wende der älteren
und jüngeren vorrömischen Eisenzeit aus der Fundstelle Poznań ul. Smolna; M. Kaczor, M. Żółkiewski, Krąplewo 29 – nowe stanowisko
z materiałami ceramicznymi z okresu przedrzymskiego z okolic Poznania. Wystąpienia w ramach „Workshop Ceramika – główne źródło
do poznania przemian kulturowych w środkowoeuropejskim barbaricum”, 27–28 września 2017 r.

232 233
Mirosław Ciesielski Obce elementy kulturowe z Wielkopolski wschodniej we wczesnych fazach kultury przeworskiej

okresu przedrzymskiego bez przypisywania wszystkich znalezisk z początków młodszego okresu prze-
drzymskiego kulturze jastorfskiej czy dokonywania prób stworzenia nowej grupy jastorfskiej na te-
renie Polski (Woźniak 2014: 19; por. Ciesielski, 2018: 281). Nie umniejsza to znaczenia migrujących
w kierunku Morza Czarnego grup ludności „jastorfskiej” w procesie przemian kulturowych tutaj
zachodzących, co uwidocznia się w znajdowanych artefaktach, bezsprzecznie przynależnych do tej
kultury. Z tych też względów nie będziemy się tutaj zajmować znaleziskami ceramiki w typie „jastor-
fskim”. Wspomnimy tylko o występowaniu stanowisk z takimi materiałami w Wielkopolsce wschod-
niej (mapa 1) i dalej, wzdłuż rzeki Bzury (Teska 2014, tam dalsza literatura).
Zupełnie inaczej przedstawia się sprawa wpływu kultury lateńskiej na społeczeństwo Wielkopolski,
gdyż jest on tam słabo czytelny w kulturze pomorskiej starszego okresu przedrzymskiego (ostatnio Woźniak
2014: 5–7), a i w kulturze przeworskiej w początkowej fazie młodszego okresu przedrzymskiego jego ślady
są nikłe. Dopiero od fazy A2 widzimy wyraźniejsze jej oddziaływania (Bochnak 2014: 229–230).
Elementy kulturowe, które docierają na obszar Wielkopolski wschodniej z terenu kultur jastorfskiej i lateń-
skiej, wytyczają wyraźne trasy ich napływu (mapa 1), co postaram się niżej wykazać. Wielkopolska wschodnia
określona jest tutaj jako obszar zamknięty od zachodu dopływem Warty, rzeką Prosną. Od północy przebiega
pasmem jezior Pojezierza Gnieźnieńskiego, a od jeziora Gopło granicą wododziału Wisły i Odry, która wy-
tycza również jej wschodni skraj. Jej południowy kraniec jest mniej czytelny – wyznacza go, w przybliżeniu,
równoleżnikowy pas lasów oddzielających ją od Wielkopolski południowo-wschodniej.
Większość znalezisk o obcej dla miejscowego substratu proweniencji odkryto na stanowiskach ba-
danych wykopaliskowo (mapa 1). Na sześć z nich natrafiono natomiast przypadkowo. Gros znalezisk usy-
tuowanych jest wzdłuż południkowego biegu Warty i jej zakola (przełamania w kierunek równoleżnikowy
w okolicach Koła) do Konina i dalej, w kierunku północnym, na Kujawy. Wytyczają w ten sposób trasę komu-
nikacyjną wiodącą wzdłuż biegu górnej i środkowej Warty. Znaczenie ma też tutaj prawobrzeżny dopływ Warty,
rzeka Ner, tworząca dogodną trasę komunikacyjną w kierunku Bzury i dalej, do Wisły. Charakterystyczny jest
brak znalezisk w zachodniej części omawianego obszaru, poza dwoma odkryciami: w Wólce, stan. 1 (określa-
ne w literaturze jako Staw) i w Pietrzykowie, stan. 29. Fakt ten może wynikać ze stanu badań, tym bardziej,
że mamy tu rzekę Prosnę z licznymi stanowiskami skupiska kaliskiego, z materiałami świadczącymi o dale-
kosiężnych kontaktach handlowych, jak i tradycyjnie wykorzystywaną przesłankę o przebiegającym wzdłuż
Prosny szlaku „bursztynowym” (Wielowiejski 1980: 110, 122, 195–196; Baranowski 1985). Ponadto, obszar ten
charakteryzują rozległe tereny leśne, które zakłócają niewątpliwie nasze spojrzenie na ówczesny obraz osadnic-
twa. Natomiast w rejonie na północ od Warty były prowadzone szerokopłaszczyznowe badania archeologicz-
ne związane z budową autostrady A2, w tym również
← Tabl. I. Zabytki „jastorfskie” z Wielkopolski wschodniej: na stanowiskach z młodszego okresu przedrzymskiego,
1. Szpila holsztyńska z Konina (za: Ciesielski, w druku);
2. Naszyjnik koronowaty z Wólki (dawniej Staw) (za: Michałowski
gdzie znalezisk świadczących o ich obcym pochodze-
2008); 3. Szpila holsztyńska z Łuszczewa (za: Prochowicz 2006). niu nie stwierdzono aż do Konina.
← Taf. I. „Jastorfer” Artefakte aus dem östlichen Großpolen: Następne znaleziska, które należy wiązać z kul-
1. Holsteiner Nadel aus Konin (Ciesielski, im Druck);
turą jastorfską bądź lateńską, występują już tylko we
2. Kronenhalsring aus Wólka (früher Staw) (Michałowski 2008);
3. Holsteiner Nadel aus Łuszczewo (Prochowicz 2006). wschodniej strefie omawianego obszaru. „Jastorfskie”,

234 235
Mirosław Ciesielski Obce elementy kulturowe z Wielkopolski wschodniej we wczesnych fazach kultury przeworskiej

← Tabl. II. Obce elementy kulturowe z Wielkopolski wschodniej: 1. Celtycka ceramika malowana z Kun (za: Skowron 2008); 2. Celtycka
ceramika toczona ze Stawek (rys.: M. Ciesielski); 3. Łyżka KJ z Daniszewa (za: Wójcik 2006); 4. Łyżka gliniana KJ z Kwiatkowa (za:
Kot 2016); 5. Okucie pasa z Ruszkowa I (za: Machajewski, Rogalski 2016); 6. Zapinka typu Idrija Ia z Rzężaw (za: Jasnosz 1966); 7.
Zapinka typu A 65a1a z Kwiatkowa (za: Kot, Piotrowska 2016); 8. Zapinka środkowolateńska z Pietrzykowa (za: Michałowski 2003);
9–10. Zapinki z Cichmiany (za: Bednarczyk, Sujecka 2010); 11. Zapinka typu B z Kun (za: Skowron 2008); 12–13, 17. Ceramika celtycka
grupy IB2Poleskiej z Kun (za: Skowron 2008); 14. Ceramika celtyca grupy IB1 Poleskiej z Kun (za: Skowron 2008); 15. Ceramika
celtycka typu Podłęże z Kun (za: Skowron 2008); 16. Moneta celtycka z Konina (foto arch.: Muzeum Okręgowe w Koninie – MOK).

← Taf. II. Fremde Kulturelemente aus dem östlichen Großpolen: 1. Keltische Keramik aus Kuny (Skowron 2008); 2. Keltische Keramik
aus Stawki (zeich. M. Ciesielski); 3. Tonlöffel aus Daniszewo (Wójcik 2006); 4. Tonlöffel aus Kwiatkowo (Kot 2016); 5. Gürtelbeschlag
aus Ruszkowo I (Machajewski, Rogalski 2016); 6. Fibel Typ Idrija Ia aus Rzężawy (Jasnosz 1966); 7. Fibel Typ A 65a1a aus Kwiatkowo
(Kot, Piotrowska 2016); 8. Fibel vom Mittellatène-Schema aus Pietrzykowo (Michałowski 2003); 9–10. Fibeln aus Cichmiana
(Bednarczyk, Sujecka 2010); 11. Fibel Typ B aus Kuny (Skowron 2008); 12–13, 17. Keltische Keramik Gruppe IB2 nach Poleska aus Kuny
(Skowron 2008); 14. Keltische Keramik Gruppe IB1 nach Poleska aus Kuny (Skowron 2008); 15. Keltische Keramik Typ Podłęże aus
Kuny (Skowron 2008); 16. Keltische Münze aus Konin (Fotoarchiv Muzeum Okręgowe w Koninie – MOK).

zaczynając od północy, to przypadkowe znalezisko torfowe z Łuszczewa, stan. 1, gm. Skulsk (w okresie prze-
drzymskim mogło to być jeszcze jezioro), następnie stan. 63 w Koninie. W obu przypadkach mamy do czy-
nienia ze szpilami holsztyńskimi. Kolejne stanowisko, na którym stwierdzono wystąpienie zabytku o prowe-
niencji „jastorfskiej” (badania autostradowe), to Daniszew, stan.1. Ostatnim jest natomiast, badane w ramach
inwestycji „kopalnianych”, stan. 11 w Kwiatkowie. Znaleziska „lateńskie” natomiast stwierdzono w Koninie
na stanowisku 71 (pierścień brodawkowaty) i stanowisku 63 (moneta celtycka). Następne odnotowano
w:  Kunach, stan. 4 (zapinka i ceramika celtycka z dodatkiem pewnych elementów „jastorfskich”), Ruszkowie
Pierwszym, stan. 27 (miecze z pochwami i okuciami pasów), Cichmianie, stan. 2 (paciorki szklane, zapinki),
Kwiatkowie, stan. 11 (pierścień brodawkowaty, zapinka), Stawkach, stan. 1 (pierścień brodawkowaty, ceramika
celtycka i żarnowa). Przypadkowe znalezisko pochodzi z okolic Piekar (pierścień brodawkowaty) i z najdalej
na południe wysuniętego stan. 1 w Rzężawach (miecze i pochwy). Należy ponadto wspomnieć o znaleziskach
archiwalnych z Arkuszewa, stan. 1 (miecz) i Wrzącej Wielkiej2, stan. 1 (miecz).
Dyspersja wymienionych zabytków pokrywa się z biegiem Warty i jej dopływów, wytyczających na
obszarze Wielkopolski wschodniej trasę komunikacyjną z południa na północ i zwrotnie, którą to przy-
puszczalnie poruszały się grupy ludności pochodzenia czy to celtyckiego, czy to „jastorfskiego”.

Artefakty z obszarów tzw. kultury jastorfskiej

Znalezisko z Wólki to naszyjnik koronowaty (tabl. I.2), pochodzący najprawdopodobniej z obszaru kultury
Poieneşti-Lukaševka. Według typologii M. Babeşa przynależy on do typu F (Babeş 1993: 107–108, Abb. 28), nato-
miast według J. Kostrzewskiego to typ IV (Kostrzewski 1919: 76–79). Trudno jednoznacznie określić, jak ów na-
szyjnik dotarł w to miejsce, zaznaczmy, że jest to najdalej na zachód wysunięte znalezisko tego typu. Jak już wspo-
mniano, centra zajmujące się produkcją omawianego typu F (IV) leżały gdzieś na obszarach nadczarnomorskich,
związanych z kulturą Poieneşti-Lukaševka. Znaleziony jeszcze w XIX w. naszyjnik pochodzi z odkrytego przy-
padkowo grobu. Niestety, popielnica nie zachowała się i według relacji, jaką pozostawił nam W. Demetrykiewicz

2 Znana z literatury jako Wrząca Warcka, pow. Koło. Jest najprawdopodobniej pomylona, gdyż wieś o tej nazwie notowana jest w pow. tureckim.

236 237
Mirosław Ciesielski Obce elementy kulturowe z Wielkopolski wschodniej we wczesnych fazach kultury przeworskiej

← Tabl. III. Pierścienie brodawkowate i ich typologia: (1900: 75), po wyjęciu z ziemi uległa całkowitemu roz-
1. Stawki (za: Ciesielski 2012); 2. Piekary (za: Ciesielski 2012);
3. Konin (typ Gosławice) (foto: archiwum MOK); 4. Kwiatków sypaniu. Nie udało się jej odzyskać czy zrekonstru-
(fot. M. Ciesielski); 5. Biegun żarna rotacyjnego ze Stawek ować, brak również rysunku samego grobu, w związku
(fot. M. Ciesielski).
z czym nie wiemy, do jakiej kultury należy go przypisać.
← Taf. III. Knotenringe und ihre Typologie: 1. Stawki (Ciesielski
2012); 2. Piekary (Ciesielski 2012); 3. Konin (Typ Gosławice) Najprawdopodobniej był to pochówek przeworski, ale
(Fotoarchiv MOK); 4. Kwiatków (foto M. Ciesielski); 5. Läufer nie można wykluczyć jego proweniencji „jastorfskiej”.
eine Drehmühle aus Stawki (foto M. Ciesielski).
Naszyjniki tego typu występują na terenach południo-
wo-wschodniej Europy i wschodniej Polski (Dąbrowska
1988: 181–183, mapa 22–23; Babeş 1993: mapa 28). Są one zapewne produktem kultury Poieneşti-Lukaševka, wią-
zanej z ludnością „jastorfską” (Bastarnowie). Niewykluczone jednak, że wyrób tego typu naszyjników odbywał
się na wschodzie, ale poza zasięgiem kultury Poieneşti-Lukaševka; chronologicznie wpisuje się on w fazę A1–A2
młodszego okresu przedrzymskiego (ostatnio Maciałowicz, Nowakowska 2006).
Szpila holsztyńska z Konina (tabl. I.1), typu CII3δ3 według H. Hingsta (Ciesielski, 2018: 277–280), na-
leży do zespołu szpil charakterystycznych dla stosunkowo niewielkiego obszaru Holsztynu (największe za-
gęszczenie), z peryferyjną dyspersją w Danii, Meklemburgii i Dolnej Saksonii (Hingst 1986: 35–38, mapa 14;
Keiling 2014: ryc. 17). Owe szpile są typowe dla zestawów grobowych w okresie LT C1, chociaż nie można
wykluczyć ich pojawienia się już w końcu LT B. Zanikają pod koniec LTC1 lub na przełomie LTC1/C2, wy-
parte całkowicie przez zapinki lateńskie (ostatnio Keiling 2014: 125). Pojawiają się wspólnie tylko w nielicz-
nych zespołach grobowych na obszarze macierzystym (Hingst 1986: 35). Szpila z Konina należy, ze względu
na zdobienie zagięcia wola, do form młodszych (Hingst 1986: 35). Oznacza to, że musiała tu dotrzeć naj-
później w LT C1, jego końcowej fazie (A1a młodszego okresu przedrzymskiego). W związku z tym można
przypuszczać, że dostała się tutaj w trakcie znanej ze źródeł antycznych wędrówki Bastarnów4 z obszarów
kultury jastorfskiej nad Morze Czarne. Następna szpila holsztyńska pochodzi z Łuszczewa i przynależy do
typu Skovby (Hingst 1983: 29, tabl. 59.1; Prochowicz 2006: 385), charakterystycznego dla obszaru Jutlandii
(Danii). Została znaleziona, według relacji B. Erzepkiego (1890: 53–54, tabl. XXI.5–6), wraz z siekierką typu
Dębowiec, których najpóźniejsze okazy datowane są na okres Ha D (Szpunar 1987: 71–72). Jeżeli nie ma
tu pomyłki i rzeczywiście oba znaleziska pochodzą z tego samego stanowiska, to albo mamy do czynienia
z miejscem ofiarnym o długotrwałym funkcjonowaniu (począwszy co najmniej od okresu halsztackiego,
skończywszy zaś przynajmniej w LT C), albo też z wyjątkowym zbiegiem okoliczności, za sprawą którego te
dwa bardzo różnoczasowe obiekty znalazły się w tym samym miejscu. Nie można wykluczyć, że informacja
znalazcy przekazana dalej była niedokładna i pochodzenie obydwu znalezisk jest różne. Szpila z Łuszczewa
jest chronologicznie starsza od „konińskiej”, co nie oznacza jednak, że dotarła tutaj wcześniej.
Ostatnimi znaleziskami kojarzonymi z kulturą jastorfską, które omówimy, są gliniane łyżki z Daniszewa,
stan. 1 i Kwiatkowa, stan. 11 (tabl. II.3–4). Pierwsza z nich została odkryta w obiekcie zinterpretowanym jako

3 Nieporozumieniem jest przypisywanie szpili do typu Skovby (Grygiel 2015: 156).

4 Za niewątpliwych Bastarnów, kojarzonych z ludnością „jastorfską”, należy uważać grupę ludzką, która dotarła nad Morze Czarne
i zaistniała w antycznych źródłach pisanych. Oznacza to, że mogła to już być ludność przemieszana etnicznie, a nie tylko „jastorfska”
(Ciesielski, w druku).

238 239
Mirosław Ciesielski Obce elementy kulturowe z Wielkopolski wschodniej we wczesnych fazach kultury przeworskiej

← Tabl. IV. Zabytki celtyckie z Wielkopolski wschodniej: Miecze:wapiennik (Wójcik 2006: 2, tabl. IX, XIX). Należy ją
1–2. Rzężawy (za: Jasnosz 1966); 4–7, 11. Ruszków I (za:
Machajewski, Rogalski 2016); 8. Brzozówka (za: Nadolski 1951); zaliczyć do typu III według A. Michałowskiego (2004a:
9. Klamra do pasa K.49 z Pietrzykowa (za: Michałowski 2003); 136–137, ryc. 3), na co wskazuje facetowane trzy-
10. Klamra do pasa K.48 z Ruszkowa I (za: Machajewski, Rogalski
2016); 12. Miecz z Arkuszewa (za: Rawicz-Witanowski 1904); madło, w którym dodatkowo znajduje się otwór.
13. Miecz z Wrzącej (Wielkiej?) (za: Łuczkiewicz 1997). Prawdopodobnie służył on do mocowania prze-
← Taf. IV. Keltische Artefakte aus dem östlichen Großpolen: dłużającej rączki, wykonanej zapewne z materiału
Schwerter: 1–2. Rzężawy (Jasnosz 1966); 4–7, 11. Ruszków I
(Machajewski 2016); 8. Brzozówka (Nadolski 1951); 9. organicznego. Łyżka z Kwiatkowa, pozyskana ze
Gürtelschnalle K.49 aus Pietrzykowo (Michałowski 2003); studni (obiekt A1/724), zachowała się niestety frag-
10. Gürtelschnalle K.48 aus Ruszkowo I (Machajewski, Rogalski
2016); 12. Schwert aus Arkuszowo (Rawicz-Witanowski 1904); mentarycznie i trudno ją przyporządkować kon-
13. Schwert aus Wrząca (Wielka?) (Łuczkiewicz 1997). kretnemu typowi (Kot 2016: 181–182, tabl. 40.1).
Ukształtowanie „miski” nabieraka zdaje się wska-
zywać, że mamy tu do czynienia z typem II lub III według A. Michałowskiego. Gliniane łyżki w kul-
turze jastorfskiej występują przede wszystkim na obszarze Brandenburgii (Michałowski 2004a: 142–143,
ryc. 1). Charakterystyczne jest natomiast to, że brak ich na innych terytoriach tej kultury w Niemczech.
Powyższa kwestia jest zastanawiająca, ale jeżeli powiążemy ją z faktem wcześniejszego zasiedlenia
Brandenburgii przez ludność kultury łużyckiej, to na myśl nasuwa się pewna, dość prawdopodobna hi-
poteza. Już pod koniec okresu LT A (Jastorf b), a na pewno w LT B, zaczynają przenikać na wspomniany
teren wpływy kultury jastorfskiej, jak również grupy ludności tejże kultury. Świadczą o tym występujące
na znanych stamtąd cmentarzyskach groby zarówno grupy górzyckiej kultury łużyckiej, jak i kultury ja-
storfskiej (Seyer 1982: 71). Można z tego wysnuć wniosek, że obie społeczności współżyły przez jakiś czas
ze sobą, po czym kultura łużycka, w trakcie LT B, została zgermanizowana i wchłonięta przez kulturę
jastorfską (Griesa 1982: 63). Łyżki gliniane w kulturze łużyckiej występują często i być może jej ludność
wniosła m.in. ten genetycznie „łużycki” element kultury materialnej do inwentarza kultury jastorfskiej.
Dlaczego akurat łyżki? Być może miały one w sobie jakiś element kulturowy o istotnym znaczeniu (wy-
posażenie grobów – duchowy?; zob. Seyer 1982: 46; Michałowski 2004b), który wraz ze zjastorfizowaną
ludnością „łużycką” zaistniał w grupie środkowołabsko-hawelańskiej kultury jastorfskiej jako jej gene-
tyczny wkład. Ludność „jastorfska”, która przemieszczała się z Jutlandii w stronę Wielkopolski i dalej,
w kierunku południowo-wschodnim („szlakiem bastarneńskim”), najprawdopodobniej „zbierała” po dro-
dze grupy ludzkie z Niemiec północnych, ale i niewątpliwie z Brandenburgii (Teska 2014: 162). Wśród
nich mogły być jednostki powiązane etnicznie z wcześniejszym, łużyckim substratem. One natomiast,
ze względu na znajomość języka (zakładam, że ugrupowania cyklu łużycko-pomorskiego mówiły po-
dobnymi językami), mogły ułatwiać przemarsz przez tereny Wielkopolski i dalej. Trzeba też pamiętać
o wpływie kultury łużyckiej na kulturę jastorfską w jej wczesnych fazach. Chodzi tu przede wszyst-
kim o ceramikę, której styl i formy były przez tę drugą przejmowane nagminnie (Seyer 1982: 71–72).
Jest to już widoczne w inwentarzu ceramicznym genetycznego poprzednika kultury jastorfskiej, Kręgu
Nordyjskim epoki brązu (Dąbrowski 1988: 96–98). Świadczy to o zażyłych kontaktach grup „łużyckich”
z północą Europy, które w okresie ekspansji kultury jastorfskiej przybrały kierunek odwrotny w przej-
mowaniu trendów kulturowych.

240 241
Mirosław Ciesielski
Lateńskie (celtyckie) znaleziska kultury materialnej
Zajmiemy się teraz obecnością elementów celtyckich (lateńskich) na omawianym obszarze. Stanowisko 63
w Koninie, na którym znaleziono monetę celtycką (tabl. II.16), jak również wyżej omówioną szpilę
holsztyńską, zostało zadokumentowane w trakcie badań AZP w 1982 r. jako osada kultury przeworskiej5.
Wspomniana moneta to ⅓ setera (Spisacki 2010: 73–74; Rudnicki 2011: 99–132), w obszernej publikacji
M. Rudnickiego określona analizą chemiczną jako stop złota ze srebrem i miedzią. Zabytki tego typu są
charakterystyczne dla celtyckich Bojów, jednak moneta konińska należy do atypowych (M. Rudnicki okre-
ślił ją jako typ „Konin”). Odbiega ona szczegółami od monet z macierzystych obszarów bojskich (Czechy,
Morawy, Słowacja, Austria), wpisując się tym samym w zbiory tego rodzaju obiektów z terenu Polski, niepa-
sujące do systemu monet Castelina (Rudnicki 2011: 100–101, tam dalsza literatura). Biorąc pod uwagę fakt,
iż w obiegu naukowym zaczyna coraz częściej przebijać się informacja o istnieniu celtyckich mennic w oko-
licy Kalisza (Rudnicki et al. 2009; ostatnio Olędzki et al. 2014), jak i na Kujawach (Andrałojć, Andrałojć
2012), można domniemywać, że moneta ta nie pochodzi z obszarów naddunajskich kultury lateńskiej, lecz
została wybita w niedalekiej odległości od Konina. Chronologicznie wpisuje się ona w okres menniczy
D według Castelina, przypadający na czasy około połowy I w. p.n.e. (Rudnicki 2011: 117).
Kuny, stan. 4, gm. Władysławów, to cmentarzysko badane w ramach szerokopłaszczyznowych dzia-
łań archeologicznych pod autostradę A2. Na stanowisku tym, datowanym od fazy A1 młodszego okresu
przedrzymskiego aż po wczesną fazę wędrówek ludów, znaleziono w dwunastu grobach kilkadziesiąt frag-
mentów różnej ceramiki celtyckiej (Skowron 2008: 138–140). Są to w większości fragmenty drobne, jednak
z fragmentów pochodzących z grobu 13 udało się zrekonstruować jedno całe naczynie malowane (tabl. II.1),
które w klasyfikacji P. Poleskiej przynależy do grupy technologicznej IA ceramiki toczonej malowanej
(Poleska 2006: 35–50; Skowron 2008: 19–20, 138). Jest to misa nazywana typem bol Roanne, datowanym na
okres LT D1–D2. W typologii P. Poleskiej (2006: 43–44) jest to typ V.1.1. mis półkolistych, należący do
najczęściej występujących naczyń malowanych w Małopolsce. Można zatem przypuszczać, że ceramika ta
trafiła tu z obszaru celtycko-przeworskiej grupy tynieckiej, gdzie funkcjonowały celtyckie warsztaty pro-
dukcyjne. Grób 13 datowany jest na fazę A3 młodszego okresu przedrzymskiego. Z dwóch innych grobów
pochodzi jeszcze sześć drobnych fragmentów toczonej ceramiki malowanej. Następną grupą celtyckiej
ceramiki toczonej na kole garncarskim jest tzw. ceramika gładka w liczbie dziesięciu drobnych fragmen-
tów z czterech grobów w Kunach (tabl. II.12–14, 17), zaliczonych do grupy technologicznej IB P. Poleskiej
(Skowron 2008: 139). Pozostałe dwa fragmenty (tabl. II.15) to ceramika z grobu 93, również nawiązująca
do ceramiki rejonu podkrakowskiego, a zaliczana do typu Podłęże, mis z grupy cienkościennej toczonej
szorstkiej (Woźniak 1970: 124; Skowron 2008: 139–140), co w systematyce P. Poleskiej odpowiada grupie
technologicznej IC (Poleska 2006: 64–67).
5 Badania AZP przeprowadzone były przez ekipę badawczą Muzeum Okręgowego w Koninie w 1982 r. Na bazie wówczas znalezionej
ceramiki określono chronologię stanowiska na wczesny okres rzymski. Na początku XXI w. do muzeum w Koninie zaczęły docierać
przypadkowe znaleziska metalowe z tegoż stanowiska (m.in. szpile, zapinki, monety rzymskie), w związku z czym ponownie przebadano
powierzchniowo obszar stanowiska w ramach powtórnych badań AZP (w 2017 r.), nie uzyskując jednak zadawalających wyników.
Być może powodem tego była niekorzystna pora roku.
242
Obce elementy kulturowe z Wielkopolski wschodniej we wczesnych fazach kultury przeworskiej
Toczoną ceramikę celtycką odkryto również na cmentarzysku w Stawkach, stan. 1. Były to cztery frag-
menty znalezione, niestety, w warstwie kulturowej, z tego tylko jeden większy (tabl. II.2). W klasyfikacji
P. Poleskiej (2006: 50–53) przynależą one do grupy technologicznej IB2 ceramiki toczonej. Zachowany frag-
ment górnej partii brzuśca z wylewem (tabl. II.2) pochodzi najprawdopodobniej z naczynia flaszowatego,
które to w rejonie krakowskim datowane są na LT D i nie należą do często występujących w inwentarzu
grupy tynieckiej (Poleska 2006: 54).
Przejdziemy teraz do tzw. pierścieni brodawkowatych, które na obszarze Polski odnotowywane były
w literaturze przede wszystkim w jej wschodniej części (mapa 2). W Polsce środkowej i zachodniej były to
pojedyncze znaleziska, jak okaz z Konopnicy (Abramek 1982: 173, ryc. 3.b). Na temat pierścieni pisali już
B. Balke i E. Bokiniec, jak również A. Juga-Szymańska z P. Szymańskim oraz autor niniejszego artyku-
łu (Balke 1999; Bokiniec 2008; Ciesielski 2012; Juga-Szymańska, Szymański 2013: 78, Abb. 4.2, Karte 1).
Ostatnio na ten temat wypowiedział się także T. Bochnak w swojej pracy Importy celtyckie… (2014), su-
gerując dla tej grupy polskich znalezisk nazwę „knotenringi”6. W dalszej części wywodu będę się jednak
trzymać polskojęzycznej nazwy. Tak więc pierścień brodawkowaty ze Stawek, stan. 1, gm. Dobra (tabl.
III.1), został odkryty w grobie kobiecym w trakcie badań prowadzonych na tym cmentarzysku w latach
1983–1984 (Ciesielski 1984; 1985). Grób datowany jest wczesną formą zapinki typu M na fazę A2/A3
(Ciesielski 2012: 159). Odmiennego podtypu jest następne kółko znalezione kilka kilometrów na połu-
dnie od Stawek, w okolicy miejscowości Piekary, przez przygodnego znalazcę (tabl. III.2). Kolejny pier-
ścień brodawkowaty, również wcześniej publikowany, pochodzi z badań prowadzonych w Koninie w la-
tach sześćdziesiątych ubiegłego wieku (tabl. III.3). Został on znaleziony na późnośredniowiecznym gródku
stożkowatym, w nasypie kopca usypanego w obrębie osady przeworskiej z młodszego okresu przedrzym-
skiego. W związku z tym należy go łączyć z przeworską fazą osadnictwa na tym stanowisku. Niżej podpi-
sany omówił pierścienie w osobnej publikacji (Ciesielski 2012, tam dalsza literatura). Ostatni z pierścieni
odkryto w trakcie prowadzonych w ubiegłych latach badań wykopaliskowych na stan. 11 w Kwiatkowie
(tabl. III.4). Niestety, nie pochodził on z zespołu lecz z warstwy kulturowej (Rzepecki et al. 2016: 116,
ryc. 67). Opisane pierścienie lokuje się w okresie LT D, chociaż początki ich produkcji na obszarze kultury
lateńskiej są nieco wcześniejsze, ale ogólnie czas ich występowania i użytkowania przypada przede wszyst-
kim na okres funkcjonowania oppidów celtyckich7. Występowanie ich na omawianym obszarze układa się
wzdłuż biegu Warty, odbijając w Koninie na północ, w kierunku Kujaw, co ilustruje mapa 2. Jedynym zna-
nym autorowi nowym znaleziskiem z pobliskich terenów jest pierścień brodawkowaty z Rogaszyna (Muzolf
2004), znad Bzury, odkryty w trakcie badań w roku 2001. Ów pierścień wpisuje się dobrze w trasę Warta
– Ner – Bzura – Wisła lub odwrotnie.
6 Według T. Bochnaka niemiecka nazwa Knotenring (w spolszczonej formie jako knotenringi) jest bardziej neutralna, czy też obiektywna
na określenie tychże pierścieni. Natomiast polska nazwa pierścień, sugeruje jakoby od razu funkcję przedmiotu (w tym przypadku cho-
dzi niewątpliwie o pierścionek), co w moim mniemaniu niekoniecznie jest właściwe. Zarówno polski „pierścień”, jak i niemiecki „ring”
mają bardzo zbliżone znaczenie i żadne z nich nie oznacza wyłącznie ich funkcji i przeznaczenia. Również słowo Knoten jest wieloznacz-
ne, w przeciwieństwie do polskiej brodawki, która dość jednoznacznie określa twór w postaci guzowatego zgrubienia. Wydaje się więc,
że polskie określenie pierścień brodawkowaty (lub kółko brodawkowate, patrz Bokiniec 2008: 85) jest wystarczająco przejrzyste i nie ma
potrzeby podpierać się językiem niemieckim (por. słownik języka polskiego z niemieckim).
7 Znaleziska pierścieni „brodawkowatych” znane są również z okresu wczesnorzymskiego.
243
Mirosław Ciesielski
Próbę systematyzacji omawianych zabytków podjął swego czasu A. Leube, wydzielając trzy warianty
(Leube 1975: 28). Natomiast B. Balke (1999: 63) przeprowadziła podział na trzy grupy wielkościowe różnią-
ce się średnicą: pierścienie i małe zawieszki (do 2,5 cm), zawieszki (2,5–5,5 cm) i bransolety (powyżej 5,5 cm,
te pozostają poza naszym zainteresowaniem). Biorąc pod uwagę cechy wizualne, autor usystematyzował
omawiane pierścienie (o średnicy do około 5 cm) w trzy następujące typy (Ciesielski 2012: 161) (tabl. III).
Pierwszy typ stanowi formę najpopularniejszą wśród znalezisk. W jego obrębie daje się wydzielić kilka
podtypów różniących się liczbą zgrupowanych po trzy (obejmujących pół obwodu) brodawek, rozłożonych
równomiernie na obwodzie pierścienia. Drugi typ określają również zebrane po trzy brodawki, ale ułożone
na obwodzie „wyspowo” w odstępach, w układzie sześciu, pięciu lub trzech. Trzeci typ (tzw. typ Gosławice),
z Konina i Kwiatkowa, jest najbardziej niestandardowy, o wewnętrznym obwodzie okrągłym, natomiast
po zewnętrznej stronie jest ośmiokątny lub sześciokątny.
Należy się jeszcze odnieść do stwierdzenia T. Bochnaka (2014: 61–62) o szczególnym zagęszczeniu
występowania pierścieni w Polsce wschodniej i w kulturze oksywskiej. Wykazane znaleziska pochodzące
z Wielkopolski wschodniej i graniczących z nią terenów (mapa 2) przeczą takiej hipotezie. Powodem takie-
go ujęcia, jak się wydaje, był niewystarczający stan badań. Natomiast ewidentne zagęszczenie omawianych
zabytków w dorzeczu Warty wskazuje na ścisłe kontakty zamieszkującej tu ludności z terenami kultury
lateńskiej, możliwe dzięki przebiegającej tędy jednej z głównych odnóg „szlaku bursztynowego”.
W trakcie badań autostradowych (związanych z odcinkiem trasy A2), na stanowisku 2 w Cichmianie,
gm. Dąbie, w grobie B190 odkryto dwa częściowo stopione paciorki szklane, które bezwzględnie moż-
na uznać za importy pochodzące z obszaru kultury lateńskiej (Bednarczyk et al. 2010: 457, ryc. 41.9–10;
Bochnak 2014: 270). Niestety, stan ich zachowania uniemożliwiał dokładniejszą ich analizę. Ogólnie grób
został wydatowany na fazę A1 młodszego okresu przedrzymskiego (Bednarczyk et al. 2010: 461).
Osobnym zagadnieniem jest napływ(?) celtyckich mieczy dwusiecznych na obszar kultury przeworskiej. Nie
wszystkie uznawane są za importy, część bowiem mogła być produkowana na miejscu. Przedmiotami bezpośred-
nio związanymi z mieczami są pochwy oraz kółka i klamry służące do zawieszania miecza na pasie. Powyższą
problematyką zajmowali się już tacy badacze jak P. Łuczkiewicz (1997: 169–225), P. Dulęba (2006: 177–206) czy
T. Bochnak (2005; 2014), a ostatnio, m.in. odnośnie do omawianego obszaru, L. Tyszler (2016: 29–52). Znaleziska
mieczy, jak i pochew nastręczają wiele problemów i ich interpretacja nadal wydaje się jeszcze nie do końca roz-
strzygnięta. W przypadku zabytków tego rodzaju (ostatnio o nich Bochnak 2014: 72–75) często istnieje trudność
w ustaleniu, co jest celtycką produkcją (importem), a co nią nie jest. T. Bochnak (2014: 80–84) uznaje wszystkie
znaleziska pochew, jak również pasujące do nich miecze, za importy celtyckie. Ze starszych badań z naszego te-
renu mamy odkrycia mieczy i pochew z Rzężaw, Brzozówki, Arkuszewa i Wrzącej (Wielkiej), z nowszych nato-
miast miecze pozyskane z cmentarzyska w Ruszkowie I, stan. 27 (Machajewski, Rogalski 2016: 51–55, tabl. XXX,
XLIII). Przede wszystkim należy tu wymienić znaleziska celtyckich pochew mieczy, którym szczególną uwagę
poświęciła L. Tyszler (2016: 31–36, tabl. 1–2). Na badanym obszarze za celtyckie uznaje się obiekty pozyskane
z cmentarzysk w Rzężawach, stan. 1, gm. Goszczanów, groby(?) 17 i 4 oraz w Brzozówce, stan. 1, gm. Poddębice,
groby 4 i 2, a także znaleziska przypadkowe z Arkuszewa, stan. 1, gm. Przedecz (Rawicz-Witanowski 1904:
179–180; Nadolski 1951: 117–118, ryc. 18, 19; Jasnosz 1966: 246–247, ryc. 17). Z pierwszego z wymienionych
244
Obce elementy kulturowe z Wielkopolski wschodniej we wczesnych fazach kultury przeworskiej
cmentarzysk pochodzą trzy miecze, z czego dwa z pochwami typu IX według T. Bochnaka (Bochnak 2014:
tabl. IV.1) z tzw. grobów 4 i 17 (tabl. IV.1–2). Znalezisko przypadkowe z Arkuszewa to miecz w pochwie typu IV
(tabl. IV.12). Z Brzozówki, w trakcie badań w latach sześćdziesiątych XX w., pozyskano z grobu 3 miecz z pochwą
typu I (tabl. IV.8) oraz fragmenty pochwy z grobu 2 o niedającym się ustalić typie, a także luźno odkryty frag-
ment pochwy typu VII. Pełną ich charakterystykę przedstawił ostatnio T. Bochnak (2014), tak więc powtarzanie
jego stwierdzeń jest tu bezzasadne. Należy tylko rozważyć sprawę prawdopodobnego grobu 17 z cmentarzyska
w Rzężawach8. Wyposażenie tego pochówku nie zostało odkryte w trakcie badań wykopaliskowych i już S. Jasnosz
(1966: 238, 246) powątpiewał w informację pochodzącą od znalazcy. Moim zdaniem trzeba uznać ten tzw. grób
za zbiór zabytków z co najmniej dwóch pochówków zniszczonych w trakcie wydobywania żwiru. Łączone z nim
miecze pochodzą niewątpliwie z dwóch różnych grobów, przy czym pierwszy z pochwą typu Ludwigsfelde da-
towany jest na fazę A2/A3 młodszego okresu przedrzymskiego. Drugi zaś, typu III/5 według P. Łuczkiewicza
(1997: 180), należy raczej umieścić w początkach okresu rzymskiego (B1a). Największy zbiór mieczy w pochwach,
w liczbie pięciu sztuk, został pozyskany w trakcie badań stanowiska w Ruszkowie Pierwszym z grobów: 28, 40,
41, 42 i 48. Autorzy opracowania (Machajewski, Rogalski 2016: 51–55) w analizie mieczy i pochew oparli się w tym
wypadku na typologii P. Łuczkiewicza (1997) i J. Kostrzewskiego (1919). I tak, w kolejności wymienionych gro-
bów, mamy następujące typy (miecz i pochwa): Ł I.A.1. i K I (tabl. IV.7); Ł I.B.2. i K III (tabl. IV.6); Ł I.B.1.
i K I (tabl. IV.5); Ł I.A.2. i K III (tabl. IV.4); Ł I(?) lub II(?) i K III. Wszystkie wymienione groby pochodzą z fazy
A2 młodszego okresu przedrzymskiego. Z mieczami kojarzone są również, jak wspomniano, zestawy okuć pasów
do ich przytraczania w postaci klamer z haczykiem i różnego rodzaju kółek i blach, które także wystąpiły w wy-
mienionych grobach: 28 (najpokaźniejszy zestaw z klamrą K.48 – tabl. IV.10), 40 i 42 z mieczami (Machajewski,
Rogalski 2016: 49–50, tabl. XXXI.1,4–6,9–10, XLII.2,5–6, XLVI.10, XLVII.1). Z tego stanowiska pochodzi osobli-
wy, krótki (40 cm) „miecz” w pochwie (tabl. IV.11) z grobu 40 datowany na fazę A2 młodszego okresu przedrzym-
skiego. Został on określony przez autorów jako dwusieczny nóż bojowy bez analogii (Machajewski, Rogalski 2016:
53–54), który najprawdopodobniej także należy uznać za obcy w środowisku kultury przeworskiej. Być może obcej
proweniencji jest również miecz jednosieczny typu W.1 według R. Wołągiewicza z fragmentami pochwy z gro-
bu 26 w Kunach pochodzący z przełomu faz A/B1a (Skowron 2008: 27–28, 117–118, tabl. XIII). Wśród klamer
do pasa mamy jeszcze znalezisko z grobu w Pietrzykowie, stan. 29 (Michałowski 2003: 66–67, ryc. 2). W trakcie
przedwojennych badań Z. Zakrzewskiego odkryto tam fragment klamry (tabl. IV.9) należącej do odmiany klamer
pierścieniowatych z hakiem (tzw. typ 49) według J. Kostrzewskiego (1919: 62–64), które są datowane na fazę A2–A3
młodszego okresu przedrzymskiego (Michałowski 2003: 67; Bochnak 2014: 69–70).
Wątpliwości badawcze budzą również znaleziska zapinek, których miejscowa lub obca produk-
cja jest trudna do ustalenia. Niewątpliwie za obcą należy uznać zapinkę typu Idrija (tabl. II.6), znale-
zioną w trakcie badań Z. Pieczyńskiego w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku na cmentarzy-
sku kultury pomorskiej i kultury przeworskiej w Rzężawach, stan. 1 (Jasnosz 1966: 252, ryc. 26.2). Jest
to import norycki, który do Polski musiał trafić w końcu fazy A3 młodszego okresu przedrzym-
skiego, przynależny do typu Idrija Ia (Maciałowicz 2010: 367–386). Także jedna z zapinek z badań
8 Umieszczony w pracy T. Bochnaka na ryc. 47 pod numerem 1 rysunek miecza, jakoby z grobu 17, w rzeczywistości pochodzi z grobu 4
(Jasnosz 1966: ryc. 6.3).
245
Mirosław Ciesielski
wykopaliskowych w Kwiatkowie, stan. 11, została uznana za import celtycki (Kot, Piotrowska 2016:
275). Reprezentuje ona typ A 65a1, występujący w fazach A1b–A3 młodszego okresu przedrzym-
skiego głównie na obszarze alpejskim (tabl. II.7). Również dwie zapinki (typu F według Beltz’a  wątpliwie wiele odnóg, które można było w tym celu wykorzystywać. Znajdowane na omawianym obszarze
i D według Kostrzewskiego) z Cichmiany (tabl. II.9–10) oraz zapinkę o konstrukcji środkowolateńskiej
z tarczką na nóżce z Pietrzykowa (tabl. II.8) należy najprawdopodobniej uznać za importy (Michałowski
2003: 67, ryc. 3; Bednarczyk et al. 2010: 457, ryc. 41.6–7). Celtyckiego pochodzenia jest najpewniej zapinka
typu B z Kun (tabl. II.11). Znaleziono ją w grobie 15, datowanym na A1 młodszego okresu przedrzymskie-
go (Skowron 2008: 20–21, 111).
Ostatnim elementem, który można zapewne uznać za obcy na gruncie kultury przeworskiej, jest kamień
żarnowy z cmentarzyska w Stawkach, stan. 1 (tabl. III.5). W przypadku znalezisk tego typu, pochodzących spoza
obiektów i na dodatek ze stanowisk wielokulturowych, pojawia się problem określenia prawidłowej chronologii.
Sprawę komplikuje podobieństwo wyglądu kamieni żaren obrotowych, które w podobnej technologii były wyko-
nywane od czasów lateńskich po średniowiecze (Rodzińska-Nowak 2012: 129; Lisowska 2013: 88). Uznany przez
nas za celtycki, biegun żarna jest wykonany z piaskowca. Średnica bieguna wynosi około 28 cm, zaś otworu wsy-
powego waha się między 5–8 cm. Na jego górnej powierzchni znajdują się dwa nawiercone otwory, w których
osadzona była rączka. Powierzchnia trąca jest płaska, ponacinana segmentowo, dobrze zachowana. Przy otworze
mamy prawdopodobnie do czynienia ze śladami po używaniu w konstrukcji żarna tzw. paprzycy. Żarna obro-
towe (grupa 2 według A. Nasza) stanowiły technologiczny postęp w gospodarce okresu lateńskiego (Nasz 1950:
26, 68), jednak ich produkcja wymagała wyspecjalizowanych warsztatów kamieniarskich, a takimi nie dyspono-
wały społeczeństwa zamieszkujące na północ od obszaru kultury lateńskiej. Wynika stąd wniosek, że znaleziska
części żaren obrotowych, m.in. na ziemiach polskich (poza obszarami enklaw celtyckich Śląska czy Małopolski),
mogą być tylko importami lub, ewentualnie, były produkowane przez przybyłych tutaj celtyckich rzemieślników.
Kamienie żarnowe, tzw. żarnowy, mogły docierać do miejsc przeznaczenia nawet z odległych terenów, na co wska-
zują znaleziska z obszarów Europy środkowej. Mogły być transportowane na odległość nawet do 200 km (Wefers
2012: 192–195). Oznacza to, że kamienne elementy żaren rotacyjnych mogły docierać do nas zza Karpat, z obszarów
naddunajskich. Nie można jednak wykluczyć, w związku ze znaleziskami na obszarze Kujaw (Makiewicz 1973:
216–217), że biegun żarna rotacyjnego właśnie stamtąd dotarł do Stawek z celtyckiego(?) warsztatu kamieniar-
skiego. Hipotezę o celtyckiej proweniencji żarnowa zdają się potwierdzać odkryte niedaleko fragmenty celtyckiej
ceramiki toczonej.
Oczywiście przedstawione wyżej zabytki nie wyczerpują całej listy artefaktów o najprawdopodobniej
obcej proweniencji.
Na koniec poświęcimy chwilę uwagi trasom przekazywania obcych elementów kulturowych na omawiany
obszar. Za obce elementy uznajemy również transfer technologii czy wpływów ze sfery społecznej (duchowej, se-
pulkralnej itd.). Położenie omówionych wyżej stanowisk wskazuje w sposób jednoznaczny trasy komunikacyjne
w młodszym okresie przedrzymskim na obszarze Wielkopolski wschodniej. Napływ elementów jastorfskich, nie-
wątpliwie związany z przepływem obcej ludności, przebiegał z Kujaw, wzdłuż jeziora Gopło, w kierunku Warty
koło Konina i stąd, wzdłuż doliny Warty, do jej dopływu, Neru. Wzdłuż rzeki Ner najpewniej docierano do Bzury,
by z jej biegiem dostać się do Wisły (Ciesielski 2018; 2017a; Teska 2014: 162–163).
246
Obce elementy kulturowe z Wielkopolski wschodniej we wczesnych fazach kultury przeworskiej
Kontakty z południem, z lateńską (celtycką) strefą kulturową, odbywały się przede wszystkim wzdłuż
tzw. szlaku „bursztynowego” (Wielowiejski 1980; Bochnak 2014: 190–204; Tyszler 2016: 42–46). Miał on nie-
obiekty celtyckie wiążą się z Celtyką wschodnią, nie wykluczając oczywiście kontaktów z innymi obszarami
kultury lateńskiej (chociażby zapinka typu Idrija, wiązana z terenami Noricum). Ceramika celtycka docie-
rała najpewniej z obszaru grupy tynieckiej, gdzie występują wszystkie odpowiedniki znajdowanej ceramiki
wschodniowielkopolskiej. Jaką drogą się tutaj dostawała? Na to pytanie nie da się już tak prosto odpowie-
dzieć. Jak się zdaje, w grę wchodzą dwie trasy. Jedna, biegnąca wzdłuż Wisły do Bzury i dalej, wspomnia-
ną już „drogą” wzdłuż Neru, docierała do Warty. Druga z możliwych tras przebiegała wzdłuż rzeki Warty
i w moim mniemaniu jest najbardziej prawdopodobna. Brak stanowisk kultury przeworskiej w międzyrzeczu
Liswary i Warty w młodszym okresie przedrzymskim nie stanowił przeszkody w marszu w kierunku Kujaw
(Ciesielski 2017a), tym bardziej, że obszar górnej Warty poniżej omawianego terenu obfituje w bogate osad-
nictwo kultury przeworskiej z elementami kulturowymi świadczącymi o jej związku z kulturą lateńską. Jest
to również najkrótsza i być może również najszybsza trasa komunikacyjna. Natomiast jeżeli chodzi o dal-
sze kontakty z obszarów naddunajskich, to w grę wchodzi jeszcze jeden szlak, ogólnie znany i uznawany,
który prowadzi do skupiska kaliskiego. Stąd w kierunku nas interesującym mamy kilka możliwości, które
należy brać pod uwagę. Od Kalisza w młodszym okresie przedrzymskim szlak ten mógł przebiegać wzdłuż
rzeki Bawół do Warty i dalej, w kierunku Konina. Mogą za tym przemawiać liczne stanowiska kultury
przeworskiej z młodszego okresu przedrzymskiego w dolinie rzeki Bawół, których sieć osadnicza wyraź-
nie przerzedza się w późniejszym okresie (Ciesielski 2013; 2017a). Następnie należy brać pod uwagę trasę
wzdłuż Swędrni do rzeki Teleszyny, dopływu Warty. Rzeka ta może być starym korytem Warty. Istnieje
również możliwość przebiegu trasy rzeką Swędrnią i Żabianką do Strugi-Powy, która prowadzi prosto do
przepraw na Warcie pod Koninem (Cofta-Broniewska 1979: 140–141; Ciesielski, Gorczyca 2015). Jak widać
dróg, którymi mogły napływać do kultury przeworskiej elementy kulturowe z obcych środowisk, jest wiele
i taka różnorodność wydaje się naturalna.
Na koniec należy jeszcze zauważyć, że elementy kultury jastorfskiej docierały przede wszystkim w fazie
A1 młodszego okresu przedrzymskiego, natomiast celtyckie w fazach A2–A3 tego okresu.
Bibliografia
Abramek B. 1982: Cmentarzysko ciałopalne kultury przeworskiej w Konopnicy na stan. 7, woj. Sieradz. Sprawozdania
Archeologiczne 34, 171–182.
Andrałojć M., Andrałojć M.A. 2012: Mennictwo celtyckie na Kujawach / Celtic Coinage in the Kujawy Region. Poznań.
Babeş M. 1993: Die Poieneşti-Lukaševka-Kultur. Ein Beitrag zur Kulturgeschichte im Raum östlich der Karpaten in den letzten
Jahrhunderten vor Christi Geburt. Bonn.
Balke B. 1999: Unikatowa bransoleta znad Mogielanki. W: J. Andrzejowski (red.), COMHLAN. Studia z archeologii okresu
przedrzymskiego i rzymskiego w Europie środkowej dedykowane Teresie Dąbrowskiej w 65 rocznicę urodzin. Warszawa, 61–77.
Baranowski T. 1985: Kaliskie skupisko osadnicze kultury przeworskiej (przemiany zasiedlenia). Prace i Materiały Muzeum
Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna 32, 31–44.
247
Mirosław Ciesielski
Bednarczyk J., Romańska A., Sujecka A. 2010: Kultura przeworska. W: J. Bednarczyk, J. Kabaciński, A. Kośko (red.), Osadnictwo Kotliny
Kolskiej. Archeologiczne badania ratownicze na trasie autostrady A2. Poznań [= Via Archaeologica Posnaniensis, 1], 405–512.
Beltz R. 1911: Die Latenefibeln. Zeitschrift für Ethnologie 43, 664–817.
Bochnak T. 2005: Uzbrojenie ludności kultury przeworskiej w młodszym okresie przedrzymskim. Rzeszów.
Bochnak T. 2014: Importy celtyckie w kulturze przeworskiej i oksywskiej na ziemiach polskich w młodszym okresie przedrzymskim.
Zróżnicowanie, drogi napływu, kontekst kulturowy. Rzeszów.
Bokiniec E. 2008: Kultura oksywska na ziemi chełmińskiej w świetle materiałów sepulkralnych. Toruń.
Brandt J. 2001: Jastorf und Latène. Kultureller Austausch und seine Auswirkungen auf soziopolitische Entwicklungen in der
vorrömischen Eisenzeit. Rahden.
Brandt J. 2009: Gesellschaftsstrukturen in der Jastorfkultur. W: W. Budesheim, H. Keiling, J. Brandt (red.), Die Jastorf-Kultur.
Forschungsstand und kulturhistorische Probleme der vorrömischen Eisenzeit. Wentorf bei Hamburg, 179–192.
Ciesielski M. 1984: Stawki. Informator Archeologiczny. Badania 1983, 109.
Ciesielski M. 1985: Stawki. Informator Archeologiczny. Badania 1984, 109–110.
Ciesielski M. 2012: Grób ludności kultury przeworskiej z elementami celtyckimi ze Stawek, gm. Dobra. W: A. Jaszewska (red.),
Z najdawniejszych dziejów. Grzegorzowi Domańskiemu na pięćdziesięciolecie pracy naukowej. Zielona Góra, 159–166.
Ciesielski M. 2013: Z problematyki kultury przeworskiej w Wielkopolsce wschodniej (referat wygłoszony 20 września 2013 r. w trakcie
I Kongresu Archeologii Polskiej w Warszawie).
Ciesielski M. 2015: Grób Kelta (?) z Gniewowa, stan. 6, woj. poznańskie. Pytania o latenizację ziem polskich. W: A. Michałowski,
M. Teska, M. Żółkiewski (red.), Viator per devia scientiae itinera. Studia nad problematyką okresów przedrzymskiego, rzymskiego,
wędrówek ludów i wczesnego średniowiecza. Professori Thaddeo Makiewicz septuagenario amici et socii. Poznań, 85–96.
Ciesielski M. 2017a: Pottery from the Earliest Phases of the Przeworsk Culture from site 3 in Gniewowo. W: A. Michałowski
et al. (red.), Settlements Pottery of the Pre-Roman Iron Age in Central European Barbaricum. New Research Perspectives.
Poznań, 117–124.
Ciesielski M. 2017b: Dzieje osadnictwa ludności kultury przeworskiej w Wielkopolsce wschodniej w świetle dawnych i nowszych badań.
Wystąpienie w ramach cyklicznych wykładów „Extra Limites” (wykład 23 z dnia 21 kwietnia 2017).
Ciesielski M. 2018: Fund einer Holsteiner Nadel aus Konin-Grojec. Fragen zur Problematik der Jastorf-Kultur in Großpolen.
W: H. Wendling, M. Augstein, J. Fries-Knoblach, K. Ludwig, R. Schumann, C. Tappert, P. Trebsche, J. Wiethold (red.),
Übergangswelten – Todesriten. Forschungen zur Bestattungskultur der europäischen Eisenzeit. Beiträge zur internationalen Tagung
der AG Eisenzeit in Hallein 2015 und zur Sitzung der AG Eisenzeit während des 8. Deutschen Archäologiekongresses in Berlin 2014.
Langenweissbach, 275–285.
Ciesielski M., Gorczyca K. 2015: Stosunki wodne pomiędzy rzeką Wartą a Jeziorami: Gosławickim i Pątnowskim i ich wpływ
na przemiany osadnictwa regionu w przeszłości. Zarys problematyki. W: A. Jaszewska, A. Michalak (red.), Woda – żywioł
ujarzmiony i nieujarzmiony. VII Polsko-Niemieckie Spotkania Archeologiczne Janowiec, 24–25 maja 2012. Zielona Góra, 55–76.
Cofta-Broniewska A. 1979: Grupa kruszańska kultury przeworskiej. Ze studiów nad rozwojem regionalizmu społeczeństw Kujaw. Poznań.
Dąbrowska T. 1988: Wczesne fazy kultury przeworskiej. Chronologia, zasięg, powiązania. Warszawa.
Dąbrowska T. 1988a: Frühe Einflüsse der Przeworsk-Kultur auf die Jastorf-Kultur. Zeitschrift für Archäologie 23, 191–210.
Dąbrowska T. 1994: Wpływy jastorfskie na kulturę przeworską w młodszym okresie przedrzymskim. W: J. Gurba, A. Kokowski (red.),
Kultura przeworska, t. 1. Lublin, 71–87.
Dąbrowska T., Woźniak Z. 2005: Problem genezy kultur przeworskiej i oksywskiej. W: P. Kaczanowski, M. Parczewski (red.),
Archeologia o początkach Słowian. Kraków, 87–101.
Dąbrowski J. 1988: Uwagi o rozchodzeniu się elementów kultury (na przykładzie ceramiki lepionej). Archeologia Polski 33 (1), 67–112.
Demetrykiewicz W. 1900: Korony bronzowe przedhistoryczne znalezione na obszarze ziem dawnej Polski. Kraków.
Dulęba P. 2006: Importowane celtyckie miecze z odciskami stempli z terytorium kultury przeworskiej. W: A. Bursche, R. Ciołek
(red.), Nowe znaleziska importów rzymskich z ziem Polski III. Korpus znalezisk rzymskich z europejskiego Barbaricum – Polska,
Suplement, t. 3. Warszawa, 177–206.
Erzepki B. 1890: Przedhistoryczne bronzy z Łuszczewa. W: W. Jażdżewski, B. Erzepki (red.), Zapiski Archeologiczne
Poznańskie, t. 1. Poznań, 53–54.
Griesa S. 1982: Die Göritzer Gruppe. Berlin [= Veröffentlichungen des Museums für Ur- und Frühgeschichte Potsdam, 16].
248
Obce elementy kulturowe z Wielkopolski wschodniej we wczesnych fazach kultury przeworskiej
Grygiel M. 2004: Problem chronologii i przynależności kulturowej materiałów o charakterze jastorfskim z Brześcia Kujawskiego,
woj. kujawsko-pomorskie, w świetle ostatnich badań nad problematyką okresu przedrzymskiego w Polsce. W: H. Machajewski
(red.), Kultura jastorfska na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej. Poznań, 13–82.
Grygiel M. 2015: Kultura jastorfska na Niżu Polskim. Próba określenia chronologii, zasięgu i powiązań. Wiadomości
Archeologiczne 66, 127–181.
Hingst H. 1983: Dievorrömische Eisenzeit Westholsteins. Neumünster [= Urnenfriedhöfe Schleswig-Holsteins, 8].
Hingst H. 1986: Urnenfriedhöfe der vorrömischen Eisenzeit aus demöstlichen Holstein und Schwansen. Neumünster [= Urnenfriedhöfe
Schleswig-Holsteins, 9].
Jasnosz S. 1966: Cmentarzysko kultury grobów jamowych w Rzężawach, pow. Turek. Fontes Archaeologici Posnanienses 17, 237–265.
Juga-Szymańska A., Szymański P. 2013: FundeausdemHügel 38 des Gräberfeldes Czerwony Dwór bei Gołdap. Anmerkungen über den
Anfänge der Bogaczewo-Kultur. Archaeologia Lituana 14, 78–87.
Keiling H. 2014: Bemerkungen zu den Nadeln der Jastorfkultur. W: J. Brandt, B. Rauchfuß (red.), Das Jastorf-Konzept und die
Vorrömische Eisenzeit im nördlichen Mitteleuropa. Beiträge der internationalen Tagung zum einhundertjährigen Jubiläum der
Veröffentlichung “Die ältesten Urnenfriedhöfe bei Uelzen und Lüneburg” durch Gustav Schwantes, 18.–22.05.2011 in Bad Bevensen.
Hamburg [= Veröffentlichungen des Helms-Museums, 105], 113–128.
Kostrzewski J. 1919: DieostgermanischeKultur der Spätlatenezeit, t. 1–2. Leipzig.
Kot K. 2016: Ceramika z okresów przedrzymskiego, rzymskiego i wędrówek ludów. W: S. Rzepecki (red.), Wielokulturowy kompleks
osadniczy ze stanowiska Kwiatków 11/20, gm. Brudzew. Strefy A1 I A2. Łódź [= Spatium Archaeologicum, 9], 141–274.
Kot K., Piotrowska M. 2016: Zabytki pozaceramiczne z okresów przedrzymskiego, rzymskiego i wędrówek ludów. W: S. Rzepecki
(red.), Wielokulturowy kompleks osadniczy ze stanowiska Kwiatków 11/20, gm. Brudzew. Strefy A1 I A2. Łódź [= Spatium
Archaeologicum, 9], 275–286.
Leube A. 1975: Die römische Kaiserzeit im Oder-Spree-Gebiet. Berlin [= Veröffentlichungen des Museums für Ur- und
Frühgeschichte Potsdam, 9].
Lisowska E. 2013: Wydobycie i dystrybucja surowców kamiennych we wczesnym średniowieczu na Dolnym Śląsku. Wrocław.
Łuczkiewicz P. 1997: Miecze lateńskie z obszaru kultury przeworskiej. W: A. Kokowski (red.), Kultura przeworska, t. 3. Lublin, 169–226.
Machajewski H., Pietrzak R. 2004: Z badań nad ceramiką naczyniową z okresu przedrzymskiego w Wielkopolsce. W: H. Machajewski
(red.), Kultura jastorfska na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej. Poznań, 83–122.
Machajewski H., Rogalski B. 2016: Cmentarzysko ludności kultury przeworskiej w Ruszkowie Pierwszym, stan. 27, pow. kolski,
woj. wielkopolskie. Zielona Góra [= Prace Archeologiczne, 2].
Maciałowicz A. 2010: Interesujący zespół grobowy z nowych badań na cmentarzysku kultury przeworskiej w Gołębiewie, pow. nidzicki
(d. Taubendorf, Kr. Neidenburg). W: A. Urbaniak et al. (red.), Terra Barbarica. Studia ofiarowane Magdalenie Mączyńskiej
w 65. rocznicę urodzin. Łódź–Warszawa [= Monumenta Archaeologica Barbarica. Series Gemina, 2], 367–386.
Maciałowicz A., Nowakowska M. 2006: Naszyjniki tzw. koronowate z Kluczewa i Lochstädt. Przyczynek do badań kontaktów
Sambii i północnego Mazowsza w młodszym okresie przedrzymskim. W: W. Nowakowski, A. Szela (red.), Pogranicze
trzech światów. kontakty kultur przeworskiej, wielbarskiej i bogaczewskiej w świetle materiałów z badań i poszukiwań
archeologicznych. Warszawa, 321–334.
Makiewicz T. 1973: W kwestii osadnictwa celtyckiego na Kujawach. (Uwagi na marginesie pracy Zenona Woźniaka „Osadnictwo
celtyckie w Polsce”). Archeologia Polski 18 (1), 213–218.
Michałowski A. 2003: Powiat wrzesiński w okresie przedrzymskim, wpływów rzymskich i wędrówek ludów. W: M. Brzostowicz,
Z. Hilczer-Kurnatowska (red.), Archeologia powiatu wrzesińskiego. Poznań–Września, 63–87.
Michałowski A. 2004a: Łyżki gliniane z okresu przedrzymskiego z terenów Europy środkowej. W: H. Machajewski (red.), Kultura
jastorfska na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej. Poznań, 123–160.
Michałowski A. 2004b: Dusza maluczka, a strata ogromna. W: W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński (red.), Funeralia Lednickie. Spotkanie 6.
Poznań, 191–198.
Michałowski A. 2006: Kultura jastorfska w Wielkopolsce północnej. W: H. Machajewski, J. Rola (red.), Pradolina Noteci na tle
pradziejowych i wczesnośredniowiecznych szlaków handlowych. Poznań, 183–199.
Michałowski A. 2008: Okres przedrzymski w Wielkopolsce. W: H. Machajewski (red.), Wielkopolska w dziejach. Archeologia
o regionie. Poznań, 87–105.
Michałowski A., Teska M. 2013: Tradycja i nowe prądy w badaniach nad młodszym okresem przedrzymskim w Wielkopolsce.
Folia Praehistorica Posnaniensia 18, 197–216.
249
Mirosław Ciesielski

Muzolf B. 2004: Sprawozdanie z badań ratowniczych wielokulturowego stanowiska w miejscowości Rogaszyn, stan. 2–4, gm. Piątek,
woj. łódzkie. W: Z. Bukowski (red.), Raport 2001–2002. Wstępne wyniki konserwatorskich badań archeologicznych w strefie
budowy autostrad w Polsce za lata 2001–2002. Warszawa [= Zeszyty OODA. Seria B: Materiały Archeologiczne], 80–94.
Nadolski A. 1951: Cmentarzyska z późnego okresu lateńskiego w Gledzianówku i w Brzozówce w Polsce środkowej. Wiadomości
Archeologiczne 18 (1–2), 85–136.
Nasz A. 1950: Żarna wczesnodziejowe. Warszawa–Wrocław [= Studia Wczesnodziejowe. Seria Archeologiczna, 1].
Olędzki M., Ziąbka L., Kędzierski A. 2014: Celtowie w międzyrzeczu Prosny i Warty u schyłku epoki La Tène. W: D. Waszak (red.),
Celtica. Studia z dziejów Celtów, t. 2. Kalisz–Warszawa, 42–50, 87–92.
Poleska P. 2006: Celtycki mikroregion osadniczy w rejonie podkrakowskim. Kraków.
Prochowicz R.J. 2006: Szpila holsztyńska ze stanowiska 4 w Tomaszach, pow. ostrołęcki. Wiadomości Archeologiczne 58, 384–387.
Rawicz-Witanowski M. 1904: Wykopaliska w Arkuszewie z epoki żelaznej, zw. „la Tène”. Światowit 5, 179–181.
Rodzińska-Nowak J. 2012: Gospodarka żywnościowa ludności kultury przeworskiej. Kraków.
Rudnicki M. 2011: Nieznana moneta celtyckich Bojów z Grójca (część miasta Konina). Wiadomości Numizmatyczne 55, 99–132.
Rudnicki M., Miłek S., Ziąbka L., Kędzierski A. 2009: Mennica celtycka pod Kaliszem. Wiadomości Numizmatyczne 53 (2), 103–124.
Rzepecki S., Kot K., Piotrowska M. 2016: Pod prąd czasu. Kwiatków i okolica w pradziejach. Łódź.
Seyer H. 1982: Siedlung und archäologische Kultur der Germanen im Havel-Spree-Gebiet in den Jahrhunderten vor Beginn u.Z. Berlin.
Skowron J. 2008: Cmentarzysko ludności kultury przeworskiej w Kunach na stanowisku 4, w Wielkopolsce wschodniej. W: J. Skowron,
M. Olędzki (red.), Kultura Przeworska. Odkrycia, interpretacje, hipotezy, t. 2. Łódź, 11–210.
Spisacki T. 2010: Moneta celtycka z okolic Konina. Konińskie Zeszyty Muzealne 6, 73–74.
Szpunar A. 1987: Die Beilein Polen I. Flachbeile, Randleistenbeile, Randleistenmeißel. München [= Prähistorische Bronzefunde, 16].
Teska M. 2014: Na „basterneńskim szlaku...” Elementy kulturyjastorfskiej z dorzecza Bzury. W: L. Tyszler, A. Marciniak-Kajzer,
M. Olędzki (red.), Brzeziny. Dzieje miasta i regionu. Brzeziny–Łódź, 159–176.
Tyszler L. 2016: Celtyckie militaria w kulturze przeworskiej z obszaru Wielkopolski wschodniej i Polski środkowej. Rocznik Wieluński 16, 29–52.
Wefers S. 2012: Latènezeitliche Mühlen aus dem Gebiet zwischen den Steinbruchrevieren Mayen und Lovosice. Mainz
[= Monographien des Römisch-Germanischen Zentralmuseums, 95].
Wielowiejski J. 1980: Główny szlak bursztynowy w czasach Cesarstwa Rzymskiego. Wrocław.
Woźniak Z. 1970: Osadnictwo celtyckie w Polsce. Wrocław.
Woźniak Z. 1977: Kulturelle Beziehungen zwischen den Gebieten Polens und der DDR während der Latène- und der frühen römischen
Kaiserzeit. W: Arbeits- und Forschungsberichte zur sächsischen Bodendenkmalpflege. Dresden, 269–287.
Woźniak Z. 2014: The Middle of the 1st Millennium. The Role of Celts and Jastorf Culture in Cultural and Ethnic Changes in the
Lands of Poland in the Latter Half of the 1st Millennium BC. W: Z. Woźniak, M. Grygiel, H. Machajewski, A. Michałowski,
The Jastorf Culture in Poland. Oxford [= BAR. International Series, 2579], 5–22.
Woźniak Z., Grygiel M., Machajewski H., Michałowski A. 2014: The Jastorf Culture in Poland. Oxford
[= BAR. International Series, 2579].
Wójcik A. 2006: Sprawozdanie z badań archeologicznych w 2006 roku. Daniszew st. 1 (408 autostrady), gm. Kościelec, pow. kolski. Łódź
(maszynopis w archiwum WKZ Poznań, Delegatura Konin).

mgr Mirosław Ciesielski

Brandenburgisches Landesamt für Denkmalpflege
und Archäologisches Landesmuseum (BLDAM)
OT Wünsdorf, Wünsdorfer Platz 4–5
15806 Zossen
miroslawc@hotmail.com

250