Chuong IV NHUO’NG KHAC BIET CA NHAN VE CAM xUC , Y CHi, NGON NGO VA Y THU'C I. NHU'NG KHAC BIET CA NHAN VE CAM XUC Cho dén nay tn tai nhiéu hoc thuyét vé cam xtic. Cac nha khoa hoc cho ring tir khi Charles Darwin - nha nghién ciru tién phong trong linh vyc cam xtc va 6ng cho rang cam xtc thyc hién chitc nang thich nghi, viée thé hién cam xtc nhw la dau higu chudn bi hanh d6ng. Tit dé dén nay cit 20 nam thi cdc thuyét cam xic lai tap trung vao cdc tam diém khéc. Nhung cé mét nhan xét chung cho tat ca cdc thuyét vé cam xuc 1a mét sy két hop cua kich thich, sy thé hién cia khuén mat, hanh vi, cdc sy kién cla méi trudng, va sy dién dich cua nhan thtrc. Nhiing thay déi o bat ky nhan t6 nao trong s6 dé cé thé sé thay déi cam xtc duge trai nghiém. Muén nhan biét su khac biét cA nhan vé xtc cam (Emotion) ta xem sy hinh thanh xtc cam @ tré em, cdc phuong tién biéu hién cdc hanh vi xtic cam, anh huéng cia xtc cam dén doi sng ca nhan. 1. Cac loai cam xtic 6 ngwii Theo nghién ctu cla Tu Thanh Han (2003), Ngé Céng Hoan (2006) thi ngay nam dau tré em da hinh thanh nhing xtc cam co ban cla con ngudi dé 1a: yéu, vui mimg, ngac nhién, thém muén (nhimg xtc cdm tich cyc); sq hai, tte gian, dau (buén), ghét (kinh tom),... duge thé hign ro nét trén nét mat. Sy biéu hién cc cam xtic khac nhau 6 cdc tré em khéng hoan toan giéng nhau, mét phan do cdc cdch biéu hién cdc phan img, hanh 157vi xtic cam cla me, ngudi than va nhimg ngudi gan gii tré, ma tré bat chude. C4u héi cdc cach thé hién cam xtic cla tré em noi riéng va con ngudi noi chung do bam sinh hay do hoc tap ma co? Tra loi cau hoi nay Darwin gia thuyét cho rang mét sé cach dién ta xuc cam cia con ngudi mang tinh chat bam sinh. Dé bao vé dugc quan diém nay, Darwin can chimg minh: M6t la: Cam xtc duge moi ngudi din ta theo cing mot cach bat luan ngudi dé & hoan canh nao. Hai la: Thay vi hoc tap, con ngudi ké thira xu hudng dién ta cam xtic theo cdc cdch khuén mu. Dé tra loi cAu hoi trén, Darwin da quan sat nhitng dita tré mi bam sinh, Ong cho rang do mu bam sinh nén nhiing dita tré nay, khéng thé quan sat dugc cdc cach biéu hién cac phan tmg, hanh vi phitc tap cua cdc dién ta xtic cam khéng loi, & nhimg ngudi xung quanh. Cac quan sat cla éng va nhimg quan sat sau d6 cho thay, su dién ta cam xuc cia nhig dita tré mu va vira mii vita diéc cing giéng nhu nhimg dita tré binh thuéng 6 mot sé cam xuc (Eibl - Eibesfeldt, 1970; Thompson, 1941). Vi du: Nhimg dita tré bj mii sé khéc khi cam thdy khéng hai long, cudi khi thich thu, cau may va giam chan khi thach thitc va lic dau khi tir chéi. Cac quan sat nay ung hé cho quan diém cua Darwin, nhung khéng thé ldy dé lam bang chimg tuyét déi; vlan cé kha nang tré em hoc duge mét sé phan xa bing cach ti¢p nhan cdc phan thuéng do céch dién ta xtc cam “hoan hao”, bing nhimg au yém, 6m 4p cung nyng cia me, nhimg ngudi thin déi voi tré (phuong tién giao tiép xuc gidc da thit). Theo nghién ctu cia PGS.TS. Ng6 Cong Hoan" thi dita tré hoc hdi cdc biéu hién cdc xtc cam cla minh qua 4 phuong tién tir ngudi 1én xung quanh: Ngo Cong Hoan: Nhiing biéu hién xtic cam va nhiing bién phap gido duc nic cém cho tré 1-3 tudi - Bé tai cp BG B2004-75-115 (2004-2006). 158~ Phuong tién xtic gidc truc tiép “da ké da, méi miéng”. - Phuong tién cir chi, digu bd, anh mat, ny cudi (trén guong mat biéu cam), khuén mat (the Face), tu thé. - Phuong tién vat chat (cac ky vat; cho, nhan, tir chdi...). - Phuong tién ngén ngit. Su khdc biét c4 nhan khi dién ta cam xtc khong giéng nhau boi 18, su hoc hdi va duge cling cé cdc cach dién ta xtc cam khéng giéng nhau 6 timg dita tré (Cach gido duc gia dinh khac nhau, hoan canh, nép séng, théi quen va cc cach sinh hoat bay to xtc cam,... cling khac nhau). Trong mét cé ging, nhim xdc dinh xem céch biéu dat cdc phan img xtc cam nhu thé ndo, cdc nghién citu trén tré mam non (tir 1 - 6 tudi) qua 8 loai xtic cam co ban: Céc loai xtc cam tich cue (duong tinh) va nhig biéu hién cua chung: Yéu thong: Khi dita tré duge thoa man cdc nhu cau co ban, toan than thu gian, trong trang thai an toan duge bao vé, che cho; truong Iyc co bap gidm, nhip digu hoat d6ng sinh ly than kinh giam. Hoat d6ng nao trong trang thai tre ché toan phan... Con ngudi roi vao trang thai yén binh, mat nghét, mat lim dim, chan tay do dn... déi véi tré m6t tudi sau khi bu xong no né, trong vong tay ndng 4m cia mg, véi Idi cumg nyng ém dju, au yém, véi nhimg thao tac vudt nhe trén lan da, tay chan tré, tré dé roi vao trang thai buon ngu, xc cam yéu thuong tran ngap bao boc dita tré. Vui mig: Cac co mit dan nd, mat may rang 16, co mat kéo ra, mat long lanh huéng vé ddi tugng giao tiép, mdi miéng kéo dai bat thanh tiéng cudi. Chan tay ctr dong cé xu huéng muén 6m lay, cam lay déi tugng gay ra xtic cam. Hanh vi ngén ngtr day dién cam qua giong diéu va cach phat am. Me, me... trong tinh hudng ca ngay méi gap me mét lan (tré 18 thang tudi). 159Ngac nhién: Trude nhimg kich thich mdi la, hdp din, phan xa dinh huéng hoat dng tich cyc. Cc qua trinh sinh ly than kinh duge kich thich, hoat hod hoat déng tim mach, ngi tiét, Mat mé to “mém chit o mat chit A”, ha mém, nhan tran, lng may duén cao, chan tay ngimg cir dong, mit nhin chim chim vao déi tuong kich thich, tép trung chi ¥ véi cudng d6 manh, dé dang cd hanh déng thich hgp, hanh vi ngén ngit thurong het lén “A!” hoac im lang theo ddi adi tugng kich thich, xuc cam thudng xay ra thoi gian ngin. Thém muén: Truée nhimg d6i tugng (sy vat, hién tugng, con ngudi) kich thich nhu cau cla con ngudi (tinh huéng gay ra xuic cam them muén). Dita tré dang déi, khi nga day, ngvri thay mii sita, md héi cba me, mi mat khép lai nhe, mdi miéng van dng nhu “nhai tép tép” hudéng tay chan van déng vé phia me nhu cau xin, nhu muén 6m cham lay me, déi lic bat 4m thanh “me, me...” (tré 12 thang tudi). Cac loai xc cam tiéu cuc va nhing biéu hién ctia ching: Nhin chung, khi cdc xuc cam tiéu cye (am tinh) xuét hién, thudng kich hoat cdc td chitc gidi phdu nhat 1a hoat dong tim mach, than kinh, nao, cdc tuyén noi tiét dé mau dén lén mat, cdc hodéc mén duge tiét ra, co cang; toan than roi vao trang thai chudn bj hanh d6ng nhu thé chay trén ho&c danh dap. Hoic nguge lai, nang lugng sut giam, néu tram cam nhip chuyén hoa trong co thé cham lai... Tite gidn: Mau don lén mat, mat long lanh ryc sang, mi bam lai, mim chit nhu ging kiém ché, dén strc manh vao déng tac tay, chan, dp pha (d4i véi tré 2 tudi tay chan, dap manh gidy dua, lan quay...). Luong cdc chat ndi tiét tang dic biét 1 adrénalin, la hét, kéu todng lén hoac bap miéng lai khéng ndi, tay chan ctr dong, ban tay nam chat (khi tré 24 thang tudi bi ban cudp mat 43 choi dep cia tré) xéng vao danh ban, day ban nga... So hai: Mat mé to, mém nhu méu, co mat nhin nhim, méu dén vé cdc co bap diéu khién cdc dng téc chay trén, mat tai di. Chi y, tp trung cao sin sang hanh dong chay va di voi va, 160giong ndi run ray va lo sg, dé mé hi, toat mé hdi,... (tré em 15 thang tudi cé thé nhim chat mit, bit tai dé tranh nhin, nghe am thanh di tong gay so hai). Dau (bun): Tinh hudng, thudng tré em dau do vap nga hode buén khi phai xa cha, me (ngudi than nhat cua tré). Nang lugng co thé sut gidm, khéng cdn tha thiét dén su éc, chan nat mét moi. Su chuyén hoa nang lugng trong co thé cham lai, dé ‘én thuong. Néu bénh tram cam dé u sau budn bi, it ndi, mat may ri, mi mat cup xudng. Gheét (kinh tom): Khi tré bj ép an thirc an ma tré sy hodc khéng thich, hoac khi tré bi ai dé chiém doat mat déi tugng thoa man nhu cau, Biéu hién nét mit lanh ling, quay mat di noi khac, goi khdng quay lai, khéng phan img v6i cdc kich thich, chan tay tring xudng, bé di ché khic. (Néu bi ai dé tréu choc, miéng tré méu mao mach me va ngudi than vé ngudi ma tré ghét choc gheo chau - tré 3 tudi). Tom lai cc cach dién dat (biéu hién) cam xtc c6 vé nhu gidng nhau @ loai dang xitc cam tich cyc, tiéu cyc; tuy nhién, cdc cd nhan biéu dat xc cam lai thé hign sy khdc biét rd nét ma nhig ngudi cé kinh nghiém giao tiép xa hoi dé nhan ra. Vi dy: Khi ngudi ta vui mimg, sung sudng hodc trong m6t tam trang yui vé thoai mai thi hay cudi. Nha van Nguyén Tuan da ghi lai 36 kiéu cudi thé hién cdc trang thai tam ly (xtic cam) khéc nhau: Cudi ny, cudi hoa, cudi khi, cudi tham, cudi kha, cudi xoa, cudi ha ha, cudi bat nut chai, cudi rudi, cudi trau, cudi nra bat, cudi khay, cudi dé, cudi tinh, cudi duyén, cudi dé quan xiéu dinh, cudi Dong Trac, cudi tim, cudi ninh, cudi khinh, cudi bén lén, cudi chua chat, cudi mia mai, cudi gugng, cudi r6, cudi vay, cudi nhéch mép, cudi dn hoa, cudi trong thé, cudi déu, cudi khanh khch, cudi hi hi, cudi nic rich, cudi ndc né, cudi ho hd, cudi sic sua" (Cudi phe phé, cudi nhu méu). ‘ Nguyén Ngoc Bich: Tam Iyi hoc nh@n biét con ngudi trong quan tri nhan sir~ Hué, 2003, tr.55. 1612. Cac phurong tign biéu hign cam xc 2.1. Khuén m@t Khi xét cdc phuong tién biéu hién cua xtc cam thudng & phuong Déng, ngudi ta thudng ndi dén guong mat biéu cam, 1a phuong tién giao tiép khéng li cua khuén mat. Nhiéu nghién ctu ctia Stifter & Fox (1986), cia Ng6 Cong Hoan va Lé Thj Luan (2004 va 2007) da cho thay tré em lita tudi mam non da cé thé nhan dién duge cdc cam xtic vui, budn, tite gian trén khuén mat, guong mat biéu cam 6 nhimg ngudi xung quanh gan gii nhu cé gido mau gido, cha, me. Guong mat biéu cam, phan nao giip ching ta nhan dién thuan Igi va chinh xac cdc ndi dung tém ly. Hai nha tam ly hoc Boucher va E. Kman (1975) da cdt khuén mat ngudi cla m@t bie anh ra thanh ba phan: phan tir chan may lén tran, phan mit, phan miéng. Cac hinh anh nay duge dua ra cho mgi ngudi diy doan xem loai cam xtic nao duge thé hién (ngac nhién, gidn di, sq hai, kinh tom, budn ba va hanh phtic), Cac nha nghién ctru cdc phan khac nhau cla khuén mat thé hién cam xuc khdc nhau. Vi dy: Mat 1a b6 phan quan trong nhat thé hién néi budn; con miéng thé hién niém hanh phtc va sy khinh bi; tran cé tam quan trong thé hién sy ngac nhién. Sy phdi hgp ca ba phan thé hién sy gian dit mot cach ré rang. Tomkins va Mc Cater (1964) da phat hién mdi loai cam xtc c6 mét sy thé hién dac trmg trén khuén mat (xem bang 1)” Stephan Worchel - Wayne Shebilsue: Tam ly hoc (nguyén ly va (mg dyng), NXB Lao d6ng X4 hoi, tr-417. 162Bang 2. Sy thé hién dac trung trén khuén mat cho 8 loai cdm xuic Loai cam xuc Thé hign trén khudn mat Léng may thdp xudng, mat cham cha, lng nghe. Thich thd - kich dong Mim cudi, méi mé rong len trén va ra ngoai, Khost tes" yul ming mat hon hé (nhdng nép nhan tron) Ngac nhién - giat minh Léng may duén lén, chép mat Khéc, lng may cong, miéng tr xudng, thdn Buby 099 thi theo nhip hl Kian kip Mat mé khéng chp, gong mat xanh xdm, toc dyng ding... Xu hé - bé mat Mat nhin xudng, dau thang, c6 thé hoi cui Khinh ré - ghé tom Cudi nhao, mdi trén duén len Cau may, nghién rang, mat nhiu lai, khuén Gian dé - thinh nd mat dé birng Guong mat biéu cam cla méi c4 nhan, duge hinh thanh va mang dau 4n cia bau khéng khi tam ly gia dinh, Bau khéng khi gia dinh hanh phic, nhimg dita tré ra doi va hoat dOng tich cyc 6 d6 mang guong mat cdi mé, thin thién dé mén, dé thich img va hoa déng. Bau khéng khi gia dinh lanh ling bat hanh, hay xay ra xung d6t, moi ngudi séng xét nét, xoi méi lan nhau. Tao ra guong mat biéu cam lanh ling 6 tré, guong mat canh gidc, khd gan xoi méi & dita tré. Bau khéng khi tam ly gia dinh cing thing, bat hanh - Dé tao ra cho dita tré guong mat “bat cin di” hodc “tram cam” yéu dudi, ngai giao tiép, mac cam don céi... Bau khéng khi tam ly gia dinh 1A mét nhan té quan trong “phi 163lén mat tré” mt man suong buéng huyén do: kha ai, dé mén, than thién, coi mé, dé gan, nhan hau... hoc lanh ling, kho gan, xoi mdi, nhiin nhum, dé ky, tic tdi... Méi ngudi trong giao tiép xa h6i thé hién guong mat biéu cam rat riéng cho chinh minh. C6 thé sy khdc biét cd nhan dé nhan ra, khi nhimg biéu hién cam xtc kh6ng theo quy luat. 2.2. Ngén ngit co thé Ngén ngit co thé 1a ctr chi digu bd, tu thé cua con ngudi, trong giao tiép xa hdi déu mang nhimg théng digp, thong tin xtic cam biéu cam khdc nhau. Khi ndi dén ngén ngit thudng ching ta nghi dén hé thong ky hiéu tuong trung vé mét su vat, hién tong nao d6. Ma tinh chat tuong trung thi theo Erich From" cé 3 loai tugng trung do 1a: Tuong trung mang tinh tap quan; tugng trumg mang tinh ngau nhién va tugng trung mang tinh phé bién. Bing quan sat khoa hgc ching ta nhan thay rat sém tré da str dung ctr chi lic dau, xua tay khi khong dong y, hoac sg hai khi ngudi la doi bé tré (tré duge 6, 7 thang tudi). Tré dang hai tay vuon ngui vé phia me doi duge bé, vui mig 6m chit lay me. Khi tire gian diéu gi dé véi ai ngudi ta giém chan “da thing, dung nia”, trot cam xtc tire gidn vao dd vat, con ngudi... qua giong diéu, cach phat am. Bang nhing né Iyc nghién ctu Mortensen (1972) da chimg minh ring nhimg van déng co thé (ng6n ngit co thé) thé hign strc manh ctia cam xic, con khu6n mat (guong mat biéu cam) thé hién chat lugng cla cam xtc duge trai nghigém. Nhu thé ngén ngit co thé vira mang tinh chat théi quen cla ca nhan, vita mang tinh phé \ Erich From: Ngén ngit bj lang quén, NXB Van hod Thong tin Ha N@i, 2002, tr.24. 164Cac nghién ctu khoa hoc cing da ching minh khi ngudi ta hap dan nhau (nhat 1a hap dan vé tinh) ngudi ta muén gan nhau hon vé mat khoing cach. Ngugc lai ngudi ta gitr mét khoang cach nhat dinh voi ai dé. Sy hap dan va “gitt khoang cach” v6i ai dé, rat cd nhan riéng biét, chi nhimg ngudi trong cudc méi doc duge nhitng cur chi, diéu b6 va tu thé cia ho hoac qua anh mat, ny cudi cia nhau. Déi lic bing ngén ngi néi ngudi ta ndi déi nhau, nhung néu nhin vao cir chi, digu bO, anh mit,... ng6n ngit co thé, di khi lai v6 tinh dé 16 ra minh ndi déi, thong qua nhing goi y kh6ng di. Mehrabian (1971) yéu cdu cde nghiém thé (d6i tugng nghién ciru) nd déi, dé nghién ctu ngon ngit co thé cla ho. Ong phat hién ra rang nhing ngudi ndi doi it cur dng than thé hon, cudi nhiéu hon, gitt khoang cach Ién hon voi ngudi nghe va nga ngudi ra sau nhiéu hon, nhimg ngudi khong ndi déi. 2.3. Gigng diéu va cach phat am Ng6n ngir noi phan anh sy khac biét ca nhan vé mat xic cam, tinh cam 6 cach phat am va giong diéu (ngit diéu), Truée hét quan sat 4m thanh ta nhan thay tré em khi hoc ndi phai tap phat 4m liu lo, bi b6... sau nay lén 1én nghe gigng néi tram bing, to nhd, am vang, 4m 4p, the thé hoc 1é nhé, lang bing... déu phan anh cac trang thai xtic cam khdc nhau & cac ca nhan. Khi tré vui, thi nim dau, tré bat 4m thanh maim, mam! Theo me. Nghia la 4m thanh phat ra do mét rung cam, mét kich thich manh dén tré. Nhimg quan sat dién tuéng cho thdy, giong néi cula nhimg ngudi cé uy tin trong quan ly x4 hdi thudng vang xa, 4m, nhanh cham cé trat ty, dai ma khoé, to thi vang nhu chuéng, tréng; nhe thi nghe ém 4m, diu. Ngudi cé tri tué sang sudt, tiéng ndi hai hoa, ém nhe, tiéng ln vang xa khong dirt doan, loan ng6n. Tiéng noi 165bat nguén tir “dan dién”, géc cing sau thi giong néi cing manh (ngon vi nhu ludi), hop am - khoang miéng - géc vi nhu dan dién, noi phat tich cua gigng ndi (4m thanh ng6n ngir ndi). Sinh ly hoc da chtmg minh, co so vat chat cua giong ndi (am thanh ngén ngir néi) 1a phdi, khi quan, yét hau, gidy thanh, vom miéng, xoang mii hop thanh. Am sdc chi yéu do vom miéng va xoang mii quyét dinh. 4m long 1a do yét hau, thanh d6i quyét dinh. Phdi quyét dinh 46 16n nho cia ludng khi, 1 d6ng luc phat am. Sic khoé cia con ngudi cé lién quan mat thiét én giong ndi, nhu xic cam gin lién voi giong ndi ca nhan: - Khi vui mimg, gigng ndi cé am thanh Am dp, luu loat. - Khi ttre gin, giong néi dé dit mach, khéng luu loat, 4p ung, lip bap... - Khi buén - giong néi ué oi, é a. Su én dinh cia giong néi mang tinh khdc biét c4 nhan lon. Vi dy: Ngudi cé giong néi khan khan va nhanh, ndi lén tam trang ngudi bi quan, tinh khi doc dodn, bat ngudi khdc phai theo minh. Ngudi cé giong noi tram sau 14 ngudi cé dau hiéu ua thong tri, digu khién va trich thugng. Ngudi dé xtic d6ng thudng bj nhimg 1di phat 4m, lap lai tir, ngap nimg, dp tng, ding tir khong hop ly,... Tom lai, ngén ngir ndi 14 mét phuong tién biéu dat cdc trang thai xvic cam clia cé nhan, khéng chi tai thoi diém giao tiép tryc tiép ma cdn phan 4nh ca mét phan nhan cach vé ddi séng tinh cam cua ho. 3. Ngudn nang lugng cam xtc Nhiéu nghién ctu khoa hoc 44 chimg minh kha ning cam xtie cla con ngudi thuc sy 1a mot nguén nang long v6 gid, nd duge sinh ra cing véi su tén tai va phat trién cua cd nhan. Khi ta 166thoa man hay khéng thoa man cde nhu cdu, cam xtc clia ta déu xuat hién, ching xuat hién gitip cho ca nhan nhan biét duge cae mite dé thod man nhu cdu. Cam giéc gitip ta cam nhan chinh xde nhimg rung déng do qua trinh thoa man nhu cau dem lai. Qua trinh hinh thanh va phat trién cdc loai cam xtic ella cd nhan theo cach tiép cn nhan cach - 1a qua trinh timg bude con ngudi lam chit cam xtic cha minh. Lam chi cam xdc cua cd nhan co nghia la: - Ca nhan cam nhan chinh xac loai cam xtc cua minh nhu vui, budn, tire gidn, sg hai, thich thi, say mé... - Ca nhan nh4n biét duge cudng d6 manh, yéu, lac manh yéu xtc cam cia minh... Vi dy, thoang bye minh, hodc rat tire - biéu dat duge bing ngén ngit (khi chon tir chinh xdc) hoae thé hién qua giong ndi (ngi digu), qua hanh d6ng hop ly. - C4 nhén diéu chinh duge hanh vi biéu cam cia minh theo ¥ minh, lim chi cdc phan img hanh vi xtc cdm, biéu cam cia ban than theo cdc chudn muc xa hdi. - Khi ca nhan ty chi duge cam xtc cla minh ciing cé nghia la tri lye tham gia vao qua trinh cam xc va diéu chinh cam xtc cA nhan. N6i mét cach khac 1a ly tri, tri tué cd nhan tham gia vao qué trinh diéu chinh cam xtic, digu chink nguén nang lugng sinh ton do cae qua trinh thoa man cac nhu cdu dem lai. Vi vay, toan b6 cudc séng cua cd nhan, moi hinh thie biéu hién sy séng con ngudi nhu phan img, hanh vi, hanh dong, hoat déng déu nhuém mau xtc cam, vi do 1a sy song, su sinh ton. Voi y nghia nay xtc cam con ngudi, nguén nang lugng tao ra sinh luc cho méi ca nhan duge thé hién 6 hai binh dién: D6 1a binh dién sinh hoc ban ning khi ca nhdn chua Jim chu duge phan tmg hanh vi cua ban thin (RO nét nhdt 1a giai doan phat trién tré tir lot long dén 3 tudi). Binh dign thir hai 1 binh dién xa hgi, hanh vi xa hoi mang tinh chu dinh (cé muc dich) y thite va ty y thirc ca nhan hinh thanh va phat trién. Cac ca nhén khde nhau, céc mire dé phat trién sinh hoc va xa hdi rat khdc nhau thé hién qua cudng do, 167luc, tée d6 cia dong chay nang heong cdm xiic. Dong chay nang lugng cam xiic luén luén c6 dinh huéng, thoi tho du dong chay nang lugng cam xtc gitp ta nhan thic, kham pha tim kiém nhimg thong tin, sy kign... cla cdc sy vat, hign tugng con ngudi trong ty nhién, x hOi va ban than... Khi truéng thanh, dong chay nang lugng cdm xtc theo sw diéu khién cia cd nhan huéng vao cdc muyc tiéu cla cudc song. Véi y nghia nay, nguén ning lugng cam xtc cla mdi ca nhan khic biét nhau 6 hai binh dién, hai dinh hudng phat trién. 3.1. Dinh hwéng phat trién sinh hc co thé Khi co thé duge thod man cdc nhu cau, dic biét 14 nhu cdu dinh dudng (cac duéng chat) san sinh nang lugng - Nang luong sinh ton. Nang lugng sinh tén theo quy luat ty nhién huéng dén hai muc tiéu phdt trién te than. MO6t la, phat trién co thé, thé chat... tich luy vé sé Iugng gitip cho co thé ting truéng va phat trién ting vi mé nhu can nang, chiéu cao cdc sé do vé nhn tric; vi mé la sy tang Ién vé khéi lugng, trong lugng cdc co quan, cdc hé, cac tuyén ndi tiét... Hai 1a huéng vao sw phat trién ddi séng tam ly cua con ngudi di tir cam gidc don Ié, tri gidc, tri nhdé, tu duy va tudng tugng... Chat lugng nang lugng sinh tén, sé lugng nang lugng sinh tén ta cam nhan duge qua nhiéu kénh th6ng tin trong d6 phai ké dén nhimg rung d6ng cua ca nhan (rung cam cia ca nhan) va nhiéu nha khoa hoc goi day la ning lugng cam xtc (nang lugng xtic cam - Emotion) hodc ta cam nhan duge ta manh khoé hay yéu 6t (strc Ic); ta thong minh, tri tué hay cham phat trién (tri luc) v.v... Nang lugng cam xtic diéu khién dong chay cua minh theo dinh hung phat trién sinh hoc dugc biéu hién qua cdc n6i dung sau: 168Kich thich, khéi déng sic hoat déng cdc nhu edu co ban ctia ca nhan, dam bao ca nhan ton tai va phat trién hgp vai cde quy luat sinh hoc. - Kich thich tré phat ra cdc tin higu: khéc, kéu khi doi, khat... vé nhu cau dung chat déi, no, khat hoe cdc tin higu da duge thoa man vui mimg, cudi reo, thich thu. - Kich thich cdc nhu cau nhan thtrc thé hign su td mo, ham hiéu biét, dam mé, say mé htmg thu kham pha cdc thudc tinh, dac diém, quy luat van dong va phat trién cac sy vat, hién tuong, con ngudi trong hién thyc khach quan. - Kich thich va hanh dong dé thoa man nhu cau van dong (phan tmg, hanh vi, hanh dong) kich hoat nao, hé than kinh cac co quan, cic hé, tuyén ndi tiét (vi m6) dé can bang ndi mdi. - Kich thich va hanh dng dé thoa man nhu cau gan bé, giao tiép voi nhimg ngudi than, nhimg ngudi gan giii. Hop tac voi nhimg ngudi xung quanh dé thod man céc nhu cau tén tai va phat trién ca nhan, cing voi nhu cau gin bo giao tiép ndi chung, thi giao tiép voi ngudi khic gidi ndi riéng c6 vj tri dic biét sir dung ngudn nang lugng cam xtc kha én huéng vao thoa man nhu cau gidi tinh dé bao ton, bao todn gidng loai... O cdc tra tudi khac nhau, sy biéu hién kha nang diéu chinh, diéu khién cdc hanh vi gidi tinh rdt khdc nhau vé cap d6 c4 nhan va cdp dé nhém (chi c6 hai ngudi khac gidi). Nguén nang lugng nay cho ta rat nhiéu cam xuc khdc nhau tuy thudc vao gidng va gidi, nguén géc x hdi cd nhan ra doi, mdi trudng van hod x4 hdi ma ca nhan sinh ra, lén lén va hoat d6ng tich cc 6 d6. 3.2. Dinh hong phat trién nhan céch Khi xc cém duge ca nhan nhén thite chinh xdc, tiép theo ta biéu dat cdc trang thai cam xtc cia minh bing cc loai ngén ngit khéc nhau: Cir chi, digu b6, wr thé, anh mat, ny cudi, hanh vi ng6n ngtf... Sau 46 mite 46 cao hon ta lam chu vige diéu khién cam xtc, ning lugng cam xtc cla ta theo myc dich dat trudc 169(Daniel Goleman, 1997). Vi du: theo truyén théng van hod cua nhiéu cong déng trén thé gidi va ciing 1a phi hop voi ly thuyét hoat dong chi dao cla céc nha tim ly hoc Nga (X6 viet) Encénhin, Leonchievy, Ganperin, Vugétxki... thi ning lugng sinh ton, nang luong cam xtic cla con ngudi theo liza tuéi hudng vao cdc hoat déng chu dao khac nhau: Tir lot long dén 12 thang tudi - Giao uu cam xtic tryc tiép. Tir 12 thang dén 36 thang - Hoat dng voi dé vat. Tir 36 thang dén 72 thang - Hoat déng vui choi. Tur 72 thang dén 11, 12 tudi - Hoat d6ng hoc tap. Tir 12 tudi dén 15 tudi - Hoat dong giao tiép thin tinh. Tir 15 tudi dén 18 tudi - Hoat dong hudng nghiép. Nguoi trudng thanh - Hoat d6ng lao dong. Du nang lugng cam xtc cla con ngudi duge cac cé nhan diéu khién phuc vu cho cdc hoat dong chu dao, thong qua dé dé tén tai va phat trién ding v6i m6 hinh nhan céch ma xa h6i duong théi ddi hdi. Qua hoat déng chi dao cdc cau tric tam ly ngudi, nhan cach cua cé nhan duge hinh thanh. Song digu ma ching ta quan tam la @ tang nhan cach con ngudi phai diéu khién duge déng nang wong cam xc cia minh phyc vy cho céc myc dich cé y nghia cla cugc ddi, cla céng déng xa hdi. Trong qua trinh diéu chinh, diéu khién ngudn nang lugng cam xtic ca nhan, chju sy chi phdi cua ly tri, tri tug, y thie (su chi phéi nay cé nhiéu cach goi nhu: Tinh cam chi phdi hoat d6ng; tri tué cam xtc; tinh ngudi...). Ly tri, tri tué, y thite c4 nhan muén huéng dong nang lugng cam xtc vé dau? Va bing cach nao? O mdi cd nhan khac nhau bang von séng kinh nghiém, nhan thitc, méi trudng x4 hdi ma minh dang séng va hoat dong diéu chinh, diéu khién va chuyén hod nhimg cam xtc tinh cam tiéu cue (tire gian, lo ling, sg hai...) sang xuc cam, tinh cam tich cuc co loi cho su phat trién cd nhan va cong dong xa hdi. 170Nhieu chtmg ctr khoa hoe da chimg minh cdc cam xtc tich cuc c6 tae dung thie day con ngudi hoat dong, cung cap nguén nang lugng doi dao, mang dén cho con ngudi strc khoé thé chat, tinh than, mang dén nhing lung sinh khi moi dan dat con ngudi dén himg tha, say mé, lam ting nghi lyc, thip sing niém tin, cing cé y chi. Khoi day nhimg tiém nang sang tao, danh thir tur duy, bdi dip chat ligu cho tuémg tugng sang tao va hoat dong tri tué, nho dé ma nang suat lao d6ng cao hon, con ngudi lao déng sdng tao ra nhiéu cdc gid tri vat chat, tinh than cho xa hdi nhiéu hon. Nhé cé cdc cm xiie tich eye ma cde méi quan hé x hdi gitra con ngudi véi con ngudi tré nén tét dep hon, vi tha hon, nhan di hon, tén trong nhau, quan tam dén nhau hon va séng chan thanh hon". Nguge lai, nhimg xtc cam tiéu cue (tte gidn, lo au, sg hai, tuyét vong, chan ghét, buon thuong,... qua mirc) lam cho ca nhan yéu dudi, ty ti, bi quan, chan nan, thiéu sang suét din dén thy dong, bi ddng, bat luc trong hoat dong. Ngudn nang lugng cam xtic tigu cyc anh hung x4u dén hoat dng tim mach, ndi tiét lam giam strc lam viéc cua ca nhan, lam mat kha nang linh hoat, mt can bing ngi méi dan dén giam sut strc khoé thé chat, sirc khoé tinh than, tir d6 cé thé lam réi loan hanh vi, r6i loan cdc qué trinh tam ly, giam himg tha c4 nhan (dan dén thd o, lanh nhat, hoi hot va thé bao...). Nguge lai, néu xtc cam tiéu cyc 6 trang thai kich d6ng (aggression) néi sung, tic gidn, lam cho nhip diéu sinh ly than kinh ting d6t ng6t, dé din dén stress lam cho kha nang kiém soat ciia ¥ thite yéu di, din dén hanh dong bét phat, mat can bing, thé bao... Nang lung tiéu hao qua lén, suy kiét dén an khong ngon miéng, gidc ngu khéng sau, chan nan, ué odi, hoat dong kém hiéu qua. Trong quan hé ngudi thi nghi ng&, dé ki, mat niém tin... dé din dén hanh dong tra thi, dGec dc, tham chi ty sat... \'Ng6 Cong Hodn: Dé cai cp BO B-2004-75-115. 171Lam thé nao dé chuyén hod ngudn nang luong tir cam xtc tiéu cue sang cam xuc tich cyc? Néu ta lam cht duge qua trinh nay ta sé thay déi duge thai dd cia chting ta v6i thé gidi theo hung tich cuc, theo dé ta sé hanh d6ng voi niém say mé, dam mé himg tha dich thyc, dem lai nhiéu san pham sang tao vat chat, tinh than mdi cho xa hdi. Theo Mike George (2008), ti nhimg nam 90 cua thé ky XX, mét khao s4t 6 Nhat cho thay cé khoang 10.000 nha quan ly chét mdi nam do lam viée qua strc (hOi chtmg karoshi) va nguyén nhan 1a do “Tuc gian cuc d6, nhung bj dén nén gay ra”. Cac nha khoa hgc da nghi ra “Can phong trit gidn". Cac bic tudng cia can phong nay duge lot dém va dat mdt cay gay bong chay & trong can phong. “Can phong tit gian” duge dat dui tang ham cac van phong lam viéc. Khi nao cac nha quan ly cam nhan thay con tue gin cua minh dang trao dng, thi dén ngay cain phong nay, ding gay dap that manh vao tudng cang manh cang tét dé cam xtic ttre gidn duge gidai toa, su dén nén bat ra, sy can bang tro lai. Hai nam sau, cdc chuyén gia kiém tra lai két qua, céc nha quan ly duge gidi tod bing céch “trit gian” & cin phong dac biét nay, nhan thay ring cdc mite d6 tice gian cua timg ngudi khong giam ma ngugc lai ting lén... Day 1a “co hdi” thyc hanh va cing cé théi quen gidn dit. Vi théng digp tir khdo sat la: Hay chuyén hod tte gidn, khong nén dé ttc gidn béc I6 ra hanh déng va lai noi. Vay chuyén hod titc gidn di dau? Vao dau? Trudc khi tra loi cac cau hdi nay, ching ta phai dimg lai dé nhan thirc trang thai tite gian mét cach chinh xdc, khoa hgc. Tire gidn bat ngudn tir r6i loan y thitc, nghia 1a sy kién xay ra khéng ding nhu ta dy kién (kh6ng ding véi nhimg mach bio cia yén séng kinh nghiém c4 nhan). Hinh anh bén ngoai khong ding nhu hinh anh tam ly trong tam tri ta. Nghia la ta dang that \ Mike George: Tir gién dtr dén binh an, NXB Téng hop thanh phd Hé Chi Minh, 2008, tr.38. 172bai, khong kiém soat duge con ngudi, hanh d6ng va cac sy kién bén ngoai. Khi ta tie gidn ta thuéng hudng hanh vi, hanh dong “néi sung”, “gay han” “aggression”) vao 3 déi tugng: + Nguoi khac. + Qua kht. + Ban than. Khi cuéc chién bat dau "khau sing khéng thé giét ngudi, ma chinh cam xuc, sy gian dit mdi la ké bop co". M6t la, ta chién dau v6i qué kit, vi tite gian bao gid cing hung vé nhing chuyén da qua, va ching ta dang tim cach thay déi nd. Vay tic gidn cé thé thay di duge qua khir khong? Tra loi Khéng thé va that dang budn, ta danh suy nghi, din vat, hon trach qué khit khén ngudi ching dé lam gi. Hai la, ta chién dau voi nguoi khdc, boi ho chinh 1a ngudi lam diéu ma ching ta nhan ra sai so véi dy dinh cia ta duge hinh dung trong tam tri ta (ho 14 nguyén nhdn). Tire gian, gay han nhdém cé gdng thay déi Iai nhimg diu d6, hodc tra thi ngudi khac. Ta sé nhan duge gi? Ta nhan duge sy thu hdn nguéi khdc (vi ta khéng thé kiém soat duge tinh than, tam tri ho). Néu ta khéng trit gidn vao ngudi khdc ta s¢ nhan duge sw t6n trong va long cdm phuc. Ba Ia, ching ta chién dau véi ban than vi ching ta dang bit thé gidi van hanh theo y mudn chu quan cua minh. Tai sao ta lai gian minh, hon ddi, trach phat minh? Tai sao phai lam nhu vay? Dé lam gi? Cé rat nhidu cdch chuyén hod nguén ning Iugng cam xitc tuy thudc vao trinh d6 nhan thirc ca cé nhan, vao cai Tam thién, tét; vi moi ngudi hay vi minh; vao nén gido duc gia dinh, x4 h6i ma ca nhan tiép nhan. Vi du, chuyén tic gian vao nhimg viéc cho moi ngudi. Déi voi hoe sinh thi hoc tap tét hon (khi bj diém kém) chju khé tim tdi, kham pha va 173khéng bao gid nghi ring thay gido thién vi, khong cong bing voi minh. Khi tite gian ta tht binh tinh ty hoi minh: t6i dang lam gi day? Tra loi: t6i dang c} ging kiém soat diéu tdi khéng thé kiém soat duge (qué khir va ngudi khac), Vay ai la nguéi ganh chiu "tire gién” chinh tdi? Hao phi nhiéu sinh lyc, nang lugng ndi sinh chang dé lam gi? Ta coi day 1a mét kinh nghiém mdi, lan dau tién ta gap. Mot bude di cia ching ta la mét kham pha moi, mét hiéu biét méi. Dé 1a co hdi dé ta thé hién minh, nhan biét chinh xéc thém vé ban than, nhé d6 ma ta luén hoan thign ban than. Il. NHU'NG KHAC BIET CA NHAN VE Y CHi Khi néi dén y chi, thudng chung ta nghi dén nhitng nd luc cua cd nhan dé diéu khién, diéu chinh hinh vi, hoat déng cua minh vugt qua nhiing khé khan tré ngai, dé hoan thanh myc dich hanh dng, cdc muc tiéu da dat ra. Nhu thé, cé nghia la ching ta dang néi téi kha nang ty chu hanh vi cua minh, mudn lam chit dugc hanh vi, hanh d6ng cla minh, muén huy déng tdi da ning lye cia cé nhan dé hoan thanh myc tiéu hoat dong cua ca nhan thi moi ngudi thudng hay dat nhimg cau hoi vé nguyén nhan, ngudn géc nhimg khé khan, nhimg tro ngai do dau ma c6. Tir do chung ta méi cé nhimg bién phap khic phyc, “nghia la phai hiéu 1 céc nguyén nhan gay bénh thi méi chita duge bénh, cé thudc dic higu dé diéu tri”. Theo c4ch nhan thie nay chung ta cé hai cach tiép can nghién ciru nhimg dac trumg diéu khién hanh vi, hoat dng cia ca nhan vugt qua nhing khé khan tro ngai dé dén thanh céng, dén muc dich. Dé 1a cach tiép can di tim cdc nguyén nhan dan dén hanh vi, hanh dng do cdc kich thich tac déng; cach thir hai 1a ca nhan ching ta, méi ngudi chju trach nhiém hoan toan vé hanh vi, hoat d6ng cua minh. 1. Hanh vi, hoat d$ng cia con ngwéi Theo cach tiép cn nay, néu cd nhan nhan thite duge nguén géc kich thich bit nguén tir dau thi cé kha nang lam cha duge 174hanh vi, hoat dgng cua minh, tir dé c6 cée bién php phuong dn khic phuc khé khan, nd luc y chi dé di dén muc tiéu, muc dich ctla hoat dong. Cac két qua nghién ctru khoa hoc cho thay 6 bén dong lye kich thich hanh vi, hoat ding cia con ngudi, dé la; nguon kich thich tir cde yéu t6 sinh hoc (bén trong), tir cdc tac dong ctia méi trudng séng (bén ngoai), tir von song kinh nghiém ca nhan (do nhan thite ca nhan) tir tri thirc khoa hoe (tinh hop ly - do nhan thire ca nhan), 1.1. Nhéng kich thich tir cdc yéu té sinh hgc (bén trong co’ thé) Nhiing xung luc ban ning, bit nguén ti sinh Iyc (sy sinh tén) nguén géc su séng. Su sng phai bat dau tir luc sinh tén, luc sinh tén duge biéu hign 6 céc dang van dong. C4c dang van dOng 1a biéu hién cia sur song, cla Iyc sinh ton, Dé sur song ton tai, lye sinh ton phat trién co thé phdi duge “nap cdc nang lugng”, cdc ning lugng lay tl mi trudng bén ngoai nhu nudc, luong thuc, thyc phim, cdc duéng chat. Vay d6i, khat, mat cn bing trao ddi chat,... co thé déu phai van dong. Hanh vi, hanh dong, hoat d6ng dé 1a cdc hinh thir van dng khdc nhau tuong tmg véi cdc mirc 46 tién hod cia vat chat, phat trién cua co thé. Nim duge, hiéu duge quy luat sinh hgc cia hanh d6ng, hoat dong con ngudi cé thé digu khién duge hanh ddng, hoat d6ng cla minh, lam chi hanh d6ng cua minh. Cac cé nhan khdc nhau, kha ning diéu khién hanh d6ng, hoat d@ng 1a khdc nhau: “Doi dn vung, ting lam liéu"” “Déi cho sach, rach cho thom!" Méi ca nhan ton tai bing cdc nghé nghiép khdc nhau; sw sinh tin cua méi cA nhan bing cdc hanh d6ng, hoat dng nghé nghiép khac nhau. Ngay ca nghé giéng nhau nhung cach hanh nghé, hanh xt trong nghé ciing rét khdc nhau, vi dy, nghé gido 175vién, cé nhimg thay cé tran tré vi hgc sinh bd hoc, cé thay 6 lai quan tam nhiéu dén mite 46 nhan thite & cdc em, c6 thay cé lai quan tam nhiéu dén cach tao nhimg xtic cam tich cuc himg thi hoc tap cho cdc em qua gid giang cla b6 mén minh day. 1.2. Nhitng kich thich tit cdc yéu té ngogi canh (bén ngoai mdi tréng song) Sdu thang tudi dira tré da biét theo me, khi me tuoi cudi giao tiép voi bé sau ba muoi phit xa bé, Itic bé dang duge ba bé. RGi tré phan tmg bén lén, khéng theo ngudi la, tré quay mat di... Nam dau 1a vay, cing véi sy 1én kh6n céc hanh d9ng, hoat dong cua tré ngay cang bj 1é thudc vao hién thyc, nhimg kich thich tic thdi. Vi dy, tré phat am mam mam khi nhin thay me bung bat b6t di duge chuan bi, tré ddi ldy béng hoa, doi dé choi dep... Lon lén biét di giay, dép, biét ddi mi, nén khi trdi ning; che 6 khi troi mua... Dén do biét dimg xe, dén xanh duge di xe khi & nga tu duéng phd. Nhing kich thich tir yéu t6 ngoai canh téc déng dén tré, tré sé phan img khdc nhau. Cé tré tron xoe mat chim chu doi theo béng dén dién (véi nut xody) lic md, Itc to; c6 tré sg nhim mit lai; c6 tré nhin ngudi 1én phan img nhu thé nao voi kich thich mdi la 46; cé tré manh bgo hon, bude téi van nut xody vao theo mau hanh dong cua ngudi Ion, dé béng dién lic md lic td... Nguyén ly chung cua hanh dng vdi cdc kich thich tir ngoai canh ma con ngudi cé thé quan sat duge la: M6t la, hanh dGng “thit va sai” md mam, ngau nhién, nhiéu lan rdi c4 nhan ty tim ra duge cach hanh d6ng hgp ly. Dé 1a von song kinh nghiém ca nhdn, do cd nhan hoat déng tich cyc ma cd. Thuong cach ty lam viéc, ty trai nghiém nhu thé nay hay gap rui ro, that bai nhiéu lin rdi méi nhé. Nhiing hiéu biét, tri thitc nay mang tinh bén vimg, én djnh djnh hudng hoat d6ng cho mdi c4 nhan mét cach ty déng. Vi dy nét chit cla mdi ngudi tip duge 176thai tho au cdc 1ép tiéu hoc di sudt cuge doi. Tré choi dao thi dit tay, chay mau gay dau don, tré sé nhé suét doi khong dam nghich dao v.v. Hai la, hanh dng theo mau, c6 su huéng dan cua ngudi lon xung quanh. Dinh cao cita logi hanh dong nay 1a sit hoc tap théng qua gido duc & nha trudng cdc cap trong méi quan hé gido vién - hoc sinh, thong qua phuong thitc nha trudng. Két qua la cae tri thite Khoa hoc duoc hinh thanh, sy hiéu biét mang tinh quy luat vé ty nhién, x4 hdi, con ngudi. Higu qua c6 duge tir hinh dong véi cae kich thich truc tiép tir cac yéu té ngoai canh (bén ngoai méi trudng séng) dén c4 nhan dugc hai sin pham dé 1a von séng kinh nghiém ca nhdn (tri thite, hiéu biét doi séng sinh hoat), tri thitc khoa hoc (tri thire hiéu biét mang tinh quy luat). Hai loai tri thite nay tré thanh dong luc, nguyén nhan chi phéi hanh d9ng hoat dong cia con ngudi. 1.3. Vn song kinh nghiém cé nhan, nhc la kich thich hanh d6ng cia cé nhan Cac chimg cir khoa hoc d& chimg minh, hanh d6ng cua ngudi truéng thanh bj chi phdi béi von séng kinh nghiém cd nhan voi wu thé vugt trdi, so véi cdc loai kich thich; Dac biét khi vén séng kinh nghiém ca nhdn thé hién qua théi quen hanh vi. Hang ngay ta day diing gid, an theo khau yj ma ta thich, nhimg chuyén la himg tha quan tam, nhing ngudi thin quen, ngudi yéu... déu c6 thé 1a nguén géc Kich thich hanh d6ng cua ta, Mot thi sinh thi dai hoc 1 lan, 2 ln rdi van cir trirgt, c6 thé thi lai lan 3, sau dé khéng dam thi nia. Kinh nghiém day ring cang thi diém dat dugc cang thap, nim sau thép hon nam truéc so véi diém chuan dé vao dai hoc. Hang ngay ta vé dang nha, sau nhimg gid lam viéc cang thing, hin huyén voi cdc ban nhimg cfu chuyén lam 4n, gia dinh, hoc hanh va sy nghiép. Tat ca nhimg théng tin ta ndi, ta nghe, ta xit ly déu do vén séng kinh 177nghiém cung cdp. Tham chi, nhiéu nha khoa hoc va nhing ngudi thanh dat cho ring sé phan ctia méi cA nhan do chinh ching ta hoat dng tao ra, do chinh vén séng kinh nghiém cla méi ngudi tao ra. Nhan biét duge ¥ nghia nay dé ta diéu chinh hanh dong ca nhdn theo huéng tich cyc, cing ¥ nghia nay ta lai nhan ra do vén séng kinh nghiém khdc nhau ma cdc cd nhan sé hanh dong khac nhau truéc nhimg kich thich giéng nhau. Vn cdc thay c6 gido day & mét lép hoc 30-40 sinh vién y khoa tét nghiép thanh bac s¥, cdc bac s¥ sé hanh nghé (thim, kham, chita bénh) khac nhau, cé ngudi cyc gidi, cé ngudi kém, vi vén kinh nghiém, kha nang nhan thirc va xt ly thong tin 6 cdc c4 nhan khac nhau. 1.4. Tri thitc khoa hgc (hiéu biét mang tinh quy luGt) Tri thie khoa hoc 14 mét trong nhiéu kich thich, thic ddy con ngudi hoat déng 48 tim tdi chan ly, 48 tao ra cdc gia tri vat chat tinh than méi cho cd nhan va x hdi. Mac dau y¥ nghia cula tri thie khoa hoc cé vai trd rat to 1én trong cudc séng c4 nhan. Song cé mét thyc té 14 khéng phai lic nao ciing hanh dong vi sy hop ly duge. Vi du 1, ngudi mg bing hiéu biét hgp ly cua minh, khi day con, muén dita tré hoc I6p 3 phai lam hét bai tap vé nha néi rdi _méi duge di ngi t6i, 48 ngay mai dén I6p tré cam thdy thoai mi khi da lam hét céc bai tp vé nha cé gido cho. Tuy nhién, t6i qua ca nha di thim ngogi vé mu6n, tré budn ngu qua, me nhic thé nao cing khéng dugc, tré ngi ma vdn chwa lam hét bai tap vé nha. Hém sau, c6 kiém tra bai tap vé nha, tré bj digm kém vi khéng lam hét bai. Vi du 2, ngudi néng dan biét ring ban lua sau thu hoach gid ré, nhung khéng thé khéng bn dé thanh todn tién tra ngan hang, lay tién dé di mimg d4m cudi, viéng d4m tang... Dé rdi nhimg ngay gidp hat “ngoai ddng vang mo, trong nha mo mit” phai mua luong thyc, gao gid cao gdp hai, ba lan ltic ban... 178Tom lai nhimg dng luc, ngudn géc thic day hanh déng ca nhan phan tich trén mang tinh khich quan nhiéu, mac di vay, néu cac ca nhan cé hiéu biét & mite dO khdc nhau ho cing sé diéu khién diéu chinh hanh déng theo cdc cach khdc nhau, viéc huy dong su né luc ca nhan dé vuot kho khan tro ngai cing khac nhau dé hoan thanh cdc muc dich, nhiém vy hanh d6ng. 2. Chi thé hanh d6ng véi nd lye y chi c4 nhan V6i cach tiép can nay, di nguyén nhan nao thi ca nhan van phai chiu trach nhiém truéc x4 hGi va ban than vé higu qua hanh d6ng cia minh. Véi ¥ nghia 46, véi bat ky hanh d6ng, hoat dong nao ciing c6é khé khan, ir ngai ching luén doi hoi cé nhan nd luc vugt qua cdc khé khan tré ngai. Vay vai trd diéu khién ctia y chi c4 nhan dug thé hién nhu thé nao trong hanh dng? Cé thé cé nhiéu cung cach. Khi hanh d6ng thudng ca nhén bao gid ciing hudng téi muc dich nhat dinh; ddi chiéu véi myc dich ta dat ra hanh d6ng cé thé thanh céng hoac that bai. Ngay ca hanh déng thanh céng mdi c4 nhan ciing cé thé hiéu theo cach khdc nhau. Vi du: Thanh cong cé thé dem lai Igi ich cho cd nhan, song néu dem lai Igi ich cho ngudi khdc thi thanh cng dé quan trong hon. nhiéu. Thanh céng so véi ngudi khac, digu nay khéng quan trong bing thanh cong so voi tiém nang ctia minh. Thanh céng so vi myc dich da dat ra, tham chi ngay ca khi that bai Edison ciing coi dé 1A thanh céng dé lan sau khong Lip lai viv... V6i cach hiéu thanh céng trén déu do thai d6 cla ching ta chi phi, vay thai d6 va vai tro ca thai 4 c4 nhan nhu thé nao d6i véi qua trinh diéu khién hanh dong c4 nhan? Néu that bai thi sao? Do nép séng cac gia dinh khdc nhau, truyén thong van hod khdc nhau @ ling xa, khu vye din cu, ma cé nhing gia dinh 179khéng cé thdi quen chdp nhan that bai. Con di hoc, nhat dinh b6 me ddi con hgc gidi mang diém 10 vé, néu 7, 8 diém 1a bé me ming nhiéc, xi nhuc, tham chi con danh tré. Mac di, chinh bd me tré ngay xua di hgc cé thé chua nhan duge diém 10. Diém 10 chang néi lén diéu gi nhung khéng ch4p nhan that bai, khong chap nhan kém hon moi ngudi; tham chi cé éng bd, ba me thay con ngudi ta hoc gidi con dé ky, noi xdu bé me tré hoc gidi la “qua cap” cho thay c6 gido,... nghi va ndi voi thai d6 thiéu thién chi. Tir dé gieo vao long con tré nhimg thanh vién trong gia dinh cach suy nghi tiéu cye, thiéu thién chi. Thyc chat thi trong cue doi méi cA nhan, ching ta gip nhiéu that bai trong hoat dong; chting ta da phai déi mat v6i nhiéu that bai. Néu ching ta binh tinh déi mat véi that bai, ta sé c6 duge rdt nhiéu bai hgc bé ich: - Nhd cé that bai ma ta khiém t6n hon. - That bai day ta biét diéu chinh hanh d6ng cita minh. - That bai day ta rng khéng phai Itic ndo ta muén gi cing durge. - That bai day ta phai déng nao suy nghi tim hiéu nguyén nhan... kich thich tri tué phat trién. - That bai Lim nay sinh nhimg xtic cam trdi chiéu, nhé ching ta dé dang déng cam voi nhimg ngudi xung quanh. - That bai gitp ta hiéu chinh xd4c nang lyc, cai "t6i” cla minh hon, - That bai day ta phai kién tri, nhln nai hon. - That bai day ta phai hop tac, hgc hoi 6 nhiéu ngudi. - That bai gitp ta biét kiém ché xtc cam, bét di su "bot phat” trong hanh d6ng. - That bai con cho ta bai hoc quy 1a cé thém hiéu biét tu nhién, x4 hdi va con ngudi nhiéu hon ta tuong. Nhu vay chap nhan that bai dau phai 14 xdu. Chi cé nhimg ngudi cé y chi nghj luc cao, c6 thai d6 suy nghi tich cue, c6 cdm 180xe manh ligt mdi chuyén duge that bai sang thanh cong, vita 1a ky nang séng, vira la sur khaic biét cd nhan vé né luc y chi, trong d6 cét 16i 1a thai dé cla ta ddi voi thanh céng va that bai. Vay thai d6 1a gi? 2.1. Thai a6 cua cd nhan Theo két qua nghién ciru trén tré PGS.TS. Ng6 Céng Hoan (2007) thi o tré mau giao 3, 4 tudi hai loai xtc cam mang tinh ngudi, tinh nhan cach sém duge hinh thanh tir giao tiép xa hoi voi nhimg ngudi xung quanh 1a ty hao, xdu hd. Cap xtic cam nay la diém khoi dau hinh thanh thai d6 cia c4 nan". Khi dira tré hat duge bai hat moi, lam thém mét viée tét, cha me khen “con me gidi qua, con that tuyét voi!”. Nhimg 1di khen nay lam cho tré tu hao sung sung, 6 trang thai tam ly nay hoat déng nao, than kinh, ndi tiét duge kich hoat, din dén mat may cia tré do bimg lén, tré dé dang thuc hién thanh céng cdc céng viéc cha me sai khién, tré & trang thai sin sang vang léi cha me.. « Nguge lai néu khi tré pham 16i, hoae gap that bai, thudng tré cam thay xdu hé. Tré cang xdu hé hon khi biét hanh dong cla minh 1a sai trai, nhung vi tinh nghia ban bé ma tré van phai lam. Nhu vay, chinh niém tu hao tao ra nhimg thai d6 tich cyc cia ca nhan, nguge lai sy xdu hé din dén thai 46 tiéu cue, tham chi bat cn. Nhiéu két qua nghién ctru cho thay néu ca nhan c6 thai d6 tich ce d6i voi hanh d6ng, hoat déng cua minh thi két qua hanh dng thudng dat higu qua tét hon so véi thai do tiéu cyc. So di 6 két qua nay, 14 vi ngudi cé thai dé tich cuc thudng cé chi tién thi, luén nghi vé trach nhiém ca nhan minh déi véi hanh dong; Ho thudng tim du moi bién phép khdc phuc khé khan, va luén coi minh la chu thé hoat dong (khéng thé thay ddi qua kho, " PGS.TS. Ng6 Céng Hoan (DHSP Ha N6i): Thdi d6 ctia cd nhan - Mot cdu tnic tém Ij ciia nhan céch. Ky yéu Héi thio Quéc té - Gido due Mam non Viét Nam - Nhat Ban - Ha N6i 9/2007, tr.102, 181kh6ng thé thay déi cdc méi quan hé x4 hdi, tham chi khong thé thay ddi duge mét sé diéu kign khéng thé tranh) cé thé ngudi cé thai d6 tich cy luén di tim ché dya tinh than theo nguyén tic tich cue. Vi du: - Cuéc séng cla minh do 10% sy tinh cd, ngau nhién tao ra, con 90% 1a do viéc minh chi tam, cé y tao ra. - Thai d6 tich cuc 14 nguén géc sinh luc dai dao, 1a géc ctla nhimg cam himg sang tao, 1a nang lugng tinh than giup ta vugt khé khan, tro ngai khi thyc hién hanh d6ng. - Khéng cé mot thanh vién nao toan xay dyng trén thanh cng cia hoat déng. Thanh céng thudng duge xay dung tir nhiing that bai dé cé duge mét ngay vui, phai trai qua nhiéu ngay tran tro, mat ngu, byc doc. V6i thai d6 tich cc ta cé thé xay dug niém tin, myc dich hanh déng hgp ly, theo dé 1a cha d6ng sdp xép thoi gian, tim kiém cc bién phap sang tao, dinh hudng phat trién site khoé, quan hé x hdi,... dé hoat déng thanh céng. Thai d6 tich cy 1a biéu hién diéu kién ca y chi cA nhan. 2.2. Xay dung muc dich hanh déng Khi mét ngudi di thuyén khéng rd dén bén cang nio, thi khéng co huéng gid nao thich hgp dé cing buém. Nam 1953 Trutng Dai hoc Yale, nuéc My tién harh mot cuéc nghién ctu vé muc dich. Két qua la 3% sé sinh vn tét nghiép nam d6 cé chuong trinh dat muc tiéu toan dién; 10% aé ra nhig myc tiéu nhé va chua hoan thién; 87% con lai hoan toan kh6ng c6 myc tiéu gi. 20 nim sau dé, 1973 cudc nghién ctu lai dugc tién hanh voi két qua sau: Trong suét thoi gian ¢6, 3% s6 sinh vién da dt muc tiéu toan dién trén dat duge két qua tét hon 97% sé sinh vién con lai g6p lai. Cac nghién ctu két agp ca tinh trang tai chinh In viéc lam dé danh gid thinh céng. Vay 182muén thanh céng trong cudc séng phai biét dat ra cac muc tiéu ro rang. Khi dat muc tigu cho hanh d6ng, it nhiéu ta cén nhac cdc diéu kién dé thuc hién né. Cac diéu kién ta nhan thu ring kha nang ta khé c6 thé vurgt qua (thdm chi cé luc ligu nghi ring dén luc dé sé hay). Vi du ta quyét dinh lam nha ma tai chinh ta chua du, khdi cong ma tién con thiéu... Nhimg viéc tuong tu nhu thé trong doi ai ciing gap nhiéu lan, vi thé ngudi ta vién dan “cai khé 16 cdi khén”, dé déng vién con ngudi quyét tam, quyét chi sé thanh céng. Quyét chi khong phai 1a hé khau hiéu ma phai hoat d6ng that tich cyc, thi nhimg ca nhan khac nhau nhn thirc vé ban than minh khac nhau “Minh 1a ai? Minh phai lam gi?”. Tra loi cho nhimg cau hoi nay rat khac nhau & cdc cd nhan. Song nhiing ai dé cao gia tri cd nhan, gid tri ban than minh, yéu thich ban thin, chap nhan ban than va that vui vé voi nhimg gi minh dang c6; ho 1a nhimg ngudi hap dan béi nhimg muc tiéu 1én, ho chap nhan thir thach va ho sin sang theo dudi muc dich dén cing. Nhan thtre duge muc dich cudc séng 14 diéu quan trong gitip ta ty thay di minh dé dat duge nhimg thanh tuu nho nho. Theo dé nhimg xuc cam tich cyc nay sinh, ty hao, hai long... tir dé nang cao long ty trong va gid trj ban than minh. Khi xdc dinh 13 muc tiéu, hanh déng, thudng cdc c4 nhan huy déng tdi da nhiing tiém nang sinh hoc, tam ly cua minh dé huéng cdc hanh déng cla minh vao dé. Nhé vay, ta co thé vugt qua duge cdc khé khan tro ngai. Dé vuot tr ngai khd khan ca nhan phai cé cic phim chat doc lap tu quyét dinh hanh déng theo niém tin cia ban than, diing cam vugt khé, kién tri, bén bi khéng nén néng, song cing phai quyét doan, khéng do dy va phai that binh tinh chap nh4n that bai néu xay ra nhu 1a cdi gid cla thanh cong. Tir muc tiéu dén thanh cong la mét qué trinh hoat dong lau dai tham chi ca doi nguéi. Vi dy nhu Bill Gates khdi nghiép nam 1975 va nam 2007 gidu 183nhat hanh tinh vdi tai san lén toi 59 ti USD (Nguyén Cht tich hang phan mém Microsoft). Tién sy Walter Doyle Sptales, trong cudn s4ch “Hy suy nghi nhu nhimg ngudi chién thing” da viét: “Trong tat a cdc sinh vat song trén trai dat nay, chi c6 loai ngudi la kh6ng co chuong trinh phan mém dé dat duge thanh céng. Con ngudi duge hoan toan ty do tuéng tugng 1a minh sé thanh céng hay that bai, sé 1a ngudi chién thing hay ké chién bai”. Tuéng tugng cing vGi y chi, nghi lye ching ta sé thanh céng véi cac myc tiéu duge xac dinh. 2.3. Niém tin Niém tin la gi? Nhiing quan sat khoa hoc da chtmg minh nhimg thi sinh vao phong thi cé niém tin ring minh sé d6, thi ti 1 d6 cao hon nhiéu so vGi nhimg thi sinh vao phéng thi ma khéng tin ring minh thi dé. Vay niém tin dau ra? Bang cach nao ching ta cé duge niém tin. Mdi ca nhan song va hoat dong trong méi trudng vat chat khac nhau, méi trudng van hod x4 hdi, mdi trudng gido duc khac nhau, tir dé mi ngudi nhan thie thé gidi xung quanh khéc nhau, nhung con ngudi nhan thie thé gidi nhu thé nao thi chi phdi hanh vi va hanh déng phan Ién 1a nhu vay. Niém tin 1a két qua cia hai qué trinh phat trién ty y thir minh 1a ai? (¥ thite vé ban than, ¥ thire vé ban nga) va kha nang ty danh gia nang lyc cla ban than (Minh lam duge gi?). Cac qua trinh nay duge cing cé béi nhimg xtc cam va tinh cam, dugc nay sinh trong qua trinh thod man cdc nhu cau co ban cua ca nhan, duge nay sinh trong nhimg lin thanh cong hay that bai. Khi hanh d6ng; duge nay sinh trong qué trinh danh gid, khen ngoi hodc trach phat & nhimg ngudi xung quanh... Tir dé niém tin cd nhdn duge hinh thanh va phat trién. Vay, niém tin ca nhan khéng bam sinh ra, niém tin duge hinh thanh trong qua trinh séng, hoat d6ng tich cye cla c4 nhan 184dé thoa man cdc nhu cau co ban, niém tin cd nhén duge hinh thanh trong giao tiép xa hoi thong qua cée quan hé xa hoi. Xuat phat ti co ché hinh thanh niém tin, chung ta nhan thay niém tin 1a mot san pham cuia hoat dong nhan thie. V6i NhGn thite cam tinh - Ngoai niém tin cé y thre thi niém tin con c6 tén goi 1a true gide, linh cam. Nho tye gide va linh cam con ngudi biét minh phai hanh d@ng nhu thé nao véi déi tugng hoat dong moi o dieu ki phurong tién, hoan canh mdi la mét cach hgp ly, phi hop. Vai cach tiép can nay ta cd thé hiéu truc giac, linh cam 1A niém tin nhung khéng biét 1a minh dya vao dau ma tin nhu thé; (Trong truéng hgp nay niém tin goi la niém tin vé thitc) bang y thie ching ta khong ly giai duge vi sao ta tin diéu dé. Vi du: Khi ta tranh xa kh6ng lam ban véi mot ngudi nao dé, dic biét 1a quan hé vai ngudi khac gidi (truc gidc mach bao ta nhu vay)... Sau m6t théi gian thyc tién kiém nghiém hoan toan dung nhu dy doan cia ta vé nhan cdch cia ngudi dé, mac dau, lan dau gap ta chua co théng tin gi vé ho. V6i NhGn thie ly tinh - Niém tin 6 tang y thite, ta nhan thire duge rd cde nguyén nhan, nguén géc cdc théng tin sy kién... day thuyét phyc bugc ta phai tin vao mOt con ngudi hoc két qua cla mét hoat déng, hanh d6ng nao do... ta sin sing ly giai m@t cdch rd rang, mach lac bang ng6n ngir ndi, viét vé cdc chimg ctr, su kign... din dén niém tin cia ta. Vi du 1, khi troi mua ta quén do di mua, ta déi mua di lam, khéng may bj cam, 6m phi nghi viéc. Vai lan nhu vay, ta tin rang troi mua ma khong tranh mua, khéng khoac 4o di mua. Néu bj nude mua thdm uot dé bj cam lanh. Vi du 2, hai lan nghi hgc cé phép, khi thi hét mén, bai thi roi vao ding bai minh nghi hoc, lan thir ba cé vie xin c6 giéo nghi hoc va bai thi ngdu nhién Iai roi ding vao budi nghi, khong lam duge bai thi. Ti dé cé niém tin ring khong nén nghi hoc vi nghi hoc sé khéng lam bai thi duge. 185Vi du 3, voi guong mat than thign, ny cudi coi mo trén mdi voi suy nghi tét vé moi ngudi, ta duge nhiing ngudi xung quanh ta ddi xir hoa nha va rat thién chi gitip ta thanh cong nhiéu hoat dng khi ta hgp tac voi ho. Vai lan nhu vay ta c6 niém tin rang khi hgp tac v6i nhiing ngudi xung quanh ta phai nghi tét vé ho va rat thién chi, coi m6, chan thanh, co nhu vay ta mdi thanh cng trong céng viéc. Nhu vay, niém tin cé nguén géc nhan thie duge tir vén sng kinh nghiém c4 nhan. Nhu vay, ciing c6 nghia 1a niém tin khéng phai bam sinh ra, tu nhién ma cd; phai hoat dong tich cuc méi cé duge. Tuy nhién niém tin con cé ngudn géc tir nhimg diéu chua nhan thite duge, nhimg niém tin nay thuong duge hinh thanh tir cdc niém tin t6n gido, tin nguémg. Vi dy: niém tin cho rang “6 hién gap lanh”, “gitp do moi ngudi roi moi ngudi giup minh”, “ddi xtr tot voi moi ngudi moi ngudi sé déi xu tét voi minh” v.v... Dac bigt cd nhimg trudng hgp trye gidc, linh cam “mach bao” ta ring anh A tdt, tiép xuc véi anh B phai canh gidc... Truc giac, linh cam ciing gop phan tao ra niém tin dinh huéng, diéu khién chung ta hanh dng. Tinh chat ctia niém tin Niém tin 1a san phdm cia hoat déng nhan thir, nhung san pham nhn thirc nay cé mét sé tinh chat dc thi, boi 1é ndi chung dé hinh thanh duge niém tin vé mét diéu gi d6 phai cé m6t thdi gian ca nh4n trai nghiém, thir nghiém nhat djnh, tham chi cé khi ca mét doi ngudi, do vay niém tin mang tinh chat tuong doi én dinh, bén ving. Dé tin ring minh cé thé lam duge viée gi a6, it nhat cd nhan d6 phai duge thir nghiém nhiéu lan. Vi dy, sau nhiéu Lan kiém tra mén Toan, em hoc sinh A luén dat loai gidi, em A tin ring minh c6 phuong phap tu duy todn tét, cach em suy nghi ding, nhiéu lan, nhiéu nam em hoc gidi toan, tir d6 em tin ring minh cé nang luc todn hoc. 186Niém tin, 1 sin pham nhan thite duge cing cé béi xtic cam va tinh cam tich cuc, do vay niém tin co tinh chat xtic cam tich cuc, trong nl truéng hgp, niém tin thyc hién chite nang thic day con ngudi hoat déng tich cyc, tim kiém cach thite, bién phap, sang tao cdc phuong thite khac phyc khé khan dé dat duge két qua hoat dong. Niém tin cé thé huy dOng t6i da strc manh thé chat, tinh than dé dat duge muc dich hanh d6ng. Niem tin 1a san pham nhan thite ctia cA nhan, do vay khi con ngudi di cé niém tin thi ho hoan toan te nguyén, tw gidc hanh d6ng do tin ring minh cé thé lam dugc, thuc hién hoat dong cé higu qua ma kién dink, chu déng va nhat quan trong Idi ndi, viée lam, trong suy nghi va hanh déng. Vi vay, mudn nhan biét dugc cA nhn da cé niém tin chua, hogc niém tin cla ho & mite dG ndo thi chi can théng qua Tinh chu déng cia hanh vi, misc 46 kién dinh khi hanh déng, va trong kh6 khan gian khé, tham chi phai d6i mat véi nhimg y kién trdi chiéu ho vin nhdt quan voi y niém, quan diém riéng minh. Niém tin mang tinh chdt cd nhdn rt rd nét, sy khdc biét niém tin cd nhan 6 bé rng cdc van dé cudc séng x4 hdi. Vi dy, cé ngudi tin ring ai cho moi ngudi nhiéu nhat thi ngudi dé nhan duge 6 moi ngudi cing rt nhiéu; nghi tét vé moi ngudi, moi ngudi sé nghi tét vé minh. Niém tin c4 nhan con khdc biét & mirc 6 su sic khac nhau, cuéng d9 manh yéu khdc nhau. Do nhan thite khac nhau ma niém tin c4 nhan cing khdc nhau. Tom lai, niém tin duge béc 16 6 4 tinh chat qua hanh vi cd nhan dé 1a: tinh tuong déi én dinh, tinh bén vimg, tinh xtic cam tich cyc, tinh ty gidc ty nguyén va tinh khac biét c4 nhan. Nhu vay, dé niém tin thyc sy digu khién hanh vi cua cd nhan thi mdi ngudi bing c4c cdch riéng minh tim kiém théng tin, su kién dé thuyét phyc ban than hanh déng, hoat d6ng theo dinh hung dé, tin tuéng vao viéc minh lam, niém tin gidp ta thanh cng trong hoat dng. Niém tin ciing cé thé din ta dén that bai vi 187niém tin sai lam. Nha Triét hoc Ba Lan Alfred Kozzybski (1879-1950) timg ndi “co hai cach dé cudc séng dé dang tréi di, tin tuong vao moi diéu, hoac nghi ng& tat cd moi thir; ca hai déu khién ta do phai suy nghi’. Ngoai niém tin cé y thic, niém tin tén gido, niém tin truc gidc, cdc nha khoa hoc cén cho ring niém tin hinh thanh bing con dudng v6 thitc thoi tho du cé anh huong manh dén hoat dong cia méi cd nhan: “Khi ban 2 tudi, 50% hé thong niém tin cia ban da dugc quyét dinh. Khi lén 6 tudi con sé nay tang lén 60%, 7 tudi 14 80%. Cudi cing 14 tudi, 90% suy nghi va danh gid cla ban vé con ngudi minh da dugc hinh thanh trong 6c. NO dp dat cho ban dén ngay nay niém tin vé ban than va tiém nang cia minh™”, Niém tin nhu mét cu tric tam ly ca nhan giup ta vugt kho khan tré ngai, né lye vuon lén dé thinh céng trong hoat dng. Niém tin 6 cdc cd nhan 1a rat khdc nhau do diéu kién séng, hoat dOng, gido duc,... chi phdi. Il. NHUNG KHAC BIET CA NHAN. VE NGON NGU VAY THUC 1. Nhirng khdc biét c nhan vé ng6n ngit 1.1. Su khac bigt ngén ngit 6 cdc nén vin hod Ng6n ngir la qué trinh cA nhén sir dung hé thong ky hiéu tuyng trung (tiéng néi, chit viét, cdc ky ty) dé biéu dat va hiéu biéu dat tu tudng, tinh cam, nhu cau, uéc mu6n... cia minh va nguge lai co thé doc, hiéu chinh x4c nhimg biéu dat tu tudng, tinh cam... 6 nhimg ngudi xung quanh dé “hiéu minh, hiéu ngudi". Walter Doyle Sptates: Hay suy nghT nh nhiing ngudi chién thang, tr.100. 188Theo L.X.Vugétxki thi ng6n ngé 1a phuong tién giao tiép gitfa con ngudi vdi con ngudi, ngén ngit la céng cu hinh thanh, phat trién tu duy, tudng tugng, tri tué, y thie... (Goi ching la cdc chic ning tam ly bac cao cia con ngudi). Trong xa h6i hién dai, ngén ngit cé vai trd rt to lon 1a phuong tién dé con ngudi giao luu, hgp tée véi nhau, phéi hop hoat déng cing nhau trong xu thé toan cau hod. Nhimg khac biét vé ngon ngit 6 cdc nhom x hdi, cde nén van hoa kha ro nét nh ngudi ta phan biét cdc nén van hod qua tiéng ndi. Vi dy ngudi ta goi cdc khoa tiéng Nga, tiéng Phap, khoa tiéng Han... trong trudng Dai hoc Ngoai ngit la khoa Van hod Nga, khoa Van hod Phap... khéng phai ngau nhién, trong xu thé toan cau hod, héi nhap va phat trién cdc nén van hod, ngoai ngir duge giang day 6 cdc trudng pho thong va dac biét 1a mén hoe, tin chi bat bude & bac dai hoc. Vi du: tiéng Anh duge coi nhu 1a phuong tién giao luu hop tac phd théng khi ma hang hoa, cdc céng cu, ab ding, dung cy trong lao déng san xuat, sinh hoat phuc vu doi séng xa hi duge huéng din bang tiéng Anh, cac tai ligu khoa hoc duge dang tai bang tiéng Anh... Mi nén van hod cé tiéng néi riéng cua minh (cé cc ky ty, chir viét), nhé d6 ghi lai, uu gitt dugc cac dau 4n sinh hoat, lao d6ng san xuat, doi séng xa hi mang tinh vat chat; hon thé nia qua cac tac phim van hoc nghé thuat, phong tuc tap quan, dao dic, phap lugt, hé tu tudng, tén gido... Cac gid trj tinh than nay chira dumg khac biét 16 nét gitta cac nén van hoa. Vi du ngudi phurong Tay dé cao va khuyén khich, t6n trong nhimg khac biét ca mhan trong khi dé ngudi phuong Déng tén trong cac gia tri chung, cong ding. 1.2. Sue khdc bigt cd nhan vé ngon ngit Loai ngudi da sang tao ra nhiéu ky hiéu tuong trumg dé chi cdc: su vat, hién tugng trong hién thye khdch quan, theo cach hiéu nay chung ta cd cac ngén ngit: 189~ Ng6n ngit tao hinh: Dudng nét, bé cuc, mau sic... - Ng6n ngit 4m nhac: Cac nét nhac, giai diéu, tiét tau... - Ng6n ngit Todn: Diém, during, chit sd, hinh khdi, géc... - Ng6n ngit van chuong: Ng6n ngit tho, ca, hinh tugng... - Ng6n ngit noi, ngdn ngir viet sir dung tiéng me dé (Tiéng Viét, tiéng Anh, tiéng Nga...). - Ng6n ngir “co thé”. ~ Ng6n ngi lap trinh... Su khac biét cd nhan thé hign ré nét 6 viée sir dung cac loai ngén ngt biéu dat tong tuong, tinh cam cia minh. Va néu khéng dugc biéu dat tu tuéng tinh cam, nhu cu uéc mudn ra bén ngoai, hoac biéu dat bing cdc dang ngén ngit ma nhing ngudi xung quanh khéng hiéu... thudng cd nhan roi vao trang thai cng thing tinh than, bj tr ché dé sinh ra cau bin. Ngudi ta quan sat thay rang tré cd nang khiéu thudng ndi nhiéu hoae rat it noi, dac biét 14 ching rdt thich kham pha. Tré dé nan ldng khi bé me khéng muén tra ldi cdc cau héi ctia ching. C&c nha khoa hoc da tong két thi ky tré 1-3 tudi la thoi ky tré thim dé thé gidi xung quanh, dé thich nghi voi cugc séng. O giai doan tudi nay, ndm duge dac diém phat trién tam sinh ly tré va sy khac biét cd nhan tré dé td chitc chim séc, nudi duéng, gido duc tré, ton trong nhiing khdc biét cia tré dé t6 chite mét nép song hai hoa gitra an, ngu, vui choi, giao tiép x4 hdi... dé phat trién thé chat va tinh than cho tré khoé manh... Tir 3 tudi dén 6 tudi cdi “ti” hinh thanh, ng6n ngit phat trién, nhiéu chirc nang tam ly bac cao hinh thanh va phat trién nang khiéu cia tré dugc hé mo 6 d6 tudi nay. Ng6n ngit & day hiéu theo nghia réng cua tir nay. Vi dy nhtng tré cé nang khiéu ton dé dang nhé duge céc day sé, nhé sé dign thoai di d6ng dé dang, nho sé nha. N6i mét cach khdc la tré cé tri nhé vugt tr6i vé mét loai ngén ngi nao 46 so véi tré cling trang lira. 190W.A. Mozart (sinh ngay 27/01/1756) da bat dau soan nhac cho dan phim tir lac 4, 5 tudi, viét nhimg ban hoa tau khi lén 6 tudi, nhimg ban Sénat cho dan vi cam duge xuat ban khi lén 8 tudi... Nang khiéu am nhac cla Mozart duge ngudi cha, mét nhac s¥ vi cam va cing 1a mot gido vién, di dich than gido duc con trai minh biéu dat tu tuéng, tinh cam cua minh qua nét nhac, giai digu, tiét tau... Két qua 1a Mozart tro thanh thién tai vé am nhac. Tran Dang Khoa, than déng tho Viét Nam, sinh nam 1958 1 con thir ba trong mét gia dinh néng dan bén bo séng Kinh Thay. N6i tiéng tir nm Jén tam tudi vi nhimg bai tho gian di, ng6 nghinh viét vé nhing su vat, hién tugng xdy ra 6 quanh minh. Tap tho Ti géc san nha em in & Nha xuat ban Kim Dong khi nha tho tron 10 tudi. Anh Tran Nhuan Minh (anh ca cia Tran Dang Khoa) la giao vién cap hai, da chat chiu, gom nhat timg déng luong it di dé mua sach va nho co ta sach gia dinh khé dd, s@ v6i hang nghin cuén sdch cé gid tri. Tran Dang Khoa da “dgc tr6m” td séch lon cia anh Minh... Nho kién thite tir sich vo, 6c quan sat tinh té va mét chit ning khiéu bam sinh, tai ning tho cua Tran Dang Khoa phat trién rat som. Theo cach d4nh gia cla nha tho Xuan Diéu thi bai tho “Mua” cia Trin Dang Khoa 1a bai tho hay nhat cla Khoa thoi tho du. Vay anh da lam bai tho nay nhu thé nao? Mét nha bdo hoi anh Khoa nhu vay. Khoa hén nhién tra loi “Em hoc ca dao dé viét bai tho nay day. Anh cn nhé bai ndi vé mua trong ca dao khéng? “Trdi mua, Qua dura veo vo. Con éc nim co. Con tom danh déo. Con cd kiém an...”. Thé con: “Co ga. Rung tai. Nghe”, rdi “Kién. Hanh quan. Day dung” Ia ta vé cai “Nha Khi tugng” cua lang Khoa biét troi sé mua", ( Nguyén Dinh Nhon: Lam thé nao dé con ban tro thainh thin déng, NXB Téng hop Ding Nai. 2006, tr.271-272. 191Khac biét ngén ngir tho ca cua Tran Dang Khoa da lam cho Khoa ndi tiéng. Carl Friedrich Gauss sinh nam1777, 1a nha Todn hoc danh tiéng ngudi Ditc. Theo mét sé tu ligu thi Gng 14 mét than dong Todan hoc. Khi chi moi 3 tudi, éng da biét lam tinh, Ién 7 tudi 6ng di hoc. Cé lan thay gido dang 6 6n tap phép céng thi co ngudi ban dimg ngoai lop cin gap. Thay gido nghi ra mot cach dé hoc trd ty lam bai tap, con thay thi gap ban. Ong cho ca l6p giai mot bai todn sau: “Hay tinh tong cua day sé tynhién 1+ 2+3+4+ 5+6+7+8+9=?. Cau bé Gauss chua dé thay viét xong s6 9 da tra loi “Thua thay bing 45 a!”. Thay gido rat ngac nhién vi dap sé rdt ding. Thay hdi lai em lam bang c4ch nao? Gauss tra loi rat nhanh la thua thay em nhém (1+9) + (2+8) + (3+7) +(446) +5 = 45. Gauss cé nhiéu céng trinh khoa hoc todn hoc: sd hoc, hinh hoc... c6 kha nang biéu dat tu duy, suy nghi cua minh bang ng6n ngit toén va 1a m6t trong nhing nha toén hoc noi tiéng thé gidi. Tré tir 6-11 tudi & vao tudi nhi dong hoat dong chi dao 1a hoe tap. Giai doan nay bc 16 cac himg thi ca nhan & cae linh vuc hoat déng. Nang khiéu tiép tuc dugc khang dinh vj tri cula minh nhu toan hge, tho ca, héi hoa. Nh cé sy phat trién nang lye quan sat cé6 mye dich, cé chu dinh phat trién ma cdc chite nang tam ly bac cao tu duy, tuéng tugng phat trién... Ching la gid d6 cho sy phat trién khac biét cé nhan vé ngén ngit. Nguyén Quéc Nam Anh, 8 tudi, 14 mét trong 50 thi sinh thuGc trung tam khdo thi thinh phé Hé Chi Minh da dat di diém duge c4p phat van bing ECCE (Examination for the Certificate of Competency in English) va ECPE (Examination for the Certificate of proficiency in English) 14 mt van bang quéc té do vién Anh ngit (English Language Institue) thuéc dai hoc Michigan (Mj) to chitc thudng nién trén 30 quéc gia dé khao sat kha nang Anh ngir cuia cdc thi sinh nudc ngoai. 192