Ustrój feudalny – podsumowanie

Wprowadzenie
Przeczytaj
Gra edukacyjna
 Audiobook
Sprawdź się
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: Przepisy odnoszące się do kontraktów lennych, wg. tzw. Zwierciadła Saskiego*, [w:]
Historia państwa i prawa. Wybór tekstów źródłowych, red. B. Lesiński, Poznań 1995, s. 36–
37.
Źródło: Formularz umowy średniowiecznej, [w:] Wiek V-XV w źródłach. Wybór tekstów
źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, oprac. M.
Sobańska – Bondaruk, S. Lenard, s. 215–216.
 Ustrój feudalny – podsumowanie

Podczas hołdu lennego wasal klękał przed seniorem i składał mu przysięgę.

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Upadek cesarstwa zachodniorzymskiego i powstanie licznych państw barbarzyńskich

przyczyniły się do zmiany sytuacji zamieszkującej te tereny ludności. Migracje i wojny,
zniszczenia miast i wsi doprowadziły do długotrwałego wyludnienia wielu europejskich
obszarów. Mieszały się i zacierały różnice między przepisami prawa odziedziczonego po
Rzymianach a prawami barbarzyńskimi. W kształtujących się państwach średniowiecznych
władza i posiadana ziemia zaczęły się koncentrować w rękach nielicznej grupy osób.
Dodatkowo proces rozdawnictwa wymusił stworzenie specjalnych umów między seniorem
i wasalem. Z czasem w Europie Zachodniej ukształtowało się społeczeństwo feudalne.
Ustrój feudalny określał pozycję człowieka w społeczeństwie i regulował jego relacje
z innymi ludźmi.

Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Twoje cele

Opiszesz strukturę feudalną średniowiecznej Europy.

Scharakteryzujesz stany wchodzące w skład drabiny feudalnej i prawa im nadane.
Wyjaśnisz, do czego zobowiązywali się wasal i senior w hołdzie lennym.
Wytłumaczysz, na czym w praktyce polegała średniowieczna zasada „wasal mojego
wasala nie jest moim wasalem”.
Przeczytaj

Porządek świata
Społeczno‐gospodarczo‐polityczny system, który trwał w Europie od wczesnego
średniowiecza do rewolucji francuskiej pod koniec XVIII w. określany jest jako feudalizm.
Był on oparty na systemie ściśle określonych hierarchicznych zależności. Dzielił
społeczeństwo na trzy stany: rycerstwo, duchowieństwo i chłopstwo.

Początki feudalizmu sięgają czasów Karola Wielkiego, twórcy odnowionego cesarstwa

rzymskiego na początku IX wieku. Zdołał on zapanować nad rozległym terytorium państwa,
sięgającego od Atlantyku na zachodzie do Łaby na wschodzie, a także od Morza Północnego
aż po Rzym, dzięki wprowadzeniu nowego układu zależności. W zamian za wierność,
lojalność i służbę cesarz nadawał swoim urzędnikom majątki ziemskie, zachęcając ich do
budowania dalszych powiązań. Miały one opierać się na relacji poddaństwa. W ten sposób
powstawała tzw. drabina feudalna. Wasal (z łacińskiego: vassus,) oddawał się w opiekę
swemu seniorowi. W zamian za lenno, czyli określony w kontrakcie majątek, wasal
zobowiązywał się służyć  seniorowi radą i pomocą militarną. Dalej istniały kolejne szczeble
drabiny feudalnej, tzn. wasal mógł mieć swojego wasala, dla którego był seniorem. Wtedy
z reguły oddawał mu fragment ziemi otrzymanej od swojego seniora.

Wasal oddający się pod opiekę seniorowi, rycina średniowieczna. Zwróć uwagę na zachowanie wasala i sposób
przedstawienia zależności feudalnej.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Obowiązywała naczelna zasada feudalizmu: wasal mojego wasala nie jest moim wasalem.
Oznaczała ona, że wasal miał obowiązek dochowania wierności tylko i wyłącznie swojemu
zwierzchnikowi i nie podlegał innemu seniorowi (nawet temu, któremu posłuszny miał być
jego senior). Wszystko to razem tworzyło dość skomplikowaną strukturę społeczną, w której
wszyscy wolni ludzie byli objęci systemem zależności lennych. Podstawą jego
funkcjonowania była lojalność podwładnego wobec seniorów.

System feudalny kształtował się najpierw w Europie Zachodniej, natomiast na terenach

Bizancjum dłużej utrzymywało się niewolnictwo. Poddaństwo chłopów stało się tam
powszechne dopiero w XI‐XII w., gdy w Konstantynopolu panowała dynastia Komnenów.

Rycerstwo
W społeczeństwach ludów germańskich, które współtworzyły państwo Franków, a potem
odnowione cesarstwo rzymskie, dominującą rolę odgrywała grupa wojowników skupiona
wokół swojego przywódcy. To właśnie z tej grupy w wyniku licznych mariaży z lokalną
rzymską elitą wykształciła się nowa arystokracja. Wzrost jej znaczenia doprowadził z czasem
do spadku roli wojowników, którzy stali się zależni od możnych. W zamian za opiekę
i zabezpieczenie przyszłości swojej i swych rodzin zobowiązywali się do pełnienia służby,
często militarnej, na rzecz swoich opiekunów.

Rycerstwo składało hołd lenny swoim możnym (kasztelanom), ci natomiast przysięgali

wierność hrabiom, książętom (landgrafom), a oni posłuszeństwo najwyższemu seniorowi –
 suzerenowi, którym najczęściej był król.

Rycerz na XIV-wiecznej miniaturze. Wymień obowiązki i zasady, którymi kierował się średniowieczny rycerz.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Hołd lenny odbywał się podczas uroczystej ceremonii, potwierdzającej wszem i wobec
zawarcie kontraktu, zwanego aktem komendacji. Wasal klękał przed seniorem z odkrytą
głową, trzymając ręce w jego dłoniach, i składał przysięgę wierności. Zobowiązywał się tym
samym m.in. do pomocy zbrojnej, świadczenia w sądzie na rzecz seniora. Jednocześnie
senior dokonywał nadania lenna wasalowi (tzw. akt inwestytury). Dla zobrazowania
zawiązanego kontraktu przekazywał wasalowi przedmiot symbolizujący lenno (np.
proporzec). Na końcu ceremonii wasal i senior składali pocałunek. Uroczystość miała
podniosły charakter, aby unaocznić zgromadzonym widzom nadprzyrodzony, boski
charakter władzy. Z drugiej strony liczni świadkowie ceremonii mogliby w przyszłości
poświadczyć o istnieniu stosunku lennego pomiędzy wasalem a seniorem.

Oprócz obowiązków wasala wobec seniora, które obejmowały też m.in. obowiązek
ujawniania wszelkich knowań przeciwko osobie pana, również ten drugi brał na siebie
pewne zobowiązania. Należały doń nadania ziemskie, ochrona rodziny wasala i ewentualne
zapewnienie mu udziału w zdobyczach wojennych. Dzięki temu wasal zyskiwał m.in. stały
dochód, pozwalający na utrzymanie bliskich.

Feudał daje wskazówki chłopom podczas żniw. Miniatura średniowieczna z Psałterza Królowej Marii z 1310
roku. Czy odrabianie pańszczyzny pracą w polu było jedyną formą jej regulowania?
Źródło: wikimedia.org, domena publiczna.

Duchowieństwo
Osobną grupę w społeczeństwie wczesnego
średniowiecza stanowiło duchowieństwo.
Ich też obejmował system zależności lennych.
Biskupi i przedstawiciele wyższego kleru
 otrzymywali z rąk monarchy godności
kościelne, do których przypisane były
majątki. Uroczystość nadania odbywała się
z zachowaniem tradycyjnego, świeckiego
ceremoniału lennego. Biskupi składali
królowi hołd i przysięgę wierności, po czym
przyjmowali od niego pierścień i pastorał.

Duchowieństwo nie było jednak jednolitą

grupą; dzieliło się na zakonników żyjących
Mnisi pobierają nauki. Miniatura z XII wieku.
i kształcących swoją wiedzę i duchowość
Źródło: wikimedia.org, licencja: CC BY 3.0.
w klasztorach oraz duszpasterzy, podobnych
do swoich wiernych. Tak jak reszta
społeczeństwa zakładali oni rodziny (we wczesnym średniowieczu nie obowiązywał
celibat) i starali się zapewnić bezpieczeństwo swoim najbliższym.

Ten sposób funkcjonowania duchowieństwa, z silnym zaangażowaniem w sprawy

zarządzania majątkiem, doprowadził w ciągu kilku pokoleń do zeświecczenia kleru.
Godności kościelne trafiały często w ręce osób pozbawionych nie tylko kwalifikacji
moralnych, ale nawet święceń kapłańskich. Tacy duchowni upodabniali się do wasali
świeckich. Z reguły zabiegali o zyskowne beneficja, spychając kwestie religijne na daleki
plan.

Obraz Kościoła zmienił się dopiero w XI wieku. Podjęto wtedy pierwsze próby reform stanu
duchownego, wymagając od jego członków m.in. celibatu. Przywrócenie surowości
obyczajów sprawiło, że wyżsi duchowni – biskupi, arcybiskupi, a także opaci (przełożeni
klasztorów) stali się elitą zajmując najwyższe miejsca w hierarchii społeczeństw. Pełnili
w nim najczęściej, jako najbardziej wykształceni, funkcje urzędników tych władców, którym
służyli.
Św. Tomasz z Akwinu (1225-74), zakonnik-dominikanin był najwybitniejszym średniowiecznym teologiem
i filozofem. Opisz, jakie role mogli pełnić w średniowieczu duchowni oprócz posługi duszpasterskiej.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Rola duchowieństwa w średniowieczu nie ograniczała się do czerpania dochodów z ofiar

wiernych oraz dziesięcin. Kościół zajmował się nauką: mnisi pracowicie przepisywali dzieła
antyczne, niektórzy z nich – jak np. św. Tomasz – tworzyli własne teorie teologiczne
i filozoficzne. Duchowni patronowali też powstaniu największych dzieł architektury, sztuki
i literatury. Przyjęcie chrztu przez niemal wszystkie ludy europejskie zbliżyło je, a wspólny
system wierzeń, te same normy moralne i wzorce osobowe stworzyły podstawy dla
chrześcijańskiego uniwersalizmu. Łacina stała się językiem porozumiewania się elit
i władców feudalnych w Europie Zachodniej i Środkowej. We wschodniej części
kontynentu, do upadku Konstantynopola w połowie XV w., rolę tę pełniła greka.

Chłopstwo
Na samym dole drabiny feudalnej znajdowali się chłopi. To oni uprawiali ziemię we włości
senioralnej. Za grunty otrzymane od feudała musieli płacić tzw. rentę feudalną. Przybierała
ona różną formę: naturalną, odrobkową lub pieniężną. Renta naturalna polegała na tym, że
chłop oddawał panu część plonów, czyli tzw. daninę. Renta odrobkowa była świadczeniem
w postaci pracy na roli – to tzw. pańszczyzna. W późniejszym okresie upowszechniła się
trzecia forma renty feudalnej: pieniężna, polegająca na płaceniu za użytkowaną ziemię (tzw.
czynsz).
Podstawą feudalnego porządku była lojalność wasali wobec swoich seniorów. Powyżej przedstawiono drabinę
feudalną czyli system zależności między różnymi stanami. Pokazuje ona, kto był najważniejszą osobą
w państwie (suzerenem) i jak wyglądał system podległości. Na podstawie schematu wyjaśnij sens zasady „wasal
mojego wasala nie jest moim wasalem”.
Źródło: Contentplus.sp. z o.o. na podstawie Stentor, licencja: CC BY-SA 3.0.

Chłopi związani byli z właścicielem ziemi – zależni byli od ich władzy (poddaństwo).
Oprócz powinności związanych z daninami podlegali też najrozmaitszym ograniczeniom
prawnym. Feudałowie (panowie feudalni) posiadali immunitet sądowy i w sposób
praktycznie nieograniczony mogli egzekwować swoje prawa; skazywali chłopów głównie
na karę chłosty, praktykowane było również zakuwanie w dyby. Z drugiej strony obarczeni
nadmiernymi ciężarami poddani bronili się przed uciskiem, dopuszczając się ucieczek
i zbójnictwa. Formą wyzwolenia chłopów z zależności feudalnych był udział w krucjatach,
dołączanie do powstających w średniowieczu ruchów religijnych czy wstępowanie do
zakonów.

Postępująca od XI‐XII w. kolonizacja, spowodowana przeludnieniem, zapoczątkowała

zmiany w sposobie regulowania chłopskich świadczeń. Zamiast odrabiania pańszczyzny
pojawił się czynsz, płacony w ziarnie zbóż lub w gotówce. Odciążyło to gospodarstwa
chłopskie i umożliwiło ich rozwój. Po XIII w. poddaństwo osobiste i sądowe zaczęło ulegać
likwidacji – kolejno w północnych Włoszech, Anglii, Francji. Chłopi poddani zmieniali się
formalnie w wolnych dzierżawców gruntu, co jednak nie uwalniało ich z zależności
feudalnej, gdyż nadal byli zobowiązani do świadczeń z racji użytkowania ziemi.

Słownik
beneficjum
(z łac. beneficium – dobrodziejstwo) dobra ziemskie nadawane osobie za wykonywanie
określonych świadczeń na rzecz osoby nadającej beneficjum

celibat

(łac. caelibatus - dosł. bezżeństwo, caelebs - dosł. nieżonaty) dobrowolne zrezygnowanie

z zawierania związku małżeńskiego; obowiązuje kapłanów i mnichów Kościoła
rzymskokatolickiego

drabina feudalna

(łac. feudalis) określenie średniowiecznej hierarchii feudalnej; na jej szczycie stał

najwyższy senior – suzeren mający swoich wasali; jeśli oni również posiadali wasali
stawali się seniorami; najniżej w hierarchii znajdowali się chłopi

inwestytura

(z łac. investire – odziewać, ubierać) ceremonia symbolicznego nadania lenna wasalowi

przez seniora najczęściej następująca po hołdzie lennym; wasalowi świeckiemu
wręczano zwykle włócznie, duchownemu zaś pierścień lub pastorał

klasztor

(łac. claustrum - dosł. zamek) budynek zamieszkiwany przez zgromadzenie zakonników

lub zakonnic

komendacja

(z łac. commendatio – polecenie) w ustroju feudalnym umowa między wasalem

a seniorem, z których wasal oddawał się pod opiekę seniora, w zamian zobowiązując się
do wiernej służby na prawach człowieka wolnego

landgraf

(niem. land - dosł. teren, grunt; graf - dosł. hrabia) jeden z tytułów władcy feudalnego
obowiązujący w Rzeszy Niemieckiej; podlegał on bezpośrednio władzy cesarza i zarządzał
nadaną przez niego ziemią

możni, możnowładcy

(z łac. magnatus) członkowie zamożnego rodu, elity mający wpływ na rządy kraju;
w średniowiecznym społeczeństwie byli najwyższą warstwą społeczną

pańszczyzna

w okresie feudalizmu obowiązek przymusowej pracy, wykonywanej przez chłopów na

rzecz właściciela ziemskiego w ustalonym wymiarze
 prekarium

(z łac. precarium od prex D. preces – prośba) rodzaj umowy między feudałem a grupą

osadników, na mocy której następowało przekazanie przez feudała ziemi pod uprawę
w zamian za rentę feudalną

renta feudalna

świadczenie poddanych chłopów na rzecz feudała, w zamian za prawo użytkowania

ziemi; wyróżnia się cztery jej typy: naturalna, pieniężna, odrobkowa i okolicznościowa

senior

(łac. senior - dosł. starszy) w ustroju feudalnym osoba sprawująca władzę nad wasalami;
nazywany był tak również najstarszy z rodu

suzeren

(fr. suzerain) w ustroju feudalnym osoba będąca najwyższym seniorem; był nim najczęściej
władca, który nie był niczyim wasalem

wasal

(łac. vassallus) w ustroju feudalnym osoba oddająca się pod opiekę seniora, władcy;
w zamian za lenno (ziemię) zobowiązywał się do służby zbrojnej w jego imieniu

Słowa kluczowe
chłopstwo, drabina feudalna, duchowieństwo, feudalizm, Kościół, klasztor, łacina,
rycerstwo, średniowiecze, uniwersalizm, ustrój feudalny, Europa wczesnego średniowiecza

Bibliografia
Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat
Książki 2004–2006.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.

Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 4, Wczesne średniowiecze, oprac. J.

Włodarczyk, Warszawa 1960.

J. Kłoczowski, Europa – chrześcijańskie korzenie, Warszawa 2004.

M. Bloch, Społeczeństwo feudalne, przeł. E. Bąkowska, Warszawa 2002.

G. Duby, Rycerz, kobieta i ksiądz. Małżeństwo w feudalnej Francji, przeł. H. Geremek,
Warszawa 1986.
Gra edukacyjna

Polecenie 1

Zagraj w grę interaktywną i sprawdź swoją wiedzę. Następnie wykonaj poniższe zadania.

Test

Sprawdź swoją
wiedzę
Poziom Limit czasu: Twój ostatni

4 min
trudności: wynik:

łatwy -
Uruchom

Polecenie 2

Wymień rodzaje renty feudalnej.

Polecenie 3

Wykaż różnicę między feudalizmem francuskim a angielskim.

Audiobook

Polecenie 1

Wysłuchaj audiobooka i wyjaśnij, na czym polegał przywilej uzyskany przez lennika.

Audiobook można wysłuchać pod adresem: h ps://zpe.gov.pl/b/P13xfQ6zi

Immunitet królewski

Sądzimy, że największą trwałość naszego królestwa (zapewnimy) w ten sposób, jeżeli po

życzliwym rozważeniu nadajemy kościołom (albo temu kogo chciałbyś wymienić)
dobrodziejstwa i, przy opiece boskiej, pismem na trwałe to potwierdzimy. Niechaj
zatem będzie wiadome waszej gorliwości, że na prośbę męża apostolskiego (takiego to)
biskupa tego miasta, dla zyskania sobie wiecznej nagrody, udzieliliśmy mu takiego
dobrodziejstwa, ażeby do posiadłości jego kościoła, które w ostatnich czasach otrzymał
z naszego lub czyjegokolwiek nadania, albo które w przyszłości łaska Boża zechciałaby
powiększyć w posiadaniu świętego miejsca, nie śmiał wejść żaden urzędnik państwowy
czy to dla odbywania sądów, czy też dla ściągania skądkolwiek kar sądowych; lecz tym
wszystkim niech władają dla chwały Bożej sam biskup lub jego następcy na podstawie
pełnego immunitetu.

Postanawiamy zatem, abyście ani wy, ani wasi podwładni, ani następcy wasi, ani żaden
inny urzędnik publiczny nie ośmielił się kiedykolwiek wchodzić na ziemie nadane na
terenie naszego królestwa wspomnianemu kościołowi, czy to z hojności króla czy osób
prywatnych, albo które zostaną mu nadane, dla wysłuchania spraw spornych, dla
ściągania kar z jakichkolwiek wyroków sądowych, dla korzystania z postojów i żywności
albo dla schwytania poręczycieli. Lecz ze wszystkiego, co skarb mógłby otrzymać od
wolnych albo służebnych i innych ludzi, którzy znajdują się na roli i w granicach, czyli
na ziemiach wspomnianego kościoła, niechaj, z naszej łaski i dla przyszłego zbawienia,
płynie po wieczne czasy dochód na światło dla wspomnianego kościoła, zbierany za
pośrednictwem jego pełnomocników. I niechaj tego naszego nadania, uczynionego dla
 chwały Bożej i zbawienia duszy naszej i naszego potomstwa, nie usiłuje złamać ani
wyniosłość królewska, ani zachłanna żądza jakiegokolwiek urzędnika. I aby, przy Bożej
pomocy, obecna wola, pozostała nienaruszona zarówno teraz, jak i w przyszłości,
postanowiliśmy utwierdzić ją poniżej własnoręcznym podpisem.

Polecenie 2

Określ rodzaj immunitetu. Opisz relacje, jakie zachodziły w średniowieczu między władzami
świeckimi a kościelnymi.

Audiobook można wysłuchać pod adresem: h ps://zpe.gov.pl/b/P13xfQ6zi

Formularz aktu komendacji

O tym, który się oddaje pod władzę innego.

Dostojnemu panu (temu a temu) ja zaś (ten a ten). Ponieważ wszystkim jest doskonale
znane, że nie posiadam niczego, co pozwoliłoby mi wyżywić się i odziać, dlatego też
zwróciłem się do waszej łaskawości i postanowiłem, że powinienem się oddać i
powierzyć waszej opiece. Dokonałem też tego na następujących warunkach: winniście
mnie wspierać i wspomagać tak wyżywieniem jak odzieżą, abym mógł stosownie do
tego służyć wam i być pożytecznym, a dopóki będę żył, winienem wam służbę i
posłuszeństwo na prawach wolnego człowieka i nie jestem w mocy za żywota mego
uwolnić się spod waszej władzy i opieki, lecz aż do śmierci winienem pozostawać pod
waszą władzą i ochroną. Stąd ułożono się, że gdyby jeden z nas naruszył tę umowę (taką
a taką) sumę solidów zapłaci drugiej stronie, sama zaś umowa niechaj pozostanie trwale
w mocy. W związku z tym powinni sporządzić między sobą i potwierdzić dwa
jednobrzmiące dokumenty, tak też i uczynili.
 Polecenie 3

Jakie były przyczyny zawarcia aktu komendacji? Jakie były zobowiązania obu stron
podpisujących umowę?

Audiobook można wysłuchać pod adresem: h ps://zpe.gov.pl/b/P13xfQ6zi

Formularz aktu prekaryjnego

Panu zawsze mojemu (takiemu a takiemu). Gdy z dnia na dzień cierpiałem nędzę i
daremnie szukałem wszędzie pracy dla zarobku wówczas zwróciłem się do dobroci
waszej łaskawości, abyście okazji pomoc przez oddanie mi na prawie prekaryjnym
ziemi do uprawy w miejscowości waszej, która nazywa się (tak a tak); na co też
zgadzając się wasza łaskawość prośbie mej zadość uczyniła i raczyła mi oddać jak o to
prosiłem, na prawie prekaryjnym ziemi w wymienionej miejscowości za (tyle a tyle)
modiów. Dlatego też w tym moim akcie prekaryjnym uroczyście przyrzekam nigdy w
żadnym czasie z powodu tych ziem nie okazać wam jakiegokolwiek sprzeciwu ani też
uczynić jakiegoś uszczerbku (...). Dziesięciny zaś, ciężary lub podarki, jak to w zwyczaju
u kolonów (wolnych dzierżawców) przyrzekam uiszczać corocznie. (...)

Polecenie 4

Jaki stan społeczny reprezentował podpisujący umowę? Który fragment tekstu na to

wskazuje?
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Przyjrzyj się miniaturze z XIII w. i wykonaj polecenie.

Miniatura z XIII wieku

Źródło: wikipedia.org, domena publiczna.

Zaznacz prawidłowe dokończenie zdania. Miniatura przedstawia średniowieczną ceremonię :

 zaślubin.

 powitania.

 hołdu lennego.

 pasowania na rycerza.

Ćwiczenie 2 輸
Ćwiczenie 3 輸

Rozstrzygnij, które spośród zdań podanych w tabeli są fałszywe lub prawdziwe.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Renta feudalna była uiszczana przez chłopów
 
i rzemieślników w trzech formach.
W feudalizmie posiadanie ziemi określało warunki życia
 
i pozycję społeczną jej posiadaczy.
Angielski model feudalizmu charakteryzowała zasada:
 
„wasal mojego wasala nie jest moim wasalem”.
Hołd to ceremonia polegająca na publicznym złożeniu
 
przysięgi wierności seniorowi przez wasala.
Ćwiczenie 4 醙

Przeczytaj tekst źródłowy i odpowiedz na poniższe pytania.

“ Przepisy odnoszące się do kontraktów lennych, wg.

tzw. Zwierciadła Saskiego*

[…] Art. 2. (...) Książęta, niewiasty, kupcy, pozbawieni praw i urodzeni

jako nieślubni oraz wszyscy, których ojciec i dziad nie byli rycerzami, są
niesprawni do lenna.

Art. 3. […] , zgodnie z obowiązkiem, winien jest złożyć swemu panu

przysięgę wierności i przyrzec, że będzie mu tak wierny i tak życzliwy,
jaki według prawa winien być […] wobec swego pana […] i jego dobra
posiadać. […] Winien także oddawać swemu panu cześć - słowami
i uczynkami - gdy znajduje się przy nim, jak i powstawać przed nim oraz
przepuszczać go przed sobą.

*Spis prawa zwyczajowego, obowiązującego w Saksonii, spisany

w latach 1220-1235

Źródło: Przepisy odnoszące się do kontraktów lennych, wg. tzw. Zwierciadła Saskiego*, [w:] Historia państwa i prawa.
Wybór tekstów źródłowych, red. B. Lesiński, Poznań 1995, s. 36–37.

Dokończ zdanie. Artykuł 3. opisuje obowiązki w systemie feudalnym nakładane na:

 lennika.

 seniora.

 suwerena.

 wasala.
Wyjaśnij, co oznacza w tekście artykułu 2. stwierdzenie „są niesprawni do lenna”.

Ćwiczenie 5 醙

Przyporządkuj formy renty feudalnej do ich opisów.

Bednarze […] mają dostarczyć na

Wielkanoc beczkę, łagiew, konewkę danina
i donicę […]

[…] każdy z nich ma zżąć 5 kóp [zboża],

pańszczyzna
skosić 3 wozy siana na łąkach […]

[…] każdy z łagiewników, komorników,

czynsz
piekarzy winien dawać 20 denarów […]
Ćwiczenie 6 醙

Przyjrzyj się poniższej ilustracji i odpowiedz na pytania:

Źródło: wikipedia.org, domena publiczna.

Podaj nazwy atrybutów władzy świeckiej i duchownej, przedstawione na rysunku.

Władza świecka:

Władza duchowna:

Podaj nazwę ceremonii przedstawionej na rysunku. Swoją odpowiedź uzasadnij.

Twoja odpowiedź:

Uzupełnij zdania.

Postać oznaczona cyfrą 1. w przedstawionym układzie lennym to:

Postać oznaczona cyfrą 2. w przedstawionym układzie lennym to:

Ćwiczenie 7 難

Przeczytaj tekst źródłowy i wykonaj poniższe ćwiczenie.

“ Formularz umowy średniowiecznej

O tym, który oddaje się pod władzę innego.

Dostojnemu panu (temu a temu) ja zaś (ten a ten). Ponieważ wszystkim

jest doskonale znane, że nie posiadam niczego, co pozwoliłoby mi
wyżywić się i odziać, dlatego też zwróciłem się do waszej łaskawości
i postanowiłem, że powinienem się oddać i powierzyć waszej opiece.
Dokonałem też tego na następujących warunkach: winniście mnie
wspierać i wspomagać tak wyżywieniem jak odzieżą, abym mógł
stosownie służyć wam i być pożytecznym, a dopóki będę żył, winienem
wam służbę i posłuszeństwo na prawach wolnego człowieka i nie
jestem w mocy za żywota mego uwolnić się spod waszej władzy
i opieki, lecz aż do śmierci winienem pozostawać pod waszą władzą
i ochroną.

Źródło: Formularz umowy średniowiecznej, [w:] Wiek V-XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami
metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, oprac. M. Sobańska – Bondaruk, S. Lenard, s. 215–216.

Rozstrzygnij, które spośród zdań podanych w tabeli są fałszywe lub prawdziwe.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Umowa, której formularz przedstawiono, to komendacja.  
Jedną ze stron był senior zobowiązany do opieki.  
Drugą ze stron był wasal, który zostawał poddanym pana.  
W wyniku umowy tracił on wolność osobistą.  
Ćwiczenie 8 難

Przeczytaj tekst źródłowy i odpowiedz na poniższe pytania.

“ Formularz umowy średniowiecznej

Niechaj zatem będzie wiadome waszej gorliwości, że na prośbę męża

apostolskiego (takiego to) biskupa tego miasta, dla zyskania sobie
wiecznej nagrody, udzieliliśmy mu takiego dobrodziejstwa, ażeby do
posiadłości jego kościoła, które w ostatnich czasach otrzymał z naszego
lub czyjegokolwiek nadania, albo które w przyszłości łaska Boża
zechciałaby powiększyć w posiadaniu świętego miejsca, nie śmiał wejść
żaden urzędnik państwowy czy to dla odbywania sądów, czy też dla
ściągania skądkolwiek kar sądowych, lecz tym wszystkim niech władają
dla chwały Bożej sam biskup lub jego zastępcy […] Lecz ze wszystkiego,
co skarb mógłby otrzymać od wolnych albo służebnych i innych ludzi,
którzy znajdują się na roli i w granicach, czyli na ziemiach
wspomnianego kościoła, niechaj, z naszej łaski i dla przyszłego
zbawienia, płynie po wieczne czasy dochód na światło dla
wspomnianego kościoła, zbierany za pośrednictwem jego
pełnomocników.

Źródło: Formularz umowy średniowiecznej, [w:] Wiek V-XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami
metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, oprac. M. Sobańska – Bondaruk, S. Lenard, s. 215–216.

Rozstrzygnij, czy formularz to immunitet. Swoją odpowiedź uzasadnij, odnosząc się do tekstu.
Rozstrzygnięcie:

Uzasadnienie:

Wymień, jakie uprawnienie tracił władca na ziemi objętej tym dokumentem.

Dla nauczyciela

Autor: Martyna Wojtowicz

Przedmiot: Historia

Temat: Ustrój feudalny – podsumowanie

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum

Podstawa programowa:
Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
Zakres podstawowy
VI. Europa wczesnego średniowiecza. Uczeń:
3) opisuje proces tworzenia się państw w Europie, z uwzględnieniem ich chrys anizacji.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje obywatelskie.

Cele operacyjne:

Uczeń:

opisuje strukturę feudalną średniowiecznej Europy;

charakteryzuje stany wchodzące w skład drabiny feudalnej i prawa im nadane.
wyjaśnia znaczenie takich pojęć jak m.in. wasal, senior, drabina feudalna, hołd lenny,
renta feudalna, inwestytura, beneficjum.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

rozmowa nauczająca z wykorzystaniem ćwiczeń interaktywnych;

analiza materiału źródłowego (porównawcza);
dyskusja.
Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Przed lekcją:

Nauczyciel poleca uczniom, aby powtórzyli wiadomości dotyczące ustroju feudalnego

w średniowiecznej Europie. Mogą wykorzystać do tego e‐materiał (bez gry interaktywnej
i zestawu ćwiczeń) oraz nagrane audiobooki.

Faza wstępna:

1. Nauczyciel wyświetla uczniom temat i cele lekcji, krótko omawia planowany przebieg
zajęć.
2. Raport z przygotowań. Zalogowany na platformie nauczyciel, przy użyciu raportu,
kontroluje przygotowanie uczniów do lekcji: weryfikuje, którzy uczniowie zapoznali się
z udostępnionym e‐materiałem. Nauczyciel poleca, by uczniowie w parach
opracowali mapy myśli związane z tematem. Wybrana osoba z danej pary przedstawia
przygotowane propozycje, a ochotnik zapisuje je na tablicy. Pozostali uczniowie się do
nich odnoszą, uzupełniając je o swoje propozycje.

Faza realizacyjna:

1. Nauczyciel prosi wybraną osobę lub ochotnika o przypomnienie, czym był hołd lenny
i inwestytura oraz jakie umowy mogli zawierać między sobą wasale i seniorzy. W razie
konieczności udziela dodatkowych informacji.
2. Prowadzący przypomina o audiobookach, z którymi uczniowie mieli zapoznać się
przed zajęciami. Poleca wybranej osobie, aby przeczytała polecenie nr 2: „Określ rodzaj
immunitetu. Opisz relacje, jakie zachodziły w średniowieczu między władzami
świeckimi a kościelnymi” z sekcji „Audiobook”. Następnie prosi uczniów, aby wykonali
je w parach. Po ustalonym czasie wybrana osoba prezentuje propozycję odpowiedzi,
a pozostali uczniowie ustosunkowują się do niej. Nauczyciel w razie potrzeby
uzupełnia ją.
 3. W kolejnym kroku nauczyciel dzieli uczniów na dwie, trzy lub cztery grupy
i zapowiada, że zagrają w grę interaktywną sprawdzającą ich wiedzę. Będzie to quiz na
wzór Milionerów, ale z ograniczeniem czasu na udzielenie odpowiedzi. Prosi, aby
grupy wyłoniły liderów, którzy będą odpowiadali na pytania. Pozostałe osoby odgrywają
rolę publiczności, która może udzielać podpowiedzi. Zwycięża ta grupa, która
najszybciej odpowie poprawnie na wszystkie pytania.
4. Uczniowie grają w grę interaktywną. Grupy rywalizują ze sobą i ta, która najszybciej
rozwiąże quiz, jest nagradzana, np. oceną za aktywność.
5. Podsumowując quiz, nauczyciel odwołuje się do wiedzy uczniów i pyta: Które z pytań
sprawiło wam największą trudność?

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel ponownie wyświetla na tablicy temat lekcji zawarty w sekcji

„Wprowadzenie” i inicjuje krótką rozmowę na temat kryteriów sukcesu. Czego
uczniowie się dowiedzieli? Co sobie przypomnieli?
2. Na zakończenie nauczyciel ocenia pracę wylosowanej grupy. Prosi uczniów
o samoocenę dotyczącą współpracy w zespole oraz wykonanego zadania. Ocenia pracę
uczniów.

Praca domowa:

1. Wykonaj ćwiczenia nr 6, 7 i 8 z sekcji „Sprawdź się”.

2. Opracuj podsumowanie tematu „Ustrój feudalny – podsumowanie” w formie pytań do
krzyżówki.

Materiały pomocnicze:

Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat
Książki 2004–2006.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.

Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 4, Wczesne średniowiecze, oprac. J.

Włodarczyk, Warszawa 1960.

J. Kłoczowski, Europa – chrześcijańskie korzenie, Warszawa 2004.

M. Bloch, Społeczeństwo feudalne, przeł. E. Bąkowska, Warszawa 2002.

G. Duby, Rycerz, kobieta i ksiądz. Małżeństwo w feudalnej Francji, przeł. H. Geremek,

Warszawa 1986.

Wskazówki metodyczne:
Gra interaktywna może być wykorzystana zarówno do sprawdzenia wiedzy indywidualnej
uczniów podczas lekcji (każdy uczeń odpowiada samodzielnie), jak i do sprawdzenia
wiedzy poza lekcją, np. przy powtórce wiadomości.