SPIS TREŚCI 5

Spis treści
Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

Rozdział 1
Źródła ekologicznej hermeneutyki Biblii . . . . . . . . . . . . . . 25
1.1. Kontekst historyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
1.2. Kontekst społeczno-polityczny . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
1.3. Kontekst religijny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
1.4. Kontekst osobisty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
1.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

Rozdział 2
Czym jest ekologiczna hermeneutyka Biblii? . . . . . . . . . . . 45
2.1. Kwestie hermeneutyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
2.2. Terminologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
2.3. Typologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
2.4. Hermeneutyka ekologiczna w ramach Society of Biblical
Literature . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
2.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

Rozdział 3
Apologetyczna hermeneutyka ekologiczna . . . . . . . . . . . . . 65
3.1. Rozwój . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
3.2. Cele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
3.3. Rezultaty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

Ekologiczna hermeneutyka_SKLAD3X.indd 5 2015-12-14 13:16:37

 6 EKOLOGICZNA HERMENEUTYKA BIBLII

3.4. Zastosowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
3.5. Ocena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

Rozdział 4
Radykalna forma hermeneutyki ekologicznej . . . . . . . . . . . 85
4.1. Rozwój . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
4.1.1. The Earth Bible Project . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
4.1.2. The Earth Bible Commentary Series . . . . . . . . . . . . . 95
4.2. Cele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
4.3. Rezultaty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
4.4. Zastosowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
4.5. Ocena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117

Rozdział 5
Neoortodoksyjna hermeneutyka ekologiczna . . . . . . . . . . 123
5.1. Rozwój . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
5.2. Cele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
5.3. Rezultaty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
5.4. Zastosowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
5.5. Ocena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139

Rozdział 6
Znaczenie hermeneutyki ekologicznej
dla interpretacji Biblii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
6.1. Między światem tekstu a wyzwaniami współczesnych
czytelników . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
6.2. Przekraczanie dystansu między czytelnikami a tekstem . . 145
6.3. Odkrywanie sensu ponaddosłownego . . . . . . . . . . . 148
6.4. Hermeneutyka ekologiczna na tle podejść kontekstualnych . 154
6.4.1. Podejście liberacjonistyczne . . . . . . . . . . . . . . . . 156
6.4.2. Podejście feministyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
6.5. Potencjał hermeneutyki ekologicznej . . . . . . . . . . . . 163

Ekologiczna hermeneutyka_SKLAD3X.indd 6 2015-12-14 13:16:37

 SPIS TREŚCI 7

Rozdział 7
Studium przypadku – Wołanie kamieni
(Łk 19, 39-40) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
7.1. Tekst i tłumaczenie Łk 19, 39-40 . . . . . . . . . . . . . . . 168
7.2. Kontekst perykopy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
7.3. Możliwości interpretacyjne wyrażenia „kamienie wołać
będą” (por. Łk 19, 40) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
7.4. Łk 19, 40 z perspektywy hermeneutyki ekologicznej . . 180
7.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184

Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223

Ekologiczna hermeneutyka_SKLAD3X.indd 7 2015-12-14 13:16:37

 8 EKOLOGICZNA HERMENEUTYKA BIBLII

Ekologiczna hermeneutyka_SKLAD3X.indd 8 2015-12-14 13:16:37

 WYKAZ SKRÓTÓW 9

Wykaz skrótów

Skróty ksiąg biblijnych według Biblii Tysiąclecia

AAS Acta Apostolicae Sedis. Commentarium Officiale

AB  Anchor Bible
AGJU Arbeiten zur Geschichte des antiken Judentums und
des Urchristentums
BJRL Bulletin of the John Rylands University Library of
Manchester
BPT Biblica et Patristica Thoruniensia
BSGRT Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum
Teubneriana
BT Biblia Tysiąclecia
BTA Biblioteka Teologiczna Augustany
BWF Biblioteka Współczesnych Filozofów
BZK Biblioteka Zeszytów Karmelitańskich
ChS Chrześcijanin w Świecie
CivCat Civiltà Cattolica
CŚ Człowiek i Światopogląd
CT Collectanea Theologica
EB The Earth Bible
EBC The Earth Bible Commentary
EER Environmental Education Research
ER Ecumenical Review
ExpT Expository Times

Ekologiczna hermeneutyka_SKLAD3X.indd 9 2015-12-14 13:16:37

 10 EKOLOGICZNA HERMENEUTYKA BIBLII

FOTL Forms of Old Testament Literature

Hermeneia Hermeneia. A Critical and Historical Commentary
on the Bible
IBK Interpretacja Biblii w Kościele. Dokument Papieskiej
Komisji Biblijnej (w niniejszym opracowaniu
wykorzystano tł. R. Rubinkiewicza)
JETS Journal of the Evangelical Theological Society
JGRChJ Journal of Greco-Roman Christianity and Judaism
JSNT Journal for the Study of the New Testament
JSNTSup Journal for the Study of the New Testament
Supplement Series
JSOTSup Journal for the Study of the Old Testament
Supplement Series
JSRNC Journal for the Study of Religion, Nature and Culture
KKB Katolicki komentarz biblijny (PSB), R.E. Brown i in.
(red.), Warszawa 20133
KKK Katechizm Kościoła katolickiego
KO Konstytucja dogmatyczna o Objawieniu Bożym Dei
Verbum
LNTS Library of New Testament Studies
LThPh Laval théologique et philosophique
LTJ Lutheran Theological Journal
MF Myśl Filozoficzna
MKPS Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego, W.R.
Farmer i in. (red.), Warszawa 2000
MT Myśl Teologiczna
NICNT The New International Commentary on the New
Testament
NKB NT Nowy Komentarz Biblijny. Nowy Testament
NKB ST Nowy Komentarz Biblijny. Stary Testament
OTE Old Testament Essays

Ekologiczna hermeneutyka_SKLAD3X.indd 10 2015-12-14 13:16:37

 WYKAZ SKRÓTÓW 11

OTP Tle Old Testament Pseudepigrapha, t. 1-2, J.H.

Charlesworth (red.), Garden City 1983-1985
PetS Pietas et Studium
PS Polonia Sacra
PSB Prymasowska Seria Biblijna
RBL Ruch Biblijny i Liturgiczny
RN Rozprawy Naukowe
RSB Rozprawy i Studia Biblijne
RWES Religions of the World and Ecology Series
SB Subsidia Biblica
SBAL Studies in Biblical Apocalyptic Literature
SBL.SympS Society of Biblical Literature Symposium Series
SCE Studies in Christian Ethics
SEB Studia Ecologiae et Bioethicae
SHB Słownik Hermeneutyki Biblijnej (PSB), R.K. Coggins,
J.L. Houlden (red.), Warszawa 2005
SHT Studia Humanistyczno-Teologiczne
SJT Scottish Journal of Theology
SP Sacra Pagina
STV Studia Theologica Varsaviensia
TNTC Tyndale New Testament Commentary
TSAJ Texte und Studien zum antiken Judentum
TynB Tyndale Bulletin
WBC Word Biblical Commenatary
WMANT Wissenschaftliche Monographien zum Alten und
Neuen Testament
WST Warszawskie Studia Teologiczne
WTK Wrocławski Tygodnik Katolicki
WW Word and World
WWSup Word and World Supplement Series
ZN KUL Zeszyty Naukowe KUL
ZThK Zeitschrift für Theologie und Kirche

Ekologiczna hermeneutyka_SKLAD3X.indd 11 2015-12-14 13:16:37

 12 EKOLOGICZNA HERMENEUTYKA BIBLII

Ekologiczna hermeneutyka_SKLAD3X.indd 12 2015-12-14 13:16:37

 WSTĘP 13

Wstęp
Hermeneutyka ekologiczna stanowi, obok lektury feministycz-
nej, teologii wyzwolenia i gender studies, jedną z najbardziej kon-
trowersyjnych propozycji interpretacji Biblii. Pojawiła się ona jako
próba znalezienia odpowiedzi na pytania współczesnego człowieka.
Ostatnie dziesięciolecia przyniosły bowiem wzrost świadomości,
jaki wpływ na środowisko naturalne wywiera działalność człowieka.
Dokonywał się on wraz z pojawieniem się takich czynników, jak
wystąpienie problemów wynikających z nadmiernej eksploatacji
złóż i surowców naturalnych czy zmiany klimatyczne spowodo-
wane przez ekspansję gospodarki przemysłowej. Zainteresowanie
tą problematyką coraz częściej staje się też elementem programów
politycznych, nawet jeśli czasem wynika ono bardziej z mody niż
rzeczywistej chęci zaangażowania się na rzecz ochrony środowi-
ska. Polityka, ekonomia, ekologia, ochrona środowiska to jednak
niejedyne dziedziny zajmujące się szeroko pojętymi relacjami
zachodzącymi między człowiekiem a środowiskiem. Ta istotna ze
wszech miar kwestia nie umknęła uwagi teologów, zwłaszcza zaś
biblistów, zarówno świeckich, jak i duchownych wszystkich wyznań
i denominacji.
Niniejsza publikacja prezentuje wyniki studiów przeprowadzo-
nych w ramach projektu badawczego: „Ekologiczna hermeneu-
tyka Biblii: cele, założenia, rezultaty, zastosowania”, realizowanego
na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie od
11 marca 2014 r. do 10 września 2015 r. Nad poprawnym wykona-
niem badań czuwał ks. dr hab. Bartosz Adamczewski, prof. UKSW,

Ekologiczna hermeneutyka_SKLAD3X.indd 13 2015-12-14 13:16:37

 14 EKOLOGICZNA HERMENEUTYKA BIBLII

koordynator projektu. Projekt został sfinansowany ze środków

Narodowego Centrum Nauki, przyznanych na podstawie decyzji
numer DEC-2013/09/N/HS1/03628. Celem badań była krytyczna
analiza odwołań do Biblii w dyskusjach dotyczących kwestii śro-
dowiskowych, począwszy od przypadków postrzegania jej jako
zbioru tekstów, wpływających negatywnie na stosunek ludzi do
Ziemi, a skończywszy na opracowaniach, które widzą w Biblii źró-
dło wzorców odpowiedzialnego zarządzania środowiskiem, czy
nawet środki do realizacji ekoteologii radykalnie nowej i nieantro-
pocentrycznej. Konieczność podjęcia tej tematyki uwidacznia się
szczególnie w świetle wagi współczesnych problemów ekologicz-
nych oraz tego, jakie znaczenie dla współczesnego człowieka ma
rozmaicie rozumiana i wprowadzana w życie ekologia. Ponieważ
Biblia wciąż stanowi autorytet dla przeważającej części zarówno
polskiego społeczeństwa, jak i ogółu ludzkości, odczytanie z niej
ekologicznego przesłania ma ogromne znaczenie dla kształtowania
prawidłowych postaw społecznych.
Najbliższy kontekst dla projektu badawczego tworzy teolo-
giczna odpowiedź na kryzys ekologiczny, będący wyzwaniem dla
chrześcijańskiej tradycji. W 1967 r. Lynn T. White Jr. (1907-1987)
stwierdził, że chrześcijański światopogląd obecny na Zachodzie
ponosi odpowiedzialność za instrumentalny stosunek człowieka
do świata przyrody, skutkujący degradacją środowiska naturalnego.
Teza L.T. White’a Jr. jest następująca: tradycja oparta na Biblii stwo-
rzyła światopogląd antropocentryczny, który nie docenia świata
pozaludzkiego1.
Reakcja teologów na tę koncepcję w większości przypadków była
powierzchowna, oparta na stereotypowej interpretacji takich pery-
kop, jak np. opowiadanie o stworzeniu świata i człowieka zawarte
w  Rdz  1-2, przywoływanych w  argumentacji na  rzecz ukazania

1
Por. L.T. White Jr., The Historical Roots of Our Ecologic Crisis, Science 155 (1967)
1203-1207.

Ekologiczna hermeneutyka_SKLAD3X.indd 14 2015-12-14 13:16:37

 WSTĘP 15

ekologicznego przesłania Biblii. Próby odpowiedzi podejmowane

były bez zagłębiania się w najnowsze osiągnięcia nauk biblijnych.
Niekiedy zapominano, że interpretacja tekstu uzależniona jest zawsze
od mentalności jego odbiorców, którzy zwracając szczególną uwagę
na pewne aspekty tekstu, nieświadomie zaniedbują inne. Niemożliwe
było zatem uniknięcie sytuacji, kiedy to ze strony niektórych egze-
getów padną nowe propozycje interpretacji tych samych tekstów,
dostosowane jednak do współczesnych nurtów myślowych, które
do tej pory nie zostały wzięte dostatecznie pod uwagę. Należałoby
jednak zastanowić się, czy dokonano tego z krytyczną wnikliwością
właściwą dla rzetelnych badań naukowych.
Celem niniejszego opracowania nie jest polemika z tym czy innym
podejściem interpretacyjnym, lecz refleksja nad zjawiskiem herme-
neutycznym dokonana w sposób możliwie wyczerpujący i systema-
tyczny. W ramach projektu podjęto próbę krytycznej analizy pew-
nego podejścia badawczego, tak aby ocenić, na ile jest ono zdolne
do ponownego odczytania tekstów biblijnych we współczesnej sytu-
acji, i stworzenia odpowiedniego warsztatu metodologicznego dla
teologii ekologicznej. Istotna była refleksja, w jaki sposób teologia,
a zwłaszcza biblistyka, może pełnić rolę punktu wyjścia do konstru-
owania wniosków w etyce środowiskowej. Dla jasności przekazu, ze
względu na powszechność odnoszącego się do analizowanego spo-
sobu interpretacji Biblii angielskiego terminu ecological hermeneutics
w literaturze przedmiotu, w niniejszym opracowaniu przyjęto ogólną
zasadę, że stosowany będzie polski odpowiednik metafrastyczny
„ekologiczna hermeneutyka Biblii”. Wyjątek stanowią miejsca, w któ-
rych przydawka dopełniaczowa słowa „Biblia” została pominięta
ze względów stylistycznych, jednakże również tam jest ona supo-
nowana. Ze względu na pionierski charakter pracy i brak ustalonej
terminologii w języku polskim podjęto decyzję o pozostawieniu bez
tłumaczenia nazw własnych. Jeśli hermeneutyka ekologiczna znaj-
dzie uznanie w polskich badaniach naukowych, można rozważyć

Ekologiczna hermeneutyka_SKLAD3X.indd 15 2015-12-14 13:16:37

 16 EKOLOGICZNA HERMENEUTYKA BIBLII

przyjęcie poniższych propozycji: „The Earth Bible” – „Biblia Ziemi”

(nie zaś „Biblia Ziemska”, intencją jest stworzenie analogii do Biblii
Kobiety), „The Earth Bible Project” – „Projekt „Biblia Ziemi” i „The
Earth Bible Team” – „Zespół badawczy projektu Biblia Ziemi”, „The
Green Bible” – „Zielona Biblia”. Przetłumaczono natomiast terminy
techniczne stosowane w ekologicznej hermeneutyce Biblii, z przy-
toczeniem jednak ich angielskiego oryginału, gdyż również te pro-
pozycje należy poddać pod dyskusję szerszemu gronu i rozważyć,
czy nie znalazłyby się odpowiedniejsze ekwiwalenty znaczeniowe.
Projekt pretenduje do bycia pierwszym wszechstronnym, a zara-
zem syntetycznym opracowaniem zagadnienia ekologicznej herme-
neutyki Biblii z punktu widzenia założeń hermeneutyki biblijnej,
wraz ze wskazaniem nowych rozwiązań i perspektyw w tej dyscy-
plinie. Z rozeznania przeprowadzonego w literaturze przedmiotu
wynika, że tak szeroko zakrojonych poszukiwań i analiz w obrębie
ekologicznej hermeneutyki Biblii, jakie założono w niniejszym opra-
cowaniu, dotychczas nie przeprowadzono, gdyż koncentrowano
się jedynie na wybranych zagadnieniach. W opracowaniu wyko-
rzystano zarówno metodę analizy krytycznej źródeł, jak i analizy
porównawczej. Punkt odniesienia dla badań nad pryncypiami her-
meneutyki ekologicznej stanowią zasady hermeneutyczne wypra-
cowane w egzegezie biblijnej. Jako hipotezę badawczą postawiono
możliwość pogodzenia różnych propozycji metodologicznych
i wypracowanie pryncypiów hermeneutyki ekologicznej tekstów
biblijnych w zgodzie z normatywnym dla egzegezy biblijnej doku-
mentem Papieskiej Komisji Biblijnej Interpretacja Biblii w Kościele
z roku 19932.

Commission Pontificale Biblique (Pontificia Comissione Biblica), L’interprétation

2

de la Bible dans l’Église, Città del Vaticano 1993. W języku polskim istnieją trzy tłu-
maczenia tego dokumentu: Papieska Komisja Biblijna, Interpretacja Pisma Świętego
w Kościele, tł. K. Romaniuk, Poznań 1994; Papieska Komisja Biblijna, Interpretacja
Biblii w Kościele, tł. D. Piekarz, w: Z badań nad Biblią, t. 2, T. Jelonek (red.), Kraków
1998; Papieska Komisja Biblijna, Interpretacja Biblii w Kościele, tł. R. Rubinkiewicz,

Ekologiczna hermeneutyka_SKLAD3X.indd 16 2015-12-14 13:16:37

 WSTĘP 17

W odniesieniu do kontekstualnych podejść interpretacyjnych

dokument IBK docenia uwzględnianą przez nie perspektywę, która
pozwala egzegetom zaadaptować w swoich badaniach „nowe punkty
widzenia odpowiadające współczesnym prądom myślowym, które
nie otrzymały dotąd wystarczającego miejsca”3, podkreślając jed-
nocześnie, aby czyniono to z rozeznaniem krytycznym. Dotychczas
postulatowi hermeneutyki ekologicznej zgodnej ze wskazaniami
wspomnianego dokumentu nie poświęcono stosownej uwagi. Tym
bardziej wydała się konieczna analiza mająca na celu przybliżenie
zasad hermeneutyki ekologicznej. Sposób interpretacji tekstów
biblijnych wpływa bowiem na życie osobiste oraz stosunek do świata
ich odbiorców. Zadaniem dobrze pojętej hermeneutyki powinna
być więc pomoc we właściwym rozumieniu tekstu Biblii, stano-
wiącej normatywne źródło wiary i postępowania. Ostatecznym
celem projektu było bowiem uwolnienie hermeneutyki ekologicznej
od ryzyka lektury ideologicznej, której może ulec każde podejście
interpretacyjne do Biblii (na co zwraca uwagę instrukcja Papieskiej
Komisji Biblijnej), a także uzgodnienie jej z poprawnymi zasadami
hermeneutyki biblijnej. Tak przyjęta koncepcja badań miała na celu
poszerzenie spektrum podejść do tekstu Pisma Świętego i podjęcie
próby odpowiedzi na współczesne problemy człowieka, z jednocze-
snym uwzględnieniem perspektywy wiary.
Krytycznej analizie poddano różne podejścia interpretacyjne
funkcjonujące w obrębie ekologicznej hermeneutyki Biblii oraz
będące owocem włączania się biblistów we współczesną dyskusję
dotyczącą szeroko pojętej ekologii. Badaniom towarzyszyło pra-
gnienie wypracowania poprawnych zasad tego podejścia inter-
pretacyjnego, owocującego relekturą tekstów biblijnych w nowym
kontekście. Dodatkowe utrudnienie stanowi fakt, że hermeneutyka
w: Interpretacja Biblii w Kościele. Dokument Papieskiej Komisji Biblijnej z komenta-
rzem biblistów polskich, (RSB 4), R. Rubinkiewicz (red.), Warszawa 1999, 24-100.
W niniejszej monografii wykorzystano tłumaczenie R. Rubinkiewicza.
3
IBK I.E, tł. pol. IBK, 50.

Ekologiczna hermeneutyka_SKLAD3X.indd 17 2015-12-14 13:16:37

 18 EKOLOGICZNA HERMENEUTYKA BIBLII

ekologiczna jest dyscypliną nową i jej pryncypia nadal znajdują się

na etapie weryfikacji i modyfikacji. Cieszące się dużym uznaniem
w dziedzinie nauk biblijnych towarzystwo międzynarodowe Society
of Biblical Literature już w 2004 r. utworzyło w swych strukturach
sekcję ekologicznej hermeneutyki Biblii, a od kilku lat podczas
dorocznych konferencji międzynarodowych przewiduje w pro-
gramie sesję poświęconą temu zagadnieniu. Jednakże również tam
brakuje zaangażowania przedstawicieli polskiej biblistyki. Współ-
cześnie tematy związane z hermeneutyką ekologiczną Biblii podej-
mują przeważnie bibliści z krajów anglojęzycznych. Szczególne
zainteresowanie tą dyscypliną w teologii wykazują dwa ośrodki
badawcze: University of Adelaide (Australia) oraz University of
Exeter (Wielka Brytania). Nie sposób nie zauważyć wysiłku podję-
tego przez takich badaczy, jak: Norman C. Habel, Peter Trudinger,
Vicky Balabanski, David G. Horrell, czy Ernst M. Conradie, któ-
rych osiągnięcia zostaną bliżej omówione w kolejnych rozdziałach
niniejszej monografii.
Realizacja projektu umożliwiła jego kierownikowi aktywny
udział w badaniach nad ekologiczną hermeneutyką Biblii, stano-
wiła zarazem istotny element wkładu polskiej biblistyki w rozwój
tej dyscypliny badań naukowych. Do osiągnięcia zamierzonego
celu konieczna była analiza opracowań egzegetów stosujących
ekologiczną hermeneutykę Biblii, jak i bezpośrednia współpraca
z nimi. Stało się to możliwe m.in. przez wymianę doświadczeń
badawczych ze światowej sławy ekspertami w dziedzinie ekolo-
gicznej hermeneutyki Biblii podczas Society of Biblical Literature
International Meeting w Wiedniu (Austria) w lipcu 2014 r., gdzie
przez kierownika projektu zostały wygłoszone referaty, a wyniki
jego badań skonfrontowane zostały z opiniami specjalistów. Z kolei
w marcu 2015 r. odbyły się konsultacje z prof. Davidem G. Hor-
rellem i jego zespołem w Centre for Biblical Studies w College of
Humanities na University of Exeter (Wielka Brytania). Wyjazdy

Ekologiczna hermeneutyka_SKLAD3X.indd 18 2015-12-14 13:16:37

 WSTĘP 19

i konsultacje umożliwiły dogłębne poznanie ich warsztatu badaw-

czego, lecz również udział w projektach badawczych, wykładach,
seminariach i dyskusjach. Stosownie do kolejnych etapów formo-
wania się pryncypiów ekologicznej hermeneutyki Biblii konieczne
było też udoskonalenie i poprawienie zasad dotychczas stosowanych
w ramach procesu badawczego. Podjęcie wspomnianych wyżej kwe-
stii nie było możliwe bez opracowania genezy, historii oraz celów
ekologicznej hermeneutyki Biblii, poprzedzonej ogólnym choćby
zarysem problematyki ekologicznej.
Kluczowa dla niniejszego opracowania literatura dotycząca her-
meneutyki ekologicznej powstała przede wszystkim w języku angiel-
skim. Zostanie ona szczegółowo omówiona w kolejnych rozdziałach.
W języku polskim brak jest opracowań poddających rzeczowej
analizie zagadnienia biblijne, teologiczne, religijne czy światopo-
glądowe związane z ekologiczną hermeneutyką Biblii, gdyż, jak
dotąd, nie spotkała się ona z żywym zainteresowaniem środowiska
naukowego polskich biblistów. Dotychczasowe publikacje w dzie-
dzinie nauk biblijnych ograniczały się do podjęcia tematu przyrody
w Biblii w sposób ogólny. Pojawiło się także kilka tytułów, zdawać
by się mogło, ważkich dla tego tematu, jednak kryją się za nimi
opracowania nienaukowe, opublikowane głównie w popularnych
czasopismach religijnych4. Serię publikowaną w czasopiśmie „Bliżej
Biblii”, omawiającą poszczególne aspekty przyrody obecne w Piśmie
Świętym, stworzył Kazimierz Romaniuk5.

4
Por. P. Nieużyła, Jezus Chrystus a przyroda, WTK 1/16 (1953) 4; H. Nadrowski,
W przyrodzie piękno i zbawienie, Katecheta 28/4 (1984) 150-158; M. Guzewicz,
Przyroda w Biblii, Kotwica 4 (2009) 46-47.
5
Por. K. Romaniuk, Wyszedł w góry, aby się modlić, Bliżej Biblii 1/1 (2002) 20-22;
tenże, Lasy i drzewa pachnące... (Ba 5, 8), Bliżej Biblii 1/2 (2002) 28-30; tenże, Gdy
wieje wiatr z południa: będzie gorąco (Łk 12, 55), Bliżej Biblii 1/3 (2002) 6-7; tenże,
Wszyscyśmy opadli niczym zwiędłe liście (Iz 64, 5), Bliżej Biblii 1/4 (2002) 10-11;
tenże, Słońce, księżyc i gwiazdy ustanowiono po to, żeby były pożyteczne (Ba 6, 59),
Bliżej Biblii 2/1 (2003) 15-18; tenże, Przeminie życie jak ślad obłoku (Mdr 2, 4), Bliżej
Biblii 2/2 (2003) 6-7; tenże, Jak piasek nad brzegiem morza..., Bliżej Biblii 2/3 (2003)

Ekologiczna hermeneutyka_SKLAD3X.indd 19 2015-12-14 13:16:37

 20 EKOLOGICZNA HERMENEUTYKA BIBLII

Z  ważniejszych opracowań wymienić należy monografię

Marka J. Uglorza6. Kilka artykułów poświęconych tematyce eko-
logii w poszczególnych zbiorach i księgach Biblii napisał Andrzej
J. Najda7, a także Zygmunt Poniatowski8 i Jerzy Suchy9. Autorzy
wymienionych opracowań podjęli się omówienia zagadnień zwią-
zanych z szeroko rozumianym środowiskiem naturalnym bądź
też skoncentrowali się na wybranym aspekcie lub tylko na jednej
perykopie. Prace te nie nawiązują do ekologicznej hermeneutyki
Biblii, wskazują jednak na istotną wartość przyrody w stwórczym
planie Boga. Pojawiło się też kilka znaczących opracowań filozoficz-
nych i etycznych z uwzględnieniem perspektywy religijnej, spośród

4-5; tenże, Rano, wieczór, we dnie, w nocy, Bliżej Biblii 2/4 (2003) 8-10; tenże, Oto,
co człowiekowi potrzebne do życia: woda, ogień... (Syr 39, 26), Bliżej Biblii 3/1 (2004)
5-8; tenże, Biblijne kwiaty, Bliżej Biblii 3/3 (2004) 5-7.
6
Por. M.J. Uglorz, Ekologiczne wątki w biblijnej historii zbawienia (BTA 1), Bielsko-
-Biała 2010.
7
Por. A.J. Najda, Początki ekologii w Biblii, SEB 2 (2004) 143-150; tenże, Zu den öko-
logischen Metaphern bei Paulus, SEB 3 (2005) 247-255; tenże, Zur ökologischen Bil-
dersprache bei den alttestamentlichen Propheten, SEB 4 (2006) 77-90; tenże, Ekologia
w przypowieściach Jezusa, SEB 5 (2007) 355-366; tenże, Ekologiczne samookreślenia
Jezusa w Ewangelii wg św. Jana, SEB 6 (2008) 93-104; tenże, Ekologia w parabolach
Jezusa w Ewangelii wg św. Jana. w: Nauki humanistyczne i sozologia. Księga jubile-
uszowa dedykowana Księdzu Profesorowi zwyczajnemu doktorowi habilitowanemu
Józefowi M. Dołędze, J.W. Czartoszewski (red.), Warszawa 2010, 273-288.
8
Por. Z. Poniatowski, Horyzont przyrodniczy Nowego Testamentu w ujęciu statystyczno-
-językowym. Euhemer. Przegląd Religioznawczy 76/2 (1970) 43-53.
9
Por. J. Suchy, Ekologiczne przesłanie Biblii, w: Życie społeczne w Biblii, G. Witaszek
(red.), Lublin 1997, 175-200.

Ekologiczna hermeneutyka_SKLAD3X.indd 20 2015-12-14 13:16:37

 WSTĘP 21

których na uwagę zasługują publikacje Ryszarda F. Sadowskiego10

i Anity Ganowicz-Bączyk11.
Niełatwo jest stwierdzić, czy istnieje jedna hermeneutyka ekolo-
giczna, ani też wskazać jej zasady metodologiczne. Równie trudna
jest krytyczna ocena proponowanego przez nią sposobu odczyty-
wania Biblii, która polegałaby na jasnej ocenie zalet i ograniczeń
tego rodzaju interpretacji. Mogłoby się wydawać, że hermeneutyka
ekologiczna sklasyfikowana jako jedno ze współczesnych kontek-
stualnych podejść do tekstu biblijnego nie przyjmuje żadnej szcze-
gólnej metodologii. Jednakże, począwszy od swego specyficznego
punktu widzenia, praktykuje ona pewną światopoglądowo nace-
chowaną interpretację Biblii. Tego typu lektura jest nastawiona
na zastosowanie jej we współczesnej etyce środowiskowej, dla której
poszukuje się argumentacji w tekstach biblijnych. Takie podejście
zawiera niewątpliwie elementy wartościowe, ale wiąże się też z bra-
kiem hermeneutycznej neutralności, na ile jest ona możliwa. Jest
bowiem prawdą i to, że egzegeza nie może być całkowicie neutralna
10
Por. R.F. Sadowski, Filozoficzny spór o rolę chrześcijaństwa w kwestii ekologicznej,
Warszawa 2015; tenże, Religijne źródła troski o stan środowiska naturalnego, Semi-
nare 33 (2013) 81-94; tenże, Aktualizacja ekologicznego potencjału religii w ochronie
ekosystemów leśnych, SEB 11 (2013) 7-27; tenże, Religious Motivations for the Pro-
tection of Forest Ecosystems, Folia Oecologica 39 (2012) 139-146; tenże, Potencjał
religii w ochronie ekosystemów leśnych, SEB 10 (2012) 11-32; tenże, Religia i kultura
klasyczna u podstaw idei zrównoważonego rozwoju, Seminare 30 (2011) 65-79;
tenże, Religijno-etyczne ujęcie zmian klimatycznych, Seminare 27(2010) 87-97; tenże,
Wkład doktryn religijnych w kształtowanie postaw prośrodowiskowych, w: Nauki
humanistyczne i sozologia. Księga jubileuszowa dedykowana Księdzu Profesorowi
zwyczajnemu doktorowi habilitowanemu Józefowi M. Dołędze, J.W. Czartoszewski
(red.), Warszawa 2010, 421-428; tenże, Religijne przyczynki do debaty nad zmianami
klimatycznymi, w: Zmiany klimatu a społeczeństwo, L. Karski, I. Grochowska (red.),
Warszawa 2010, 161-175; tenże, Religijne inspiracje przeciwdziałania kryzysowi
ekologicznemu, w: Człowiek i świat – wymiary odpowiedzialności, W. Tyburski,
H. Ciążela, W. Dziarnowska (red.), Warszawa 2010, 77-86; tenże, The Role of Religion
in the World and in Poland in the Formulation and Implementation of the Sustaina-
ble Development Strategy, w: A Humanist Approach to Sustainable Development,
Z. Łepko, R.F. Sadowski (red.), Warszawa 2009, 139-168.
11
Por. A. Ganowicz-Bączyk, Spór o etykę środowiskową, Kraków 2009.

Ekologiczna hermeneutyka_SKLAD3X.indd 21 2015-12-14 13:16:37

 22 EKOLOGICZNA HERMENEUTYKA BIBLII

hermeneutycznie. Musi jednak uważać, aby nie popaść w interpre-

tacje jednostronne i naukowo nieweryfikowalne. Dlatego też dla
dalszego rozwoju i owocności ekologicznej hermeneutyki Biblii
decydującym czynnikiem jest wyjaśnienie jej hermeneutycznych
założeń oraz zgodności z zasadami ogólnej hermeneutyki biblijnej.
Rozwiązanie tej kwestii powinno przyczynić się do poszerzenia
horyzontów badawczych w egzegezie biblijnej i wpłynąć znacząco
na kształtowanie ekologicznej wrażliwości odbiorców Biblii.
O strukturze monografii przesądziły zarówno wykorzystane źródła,
jak i wybrana metoda pracy. W siedmiu rozdziałach przedstawione
zostaną rezultaty badań nad ekologiczną hermeneutyką Biblii oraz
jej rolą w chrześcijańskim spojrzeniu na kwestię ekologiczną. Roz-
dział pierwszy nosi tytuł Źródła ekologicznej hermeneutyki Biblii. Jego
wprowadzający charakter wskazuje na złożoność genezy powstania
hermeneutyki ekologicznej. Stąd też rozdział ten prezentuje cztery
główne konteksty: historyczny, dotyczący pojawienia się kwestii eko-
logicznej, społeczno-polityczny, sygnalizujący proponowane na tej
płaszczyźnie rozwiązania i ich niewystarczalność, religijny, związany
z miejscem i rolą religii w zaistnieniu i rozwiązaniu problemów ekolo-
gicznych i wreszcie kontekst osobisty, wpływający na sposób spojrzenia
na tę kwestię badaczy zajmujących się ekologiczną hermeneutyką Biblii.
W rozdziale drugim, zatytułowanym Czym jest ekologiczna her-
meneutyka Biblii?, poruszone zostaną podstawowe kwestie herme-
neutyczne, terminologiczne i typologiczne. Pozwoli to umiejscowić
badane podejście interpretacyjne we właściwym mu kontekście
interpretacyjnym oraz zarysować podstawowe trendy w jego roz-
woju. Umożliwi to też uporządkowanie rozproszonych w rozległej
literaturze wątków i myśli oraz dokonanie oceny przydatności przy-
jętych przez poszczególnych badaczy metod postępowania z tekstem
biblijnym. Podsumowana zostanie również obecność hermeneutyki
ekologicznej w badaniach biblistów zrzeszonych w międzynarodo-
wym towarzystwie naukowym The Society of Biblical Literature.

Ekologiczna hermeneutyka_SKLAD3X.indd 22 2015-12-14 13:16:38

 WSTĘP 23

Rozdziały trzeci Hermeneutyka apologetyczna, czwarty Rady-

kalna forma hermeneutyki ekologicznej i  piąty Hermeneutyka
neoortodoksyjna, mają identyczną strukturę, co powinno ułatwić
dostrzeżenie różnic w analizowanych strategiach interpretacyjnych.
W każdym rozdziale omówiono rozwój, cele, rezultaty i zastoso-
wania poszczególnych nurtów hermeneutyki ekologicznej, które
to na koniec zostały poddane ocenie. W powyższych rozdziałach
przyjęto koncepcję zakładającą prezentację zastosowania omawia-
nych strategii interpretacyjnych w odniesieniu do tego samego
tekstu biblijnego, jakim stało się opowiadanie o stworzeniu z Księgi
Rodzaju, ze szczególnym uwzględnieniem fragmentu Rdz 1, 26-28,
traktującego o stworzeniu człowieka.
Wnioski z poprzednich rozdziałów zostaną wykorzystane w pod-
sumowującym dotychczasową pracę rozdziale szóstym niniejszego
opracowania zatytułowanym Znaczenie hermeneutyki ekologicznej
dla interpretacji Biblii, zaprezentowana zostanie szczególna war-
tość tego podejścia interpretacyjnego na tle ogólnych zasad her-
meneutyki biblijnej. Najpierw zostaną ukazane kroki umożliwia-
jące dochodzenie do ponaddosłownego rozumienia tekstu Biblii,
umożliwiającego skuteczną jego aktualizację. Następnie zaś będzie
omówiona specyfika podejść kontekstualnych, z których czerpie
inspirację ekologiczna hermeneutyka Biblii. Na tym tle zaprezen-
towany zostanie potencjał tej ostatniej.
W zamykającym monografię rozdziale siódmym, zatytułowanym
Studium przypadku – wołanie kamieni (Łk 19, 39-40), przedsta-
wiona zostanie propozycja interpretacji nowotestamentalnej pery-
kopy o głosie przyrody, reprezentowanej przez wołające kamienie,
z perspektywy hermeneutyki ekologicznej. Najpierw zobrazowany
zostanie kontekst perykopy, zaprezentowane będą główne strategie
interpretowania tego tekstu, ostatecznie zaś zaproponowane zosta-
nie spojrzenie na niego z perspektywy ekologicznej hermeneutyki
Biblii.

Ekologiczna hermeneutyka_SKLAD3X.indd 23 2015-12-14 13:16:38

 24 EKOLOGICZNA HERMENEUTYKA BIBLII

Szczegółowa analiza istniejących rozwiązań oraz zasad herme-

neutyki biblijnej powinna rzucić nowe światło na to współczesne
podejście interpretacyjne, które wykracza daleko poza egzegezę
biblijną i ma naturę interdyscyplinarną. Podjęcie tego wyzwania
może zatem nie tylko odsłonić interesujące perspektywy badawcze
i pogłębić naukową refleksję nad Biblią, lecz także ubogacić życie
duchowe czytelników, ukazując świeże spojrzenie na problemy
codzienności z perspektywy hermeneutyki ekologicznej.

***
Chciałbym podziękować wszystkim, którzy przyczynili się do
powstania tej monografii. Jestem wdzięczny mojej żonie, Annie,
za jej nieocenione zaangażowanie, a także wsparcie i wyrozumiałość
mojego syna, Ignacego, który cierpliwie czekał na przerwy w mojej
pracy, byśmy mogli przeżyć ten czas razem.
Składam podziękowania Narodowemu Centrum Nauki za sfi-
nansowanie badań nad ekologiczną hermeneutyką Biblii. Wdzięczny
jestem także biblistom: Michałowi Wilkowi i Mateuszowi Krawczy-
kowi, którzy przeczytali całe opracowanie i podzielili się swoimi
spostrzeżeniami. Dziękuję za skrupulatną korektę książki, dokonaną
przez Krystynę Kot. Szczególne podziękowania kieruję do ks. dr.
hab. Bartosza Adamczewskiego, który czuwał nad realizacją badań
jako koordynator projektu, dzielił się swoim doświadczeniem, wno-
sił trafne uwagi i sugerował uzupełnienia.

Ekologiczna hermeneutyka_SKLAD3X.indd 24 2015-12-14 13:16:38