Bakfietsgentrificatie of overfinancialisatie?

Wooncrisis NL

Barbara Oomen en Wiebe Hommes over de

fundamenten van internationaal en constitutioneel recht.
Sadiah Boonstra en Vamba Sherif over Indonesische
dekoloniale denkers en Afrikaanse literatuur.

Nederlandse literatuur
Arjen Fortuin - Auke Hulst | Helena Hoogenkamp - Peter
Verhelst | Frans Saris - Louise O. Fresco | Annelies van der
Meij - Anil Ramdas | Marjoleine de Vos - Lodewijk Verduin

En verder
Murat Aydemir - gay pig masculinities | Jacqueline
Klooster - Romeinse keizersbeelden | Marjolijn Voogel - het
Standaardnederlands | Linde Luijnenburg - onbetrouwbaar
LOSSE VERKOOP: €9.95 geheugen in de kunst | Jonathan Soeharno - critical theory
en academische vrijheid

jaargang 7, nummer 1, februari − maart 2022

9 789492 476395
februari – maart 2022 | 2 | de Nederlandse Boekengids
In dit nummer

Inhoudsopgave Colofon
4 volkshuisvesting | Pieter Kranenborg 21 Nederlandse literatuur | Marjoleine de Vos hoofdredacteur
De wooncrisis: ‘een dingetje waar millennials eventjes Het cadeau van een dankbare lezer Merlijn Olnon
last van hebben’ redactiesecretaris
22 schrijvers over schrijvers | Helena Hoogenkamp Adelheid van Luipen
7 seksualiteit | Murat Aydemir Prooi
De ethiek van het zwijn-worden kernredactie
24 herlezen | Annelies van der Meij Margot Baar, Jetske Brouwer, Adelheid van Luipen,
8 Romeinse oudheid | Jacqueline Klooster Het ongemakkelijke huwelijk tussen Anil Ramdas en Annelies van der Meij, Daan Mulder, Eva Peek,
Christiaan Roodenburg, Ebissé Rouw, Elizabeth
Theekopjes, wassen beelden en medaillons de waarden van het Westen
Schippers, Kim Schoof, Niels Springveld, Tivadar
Vervoort, Adiëlle Westercappel & Emma Zuiderveen
9 taalsociologie | Marjolijn Voogel 27 Nederlandse literatuur | Arjen Fortuin
Woorden wegen zwaarder als je denkt Blijven proberen, steeds opnieuw acquirerend redacteuren
Neske Beks, Guido van Hengel, Kristof Smeyers,
12 internationaal recht | Barbara Oomen 28 wetenschapsroman | Frans Saris Guido Snel, Paul Teule, Wim Verbaal, Marjolijn
Oorlog(srecht) of vrede: de paradox van de pax Levenswerk Voogel, Liesbeth Vries & Marij de Wit
Americana
29 kunstreceptie | Linde Luijnenburg productieteam
13 constitutioneel recht | Wiebe Hommes Troebele geschiedenis Lotte Akkerman (proefcorrector), Margot Baar
De grenzen aan het recht (webredacteur), Claudia Cosma (beeldredacteur),
30 academische vrijheid | Jonathan Soeharno Adelheid van Luipen (adjunct-uitgever), Merlijn
16 Afrikaanse literatuur | Vamba Sherif Hoe woke mag wetenschap zijn? Olnon (hoofdredacteur-uitgever), Christiaan
Roodenburg (adjunct-hoofdredacteur), Ebissé Rouw
‘Als er een probleem is, moet je het gewoon oplossen’:
(redacteur), Niels Springveld (eindredacteur) &
een interview met Ellah Wakatama Adiëlle Westercappel (junior-redacteur)

18 Indonesië | Sadiah Boonstra vormgever

Gevangen: Indonesische dekoloniale denkers in vertaling Luke van Veen (StudioVeen)

ontwerp
Claudia Cosma & Jeroen Mimran
Auteurs
Stichting De Nederlandse Boekengids
Murat Aydemir (1969) is verbonden aan het departement Literatuur- Frans W. Saris (1942) was als fysicus en directeur werkzaam bij Onze stichting is een culturele ANBI
en Cultuuranalyse van de Universiteit van Amsterdam. het FOM-instituut voor Atoom- en Molecuulfysica (AMOLF), Tjipke Bergsma, Ruben Brave, Yra van Dijk, Merlijn
Universiteit Utrecht (bijzonder hoogleraar Atoom- en molecuulfysica), Olnon, Edgar du Perron & Jan-Peter Wissink
Sadiah Boonstra (1978) is historicus en curator en woont en werkt in ECN (directeur) en Universiteit Leiden (decaan van de Faculteit der
Jakarta, Indonesië. Ze combineert haar specialisatie in Indonesische Wiskunde en Natuurwetenschappen). Daarnaast was hij columnist ISSN
koloniale geschiedenis met het cureren, produceren en programmeren voor NRC Handelsblad en redacteur bij De Gids. Tegenwoordig zet hij 2468-5356
van hedendaagse visuele kunst en podiumkunsten. zich met zijn stichting Sanegeest in voor duurzame ontwikkeling.
verschijningsfrequentie
Arjen Fortuin (1971) is redacteur bij NRC Handelsblad. Vamba Sherif (1973) is geboren in Liberia en deels in Koeweit en 6x per jaar
Wiebe Hommes (1992) studeerde geschiedenis en rechten aan de Syrië opgegroeid. Hij heeft verschillende romans geschreven. Over zijn
werk schreef de Berliner Zeitung: ‘Sherif creëert draaikolken van een druk
Universiteit van Amsterdam, en is als promovendus verbonden aan het
shakespeareaanse intensiteit.’ In april 2021 verscheen Ongekende liefde, Rodi Rotatiedruk
Amsterdam Centre for European Law and Governance, waar hij zich
richt op de geschiedenis van Europese mensenrechten. waarin hij zijn levensverhaal aan zijn dochter vertelt.
abonnementen
Helena Hoogenkamp (1986) schreef tien toneelstukken en droeg Jonathan Soeharno (1977) is hoogleraar rechtsfilosofie, voorzitter van via www.nederlandseboekengids.com/abonnementen
poëzie voor op Lowlands, de Parade en Oerol. Haar werk werd de commissie wetenschappelijke integriteit aan de Universiteit van instapabonnement (digitaal): € 15 p/j
bekroond met de El Hizjra Literatuurprijs, genomineerd voor de ITs Ro Amsterdam en lid van de Eerste Kamer namens het CDA. studentenabonnement: € 30 p/j
Theater Award en geselecteerd voor Women Playwrights International alleen digitaal: € 30 p/j
Marjolijn Voogel (1970) is acquirerend redacteur voor de Nederlandse papier+digitaal (heel Europa): € 45 p/j
Conference Stockholm. Ze debuteerde in 2021 met de lovend Boekengids en werkzaam als uitgever bij Boom Uitgevers Amsterdam.
ontvangen roman Het aanbidden van Louis Claus. papier+digitaal (wereld): € 90 p/j
Ze studeerde Frans en sociologie en promoveerde op een historisch-
Jacqueline Klooster (1976) is universitair docent Oud-Griekse sociologisch onderzoek over de positie van het Frans in het Nederlandse contact
Letterkunde. onderwijs- en uitgeefveld. uitgever: uitgever@nederlandseboekengids.com
redactie: redactie@nederlandseboekengids.com
Pieter Kranenborg (1994) schrijft fictie en essays en werkt als Marjoleine de Vos (1957) is dichter, essayist en redacteur bij NRC stichting: stichting@nederlandseboekengids.com
woononderzoeker. In 2017 debuteerde hij met de verhalenbundel Handelsblad. Bij uitgeverij Van Oorschot verschenen van haar vijf postadres: de Nederlandse Boekengids
Astronaut en in 2021 verscheen zijn roman Waterland bij Van Oorschot. dichtbundels, de laatste (Hoe verschillig) in 2021. In 2020 verscheen een p/a Merlijn Olnon Publicis
Met enige regelmaat schrijft hij voor Tirade, Hollands Maandblad, De kort wandelessaytje, Je keek te ver. Rheastraat 73
Groene Amsterdammer en de Nederlandse Boekengids. 1076 DS Amsterdam
Linde Luijnenburg (1985) promoveerde op Italiaanse comedyfilm en De Nederlandse Boekengids is een uitgave van
postkoloniale theorie en is momenteel docent aan de Universiteit van Merlijn Olnon Publicis, in opdracht van
Amsterdam bij Europese Studies. Ze is ook filmmaker. Stichting de Nederlandse Boekengids.
Annelies van der Meij (1994) heeft genderstudies en filosofie
gestudeerd in Utrecht en Amsterdam. Ze is acquirerend redacteur bij
Walburg Pers en daarnaast redacteur bij de Nederlandse Boekengids.
Barbara Oomen (1969) is hoogleraar sociologie van de mensenrechten Zonder titel, 2013.
aan de Universiteit Utrecht en werkzaam aan het University College Olie op canvas 22 x 30.
Roosevelt in Middelburg. Zij leidt een onderzoeksproject op het met dank aan Ellen Shire ©
gebied van steden en internationale vraagstukken, zit in het bestuur www.saatchiart.com/ellenshire
van de Roosevelt Foundation en is lid van de Adviesraad Internationale www.ellenshire.net
Vraagstukken. www.ellenshire.com

de Nederlandse Boekengids wordt mogelijk gemaakt door onze abonnees en adverteerders, door onze particuliere Vrienden, en met ondersteuning van de volgende partners:

de Ribbink -
van den Hoek
Familie Stichting

Wilt ook u ons werk extra steunen? Dat kan! Doe een gift via tiny.cc/gift-dNBg of neem contact op met stichting@nederlandseboekengids.com over fiscaal voordelig schenken.

Beeldcredits: cover – Zonder titel, Ellen Shire, 2013 (collectie Ellen Shire); wegversmalling, g.d. (Adobe Stock); Anemoon, Ann Swan, 2013 (klmyart); Luipaardsilhouetten, Angelina Bambina, g.d. (Adobe Stock).

februari – maart 2022 | 3 | de Nederlandse Boekengids

volkshuisvesting
De wooncrisis
‘een dingetje waar millennials eventjes last van hebben’
‘B
oven alles ben ik Noorderling,’ schrijft de in
Amsterdam-Noord woonachtige schrijver en
rapper Massih Hutak (1992) in Jij hebt ons niet
ontdekt, wij waren hier altijd al (2020), ‘maar ik herken
mijn eigen buurt niet meer.’ Oorspronkelijke buurtbe-
woners hebben plaatsgemaakt voor nieuwe bewoners
met hoge inkomens, de huren zijn gestegen, sociale
huurwoningen verkocht of gesloopt. In Noord is iets
gaande dat zich in veel steden op de wereld afspeelt:
gentrificatie.
Gentrificatie is een vernederlandsing van het Engelse
gentrification, een begrip dat in 1964 werd gemunt
door de Britse stadsgeograaf Ruth Glass. Ze zag hoe
leden van de middenklasse – de gentry – Londense
arbeidersbuurten betrokken en bouwvallige huisjes
sloopten om ze te vervangen door dure nieuwe wonin-
gen. Gaandeweg werd zo de arbeidersklasse uit deze
buurten verjaagd. Geografen na Glass breidden het
begrip uit tot een bredere discussie over de manieren
waarop armere stadsbewoners plaats moeten maken
voor rijkere. Daarbij is gentrificatie vanuit allerlei hoe-
ken onderzocht en verklaard: van de individuele keuzes
van stadsbewoners tot bredere demografische ontwik-
kelingen en de grillen van het mondiale kapitalisme.
Het proces wordt geregeld actief gestimuleerd door
lokale overheden; de gemeente Rotterdam forceert
bijvoorbeeld de verdringing van haar minderbedeelde
inwoners door in groten getale goedkope woningen te
slopen en er duurdere voor in de plaats te laten bou-
wen. Er zijn talloze geografen die hebben opgemerkt
dat gentrificatie in feite de modus operandi is geworden
van hedendaagse steden wereldwijd.
Het Columbussyndroom
Dat maakt het wellicht een wat globaal concept,
maar voor wie de gentrificatie van zijn buurt of wijk
van dichtbij meemaakt, is het zo betekenisvol als wat.
Vanuit die persoonlijke ervaring schreef Massih Hutak
zijn boek over de veranderingen in Amsterdam-Noord.
Hutaks aanstekelijk venijnige, vlot geschreven boek
is een aanklacht tegen het idee van gentrificatie als ‘ver-
betering’ van een wijk.
Hutaks aanstekelijk Daar lijkt het immers op
venijnige, vlot geschre- het eerste gezicht op: er
ven boek is een aan- wordt opgeknapt en geïn-
klacht tegen het idee vesteerd, de buurt krijgt
van gentrificatie als schwung. Gezinnetjes
‘verbetering’ van een fietsen rond op bakfiet-
wijk. sen en je kunt groenten
eten uit de buurtmoes-
tuin, die door lokale bewoners wordt onderhouden.
Hoe kun je daar nu op tegen zijn? Hutak:
Het antwoord is: niemand is tegen bakfietsen of
moestuinen, maar wij zijn tegen de grotere, struc-
turele misstand die ze symboliseren: een buurt waar
eerst decennialang nul onderhoud is gepleegd, die nu
in korte tijd ontzettend hard groeit en waarin wordt
geïnvesteerd, zonder dat de oude bewoners daarvan
meeprofiteren. Sterker nog, het wordt als een van-
zelfsprekendheid gepresenteerd dat bij dit soort
uitsluitende veranderingen nu eenmaal hoort dat de
oude bewoners verdwijnen omdat ze hun huren niet
meer kunnen betalen (…).
februari - maart 2022 | 4 | de Nederlandse Boekengids
Boeiend zijn de passages waarin Hutak beschrijft
hoezeer de oorspronkelijke bewoners zich door deze
ontwikkeling geïntimideerd voelen. Hippe winkels,
koffietenten en culturele instellingen vestigen zich in
een totaal andere leefwereld. Ook goedbedoelende
kunstenaars die proberen om buurtbewoners te betrek-
ken bij bijvoorbeeld theatervoorstellingen lijken die
buurtbewoners niet echt te begrijpen. Hutak gelooft
niet dat de gentrifiers slechte intenties hebben. ‘Ze
hebben simpelweg geen weet van hun eigen rol in het
geheel’, schrijft hij.
Vaak omdat zij zich op een gunstigere tree bevinden
van de sociale ladder, de middelen, het netwerk en
de kennis hebben om dingen voor elkaar te krijgen
die verder gaan dan alleen maar overleven, in tegen-
stelling tot veelal armere en lager opgeleide oude
buurtbewoners.
Ondanks dit begrip voor de onwetendheid van de nieu-
welingen is Jij hebt ons niet ontdekt, wij waren hier altijd
al zeker niet gespeend van woede. De titel verwijst naar
Spike Lee, die de yuppies in Brooklyn een Columbus-
syndroom verweet: de arrogantie te denken dat je een
stadsbuurt hebt ontdekt, terwijl daar al jaren mensen
wonen. Toe-eigening van de buurt, aldus Hutak. Wan-
neer er in Noord een kinderfeest wordt georganiseerd,
plaatsen de ouders een rood-wit lint om het plein af te
zetten zodat de kinderen veilig kunnen spelen op hun
springkussen.
Met dat rood-witte lint zeg je dus eigenlijk dat jij
voor mij bepaalt, zonder mij erbij te betrekken, hoe
een feest voor alle bewoners op het plein eruit hoort te
zien. En daarmee ben je totaal blind voor hoe
agressief en uitsluitend zo’n lint overkomt op mij.
Hoewel Hutak zich duidelijk druk maakt om de ‘har-
dere’ kanten van gentrificatie – prijsstijging, verdrin-
ging – lijkt zijn voornaamste rode lap dat rood-witte
lint: de manier waarop nieuwe bewoners van hem
lijken te eisen dat hij zich aanpast, terwijl zij degenen
zijn die dat zouden moeten doen. Hij maakt de verge-
lijking met de integratie van migranten: ‘Tijdens het
naturalisatieproces van nieuwe Nederlanders wordt
(…) continu herhaald: je bent nieuw, je moet je aanpas-
sen.’ Nieuwe Noorderlingen krijgen dat niet te horen.
‘Bovendien worden zij ook niet beleidsmatig herinnerd
aan hun integratieplicht.’ Hutak stelt dan ook een
inburgeringscursus voor nieuwe Noorderlingen voor,
‘het liefst verplicht’.
Buurtgebruikers
Een intrigerend voorstel – nog afgezien van de vraag
of het een goed idee is, suggereert het namelijk een
bepaalde denkwijze over het samenleven in de stad.
Traditioneel is de stad altijd een plek geweest waar je je
anoniem en ongebonden kunt voelen, vrij van de soci-
ale controle in het dorp, waar contacten niet beperkt
zijn tot de directe omgeving, maar zich uitstrekken
over een groter gebied. De mensenmassa van de stad
bestaat intussen als een schier oneindige poule aan
potentiële contacten en als een decor voor het dagelijks
leven, waar je doorheen kunt bewegen maar niet per se
Pieter Kranenborg
mee hoeft te interacteren. De socioloog Georg Simmel
beschreef hoe de stadsbewoner zich uit zelfbehoud een
zekere distantie aanmeet tot zijn omgeving – anders
zou hij maar overprikkeld raken. Ander onderzoek
suggereert dat ook mensen die graag in multiculturele
buurten wonen de diversiteit in hun omgeving vervol-
gens vooral ervaren als een prettig sociaal behang.
Je kunt dat laatste hypocriet vinden natuurlijk. Maar
ik vraag me af of, wanneer Hutak schrijft dat nieuwe
Noorderlingen zich zouden moeten aanpassen, we
naast een botsing van sociaaleconomische klassen niet
ook een botsing van mentaliteiten over het stadsleven
zien plaatsvinden. Het is de vraag hoeveel stadsbewo-
ners, op zoek naar de belofte van het adagium Stadtluft
macht frei, zich in Hutaks ideeën over het verhouden
tot de buurt zouden kunnen vinden. ‘De mate waarin
er nieuwe, vermogende mensen wonen in de buurt
wier werk en leven zich vooral afspeelt aan de andere
kant van het IJ, waardoor
De mensenmassa van ze zich dus niet of nau-
de stad bestaat als een welijks verantwoordelijk
schier oneindige poule voelen voor hun wijk, is
aan potentiële contac- bizar’, vindt Hutak. Dit
ten en als een decor zijn geen buurtbewoners,
voor het dagelijks maar buurtgebruikers,
leven, waar je doorheen schrijft hij. Ik vrees echter
kunt bewegen maar dat dit een label is dat
niet per se mee hoeft talloze stadsbewoners met
te interacteren. schouderophalen zullen
accepteren. En mochten
zij wel worden aangesproken op hun buurtbewoner-
schap, zullen zij zich dan niet op hun recht beroepen
om te wonen zoals zij dat willen? Hutak neemt in deze
discussie duidelijk stelling – wat zijn goed recht is in
een pamflettistisch boek als het zijne.
De ervaring van gentrificatie
Hutaks stereotypering van de Nieuwe Noorderling
past bij dit pamflettistische karakter. Nu eens neemt
die de vorm aan van een goedbedoelende maar deni-
grerende ‘blonde moeder’, dan weer van een jongen in
een GroenLinks-T-shirt die op zijn elektrische step naar
podcasts luistert over inclusiviteit, maar waarschijnlijk
niet samen met Hutak een kapsalon zou willen eten.
Toch is dit ook juist waarom het boek niet altijd over-
tuigt. Is het bijvoorbeeld terecht om alle nieuwelingen
te beschuldigen van een Columbussyndroom, wanneer
de buurtkeuze in een overkookte woningmarkt als de
Amsterdamse voor veel mensen niet zozeer te maken
heeft met een voorkeur voor deze of gene hippe buurt,
maar eerder met de vraag waar nog een betaalbare
woning te vinden is? En als we het hebben over de
manier waarop buurten onbetaalbaar worden voor
oorspronkelijke bewoners, moeten we dan niet ook
goed kijken naar de manier waarop vijfentwintig jaar
liberaal woningbeleid dat mogelijk heeft gemaakt?
Over dat laatste zegt Hutak sporadisch iets, maar het is
niet veel en niet altijd raak. Wel heeft hij zich zichtbaar
verdiept in de literatuur rond gentrificatie – hij kent
zijn klassiekers –, wat hem de boeiende blik oplevert
van academisch geïnformeerde ooggetuige. Op zijn
reis langs steden over de wereld die met gentrificatie
te maken hebben, is het hem er vooral om te doen het
verhaal van de bewoners aldaar te vertellen en een zeker
volkshuisvesting
idee te krijgen van het internationaal gedeelde karakter
van zijn ervaring. In het beschrijven van die ervaring is
hij zeker geslaagd.
Voorgoed afglijden tot de werkmieren
Voor een structurele analyse van de woningmarktpro-
blematiek kunnen we terecht bij Hoe ik toch huisjesmel-
ker werd: over woonarmoede en ongelijkheid (2021) van
beurscommentator en woningontwikkelaar Hans de
Geus (1967). Ook dit boek vindt zijn oorsprong in een
persoonlijke ervaring. De Geus kon geen hypotheek
krijgen voor het huis waarin hij wilde wonen, maar wel
om een paar appartementen te kopen en te verhuren.
Het was een daad uit wanhoop, schrijft hij:
Ik zou met een noodsprong óf alsnog aanklampen
dankzij vastgoed, in de hoop dat mijn nageslacht
als bezittende minderheid fluitend en verhurend
door het leven kon gaan, óf voorgoed afglijden tot
de werkmieren, het precariaat dat zwoegend in
flexbaantjes de huur voor de rijken op moet brengen.
Want dat is het type maatschappij waar we naar
onderweg zijn.
Het moge duidelijk zijn: De Geus ziet de toekomst
somber in. Hij voorziet het ontstaan van een twee-
klassenmaatschappij als gevolg van de wooncrisis.
Aan de ene kant is er een grote groep mensen voor wie
het praktisch onmogelijk is geworden om een huis te
kopen. Omdat ze niet in aanmerking komen voor de
sociale huur, of de zoektijden te lang zijn, blijft er voor
veel van hen alleen de particuliere sector over, waar ze
geconfronteerd worden met steeds hogere huren. De
Nederlandse woonquote
De Nederlandse woon- – het aandeel van het
quote – het aandeel van inkomen dat iemand
het inkomen dat iemand kwijt is aan woonlasten –
kwijt is aan woonlasten behoort inmiddels tot de
– behoort inmiddels tot hoogste van Europa, met
de hoogste van Europa, als uitschieter de vrije
met als uitschieter de huursector, waar mensen
vrije huursector, waar gemiddeld bijna de helft
mensen gemiddeld van hun inkomen aan de
bijna de helft van hun huur besteden. Veel star-
inkomen aan de huur ters op de woningmarkt
besteden. hebben ook nog eens
flexibel, onzeker werk.
Hun hoge woonlasten maken het vervolgens moeilijker
om vermogen op te bouwen, waardoor het weer lastiger
wordt om de stap naar de koopmarkt te maken, waar
de prijzen intussen alleen maar blijven stijgen. Alsof je
een dalende roltrap oploopt, schrijft De Geus.
Aan de andere kant ziet De Geus de groep die al ‘bin-
nen’ is: ze hebben decennia geleden een huis gekocht,
of zijn starters met rijke ouders die een steuntje in de
rug krijgen bij de woningaankoop. Ze betalen relatief
lagere lasten dan huurders. Tot deze klasse behoren ook
de woningmarktbeleggers, die door de hoge rendemen-
ten op verhuur steeds meer vermogen opbouwen, waar-
mee ze in staat zijn steeds meer woningen te kunnen
kopen en verder te verhuren. Dit onverdiend inkomen,
zoals De Geus het noemt, komt uit de zak van de eerste
groep.
Ideologie dus
Deze groeiende tweedeling wordt volgens De Geus
nog te veel gezien als ‘een dingetje waar millennials
eventjes last van hebben en dat wel weer voorbijgaat’.
In werkelijkheid is er sprake van een structurele ont-
wrichting, betoogt hij. In zijn boek legt hij uit hoe
die ontstaat: deels vanwege het woningbeleid van de
afgelopen decennia, deels vanwege meer fundamen-
tele mechanismen van de woningmarkt. De centrale,
verbindende factor in dit alles is de ideologie die
sinds de jaren tachtig de politiek beheerst, gericht op
deregulering en het op hun beloop laten van finan-
ciering, huurprijzen en de ophoping van vermogen bij
enkelen.
Goedbedoelde idealen ongetwijfeld, gebaseerd op
onschuldig ogende technische aannames die lijken te
gaan over markten en economie, maar die in essentie
gedragen werden door een bepaald mensbeeld:
individualistisch, rationeel, nutsmaximaliserend,
solistisch, egoïstisch, reagerend op economische
prikkels. Au fond, ideologie dus.
Deze ideologie is zo gewoon geworden, dat we
bepaalde absurditeiten volgens De Geus over het hoofd
zijn gaan zien. In zijn boek verbaast hij zich regel-
matig: over hoe normaal we het zijn gaan vinden dat
particuliere verhuurders elke huurprijs mogen vragen
die ze willen, terwijl er tot 1994 helemaal geen vrije
huurprijzen bestonden, of over verschijnselen als de
duurhuurhypotheek, waarbij mensen die kunnen aan-
tonen dat ze torenhoge huren kunnen ophoesten toch
een hypotheek kunnen krijgen. ‘Je kon erop wachten.
Relatief lage woonlasten voor huizenkopers mogen in
dit systeem niet bestaan.’
Door de ogen van De Geus zien ook hele fundamen-
tele mechanismen van de woningmarkt er vreemd uit.
Sta eens stil bij de traditionele neiging om stijgende
woningprijzen te bejubelen, schrijft hij. Huizenkopers
willen vermogen opbouwen, dus het is wel zo fijn als de
waarde van hun woning stijgt. Maar het zijn starters die
voor deze ‘schijnbare weelde’ betalen, aldus De Geus.
‘Echt rationeel is het niet om ons duurdere woningen
te wensen, zeker niet als je de belangen van iedereen
meeweegt. Van geen enkel ander goed of dienst vinden
we het fijn als die duur wordt.’ In een groter verband
dienen woningen echter als onderpand van zoveel
leningen, dat hun waardestijging essentieel is om het
bankwezen draaiende te houden.
Geld te veel
Die leningen zijn voor De Geus een heikel punt. Daarin
ligt volgens hem de oorzaak van de huidige woonar-
moede, niet in een tekort: ‘Er zijn meer woningen per
gezin dan ooit, de gevoelde behoefte is niet exorbitant
en zeker geringer dan in de jaren zestig, en toch zijn
woningen duurder dan ooit.’ Het gaat hem om finan-
cialisatie, dat wil zeggen: het proces waarbij er steeds
meer geld in de woningmarkt gestoken wordt. Ruime
leennormen, financiële innovaties van hypotheekver-
strekkers, de hypotheekrenteaftrek en de lage rente
hebben er allemaal aan bijgedragen dat kapitaalkrach-
tigen op de woningmarkt alleen maar meer slagkracht
hebben vergaard om tegen elkaar op te bieden. Als er
meer geleend geld rondgaat, zullen woningverkopers
hun prijzen daaraan aanpassen, waardoor leningen
zullen stijgen om die prijzen op te hoesten, et cetera.
Ook de belastingvrije jubelton voor kinderen van rijke
ouders draagt hieraan bij.
Daarbovenop komt nog het geld van beleggers.
Vanwege de lage rente is sparen of investeren in obli-
gaties niet aantrekkelijk, en lenen juist wel. Beleggers
verkrijgen hun hypotheken op basis van de verwachte
huurrendementen in de toekomst. Daarbij is dus
Pieter Kranenborg
Massih Hutak
Jij hebt ons niet ontdekt, wij waren
hier altijd al
Pluim 2020, 232 blz.
Hans de Geus
Hoe ik toch huisjesmelker werd: over
woonarmoede en ongelijkheid
Wereldbibliotheek 2021, 296 blz.
sprake van een vicieuze cirkel: financialisatie leidt tot
hard stijgende prijzen, en die stijgende prijzen bieden
weer de basis voor verdere financialisatie.
De oplossingen van de overheid werken intussen
contraproductief. De starterslening, bijvoorbeeld, is
een goed voorbeeld van hoe verdergaande injecties van
geld in de woningmarkt – hoe goedbedoeld ook – alles
alleen maar erger maken. De Geus:
De starterslening helpt net zomin als in een voetbal-
stadion gaan staan om het spel beter te overzien. Al
snel staat iedereen om je heen ook op, waarna het
zicht even beperkt is als daarvoor, met als verslech-
tering dat nu niet langer iedereen zit maar staat.
Precies zo maakt de extra koopkracht dankzij star-
tersleningen niet meer dat er meer of betere woningen
beschikbaar komen, het zorgt ervoor dat we in
dezelfde woningen zitten met een hogere schuld.
Zijn boodschap: niet schaarste, maar financierings-
ruimte zorgt voor hoge woningprijzen. Het is een
observatie die tegenwoordig vaker wordt gedaan. De
parlementaire enquête ‘Huizenprijzen’ uit 2013 conclu-
deerde al dat schaars aanbod nauwelijks effect had op
prijsstijgingen. En in juli 2020 constateerde De Neder-
landsche Bank (DNB) dat de huidige huizenprijzen
meer samenhangen met de leenruimte van kopers dan
met een woningtekort.
De Geus gaat wellicht iets verder in zijn ontkenning
van het woningtekort dan anderen, want DNB-direc-
teur Klaas Knot pleit bijvoorbeeld nog wel voor het
tegengaan van schaarste. Maar het adagium bouwen,
bouwen, bouwen reflecteert volgens De Geus vooral
de lobby van economisch en politiek belanghebbenden
en bijklussende hoogleraren. Prognoses over woning-
schaarste bevatten volgens hem foute aannames. De
Geus’ kritiek op die cijfers is uitgebreid van repliek
gediend, een verhaal dat ik hier niet zal herhalen,
maar we kunnen toch wel concluderen dat er op veel
plaatsen sprake is van een problematisch tekort. En het
doet niets af aan De Geus’ observaties over het verband
tussen huizenprijzen en financialisatie.
Geen weg terug
Je zou je kunnen voorstellen dat met wat verstandige
regulering nog wel in de kwestie overmatige financiali-
satie in te grijpen valt. Tenminste, door een type over-
heid dat het niet zoekt in ondoordachte maatregelen als
de vrijstelling van starters van de overdrachtsbelasting,
wat hetzelfde voetbalstadioneffect heeft als de starters-
lening (waar overigens door bijvoorbeeld hoogleraar
februari - maart 2022 | 5 | de Nederlandse Boekengids
volkshuisvesting
Peter Boelhouwer en Vereniging Eigen Huis al voor
gewaarschuwd was). De Geus zou dit wellicht optimis-
tisch vinden, want volgens hem heeft de woningmarkt
zichzelf op sommige punten al gegijzeld:
Geen weg terug: dat geldt voor alle maatregelen die
wonen duurder maken. Als de toezichthouder
vandaag zou beslissen dat banken voortaan maar op
één inkomen hypotheek mogen verstrekken, dan
kelderen de huizenprijzen. Dat kan het systeem niet
aan. De waarde van het onderpand zakt dan onder
die van de hoge hypotheek, waardoor veel huizen
onder water komen te staan.
Op dezelfde manier zou de regulering van huurwo-
ningen met een huurprijs tot duizend euro, zoals een
meerderheid van de Tweede Kamer sinds mei 2021 wil,
volgens De Geus tot grote problemen bij banken leiden.
Want beleggers gebruiken veel geleend geld, dus zo’n
plotselinge regulering zou in één keer tot een flinke
daling van hun onderpand leiden, met alle gevolgen
van dien.
De rest is tijdverspilling
Uiteraard is het goed nieuws dat een meerderheid in
de Tweede Kamer oren heeft naar een dergelijke, rede-
februari – maart 2022 | 6 | de Nederlandse Boekengids
Pieter Kranenborg
lijk ingrijpende regulering. De gevreesde tweedeling klaar: beperk de financiering van woningen en verhoog
wordt namelijk doorgaans eerder actief bevorderd dan de belasting op vermogen en op erven. ‘De rest is tijd-
tegengewerkt door de overheid. Zo bevoordeelt het wat verspilling’, schrijft hij. Het is duidelijk dat De Geus
vermogen betreft tamelijk niet op elk vlak van de woningmarkt expertise heeft,
De Geus legt de pro- regressieve Nederlandse maar zijn verhaal is sterk – ook abstracte materie als de
blematiek helder uit, in belastingstelsel de koper werking van grond maakt hij spannend.
kernachtige zinnen en veel meer dan de huurder. Het debat rond de wooncrisis miste lange tijd vuur,
met humor, en hier en Ook is het fiscaal aantrek- maar Hutak en De Geus blazen er wat terechte frustra-
daar een pikettiaanse kelijker om huisjes te mel- tie in. Inmiddels begint de ernst van woonarmoede en
grafiek. Zijn boodschap ken dan in loondienst te gentrificatie breed door te dringen, getuige de protesten
richting de politiek is zijn. Bij die bevoordeling op straat. Het is te hopen dat een nieuw kabinet zich
zonneklaar: beperk van de koper boven de eindelijk aangesproken voelt om de structurele proble-
de financiering van huurder is overigens ook men met structurele oplossingen te lijf te gaan. ×
woningen en verhoog ideologie aan het werk.
de belasting op ver- Het idee heerst dat kopen Voor noten en hyperlinks, zie de online versie van dit stuk
mogen en op erven. inherent beter zou zijn op nederlandseboekengids.com
dan huren, bijvoorbeeld
omdat woningbezit tot meer verantwoordelijke burgers
zou leiden (een stelling waarvoor nauwelijks bewijs is).
Dat huren in de praktijk financieel minder aantrekke-
lijk is, is bovendien niet los te zien van het feit dat de
koopsector nu eenmaal veel meer wordt gesubsidieerd.
Er is dus nog veel werk aan de winkel. De Geus legt
de problematiek intussen helder uit, in kernachtige
zinnen en met humor, en hier en daar een pikettiaanse
grafiek. Zijn boodschap richting de politiek is zonne-
seksualiteit
De ethiek van het zwijn-worden
S
eks is goed, gezond, authentiek en fijn, zo pren-
ten artsen, onderwijzers, therapeuten en andere
influencers ons in. In de seksuele sfeer kunnen
we onszelf zijn: onszelf uiten, voor onszelf zorgen en
onszelf ontwikkelen. Maar in Bareback Porn, Porous
Masculinities, Queer Futures: The Ethics of Becoming-Pig
(2021) wijst cultuurwetenschapper João Florêncio op
een groeiende hedendaagse gay subcultuur van man-
nen – zelfbenoemde ‘pigs’ – voor wie seks mateloos,
onpersoonlijk, vernederend en vooral vies moet zijn. De
subcultuur keert zich niet alleen tegen de meerderheids-
cultuur waarin seks zelfbewuste en gezonde selfcare
is, maar ook tegen de mainstream LGTBQI-beweging
die voornamelijk gericht is op acceptatie en respect.
Florêncio houdt een erudiet, zorgvuldig en toege-
wijd pleidooi voor de radicale ethische en politieke, ja,
zelfs utopische, belofte van zwijnseks. Daarbij baseert
hij zich op eigen ervaringen, interviews met beoefe-
naars en een bloemlezing van cultuurobjecten: foto’s
van Marc Martin en Frank Webber, alias Bastille;
expliciete films van Treasure Island Media-regisseur
Paul Morris; boeken van Guillaume Dustan en Érik
Rémès; en films als 120 battements par minute (Robin
Campillo, 2017), Fluidø (Shu Lea Cheang, 2017) en O
Fantasma (João Pedro Rodrigues, 2000). Wat betreft
zijn voornaamste filosofische gesprekspartners vol-
staan de achternamen: Foucault, Bataille, Deleuze,
Agamben, Derrida.
Paradoxaal genoeg had een eerdere generatie van
queer wetenschappers, onder wie Leo Bersani, Lee
Edelman en Tim Dean, de politieke relevantie van
bareback, ofwel condoomloze, seks gedurende de
aidscrisis juist gezien in de compromisloze apolitieke
negativiteit ervan. Onveilige seks liet nu eens onver-
bloemd zien dat seksualiteit – al onze bevrijdende en
emanciperende verhalen ten spijt – neerkomt op een
botte, extatische drift die zich niet zomaar laat reha-
biliteren, romantiseren of sublimeren tot iets moois.
Seksualiteit is wezenlijk destructief: antizelf, anti-
relatie, antimaatschappij, antitoekomst, antialles.
Take it like a man
Sinds de beschikbaarheid van gecombineerde antire-
trovirale therapieën die hiv bedwingen en besmetting
tegengaan, heeft die eerdere interpretatie aan belang
ingeboet. Voor Florêncio is de politieke belofte van
zwijnseks dan ook niet zozeer negatief, maar eerder
bevestigend en idealistisch. Hij situeert die belofte
niet in de daadwerkelijke omgangsvormen binnen de
gemeenschap; daar observeert hij even veel onverschil-
ligheid en misbruik als vriendschap en zorgzaamheid.
‘Gay men are, after all, still men’, schrijft hij droogjes.
Bovendien erkent hij grif dat de subcultuur berust op
een uitgebreide medische, technologische en commer-
ciële infrastructuur: medicijnen en drugs, commerci-
ële en amateurpornoplatforms, dating- en seksapps.
De zwijncultuur bestaat bij de gratie van big pharma
en big tech. Nee, voor Florêncio ligt de ethische of
politieke relevantie van zwijnseks eerder besloten in de
manier waarop die het mannelijke lichaam herschikt,
gemeenschapszin vormgeeft en uiting geeft aan gast-
vrijheid.
Het moderne en burgerlijke mannenlichaam is auto-
noom, gesloten en rationeel. Maar zwijnseks verschuift
het centrum van dat lichaam van penis naar aars,
en suggereert zo een open, poreuze mannelijkheid.
Meestal draait gemeenschapszin om een gedeelde
identiteit, iets dat ons allemaal hetzelfde maakt. Maar
de zwijncultuur is juist gebaseerd op een gezamenlijke
praktijk, iets wat beoefenaars samen doen, los van wie
ze verder zijn in het dagelijks leven. Sterker nog, die
praktijk is volgens Florêncio gericht op het opofferen
van individualiteit, niet op het cultiveren van deze of
gene identiteit. Tot slot impliceert anonieme en onper-
soonlijke zwijnseks een ideaal van onvoorwaardelijke
gastvrijheid voor het andere en het vreemde. Voor
Florêncio vormt die poreuze, gedeelde en gastvrije
belichaming van een alternatieve mannelijkheid de
ethiek van het ‘zwijn-worden’.
Een eerste kanttekening betreft de plek van vrou-
welijkheid in de belichaming van het zwijn. Florêncio
benadrukt met name diens mannelijkheid. Onder het
toepasselijke motto ‘take it like a man’ bewijst en ver-
groot het zwijn zijn mannelijkheid via zijn atletische
uithoudings- en incasse-
Het moderne en ringsvermogen. Gezien de
burgerlijke mannenli- lange geschiedenis waarin
chaam is autonoom, geneukt worden het prijs-
gesloten en rationeel. geven van mannelijkheid
Maar zwijnseks ver- betekent, heb ik begrip
schuift het centrum van voor Florêncio’s nadruk
dat lichaam van penis op een demonstratief her-
naar aars, en sugge- stel van mannelijkheid.
reert zo een open, Maar de homobeweging
poreuze mannelijkheid. kent helaas ook een tra-
ditie van voortschrijdende
normalisering van mannelijkheid en de afwijzing van
vrouwelijkheid en verwijfdheid, die mietjes, queens en
trans vrouwen schade berokkent.
Interessanter dan de eenzijdige centralisering van
mannelijkheid is dan ook Florêncio’s observatie van de
manier waarop zwijnen seksuele en gendertegenstel-
lingen ontregelen door ze te overklassen. Hiërarchieën
als die tussen man en vrouw, top en bottom, alfa- en
bèta-man worden als het ware opgeblazen. ‘People
ask, “Are you a top or a bottom?”’ ‘I’m a pig’, zegt een
van de mannen. Een andere: ‘I am the best beta male
possible (…). It’s like a cape; I’m a superhero.’
A MANSLUT PROMISED LAND
Hoe dan ook, in Florêncio’s bronnen komt de ver-
eenzelviging met een misogyne vrouwelijkheid ook
veelvuldig voor. Zwijn-worden betekent evident ook
‘hoer’-, ‘slet’- of ‘teef’-worden. In het Duits wordt
niet voor niets ook wel ‘Sau’ (‘zeug’) gebruikt, zoals
Florêncio aantekent. En in ‘A Sexpig Manifesto’ (2019)
voorspelt Paul Morris ‘A MANSLUT PROMISED
LAND’. Nee, seksuele verlangens, fantasieën en sym-
bolen hoeven niet per se politiek correct te zijn; dat is
niet het punt. Maar zwijnachtige mannelijkheid wordt
wel degelijk gekenmerkt door een gelaagde verhouding
tot gender, waarin identificatie met een misogyne
vrouwelijkheid ook een rol speelt. Zwijnen zijn trotse
‘mansluts’.
Een ander punt is dat Florêncio voor lief neemt dat
homozwijnen zich kritisch, zo niet subversief, ver-
houden tot de hedendaagse macht. De schematische
tegenstelling tussen een alternatieve anale en poreuze
mannelijkheid enerzijds en een dominante fallische en
territoriale mannelijkheid anderzijds maakt die aan-
name geloofwaardig. De dominante vorm van man-
nelijkheid wordt grofweg gehistoriseerd als modern en
Murat Aydemir
João Florêncio
Bareback Porn, Porous Masculini-
ties, Queer Futures: The Ethics of
Becoming-Pig
Routledge 2021, 198 blz.
burgerlijk. De vraag is simpel: is dat mannenlichaam
nog wel zo dominant? Misschien reflecteert het zwijn-
lichaam andere, meer hedendaagse vormen van macht?
De suggesties liggen voor het oprapen. Een plas-
tische, plooibare en vloeibare lichamelijkheid gaat
prima samen met de neoliberale cultus van flexibiliteit
en inschikkelijkheid. Openheid en verbondenheid
komen goed van pas in een netwerksamenleving.
Schrijver Érik Rémès schetst een koortsig droom-
beeld van lichamen die ‘encircle, assemble, slot and
fit together’. Regisseur Paul Morris fantaseert over
gedeïndividualiseerde, anonieme lichamen die als
‘mutually equivalent elements’ samen een compositie
vormen. Ja, we hebben het hier over hele wilde orgieën.
Maar mogelijk weerspiegelt deze verbeelding van een
doorgeschakelde unit in een mechanische keten ook
de sociale, technologische en economische realiteit van
een digitale netwerksamenleving?
Take it to the next level of what is naughty
Ten slotte de hamvraag: hoe ‘politiek’ zijn de zwijnen
nu eigenlijk? Zeker, hoe we ons tot onze lichamelijk-
heid verhouden kan van invloed zijn op (proto-)ethi-
sche disposities, en vice versa. Maar Florêncio trekt wel
een hele directe en letterlijke lijn tussen seksuele prak-
tijken en pro-migranten- en pro-vluchtelingenpolitiek.
In een tijd van ‘sinking boats in the Mediterranean’
leren de zwijnen ons ‘openness to displaced bodies and
border-crossing’, beweert hij. Een VVD-stemmende
beoefenaar heeft een en ander kennelijk niet goed
begrepen.
Een ontbrekende dimensie in het boek is de toe-
nemende toegang van (witte, cis-)homomannen tot
het centrum van westerse nationale gemeenschappen
gedurende de laatste twee decennia; migranten van
kleur en hun nakomelingen werden en worden tegelij-
kertijd op steeds grotere afstand gezet. Jasbir K. Puar
heeft die tweezijdige ontwikkeling gekarakteriseerd
als ‘homonationalisme’. Homo’s zijn daarmee van sek-
suele rebellen tot een soort modelburgers geworden.
In die context getuigt Florêncio’s boek van een homo-
seksueel exceptionalisme dat vooropgezette politieke
avant-gardestatus claimt voor een minderheid die zich
inmiddels in relatief geprivilegieerde omstandigheden
bevindt. De idealisering onttrekt ook toenemend natio-
nalisme en racisme binnen homogemeenschappen aan
het zicht. Eén van de geïnterviewde mannen merkt
op dat homoseks inmiddels te zien is op mainstream
Amerikaanse televisiezenders. ‘[I]t’s not a big deal to
have gay sex anymore so we’ve got to take it to the next
level of what is naughty.’ Misschien is zwijnseks niet
zo veel meer dan dat. En misschien hoeft het ook niet
meer te zijn dan dat. ×
februari – maart 2022 | 7 | de Nederlandse Boekengids
Romeinse oudheid
Theekopjes, wassen beelden en medaillons
I
n Never Mind (1992), de eerste van Edward St
Aubyns schokkende semiautobiografische Patrick
Melrose-romans, wordt de sinistere vader van de
hoofdpersoon onvergetelijk getekend: een vervaarlijke,
aartsconservatieve aristocraat die leeft van zijn familie-
fortuin en zich op gezette tijden aan zijn achtjarige
zoontje vergrijpt, met medeweten van diens alcoho-
listische moeder. Wat het portret van dit monster in
een pennenstreek neerzet, is het feit dat zijn bedlectuur
bestaat uit Keizers van Rome van de antieke auteur
Suetonius. Dit rariteitenkabinet uit de tweede eeuw na
Christus beschrijft de levens van de eerste elf keizers
van Rome plus hun voorganger, aan wie ze hun naam
ontleenden, Julius Caesar. Alle bizarre en verontrus-
tende verhalen over de Romeinse keizers die wij nu als
memes of verwijzingen naar moderne machthebbers
voorbij zien komen, zoals Nero die op zijn lier tokkelt
bij de flakkerende vlammen van het brandende Rome,
of de perversiteiten van Tiberius, Caligula, en Domi-
tianus, vinden hun oorsprong in deze biografieën – of
kunnen we beter spreken van roddelkronieken?
Lange tijd is Suetonius door moderne wetenschappers
afgeschreven als ‘onbetrouwbare bron’, omdat veel van
de door hem opgediste slaap- en achterkamerverhalen
niet alleen oncontroleerbaar waren, maar bovendien
alle perken van waarschijnlijkheid zo ver te buiten gin-
gen dat het ongemakkelijk werd. Tegenwoordig vinden
we vaker een benadering die het schandaleuze element
op waarde probeert te schatten. Waarom vertelt Sue-
tonius dat de jonge Domitianus zich op zijn studeer-
kamer onledig hield met
Lange tijd is Suetonius het spiesen van vliegen aan
afgeschreven als zijn pen? Hoe kunnen we
‘onbetrouwbare bron’, de mededelingen rond de
omdat veel van de krankzinnige nymfomanie
door hem opgediste van Messalina, de vrouw
slaapkamer- en van keizer Claudius, bete-
achterkamerverhalen kenisvol duiden, in plaats
alle perken van waar- van schouderophalend te
schijnlijkheid zo ver te zeggen dat het senatoriale
buiten gingen dat het roddel en achterklap was?
ongemakkelijk werd. Men had bijvoorbeeld kun-
nen oordelen dat Domi-
tianus sadistisch en geïsoleerd was (‘zelfs geen vlieg’
was bij hem in de kamer, zoals het bon mot luidde),
en dat Claudius zijn echtgenote (maar ook zijn kabi-
net, bestaande uit vrijgelatenen) niet in de hand had.
Andersoortige, maar even dodelijke diskwalificaties
voor wie Rome regeerde.
Oog in oog met de keizer
In haar nieuwe, rijk geïllustreerde boek volgt Mary
Beard de beeldreceptie van de twaalf caesars van de
oudheid tot de negentiende eeuw. Met verve tekent
ze een aantal kenmerkende hoofdstukken op uit deze
visuele geschiedenis van de twaalf keizers, waarbij en
passant veel te leren valt over canonisering, misinterpre-
tatie en het gevaar van toe-eigening van een ambivalent
verleden. Suetonius’ biografieën spelen een centrale
rol. Ze bepalen niet alleen de canon van twaalf, maar
inspireren ook de verbeelding van beroemde scènes uit
hun levens: voortekens van het keizerschap, triomfen
en doodsbed. Met het voorgaande in het achterhoofd
is het eigenlijk nogal verbijsterend dat deze keizers zo
populair waren als blijkt uit dit boek. Elke zichzelf res-
pecterende aristocraat had minstens een set bustes in de
februari – maart 2022 | 8 | de Nederlandse Boekengids
bibliotheek, langs de trap of rond de fontein in de tuin
opgesteld, en we vinden theekopjes, wassen beelden en
medaillons bij de vleet. Beard betoogt dat het zonde is
dit alomtegenwoordige verschijnsel af te doen als een
oninteressante uiting van reactionair classicisme: er zijn
spannende vragen te stellen die het schijnbaar bekende
in een onverwacht licht plaatsen.
Om te beginnen ontkracht Beard de mythe dat de
identificatie van keizersportretten uit de oudheid mak-
kelijk zou zijn: zelfs antieke portretbustes van Julius
Caesar die door aangedane negentiende-eeuwse toeris-
ten met kippenvel aanschouwd werden (‘Oog in oog
met deze overweldigende persoonlijkheid!’) werden
vaak na een aantal jaren alweer gediskwalificeerd als
‘portret van een onbekende Romein’ of zelfs als kun-
stige vervalsing uit de zeventiende eeuw. Dat neemt
niet weg dat ze een blijvend stempel drukten op de
latere verbeelding. Wie denkt aan Julius Caesar heeft
ongetwijfeld de scherpe kop met adelaarsneus en naar
voren gekamd haar onder
Beard laat zien dat een lauwerkrans uit de
ons beeld van Caesar Astérix-albums voor ogen.
welbeschouwd niet Beard laat zien dat deze
echt overeenkomt met verbeelding welbeschouwd
de beschrijving van niet echt overeenkomt
Suetonius, die het lijkt met de beschrijving van
te hebben over een Suetonius, die het lijkt
‘vol gezicht’ of wel- te hebben over een ‘vol
licht een ‘nogal grote gezicht’ of wellicht een
mond’. ‘nogal grote mond’. Nog
afgezien daarvan is het de
vraag hoe de antieke portretten eigenlijk tot stand kwa-
men: waarschijnlijk in de meeste gevallen niet doordat
de beeldhouwer zijn model intensief van aangezicht
tot aangezicht had bestudeerd. Deze ontnuchterende
constateringen worden opgevolgd door de minstens zo
inzichtelijke demonstratie van het feit dat vrijwel ieder-
een na de Oudheid tot in de vroegmoderne periode
informatie over het uiterlijk van de keizers helemaal
niet uit marmeren beelden haalde, maar vooral uit de
talloze munten met keizerskoppen – een geliefd ver-
zamelobject voor humanisten, waar ze zich graag mee
lieten afbeelden op portretten.
Gruwelijke eindes en eindeloos gebras
Maar bovenal rijst telkens weer de vraag: waarom die
twaalf Romeinse keizers? Wat was hun boodschap
aan de toeschouwer? Dienden ze als voorbeelden, of
misschien eerder als een waarschuwing aan de heerser
van dienst die ze tentoonstelde in zijn trappenhuis of
eetkamer? Natuurlijk zijn er onder Suetonius’ twaalf
ook een paar ‘goede’ keizers, of toch in elk geval enkele
indrukwekkende. Vespasianus en Titus konden altijd
zonder meer bewonderd worden als fatsoenlijk en mens-
lievend, en ook Caesar en Augustus dwongen respect af
door hun daadkrachtige optreden. Het antwoord op
deze lastige waarom-vraag is niet in alle gevallen te
geven, en varieert van het idee van ‘translatio imperii’
(de overdracht van de heerschappij langs vaak nogal
fantasierijke genealogische lijnen) tot de ambivalente
houding die absolute macht oproept. Wat de keizers
belichamen is vaak niet alleen verheerlijking van macht,
pracht en praal, maar ook echt een vorstenspiegel:
sommigen zijn navolgenswaardig, anderen vormen een
afschrikwekkend voorbeeld van megalomanie die ten
val komt. Daarbij valt op dat de openlijk moraliserende
Jacqueline Klooster
Mary Beard
Twaalf keizers: De verbeelding van
macht, van de antieke wereld tot nu
(vert. Brenda Mudde & Maarten van
der Werf)
Athenaeum 2021, 416 blz.
verbeelding van de keizers vooral in de negentiende
eeuw opkomt, niet voor niets een wat democratischer
tijd, wanneer ofwel hun gruwelijke einde ofwel hun
eindeloze braspartijen verlekkerd verbeeld worden.
Maar een op haar minst ambivalente boodschap is ook
al aanwezig in bijvoorbeeld de kostbare wandtapijten
die ooit de gangen van het paleis van Hendrik VIII
sierden: Julius Caesar, gebaseerd op het subversieve
epos van Lucanus over de Romeinse burgeroorlogen.
Het is altijd moeilijk om niet aan Caesars dood door
drieëntwintig dolksteken van de samenzwerende sena-
toren te denken als je hem triomfantelijk de Rubicon
ziet oversteken. Wat maakte koning Hendrik daarvan?
Intensief academisch speurwerk komt te pas in een
aantal casestudies, zoals wanneer Beard een wereld-
beroemde reeks van twaalf (of waren het er toch elf?)
portretten van Titiaan volgt, een incomplete en slechts
uit kopieën en gerestaureerde exemplaren bestaande set
die ooit de fabelachtige Camerino dei Cesari van de
Gonzaga te Mantova tooide. De kleurrijke wederwaar-
digheden van deze portretten (brand, beschadiging,
verkoop aan de koningshuizen van Engeland en Spanje,
talloze goede en beduidend minder goede kopieën en
aanvullingen) en hun legendarische faam vormen een
geslaagde illustratie van de extreme gewildheid van
deze set keizers van de hand van een meester.
In een mooi laatste hoofdstuk beschouwt Beard de
problematische verbeelding van keizerlijke vrouwen,
moeders, zusters en dochters, van wie identifica-
tie nog moeilijker is dan het geval is bij de mannen
– vaak geschiedt het alleen op basis van de haardracht.
Ook hun positie is problematisch: waren ze werkelijk
de op de achtergrond intrigerende, nietsontziende
machtswellustelingen die Suetonius ons voorschotelt?
Welke boodschap zetten
Het is altijd moeilijk de antieke portretten van
om niet aan Caesars met goddelijke kenmerken
dood door drieëntwin- getooide moeders daar
tig dolksteken van tegenover? Wat betekende
de samenzwerende het dat Canova ervoor
senatoren te denken koos Napoleons moeder
als je hem triomfan- als Agrippina af te beelden?
telijk de Rubicon ziet Welke Agrippina werd
oversteken. er eigenlijk bedoeld? De
deugdzame grootmoeder
van Nero, of juist zijn beruchte moeder? En wat zei dat
over Napoleon? Wie de implicaties van deze vragen
tot zich door laat dringen, zal in elk geval nooit meer
achteloos langs een reeks ogenschijnlijk saaie keizer-
sportretten lopen.
taalsociologie
Woorden wegen zwaarder als je denkt
O
f ze nu groter, kleiner, sterker of slimmer
als mij waren, in de ogen van mijn moeder
waren mijn Friese klasgenootjes dommer
dan ik. Wanneer ik dezelfde ‘fouten’ maakte als zij,
voelde dat dan ook goed verkeerd. Taalgebruik was als
tafelmanieren. Meester en moeder waren de norm. Als
kinderen uit een Fries dorp voldeden wij daar bij lange
na niet aan. Bij mijn eigen zoons, geboren en getogen
in Amsterdam-Zuid, ging het anders. Zij corrigeerden
elkaar bij het ‘foute’ gebruik van ‘als’ en ‘mij’. De norm
van de juf en die van hun omgeving sloten naadloos op
elkaar aan. Maar nu de jongens de tienerleeftijd hebben
bereikt lopen onze taalregisters uiteen. Ik versta ze bij
tijd en wijle niet meer. Vooral de oudste drukt zich
voor mij en mijn leeftijdsgenoten vaak onbegrijpelijk
uit. Op de vreemdste momenten gaat hij lusu, dagga of
chappen, het laatste bij voorkeur tantoe vaak.
Jonge mensen zijn op zoek naar vernieuwing. Ze
vergroten hun sociale netwerken, proberen nieuwe
identiteiten uit en rekken de grenzen van de taal op,
aldus David Shariatmadari in Don’t Believe a Word:
The Surprising Truth About Language (2019). Daarin
probeert deze taalkundige en redacteur van The
Guardian af te rekenen met een aantal in zijn ogen
foute beelden van het fenomeen taal. Misschien wel
het meest hardnekkig is het idee dat ons taalgebruik
verloedert. Niet alleen in Groot-Brittannië maakt een
instituut als The Queen’s
Niet iedereen reali- English Society zich
seerde zich dat de daar keer op keer druk
opstellers van de ANS over, ook in Nederland
niet bepalen welke en Vlaanderen bestaat
taaluitingen ‘goed’ of een florerende taal-
‘fout’ zijn. klaagcultuur, zo bleek
het afgelopen voorjaar
weer, bij de publicatie van de Algemene Nederlandse
Spraakkunst (ANS). ‘De taalophef die je wist dat zou
komen’, grapte Valentijn de Hingh in De Correspon-
dent, met een knipoog naar het tumult rond de zin
‘de dag die je wist dat zou komen is eindelijk hier’ in
het ‘Koningslied’ van John Ewbank uit 2013. In de
nieuwste editie van de Algemene Nederlandse Spraak-
kunst zou namelijk zijn voorgeschreven dat ‘groter
als’ vanaf nu mag. Taalpuristen spraken er schande
van. De Volkskrant kopte zelfs: ‘Met “groter als” is
de Nederlandse grammatica de doodsteek toege-
bracht.’ Niet iedereen realiseerde zich dat de opstellers
van de ANS niet bepalen welke taaluitingen ‘goed’
of ‘fout’ zijn. De ANS, een naslagwerk over de
Nederlandse grammatica zoals die in de dagelijkse
praktijk wordt gebruikt, is niet prescriptief, maar des-
criptief.
Het meest prestigieuze dialect
Of ‘zwaarder als’ nu verkeerd is of niet, de twitterende
taalpolitie heeft het volgens Shariatmadari hoe dan
ook fout. Hebben taalgebruikers de neiging om zaken
te versimpelen? Ja. Want taalgebruikers streven naar
een efficiëntere taal. Mensen willen een boodschap
graag snel en helder overbrengen. Maar verdwijnen
daarmee mogelijkheden om je uit te drukken? Nee.
Bij taal werkt het net als bij andere complexe systemen,
aldus Shariatmadari. Vaak leidt redundantie in het ene
domein tot grotere complexiteit in het andere. Een
klassiek voorbeeld is de Jespersencyclus: een ontken-
ningswoord voor een werkwoord raakt in de loop van
de tijd verzwakt, waarna er ter versterking een nieuw
element achter het werkwoord wordt bijgevoegd. In de
volgende fase verdwijnt het oude ontkenningswoord,
waarna ook het nieuwe element verzwakt raakt, en
dan begint de cyclus opnieuw. In het Oudfrans ver-
werd ‘je ne bouge’ tot ‘je ne bouge pas.’ In spreektaal
is dat inmiddels: ‘je bouge pas.’ In het Nederlands
ontwikkelde ‘ic en segge’ zich tot ‘ic en segge niet’ en
vervolgens naar: ‘ik zeg niet’.
De gevoeligheden voor taalveranderingen mogen
groot zijn, maar het idee dat taal naar de haaien
gaat, of, in zijn moedertaal, ‘going to the dogs’, klopt
volgens Shariatmadari pertinent niet. Het is dan
ook interessanter om na te gaan bij wie die gevoelig-
heden precies liggen en vanuit welke instituties
geklaagd wordt over taalverloedering. Over het
algemeen zijn dat de ‘language conservationists’. En
laten dat nu net degenen zijn die bepalen wat de stan-
daard is. Jongeren spreken met hun straattaal een dia-
lect, maar het taalestablishment evenzeer. Dat spreekt
echter het meest prestigieuze dialect: de taal van de
macht.
Even hardnekkig is de etymologische denkfout: het
idee dat de betekenis van woorden in hun oorsprong
zou liggen – etymon is Grieks voor ‘ware betekenis’. De
geschiedenis van woorden is weliswaar uitermate boei-
end, maar, en hier haalt Shariatmadari Ludwig Witt-
genstein aan: woorden en taal krijgen hun betekenis in
het gebruik, niet in een
Jongeren spreken met oorsprong. In verschil-
hun straattaal een lende situaties worden
dialect, maar het taales- taal en woorden anders
tablishment evenzeer. gebruikt. Taalgebruikers
Dat spreekt echter het hebben in verschillende
meest prestigieuze situaties en domeinen te
dialect: de taal van de maken met verschillende
macht. taalspelen. In elk taal-
spel zijn andere regels
van toepassing en kunnen woorden andere betekenis-
sen hebben of nieuwe connotaties krijgen. Natuurlijk
zeggen die (nieuwe) betekenissen veel over de (veran-
derende) maatschappelijke verhoudingen. Zo zijn er
verschillende voorbeelden waarbij aanduidingen voor
vrouwen in de loop van de tijd pejoratieve connotaties
kregen, zoals de vrouwelijke vorm van mister, mistress
(minnares).
Een continuüm van dialecten
Hiermee komt Shariatmadari op een ander beeld van
taal dat hij wil nuanceren, namelijk dat een taal iets
statisch is, en losstaat van andere talen. ‘Is Italiaans een
taal?’ vraagt hij zich af. Als je een pelgrimstocht zou
maken door het zuiden van Europa, van de kathedraal
in Siena naar die in Santiago de Compostella, dan
zou je onderweg op verschillende manieren worden
begroet, met ‘buongiorno’ in Toscane, ‘bon-a giornà’
rond Turijn, ‘bonjorn’ in de Provence, ‘bon dia’ in
Catalonië (waar de ‘j’ is verhard naar een ‘d’), ‘buen
diya’ in Aragon en met ‘buenos días’ door de Casti-
lianen. Taal vormt zo bezien eerder een continuüm
van dialecten, ‘waarvan de kreukels die taalvarianten
eerder scheidden zijn weggestreken als gevolg van
zowel nationalisme als mondialiseringsprocessen’. De
talen die wij kennen, het Nederlands, Duits of Itali-
aans, zijn, zoals een Jiddische aanwezige bij een lezing
van de sociolinguïst Max Weinreich zei (de uitspraak
Marjolijn Voogel
David Shariatmadari
Don’t Believe a Word: The Surpri-
sing Truth About Language
W.W. Norton & Co. 2019, 336 blz.
Nicoline van der Sijs
15 eeuwen Nederlandse taal
Sterck & De Vreese 2019, 256 blz.
Nicoline van der Sijs
Taalwetten vinden en maken:
het ontstaan van het Standaard-
nederlands
Sterck & De Vreese 2021, 622 blz.
is vaak aan hem zelf toegeschreven): ‘a shprakh iz a
dialekt mit an armey un flot.’
Talen zijn dynamisch en dat betekent, aldus Sha-
riatmadari, dat ‘een taal altijd een snapshot’ is. Taal
begrijpen, zegt de taalkundige, is begrijpen wat het is
om mens te zijn. Als onderdeel van cultuur is taal bij
uitstek een sociaal fenomeen, te vergelijken met instru-
menten om te eten. Context en cultuur in Oost-Azië
bewogen mensen tot het eten met stokjes, op andere
plekken in de wereld
Talen zijn dynamisch en werden het mes en vork.
dat betekent dat ‘een Met zijn sociologische
taal altijd een snapshot’ visie op taal plaatst Sha-
is. Taal begrijpen, riatmadari vraagtekens
zegt Shariatmadari, is bij Noam Chomsky’s
begrijpen wat het is om taaltheorieën en Steven
mens te zijn. Pinkers gedachte dat taal
‘een instinct’ zou zijn. En
dat doen steeds meer taalkundigen, zo constateert hij.
De structuur van taal is niet te verklaren aan de hand
van een verborgen blauwdruk; taalgebruik blijkt veel
meer op leerprocessen te lijken dan aanvankelijk werd
gedacht. Voor de kennis over taal zijn vooral inzicht
in de capaciteiten en kenniseigenschappen van mensen
en begrip van de historische ontwikkeling van talen
van groot belang.
Vada
Taalhistorie, dat is de discipline van Nicoline van
der Sijs. In 2019 publiceerde zij 15 eeuwen Nederlandse
taal, waarin zij de geschiedenis van het Nederlands
vanaf de prehistorie faseert. Dat verhaal begint in het
derde millennium voor Christus, met de komst van
Indo-Europeanen, waarschijnlijk uit de Zuid-Russi-
sche steppen. Met hun hiërarchisch georganiseerde
samenleving en hun paarden en wagens vormden zij
een elite, wiens taal en levensstijl werden nagevolgd.
De oorspronkelijke bewoners drukten wel hun stempel
op de Indo-Europese variant die zij gingen hanteren.
februari – maart 2022 | 9 | de Nederlandse Boekengids
taalsociologie
In de Lage Landen vond in het Indo-Europees een
systematische klankverschuiving plaats, de zogehe-
ten Germaanse klankverandering of wet van (Jacob)
Grimm, die deze verandering voor het eerst beschreef.
Zo ontstond het Germaans, een taal van immigran-
ten die zich mengde met die van de oorspronkelijke
bewoners.
Vanaf de Romeinse tijd was de invloed van het
Latijn groot. Latijnse woorddelen ontwikkelden zich
in het West-Germaans tot productieve achtervoegsels
waarmee nieuwe woorden werden afgeleid: de ‘-aar’ en
‘-er’ in ‘molenaar’ en ‘munter’ lijken inheems, maar
zijn geleend van het Latijnse ‘-arius’. Doordat in het
Germaans de klemtoon op de eerste lettergreep kwam
te liggen, werd de vorm ‘-aar’ vaak verzwakt tot ‘-er’.
Uit de Romeinse tijd (Tacitus, 108 na Chr.) stamt
ook het oudste overgeleverde Nederlandse woord: de
plaatsnaam Vada (het huidige Gelderse Wadenoijen),
de voorloper van het huidige Nederlandse ‘wad’.
Van de zesde eeuw tot de tweede helft van de
twaalfde eeuw volgde de periode van de Oudneder-
landse dialecten. Frankisch vormde de basis voor het
Nederlands. Als taal van de sociaal dominante groep
was die taalkundig expansief: zij werd overgeno-
men in gebieden waar het Noordzeegermaans werd
februari - maart 2022 | 10 | de Nederlandse Boekengids
Marjolijn Voogel
gesproken, de dialecten van de Angelen, Friezen en min of meer bewust overgenomen. Voor minder pres-
Saksen. Het moderne Nederlands komt dus voort uit tigieuze taalvormen verloopt dat minder opvallend,
een mix van verschillende dialecten. denk bijvoorbeeld aan ‘hun zeggen’. In (hele) grote
De Middelnederlandse periode loopt volgens Van lijnen volgde het Nederlands de ontwikkeling van
der Sijs van de tweede helft van de twaalfde eeuw tot een synthetische taal naar een analytische taal; van
het begin van de zestiende eeuw. Dan zijn veel onbe- een taal met veel buigvormen naar een taal met vaste
klemtoonde klinkers tot sjwa verworden, de onbe- woordgroepen en constructies, waarin grammaticale
klemtoonde e: ‘vogala’ werd ‘vogele’, ‘namon’ werd relaties worden omschreven met lidwoorden, voorzet-
‘name’, enzovoorts. Ook bestaat er vanaf die tijd een sels, voornaamwoorden en hulpwerkwoorden. Door
steeds omvangrijkere literatuur. taalcontact kwam in het Germaans de klemtoon op de
De Lage Landen van de Middeleeuwen en de eerste lettergreep van het woord te liggen. Daardoor
Renaissance waren meertalig. Naast het continuüm vielen de laatste, onbeklemtoonde lettergrepen weg.
van Nederlandse dia- Veel andere talen maakten een vergelijkbare ontwik-
In grote lijnen volgde lecten werden Latijn, keling door, maar de snelheid waarmee dat gebeurde
het Nederlands de Duits en Frans voor hing samen met het aandeel nieuwkomers dat de taal
ontwikkeling van een verschillende domeinen leerde.
synthetische taal naar gebruikt, zoals de we-
een analytische taal; van tenschap, religie en de Dralendopperwoordlidtrapmerk
een taal met veel buig- ambtenarij. Van der Sijs Vanaf de dertiende eeuw ontstond in de Lage Landen
vormen naar een taal laat zien dat het contact de wens om taalverschillen te verkleinen en tot een
met vaste woordgroepen tussen al die dialecten bovengewestelijke taal te komen. De basis voor het
en constructies. en talen het vliegwiel Standaardnederlands werd in de zestiende en zeven-
was van taalverande- tiende eeuw gelegd. Niet toevallig was die tijd ook in
ring, en dat is het nog steeds. Een taalgroep met pres- taalkundig opzicht een gouden eeuw. Deze periode
tige wordt nagevolgd, prestigieuze taalvormen worden staat centraal in Van der Sijs’ Taalwetten maken en vin-
taalsociologie
den: het ontstaan van het Standaardnederlands (2021),
een herziening van Taal als mensenwerk: het ontstaan
van het ABN (2004). Waarschijnlijk is de titel om twee
redenen gewijzigd. Ten eerste wordt de term Algemeen
Beschaafd Nederlands, die eind negentiende eeuw
door taalkundigen werd geïntroduceerd, niet vaak
meer gebruikt. In de jaren zeventig begon men de term
‘beschaafd’ te vermijden omdat die zou suggereren dat
de niet-standaardtaal, zoals dialecten, onbeschaafd
zou zijn. Sommige linguïsten mijden zelfs de volgens
hen pejoratieve term ‘dialecten’ en spreken liever van
‘taalvarianten’. ‘Standaardnederlands’ of ‘Algemeen
Nederlands’ zijn nu de gangbare aanduidingen. De
tweede reden is het taalkundige debat over of en in
hoeverre de standaardtaal het resultaat is van mense-
lijk ingrijpen. Alhoewel het voor Van der Sijs ‘evident’
is dat de vorming van de standaardtaal mensenwerk
is, zijn er taalkundigen die menen dat taalopbouw en
bewust ingrijpen in de taal onmogelijk zijn. Alleen
spelling beschouwen ze als het gevolg van menselijk
ingrijpen, voor andere aspecten van de taal, met name
grammatica, zou dat niet gelden. Standaardtaal is ons
eerder overkomen, volgens hen.
Het Standaardnederlands, aldus Van der Sijs, wordt
weliswaar door iedereen herkend, maar het is moeilijk
te omschrijven. In haar werk probeert ze antwoord te
geven op de vraag waar de taalnormen en -regels van
het huidige Standaardnederlands vandaan komen,
wie die regels hebben bepaald, welke taal- en dialect-
vormen zijn gekozen en waarom. De verschillende
stadia in de standaardisering van taal zijn grofweg te
onderscheiden in: selectie, acceptatie, verbreiding en
onderhoud. Van der Sijs gaat vooral in op de eerste
fase, de selectie van de taalvariëteit, die de basis vormt
voor de standaardtaal en de codificatie van woord- en
taalvormen.
De eerste aanzetten tot standaardisering vonden
plaats in de Zuidelijke Nederlanden, tot 1585 een
belangrijk economisch en cultureel centrum in de
westerse wereld. Niet vreemd dus dat hier de eerste
uitingen van taaltrots werden gepubliceerd. Een
uiterst belangrijke taalbou-
Alhoewel het voor Van wer was Cornelis van
der Sijs ‘evident’ is Kiel (1528/1529-1607), beter
dat de vorming van de bekend als Kiliaan, die van
standaardtaal men- 1558 tot zijn dood als correc-
senwerk is, zijn er taal- tor bij de wereldberoemde
kundigen die menen drukkerij van Christoffel
dat taalopbouw en Plantijn in Antwerpen
bewust ingrijpen in de werkte en daar tussen 1562
taal onmogelijk zijn. en 1599 verschillende toon-
aangevende en invloedrijke
lexicografische werken publiceerde. Zijn werk werd
door velen gebruikt en was een hulpmiddel bij de tot-
standkoming van de Statenvertaling.
Na de val van Antwerpen in 1585 nam de Republiek
het stokje over. Daar kreeg het Standaardnederlands
verder vorm door de inspanningen van vooraan-
staande taalgebruikers, waarvan er overigens velen
oorspronkelijk niet uit de Republiek kwamen. Deze
‘spraakmakende gemeenschap’ van taalbouwers – de
uitdrukking werd gemunt door P.C. Hooft (1581-1647)
in zijn toneelstuk Warenar (1617) – was afkomstig
uit de stedelijke burgerij. Literatoren en taalbouwers
waren vaak lid van vooraanstaande genootschappen,
kenden elkaar en werkten samen. Uit de verschillende
taalvormen, de klanken, woorden en woordverbin-
dingen, werd er één verheven tot standaardvorm,
meestal een vorm afkomstig uit het beschaafde Hol-
lands. Deze norm werd vastgelegd in naslagwerken:
spellinggidsen, woordenboeken en grammatica’s. Niet
alleen de taalbouwers die een stempel drukten op het
Standaardnederlands kwamen aanvankelijk uit de
Zuidelijke Nederlanden en (na 1585) uit de Republiek,
maar ook de drukkers die met het vervaardigen van de
spellinggidsen en grammatica’s een cruciale rol speel-
den bij de ontwikkeling van de standaardtaal, zowel
bij het vaststellen van de norm als bij de verspreiding
ervan.
In dit selectiestadium stonden twee overwegingen
centraal: de verheffing van het Nederlands en het
zuiveren van de volkstaal. De taalbouwers baseerden
hun keuzes naar eigen zeggen op het beschaafde taal-
gebruik, op het taalgebruik van literaire schrijvers,
op een oudere fase van het Nederlands, op analogie,
op welluidendheid, op de logica, op het Duits of op
het Latijn. Bovendien vermeden ze ambiguïteit en
homonymie door zo veel mogelijk iedere betekenis
of functie een eigen vorm te geven. Op die manier
trachtten ze de acceptatie van hun keuzes voor een
bovenregionale standaard te bevorderen. Zuivering
betrof vooral het uitsluiten van ‘schuimwoorden’: leen-
woorden uit andere talen, zoals het Latijn of het Frans.
Wat grammatica betreft fungeerde het Latijn met zijn
vormenrijkdom juist als voorbeeld. De puristische
woordenboeken hadden echter maar weinig effect.
Hoe gekunstelder een woord was, hoe minder kans
het had om ingeburgerd te raken. Een woord als ‘dra-
lendopperwoordlidtrapmerk’ voor ‘accent circumflex’
was dan ook kansloos.
In haar standaardwerk, waarmee Van der Sijs zich
zonder meer schaart in het overzicht van de dramatis
personae in het boek, weerlegt ze twee aannames.
Ten eerste blijkt dat de Statenvertaling, in tegenstel-
ling tot wat vaak beweerd wordt, nauwelijks invloed
heeft gehad op de spelling en grammatica van
de standaardtaal. Bij verschijnen was de tekst
namelijk al archaïsch. Wel hebben Bijbelvertalin-
gen allerlei Duitse leenwoorden en uitdrukkingen
geïntroduceerd, zoals de graecismen ‘zich niet onbe-
tuigd laten’ en ‘een roepende in de woestijn’, of het Bij-
belse of Hebreeuwse genitief ‘ijdelheid der ijdelheden’.
Ten tweede blijkt dat de oostelijke invloed, met name
de Duitse, groter is dan gedacht. De Zuid-Hollandse
invloed is dat minder en dateert bovendien van veel
eerder. Dat hangt samen met het prestige van het
Duits, dat als de taal van de Lutherbijbel hoog werd
gewaardeerd.
Destandaardisering
In de achttiende eeuw nam de consensus over taalnor-
men toe, maar het duurde nog tot de negentiende eeuw
voordat er echt sprake was van een standaard. Pas in de
Franse Tijd werd taal een regeringszaak en ontstond er
een eenheidstaal. Toen verschenen de eerste officiële
taalregelingen, zoals de spelling van Siegenbeek (1804)
en de spraakkunst van Weiland (1805). Beide werken
waren gebaseerd op het beschaafde Hollands van de
grote steden.
Naarmate de domeinen waarin de standaard-
taal werd gebruikt zich uitbreidden, vooral via het
onderwijs, veranderde de positie van die taal ten
opzichte van andere talen en dialecten. In de
loop van de negentiende eeuw werd bijvoorbeeld
steeds minder waarde gehecht aan ‘zuiverheid’, terwijl
dat in het begin van die eeuw het meestgebruikte
argument was bij de normering van de standaard-
taal. De positie van het Standaardnederlands had
Marjolijn Voogel
zich nu verstevigd en de taal hoefde minder te
worden afgeschermd van mogelijk kwade invloeden
van buiten.
In de twintigste eeuw groeide het aantal taaladvies-
gidsen, vooral in de laatste twee decennia. De behoefte
aan dit soort werken wijst op grote onzekerheid van
taalgebruikers, veroorzaakt door het feit dat taalnor-
men soms botsen met de werkelijkheid. Een voorbeeld
is het gebruik van ‘dan’ na een vergrotende trap,
waarvoor Balthazar Huydecoper (1695-1778) in 1730
met succes had gepleit, omdat illustere voorgangers
dat zo deden. Dat het om een regel gaat die nog steeds
enigszins kunstmatig is, blijkt uit de grote rol van
het onderwijs: hogerop-
Of de standaardtaal geleiden gebruiken vaker
nu wel of niet ver- ‘groter dan’ dan lagerop-
dwijnt, taal is een geleiden. Interessant is dat
orde, of althans een de veroordeling van ‘groter
instrument waarmee als’ in de loop van de twin-
we orde scheppen tigste eeuw steeds strenger
en trachten te is geworden, terwijl in
handhaven. die periode de norm juist
werd verruimd en er meer
variatie werd geaccepteerd. Dat wijst op toenemende
angst voor statusverlies in de steeds meritocratischer
Nederlandse samenleving.
Van der Sijs’ taalhistorische werken laten goed zien
dat, naast taalcontacten, taalpolitiek van grote invloed
is op de ontwikkeling van taal. Het ingrijpen van
het zeventiende-eeuwse taalestablishment leidde tot
enorme vertraging in de natuurlijke taalontwikkeling.
Van der Sijs:
Hoe succesvol de taalbouwers waren, blijkt uit het
feit dat er bij veel standaardverschijnselen geen
sprake is van een ‘natuurlijke’, lineaire taalontwik-
keling van de middeleeuwen tot heden, en dat er
grote verschillen zijn tussen de standaardtaal en
dialecten, die zich wél zonder bewust ingrijpen
hebben ontwikkeld.
Lambert ten Kate (1674-1731) was een van de weinigen
die het invoeren van gekunstelde vormonderschei-
dingen afwezen: in 1723 merkte hij op dat ‘men de
Taelwetten moet vinden en niet maken’. Maar ook hij
maakte er geen einde aan. Normen en regels zijn in de
loop van de tijd wel verruimd. De variatie binnen de
standaardtaal neemt verder toe en er ontstaan steeds
meer taalvariëteiten naast de standaardtaal. Bij som-
mige taalkundigen roept dat de vraag op of er wellicht
sprake is van destandaardisering, of zelfs van het einde
van de standaardtaal.
Volgens Van der Sijs zal de standaardtaal niet ver-
dwijnen. Er bestaat immers een groot maatschappelijk
draagvlak voor, en het Standaardnederlands wordt
nog steeds breed verspreid via het onderwijs en in de
media. Tegelijkertijd is het Standaardnederlands ook
maar een ‘snapshot’. En hoelang blijft het bij één stan-
daard?
Toch zal de behoefte aan zo’n standaard blijven
bestaan. Want of de standaardtaal nu wel of niet
verdwijnt of er nieuwe standaarden ontstaan, taal is
een orde, of althans een instrument waarmee we orde
scheppen en trachten te handhaven. Het is bovendien
een machtig instrument, wellicht machtiger dan de
natuurwetenschappelijke disciplines en idiomen die
maatschappelijk zoveel meer gewicht in de schaal leg-
gen. Goed wegen dus, die woorden. ×
februari - maart 2022 | 11 | de Nederlandse Boekengids
internationaal recht
Oorlog(srecht) of vrede
de paradox van de pax Americana
I
n Vlissingen, vlakbij de boulevard, maar vaak
onopgemerkt door passanten, flakkert nog altijd
een wereldvredesvlam. In Leiden waakt jaarlijks
een plukje mensen samen in de Vredesweek. En in
Den Haag herinnert het Vredespaleis aan de vre-
desconferenties van meer dan honderd jaar geleden.
Deze Nederlandse voorbeelden staan symbool voor
een ideaal dat, zeker in de Verenigde Staten, tot het
verleden behoort, aldus jurist en historicus Samuel
Moyn in zijn magnifieke nieuwe werk Humane: How
the United States Abandoned Peace and Reinvented War
(2021). Vrede, als doel van het internationaal recht, is
gaandeweg vervangen door een nadruk op humane,
maar ook eindeloze, oorlogsvoering.
Moyn opent zijn vierhonderd pagina’s tellende
onderbouwing van deze stelling met een actueel en
schrijnend beeld van een Afghaanse bruiloft vol rozen-
water en luitmuziek, waaraan een Amerikaanse dro-
neaanval op elk moment een einde kan maken. Wat
daarop volgt is een historisch overzicht, beginnende
bij de Slag om Solferino (1859). Die bloederige strijd
bracht Henri Dunant in 1864 tot de oprichting van het
Rode Kruis en, met het eerste Verdrag van Genève,
van het humanitair oorlogsrecht. Het was deze con-
tradictio in terminis die Lev Tolstoj er in dezelfde tijd
toe bracht om, bij monde van prins Andrej in Oorlog
en vrede (1867), te verzuchten: ‘Ze vertellen ons over
het oorlogsrecht, van medelijden met de slachtoffers.
Allemaal onzin.’ Net zomin als humane slavernij kon
humane oorlog bestaan, vond de beroemdste vredes-
activist van zijn tijd.
Van meet af viel de vraag over het vooropstellen van
vrede, of het verzachten van oorlogsleed, onder het
internationaal recht, waarbij in het begin van de twin-
tigste eeuw vooralsnog de nadruk lag op de vrede. De
vredesbeweging kreeg door de gruwelen van de Eerste
Wereldoorlog de wind in de zeilen. Het Briand-Kellogg-
pact (1928) was in essentie een verdrag dat tot doel had
om oorlog onmogelijk te maken. Ook in Neurenberg,
na de Tweede Wereldoorlog, was het belangrijkste ver-
grijp waarvoor de nazikopstukken terechtstonden dat
van misdrijven tegen de vrede.
Tegelijkertijd werkte de wereld, of in ieder geval
de juristen, in die paar naoorlogse jaren voordat het
IJzeren Gordijn viel wel degelijk aan afspraken over
de oorlogsvoering zelf. Na de nadruk op het lot van
soldaten (1864), militairen op zee (1868) en krijgsge-
vangenen (1929) bracht de Vierde Geneefse Conventie
bescherming van burgers tijdens een internationaal
gewapend conflict, en aandacht voor de regels van
niet-internationale conflicten.
Niet, overigens, dat al deze regels veel verschil maak-
ten voor de oorlogen die volgden. De onevenwichtige
architectuur van de Verenigde Naties maakte sowieso
dat het Handvest agressie weliswaar verbood, maar
dat de leden van de Veiligheidsraad een veto hadden
over het vaststellen ervan. Daarbij kwam dat de ont-
wikkeling van het humanitair oorlogsrecht hand in
hand ging met het opportunistisch buiten deze regels
plaatsen van opstanden en koloniale oorlogen – van
de moordpartijen op de oorspronkelijke Amerikaanse
bevolking tot de oorlog in de Filipijnen. Zo verkochten
de Amerikanen de Koreaanse Oorlog, op veel fronten
de meest gruwelijke in de twintigste eeuw, met behulp
van de Veiligheidsraad als vredesbehoud en vochten
februari – maart 2022 | 12 | de Nederlandse Boekengids
ze deze in de praktijk uit als weer een ‘oorlog tegen de
Indianen’.
Deze geringe rol van het recht veranderde met de
Vietnamoorlog. Daar leidde zowel het ius ad bellum
(was de oorlog geoorloofd?) als het ius in bellum (waren
de oorlogshandelingen geoorloofd?) tot verhitte juridi-
sche discussies. Moyn ziet daarbij het drama van My
Lai, met de moord door peloton Charlie op honder-
den burgers vrouwen en kinderen, als een keerpunt.
Dit bleek bijvoorbeeld toen de conservatieve oud-
Neurenberg aanklager Telford Taylor het Ameri-
kaanse optreden kwalificeerde als oorlogsmisdrijven.
Waar marteling, chemische oorlogsvoering en burger-
doden eerst simpelweg onderdeel van de strijd waren,
kregen zij nu de volle aandacht als misdaden.
Een coalitie van de opkomende mensenrechten-
beweging en een jongere generatie militairen bracht
meer aandacht voor slachtoffers, bijvoorbeeld in het
VN-Antifolterverdrag en de additionele protocollen
bij de Geneefse Conventies van eind jaren zeventig,
waardoor de slachtoffers van zowel gewapende als
niet-gewapende conflicten bescherming kregen.
Daarmee verschoof de aandacht echter ook gestaag
‘from aggression to atrocity’, en van de vraag of het
recht oorlog toeliet naar de vraag hoe deze oorlog te
voeren. Bijvoorbeeld in het statuut van het Internati-
onaal Strafhof, dat in de eerste instantie wel oorlogs-
misdrijven strafbaar stelde, maar niet het beginnen
van een oorlog zelf. (Dat dit veranderde in 2018 met
de uitwerking van agressie in het statuut, laat Moyn
merkwaardig genoeg onvermeld.)
Eindeloze, ‘humane’ oorlogen
Moyn stapt verder door de naoorlogse oorlogsgeschie-
denis van de VS, van de Perzische Golf tot de Balkan,
van Afghanistan tot Irak en Libië, om steeds te laten
zien hoe weinig Amerikaanse aandacht er was voor de
wankele juridische basis van de oorlogen zelf en hoe
veel voor de misstanden begaan tijdens die oorlogen.
Neem de woede over de martelingen in Abu Ghraib of
Guantánamo in vergelijking met het beperkte Ameri-
kaanse debat over de invasies waarmee deze begonnen.
Deze debatten leidden steeds meer tot creatieve juris-
terij (‘legalish’), waarbij adviseurs het belang van het
humanitair oorlogsrecht onderkenden, om te betogen
dat zij zich juist daaraan hielden.
Het presidentschap van Barack Obama vormt
voor Moyn de bestendiging van deze traditie. Waar
anderen benadrukken dat Obama op de tweede dag
na zijn inauguratie beloofde Guantánamo te slui-
ten, en zo het tijdperk-Bush te beëindigen, wijst hij
op de derde dag, waarop de Democraat zijn eerste
droneaanval uitvoerde. Juist in dit tijdperk gleed
Amerika op een wereldwijd strijdtoneel richting de
rol van politiemacht, met steeds meer, steeds ein-
delozere, maar steeds ‘humanere’ oorlogen. Onder
Obama vonden bijna tien keer zo veel droneaanvallen
plaats als onder Bush, en werkten speciale troepen
in 138 landen, met gevechten in zeker 13, steeds met
nauwgezette, zij het vaak weinig overtuigende juri-
dische verantwoording. Dit verklaart, speculeert
Moyn, Obama’s ongemak met de vroege Nobelprijs
voor de Vrede: hij wilde helemaal niet inzetten
op wereldvrede, enkel op humane oorlogsvoering.
Dat dit lukte, was mede te danken aan zijn retorisch
Barbara Oomen
Samuel Moyn
Humane: How the United
States Abandoned Peace and
Reinvented War
Farrar, Straus and Giroux 2021,
416 blz.
talent, politieke kleur en achtergrond als jurist.
In prachtig proza en met de eruditie die ook zijn
eerdere werk over mensenrechten kenmerkt, richt
Moyn zich hier dus geheel op de rol van de Verenigde
Staten als zelfbenoemde hoeder van de internationale
rechtsorde. Moyn demonstreert dat de geschiedenis
van dat internationaal recht wordt bepaald door
machtsrelaties en gevormd door opportunisme en
racisme. Zijn werk getuigt van grote belezenheid en
diepgang, hoewel hij bij het maken van zijn punt ook
opmerkelijk veel van die geschiedenis weglaat – bij-
voorbeeld Erasmus’ Klacht van de vrede (‘zoet is de
oorlog voor wie hem niet kent’) en de rol van Grotius
als grondlegger van het oorlogsrecht.
Moyn besteedt wel uitgebreid aandacht aan de wijze
waarop de vormgeving van het internationaal recht
mensen- en, wellicht net iets te vaak, mannenwerk
is. Hoewel zijn opsomming van de curriculae van
Amerikaanse juristen soms wat gekunsteld overkomt,
laat het zien hoezeer persoonlijke achtergronden
doorspelen in rechtsopvattingen, en daarmee in het
lot van oorlogsslachtoffers. Ook valt op hoezeer juist
gediscrimineerde minderheden in de VS steeds voor
vrede bleven vechten, van W.E.B. Du Bois tot Mar-
tin Luther King, en hoe vooral vrouwen van meet af
aan de vredesvlam droegen. Moyn gaat terecht in op
Bertha von Suttner, schrijver van Die Waffen nieder!
(1889), bedenker en ontvanger van de Nobelprijs voor
de Vrede, en ooit bijna net zo beroemd als koningin
Victoria. Maar ook op Medea Benjamin, de vredes-
activist die in 2013 door een speech van Obama heen
schreeuwde met een oproep Guantánamo te sluiten.
Recht en vrede kussen elkaar
Steeds doet de vraag die Moyn stelt – leidt de nadruk
op humane oorlogsvoering niet af van de vrede zelf?
– denken aan het klassieke verhaal over het verschil
tussen managers en leiders. Waar managers in een bos
hard werken om het eindeloze onkruid weg te kappen,
klimmen leiders in de hoogste boom om te roepen:
‘Wij zitten in het verkeerde bos.’ Zou het kunnen dat
al die ontwikkelingen in het internationaal humanitair
recht, het internationaal strafrecht en de mensenrech-
ten afleidden van de kern: het misdrijf dat oorlog is?
Omdat het juist die vraag centraal stelt, is Humane
een meeslepend, bijzonder lezenswaardig en belang-
rijk boek voor iedereen met belangstelling voor en
zorgen over de internationale verhoudingen. Het
internationaal recht is mensenwerk, zo is overduide-
lijk, hoewel Moyn in het slothoofdstuk constateert dat
oorlogsvoering steeds meer een zaak van robots wordt.
Toch zijn de mensen nog lang niet weg: op het geopo-
litieke schouwtoneel marcheren nog steeds soldaten,
en worden in de modder tussen Wit-Rusland en Polen
vluchtelingen naar voren geschoven als wapentuig in
een diplomatieke en ideologische oorlog. In dit alles
speelt het internationaal recht een cruciale rol. Niet
om bepaalde oorlogen te legitimeren, maar juist – zo
betoogt Moyn glashelder – om die flakkerende vre-
desvlam aan te wakkeren. Want, zoals de Bijbel het
zegt, ‘recht en vrede kussen elkaar’. ×
constitutioneel recht
De grenzen aan het recht
N
a de dood van rechter en feministisch icoon
Ruth Bader Ginsburg lag een vrouw huilend
op het marmer voor de deur van het Ameri-
kaanse Hooggerechtshof. Tussen haar en die deur ston-
den vier conservatieve vrouwen. Zij legden hun handen
op het houtsnijwerk en bidden voor de benoeming van
zielsverwant Amy Coney Barrett. De inzet: een conser-
vatieve meerderheid bij de negen rechters van het Hof
en het verwerpen van Roe v. Wade (1973), de uitspraak
die al decennialang het recht op abortus verzekert.
Het is een illustratief beeld voor hoe rechten, en
daarmee de rechterlijke macht, centraal zijn komen
te staan in maatschappelijke discussies in de Ver-
enigde Staten. Abortus is daar slechts één voorbeeld
van. Of het nu gaat om wapenbezit, discriminatie of
vrije meningsuiting, het inroepen van rechten in de
discussie is een constante. Dit heeft ertoe geleid dat
rechters veelal het laatste woord hebben gekregen in
deze discussies. Maar daarmee is niet gezegd dat deze
rechters de discussies hebben verbeterd of beëindigd.
Sterker nog, door rijk geschakeerde meningsverschil-
len te framen als juridische botsingen tussen rechten
worden de uitgangspunten verabsoluteerd in een
strijd tussen winnaars en verliezers, met alle gevolgen
van dien.
In How Rights Went Wrong: Why Our Obsession with
Rights Is Tearing America Apart (2021) biedt Jamal
Greene, hoogleraar constitutioneel recht aan Colum-
bia University, een ver-
Door meningsverschillen frissende bijdrage aan
te framen als juridische een breder vraagstuk
botsingen tussen rechten over de omgang met
worden de uitgangspun- grondrechten. Greene
ten verabsoluteerd in een schetst in een bij vlagen
strijd tussen winnaars bijtend betoog hoe de
en verliezers, met alle Amerikaanse omgang
gevolgen van dien. met rechten is ont-
spoord en verdeeldheid
aanwakkert, en formuleert een oplossing voor dat
probleem. Hoewel het boek zich primair richt op de
Amerikaanse situatie, biedt het ook een goed venster
op een bredere discussie over de rol en reikwijdte van
het recht. Is de gang naar de rechter, en dan met name
via grondrechtenclaims in het Hooggerechtshof, über-
haupt wel een geschikte route om maatschappelijke
problemen op te lossen?
Een recept voor problemen
How Rights Went Wrong is een opmerkelijk leesbaar
boek over staatsrecht en grondrechtenbescher-
ming – toch een tamelijk taai onderwerp. Greene is
voormalig schrijver voor Sports Illustrated en weet
hoe hij een verhaal kan vertellen. Hij geeft een over-
tuigende lezing van hoe het vooral niet moet. Het
probleem van de Amerikaanse rechtsbescherming
ligt volgens Greene in de keuze om constitutionele
rechten te verabsoluteren. Er zijn veel beroemde
voorbeelden van deze haast absolute vrijheid van
meningsuiting in de VS, die neonazi’s in staat stelt
om ongestraft met swastika’s door een Joodse wijk
in Brooklyn te lopen, demonstranten toestaat te
protesteren bij de begrafenissen van soldaten, of grote
bedrijven ongelimiteerd geld laat storten voor poli-
tieke campagnes.
Deze omgang met grondrechten is geenszins van-
zelfsprekend, maar het resultaat van een uniek Ame-
rikaanse juridische keuze. Die keuze komt voort uit
een palet aan opties. Grof gezegd heeft een rechter
die zich geconfronteerd ziet met een rechtenclaim
drie opties: hij of zij kan allereerst minimaliseren, dat
wil zeggen alleen die rechten beschermen die abso-
luut fundamenteel zijn. Ten tweede kan de rechter
discrimineren tussen rechten: het ene recht weegt
zwaarder dan het andere, en ‘overtroeft’ zo het andere
recht. Tot slot kan de rechter de rechten mediëren en
daarmee een belangen-
De haast absolute afweging maken wat in
vrijheid van menings- een specifieke situatie
uiting in de VS stelt proportioneel is. In het
neonazi’s in staat om overgrote deel van de
ongestraft met swasti- wereld kijkt de rechter
ka’s door een Joodse in grondrechtenkwesties
wijk in Brooklyn te lopen voornamelijk naar pro-
en laat grote bedrijven portionaliteit. In de VS
ongelimiteerd geld wordt echter gediscrimi-
storten voor politieke neerd tussen grondrech-
campagnes. ten. Dat wil zeggen dat in
de VS de hoogste rechter,
geconfronteerd met een beroep op grondrechten,
bekijkt of een recht in kwestie inderdaad in de
grondwet staat. Zo ja, dan toetst hij of zij zwaar, en
is de kans groot dat de klager een welhaast absolute
bescherming geniet tegen de regel van de overheid
in kwestie. Zo nee, dan is een zaak bij voorbaat kans-
loos.
Die aanpak, aldus Greene, is een recept voor proble-
men. Het is een keuze voor de zeer sterke bescherming
van een beperkt aantal rechten, die gelijk opgaat met
het simpelweg ontkennen van het bestaan van andere
rechten. Bovendien komt de rechter centraal te staan
in het dispuut: hij of zij bepaalt of een (grond)recht in
het gedrang is en daarmee wie er ‘wint of verliest’. In
werkelijkheid zijn zaken helemaal niet zo zwart-wit.
De meeste grote rechtszaken zijn lastig juist omdat de
partijen allebei bepaalde rechtenclaims hebben, waar
men in een democratie nu eenmaal andere morele
oordelen over kan hebben. Door in deze lastige zaken
te discrimineren, wordt slechts één kant van dit
moeilijke verhaal beschermd en reduceert de rechter
een genuanceerd verhaal tot een eenzijdig beeld van
winnaars en verliezers.
De juridische anticanon
Deze absolutistische rechtsbescherming door een
machtig Hooggerechtshof is een relatief recente ont-
wikkeling. Greene zet helder uiteen dat het originele
idee achter de Amerikaanse grondwet en de eerste
tien amendementen (de zogenaamde Bill of Rights)
helemaal niet uitging van een dergelijke absolute en
individualistische vorm van rechtsbescherming. Inte-
gendeel, de vrijheid die grondrechten zouden moeten
bieden was vooral een decentrale bescherming die
gericht was op de vrijheid van politieke gemeenschap-
pen zichzelf te mogen besturen, niet op de vrijheid om
met rust gelaten te worden. Een overblijfsel van deze
gedachte zit bijvoorbeeld in de belangrijke rol van de
jury in het strafrecht: de gemeenschap bestuurt en
bestraft zichzelf.
Het was een nobel streven, maar met één groot
manco. Het probleem was dat het de lokale politieke
gemeenschap niet toevertrouwd kon worden om de
rechten van alle inwoners te garanderen. Racisme en
de erfenis van de slavernij lieten ook hun sporen na in
het Hooggerechtshof. In de zaak Dred Scott v. Sand-
Wiebe Hommes
Jamal Greene
How Rights Went Wrong: Why Our
Obsession with Rights Is Tearing
America Apart
Houghton Mifflin Harcourt 2021,
336 blz.
Samuel Moyn
Not Enough: Human Rights in an
Unequal World
Harvard University Press 2018, 296
blz.
Jessica Whyte
The Morals of the Market: Human
Rights and the Rise of Neoliberalism
Verso 2019, 288 blz.
Hurst Hannum
Rescuing Human Rights: A Radically
Moderate Approach
Cambridge University Press 2019,
240 blz.
ford (1857) werd burgerschap expliciet onthouden aan
de zwarte bevolking. De Onafhankelijkheidsverkla-
ring stelde weliswaar dat alle mensen gelijk geschapen
waren, maar de opperrechter Roger Taney stelde dat
het duidelijk niet de bedoeling was geweest de tot slaaf
gemaakte Afrikanen daaronder te laten vallen, en dat
zij geen deel waren van de bevolking die deze verkla-
ring hadden opgesteld en aangenomen. Later, na de
burgeroorlog, herhaalde het Hof dit overdreven res-
pect voor wetgeving nog
Het probleem was eens, toen het in Plessy v.
dat het de lokale Ferguson (1896) inging op
poli-tieke gemeenschap de racistische ‘separate
niet toevertrouwd kon but equal’-praktijk in de
worden om de rechten zuidelijke staten die het
van alle inwoners te zwarte burgers verbood
garanderen. om in dezelfde coupés
te zitten. De wetgever
stond het vrij om wetten te maken met het oog op de
tradities en gebruiken van het volk, aldus het Hof, dat
daarmee segregatie feitelijk legaliseerde.
Het zijn zaken die de ‘anticanon’ van het heden-
daagse juridisch denken in de VS vormen: voor-
beelden van hoe het vooral niet moet. Maar volgens
Greene trok het Hof vervolgens de verkeerde lessen
uit deze zaken. Om te breken met het racistische ver-
leden koos het Hof voor een sterke, welhaast absolute
bescherming van het individu tegen discriminatie.
Dat viel in de context van racisme goed te begrijpen;
een zaak als Brown v. Board of Education (1952-1954) is
er een voorbeeld van. Maar het Hof trok deze aanpak
februari – maart 2022 | 13 | de Nederlandse Boekengids
februari – maart 2022 | 14 | de Nederlandse Boekengids
constitutioneel recht
door en plaatste zichzelf in het centrum van rechtsbe-
scherming. Zo won de rechter steeds meer aan belang,
ten koste van de oorspronkelijke visie van politiek
zelfbestuur. Het bood daarbij slechts een selectieve
bescherming. Waar het constitutioneel beschermde
rechten betrof zou het Hof zeer streng toezien op poli-
tieke besluiten die daaraan raakten, wat daarbuiten
viel verdiende geen bescherming.
Dat levert problemen op in een moreel pluriforme
wereld. De Amerikaanse aanpak is, hoewel begrij-
pelijk met het oog op de geschiedenis, niet in staat
gebleken om op juridisch gebied adequaat om te gaan
met botsende grondrechten. Het minimalistisch abso-
lutisme is gebleven terwijl de samenleving veranderde,
en daarmee is de rechtsbescherming steeds meer uit
de maat gaan lopen met de rest van de samenleving,
waarin juist steeds meer onderwerpen in de juridische
sfeer worden getrokken.
De gevolgen voor diezelfde samenleving zijn groot.
Deze juridische keuze veroorzaakt een gebrek aan
juridische bescherming en werkt verdeeldheid in de
hand. Dit eerste punt is evident: er zijn een hoop
aanspraken die wel als recht zijn te typeren, maar die
niet in de Amerikaanse grondwet terug zijn te vinden.
Onderwijs bijvoorbeeld:
Roe v. Wade stelde op Greene wijst op een bij-
typisch Amerikaanse zonder pijnlijke episode
manier het recht op waarin leerlingen van
abortus veilig: door een arme wijk in het
het recht op privacy ongelijk werden gesteld
van de vrouw te verab- door het Hooggerechts-
soluteren, maar tege- hof. Zij kregen geen juri-
lijkertijd geen enkele dische bescherming, ook
rechtsbescherming aan al viel hun school van
het ongeboren kind te ellende uit elkaar. Een
geven recht op onderwijs zou,
aldus het Hof, een glij-
dende schaal openen. Hoe valt een recht op onderwijs
immers te onderscheiden van een recht op voedsel of
onderdak, vroeg rechter Lewis Powell zich af. Het was
blijkbaar teveel gevraagd om ook die basisbehoeften
als afdwingbare rechten te zien.
Radicaliserende rechtspraak
Greene is op zijn best wanneer hij dit soort zaken,
die in de VS aan de orde van de dag zijn, aan een
kritische analyse onderwerpt. Hij legt duidelijk de
grote lacunes in het Amerikaanse systeem van rechts-
bescherming bloot. Een situatie als die hierboven is
in Europa niet voor te stellen: via een belangenafwe-
ging zouden zaken als onderwijs als rechten worden
meegewogen. Een dergelijke juridische bescherming
van onder meer sociaaleconomische rechten bestaat
simpelweg niet in de VS.
Minder overtuigend is Greenes stelling dat de
Amerikaanse juridische keuze ook de politieke ver-
deeldheid in de VS in de hand werkt en, andersom,
dat een andere omgang met het recht die verdeeldheid
ook kan verminderen, en meer rechtvaardigheid tot
stand kan brengen. Dat is nog maar de vraag. Het
voorbeeld dat Greene geeft in deze context is de
discussie rondom abortus. De uitspraak in de zaak
Roe v. Wade contrasteert Greene met een Europese
aanpak: de keuze van het Duitse Bundesverfass-
ungsgericht, waarin abortus juist verboden bleef.
Paradoxaal genoeg dient de Duitse keuze, op het
eerste gezicht niet een toonbeeld van rechtsbescher-
ming, als leidraad en oplossing voor het Amerikaanse
probleem.
In Roe v. Wade stelde het Amerikaanse Hof het recht
van een vrouw op een abortus in het eerste trimester
veilig. Maar het deed dat op een typisch Amerikaanse
manier, door het recht
Als het Hof zelf politieke op privacy van de vrouw
compromis onmogelijk te verabsoluteren, maar
maakt, ziet de verlie- tegelijkertijd geen enkele
zende kant nog maar rechtsbescherming aan
één legale optie: het het ongeboren kind te
Hof zelf veranderen. geven. De foetus was
geen persoon, en dus
irrelevant. Mocht het wel een persoon zijn, dan, aldus
de overweging, zou de zaak van de vrouw natuurlijk
ineenstorten.
Deze ontkenning van enige vorm van juridische
bescherming voor een foetus maakte elke vorm van
politieke compromis onmogelijk. Voorstanders had-
den het recht om op terug te vallen: waarom zou er
beweging van hun kant moeten zijn? Anderzijds
werden de tegenstanders van abortus achtergelaten
met de juridische vaststelling dat hun kant van het
verhaal überhaupt geen rechtsbescherming verdiende.
Het resultaat was een fundamentele radicalisering
van de anti-abortusbeweging en een dramatische
politisering van rechterlijke benoemingen. Als het
Hof zelf politieke compromis onmogelijk maakt, ziet
de verliezende kant nog maar één legale optie: het Hof
zelf veranderen.
Greene contrasteert dit met de Duitse optie. Daar
werd wetgeving die abortus mogelijk maakte juist
afgeschoten omdat zij niet genoeg rekening hield met
de bescherming van het ongeboren kind. Maar dat
betekende niet dat de moeder geen rechten had. De
Duitse rechter stuurde de zaak terug naar de politiek
met een kader: er moest een belangenafweging wor-
den gemaakt tussen de rechten van het ongeboren
kind enerzijds en de rechten van de vrouw anderzijds.
De politieke discussie werd hiermee – binnen kaders –
verlegd naar de plek waar zij thuishoorde: het par-
lement, niet de rechtbank. De rechtbank schept de
ruimte waarin de politiek vervolgens de belangen-
afweging verder kan uitvoeren. Het gevolg was dat
in Duitsland de abortuskwestie een stuk minder
verdelend werkt dan in de VS. Greene viert het als
een voorbeeld van hoe een bepaalde juridische keuze
(proportionaliteit en afwegen) beide partijen in hun
waarde laat, en zo de maatschappelijke verdeeldheid
verzacht.
Toch begint Greenes analyse precies op dit punt te
wringen. Greene toont overtuigend aan dat de Ame-
rikaanse aanpak de zaak niet bepaald heeft verbeterd,
maar het is wel de vraag of het echt door hun juri-
Wiebe Hommes
dische systemen komt dat Europese samenlevingen
minder verdeeld zijn als het gaat om maatschappelijke
vraagstukken zoals abortus. Meer factoren, zoals het
medialandschap, meerpartijenstelsels en politieke
cultuur, lijken op dit punt de doorslag te geven. Met
andere woorden, is de oplossing om deze verdeeldheid
te verminderen wel in het recht te vinden, of meer
in de andere factoren? Het recht lijkt niet de meest
voor de hand liggende route om tot meer verbinding
te komen.
Machteloze compagnons
Een belangrijker punt van kritiek is het idee dat men-
senrechtenbescherming via proportionaliteit tot meer
rechtvaardigheid zou leiden. Greene klaagt bijvoor-
beeld dat sociaaleconomische rechten niet beschermd
worden in de VS. Maar biedt de Europese manier van
grondrechtenbescherming hier wel een overtuigend
alternatief? Neem Nederland bijvoorbeeld, dat bij
afwezigheid van de optie wetgeving te toetsen aan
de grondwet voor rechterlijke bescherming tegen
wettelijke maatregelen primair afhankelijk is van
internationale mensenrechtenverdragen. Ook hier
blijkt het juridisch systeem niet altijd afdoende te zijn.
Uit recente literatuur over de ontwikkeling van men-
senrechten blijkt namelijk dat juist deze vorm van
internationaal recht niet
Moyn ziet mensen- goed geschikt is om men-
rechten als machte- sen tegen de groeiende
loze compagnons. uitdagingen van deze
Zolang mensen niet tijd, zoals ongelijkheid,
verhongeren is er geen te beschermen. Het is
reden voor mensen- kortom niet de manier
rechtelijk ingrijpen; waarop rechten worden
als je situatie niet gewogen die een verschil
schrijnend genoeg is, maakt bij het oplossen
gaat het recht je niet van problemen, maar de
redden. inherente beperkingen in
het geldende recht zelf.
Historische keuzes hebben mede de inhoud van dit
recht bepaald, soms met een duidelijke – politieke –
oriëntatie tot gevolg.
Grote ongelijkheid, kansenarmoede, of armoede als
zodanig zijn immers in zichzelf niet direct mensen-
rechtenschendingen. Zoals jurist en historicus Samuel
Moyn, bekend commentator op het gebied van men-
senrechten, zegt in zijn boek Not Enough: Human
Rights in an Unequal World (2018) dat mensenrechten
‘niet genoeg’ zijn om genoegen mee te nemen in het
streven naar rechtvaardigheid. Mensenrechten zijn
vanaf hun brede popularisering, grofweg de jaren
zeventig, gefocust op klassieke vrijheidsrechten: denk
februari - maart 2022 | 15 | de Nederlandse Boekengids
constitutioneel recht
hierbij aan de populariteit van Amnesty International
of Human Rights Watch, organisaties die opkomen
voor politieke gevangenen bijvoorbeeld. Dit is de
‘nieuwe vrijheid’ om met rust gelaten te worden door
een kwaadwillende overheid. Maar in welke context
wordt de mens in staat gesteld om vrij te zijn? Daar-
over heeft het juridisch systeem simpelweg minder te
zeggen. Moyn ziet mensenrechten daarom als mach-
teloze compagnons. Zolang mensen niet verhongeren
is er geen reden voor mensenrechtelijk ingrijpen; als
je situatie niet schrijnend genoeg is, gaat het recht je
niet redden.
Moyn gaat niet zo ver dat hij mensenrechten dan
maar op één lijn stelt met (neo)liberale economische
zienswijzen. Jessica Whyte doet dat wel. In The
Morals of the Market: Human Rights and the Rise of
Neoliberalism (2019) demonstreert zij dat mensen-
rechten niet zozeer machteloos waren tegenover het
neoliberalisme, maar juist actief ingezet werden als
‘fellow travelers’ daarvan. Neoliberalen als Friedrich
Hayek vonden in mensenrechten een welkome hulp
voor het bestendigen van hun visie dat de markt de
mensheid kon beschaven. Mensenrechten werden
in deze visie gebouwd rondom eigendomsrechten
en vrije beweging van kapitaal, die meehielpen het
politieke ‘geweld’ te scheiden van de meer ‘rationele’
economische keuzes. De apolitieke aanspraak van
mensenrechten, die weinig tot geen aandacht hadden
voor redistributieve rechtvaardigheid, ondersteunde
zo een specifiek economisch beeld.
Hoewel niet alle conclusies in dit werk even over-
tuigend zijn (Whyte overdrijft hier en daar de invloed
van neoliberale denkers) is de gemene deler van deze
kritiek er een om serieus te nemen. Zowel Moyn
als Whyte laat zien dat het mensenrechtensysteem
Afrikaanse literatuur
‘Als er een probleem is, moet je het
gewoon oplossen’
een interview met Ellah Wakatama
A
merikaanse en Europese uitgevers tonen de
laatste jaren veel belangstelling voor de Afri-
kaanse literatuur. Grote namen als Teju Cole,
Petina Gappah en Chimamanda Ngozi Adichie hebben
hun werk bij gerenommeerde westerse uitgevers onder-
gebracht – natuurlijk naast dat van een groeiend aantal,
minder bekende anderen. Je zou denken dat eenzelfde
soort ontwikkeling ook in Afrika zelf te zien zou zijn.
Er zijn op het continent echter opvallend weinig uitge-
vers of redacteuren in verhouding tot de grote hoeveel-
heid schrijvers. Weliswaar zijn Afrikaanse uitgevers op
verschillende manieren bezig de Afrikaanse literatuur
te bevorderen, maar hun aantal is te gering om het
aanbod te kanaliseren. Afrika heeft meer redacteuren
en uitgevers nodig om het werk van deze schrijvers in
de verschillende talen van het continent beschikbaar
te maken. En zulke redacteuren en uitgevers hebben
voorbeelden nodig.
Een van de grote voorbeelden voor mensen die van
Afrikaanse literatuur hun beroep hebben gemaakt,
en die Afrikaanse schrijvers begeleiden en hun werk
februari – maart 2022 | 16 | de Nederlandse Boekengids
Wiebe Hommes
zoals dat door de jaren heen – bewust of onbewust stukken veel bredere discussies dan die opkomen in
– is geconstrueerd, niet goed is toegerust om de grote de rechtbank, waarin het vooral gaat over of het ene
uitdagingen in de sociaaleconomische sfeer tegen te recht superieur is ten opzichte van het andere. Veel
gaan. van de belangrijke kwesties rondom klimaatveran-
dering bijvoorbeeld, zoals biodiversiteit, ecologie of
Zoeken naar oplossingen herverdeling zijn zaken die niet of nauwelijks in het
Daarmee komt ook de oplossing van Greene in een iets mensenrechtensysteem te vinden zijn. Daar kan de
ander daglicht te staan. Je kunt wel pleiten voor meer discussie in de rechtbank praktisch gezien dus niet
proportionele, mediërende rechtspraak, maar wat als over gaan. Door claims rondom klimaatverandering
er om te beginnen al niet zoveel te mediëren valt? wel primair op mensenrechten te baseren (denk bij-
Binnen het mensenrechtendiscours is de reactie lang voorbeeld aan de Urgenda-uitspraken), ontstaat het
geweest om dan maar gevaar van een te minimalistische aanpak van dit veel
Door claims rondom simpelweg meer rechten bredere maatschappelijke probleem. Klimaatrecht-
klimaatverandering wel in te passen. Dat komt vaardigheid kan de rechter niet bieden.
primair op mensenrech- wellicht door de neiging Hiermee zijn we terug bij Greene, die zelf met de
ten te baseren (denk van juristen om oplos- oplossing komt, maar hem niet helemaal durft door
bijvoorbeeld aan de singen te zoeken binnen te denken. Zijn probleemanalyse van de te centrale rol
Urgenda-uitspraken), het eigen vakgebied. van de rechter in maatschappelijk lastige discussies is
ontstaat het gevaar van Maar, zoals Hurst Han- overtuigend. Het probleem is alleen niet slechts hoe
een te minimalistische num heeft gesteld in een rechter het probleem aanvliegt, het is ook de posi-
aanpak van dit veel Rescuing Human Rights: tie van die rechter zelf.
bredere maatschappe- A Radically Moderate Wie daadwerkelijk iets wil veranderen aan grote
lijke probleem. Klimaat- Approach (2019): als alles ongelijkheid of maatschappelijke verdeeldheid is dan
rechtvaardigheid kan de een mensenrecht wordt, ook beter af door niet naar de rechter te stappen, maar
rechter niet bieden. verwatert de internati- een bredere politieke oplossing na te streven. Greenes
onale bescherming en gedachtengang nodigt ons uiteindelijk uit om de
daarmee uiteindelijk de geloofwaardigheid en effec- belangenafweging die nodig is in maatschappelijke
tiviteit van mensenrechten in het geheel. Wat is de discussies serieus te nemen, door deze uit te werken
meerwaarde van een mensenrechtenclaim als deze in op de plaats waar ze daadwerkelijk besproken kunnen
elke situatie moet worden afgewogen? Het bijzondere worden: in de democratische arena, waar beslissingen
en in beginsel universele karakter van de mensenrech- genomen kunnen worden die wel recht doen aan
ten komt daarmee onder druk te staan. Bovendien een verscheidenheid aan stemmen, en die bovendien
leent niet elke situatie zich voor een dergelijke aanpak. ambitieuzer kunnen zijn dan de uitkomsten van
Zoals Hannum stelt vereisen oplossingen voor kli- mediatie binnen een vaak gemankeerde juridische
maatverandering, duurzaamheid en verdelingsvraag- status quo. ×
Vamba Sherif
uitgeven – vooral in de Engelstalige wereld – is Ellah [Vamba Sherif] Dank voor je bereidheid tot dit inter-
Wakatama. view, Ellah. Er is wereldwijd veel interesse in de Afri-
Wakatama werd in Zimbabwe geboren in een huis vol kaanse literatuur. Men spreekt zelfs over een ‘Afrikaanse
boeken, als dochter van de Shona-schrijver en uitgever renaissance’. Hoe denk jij over deze belangstelling en wat
Pius Wakatama. Door de jaren heen bekleedde Ellah is jouw bijdrage hierin?
diverse functies als redacteur en uitgever, in Afrika en
in het Westen. Ze is mede-oprichter van The Indigo [Ellah Wakatama] Ik zal me concentreren op mijn
Press in Londen en voor- eigen bijdrage. Toen ik meer dan twintig jaar geleden
Het werd mijn doel om zitter van de invloedrijke naar Londen verhuisde, werd ik iedere keer dat ik
Afrikaanse schrijvers Caine Prize for African op zoek naar Afrikaanse schrijvers een boekhandel
niet in een hoekje te Writing. Momenteel is ze binnenstapte, verwezen naar een klein hoekje, naast
laten staan maar in het als redacteur verbonden LGBTQIA- en sciencefictionschrijvers. Het werd mijn
alfabet naast en tussen aan Canongate Books, in doel om Afrikaanse schrijvers niet in een hoekje te
andere schrijvers te Schotland. Ik sprak haar laten staan maar in het alfabet naast en tussen andere
krijgen. een jaar geleden tijdens schrijvers te krijgen. Dat is een kwestie van begeleiden,
Writers Unlimited in ontwikkelen en promoten; niet van een paar sterren,
Den Haag. We hadden het over haar passie voor het maar van het hele veld.
uitgeven en het redigeren van boeken, en spraken over Ter vergelijking: vroeger werden schrijvers met een
de ontwikkeling van deze sector in Afrika en in de Indiase achtergrond weinig gelezen en ik zie de enorme
diaspora. belangstelling die deze schrijvers tegenwoordig krijgen
als een mooie stap voor de literatuur. Aan de andere
Afrikaanse literatuur
kant: deze schrijvers krijgen vaak zulke hoge voorschot-
ten voor hun werk dat ik denk dat het schadelijk kan
zijn voor de literatuur. Jonge schrijvers kunnen gaan
denken dat ze voor elk boek dat ze schrijven recht
hebben op zo’n enorm voorschot, wat kan leiden tot
verlamming. Kijk naar Arundhati Roy of Vikram
Chandra… ze verdienden miljoenen met hun werk,
maar kwamen vervolgens weinig tot niet meer tot
schrijven. Uiteindelijk moet het niet om het geld gaan
dat schrijvers krijgen voor hun werk, maar om de
erkenning.
Voorschotten kunnen ook om een andere reden
slecht zijn voor de literatuur. Uitgevers weten nooit of
ze terugverdiend kunnen worden, en om het risico te
verkleinen kiezen ze vooral voor werk vanuit de over-
tuiging dat er al op voorhand voldoende publiek voor
is – in plaats van dat publiek te creëren dus.
Maar kijk wat er nu in Afrika gebeurt! Wat ik
opwindend vind en wat mij het gevoel geeft dat we
een kantelpunt hebben bereikt, is dat veel Afrikaanse
schrijvers meerdere genres tegelijkertijd aan het beoe-
fenen zijn. Neem bijvoor-
Mijn vraag is: waarom beeld Nnedi Okorafor
laten we het feest en anderen die met sci-
ergens anders plaats- encefiction bezig zijn.
vinden en niet bij ons? Ze hebben grote prijzen
gewonnen, maar hun
werk is nog altijd vast geworteld in hun eigen cultuur
en wereldbeschouwing. Misdaadromans doen het ook
heel goed. Ik zou daarnaast wel meer erotische en
autobiografische verhalen willen lezen. Laat die voor-
schotten maar even, zou ik zeggen, en zet in op zo veel
mogelijk literaire kruisbestuiving.
Veelzeggender dan de grote aanwas en de toene-
mende genrevermenging is voor mij dat het uitgeven
van boeken op het Afrikaanse continent zelf aan het
veranderen is en in het verlengde daarvan ook de hele
Afrikaanse uitgeefinfrastructuur. Daar gaat de echte
verandering denk ik plaatsvinden; een verschuiving
van de aandacht weg van alleen die schrijvers die in
het Westen worden uitgegeven. Ikzelf besteed veel aan-
dacht en energie aan het delen van mijn kennis en het
opleiden van redacteuren en uitgevers op het continent,
in de hoop het moment te bereiken dat boeken die in
bijvoorbeeld Ghana, Nigeria of Kenia zijn uitgegeven
grote internationale prijzen beginnen te winnen.
Een veelgehoorde kritiek is dat Afrikaanse schrijvers wei-
nig ingang vinden bij grote uitgeverijen omdat ze geen
(goede) literair agenten hebben. Wat heb je gedaan om
daarin verandering te brengen?
Mijn antwoord is tweevoudig. Als er een probleem
is, moet je het gewoon oplossen, punt. En Afrikanen
kunnen dit probleem zelf oplossen. Maar eerst moet
je duidelijk krijgen wat het probleem is en het precies
verwoorden. De oplossing is misschien niet meteen
voorhanden, maar dan heb je in ieder geval duidelijk
voor ogen wat je wilt bereiken. Als je alleen maar
kritiek levert zonder onderdeel van de oplossing te
willen zijn, is het beter dat je je mond houdt. Ik denk
dat we de talenten en invloed wel hebben, maar dat
we nog niet goed weten hoe we die moeten inzetten.
Ik zeg niet dat we niet over het probleem moeten pra-
ten, maar wel dat praten slechts het begin is, niet de
oplossing.
Mijn vraag zou zijn: waarom laten we het feest ergens
anders plaatsvinden en niet bij ons? Hoe organiseren we
zoiets in onze eigen omgeving? Tijdens een workshop
in Kenia in 2013 werd deze vraag gesteld, waarop ik zei:
wat gaan jullie doen om dit probleem op te lossen? Het
antwoord was het tijdschrift Jalladah. Oost-Afrikaanse
schrijvers creëerden daarmee de meest levendige lite-
raire gemeenschap ter wereld, een blad dat echte veran-
dering teweegbrengt, dat bijzonder werk uitgeeft en dat
literaire gesprekken leidt. Dat vind ik het belangrijkst:
in plaats van te zeggen dat we geen agenten of grote
internationale uitgeverijen hebben, kunnen we ook
stilstaan bij de vraag wie van ons capabel genoeg is
om te leren een agent of uitgever te zijn. Laten we niet
altijd het centrum ergens anders plaatsen. Want als je
denkt dat het Westen het centrum is, zul je altijd in de
marge blijven. ‘Wiens kind ben je om dit als realiteit te
aanvaarden?’ Ik citeer mijn moeder hier. Het centrum
ben je zelf.
Laten we teruggaan naar het begin van je carrière.
Waarom besloot je om in de uitgeverswereld te gaan wer-
ken? Je schrijft zelf ook, begrijp ik. Waarom schrijver én
uitgever?
Voor de duidelijkheid: ik ben een uitgever die soms
schrijft. Ik aarzel om mezelf schrijver te noemen,
omdat ik schrijvers ken en dochter van een roman-
cier ben. Boeken zijn altijd onderdeel van mijn leven
geweest. Ik heb allerlei dingen gedaan, maar op een
gegeven moment was er niets dat ik nog interessant
genoeg vond. Op dertigjarige leeftijd besloot ik mij te
wagen aan een industrie waarin niemand er zo uitzag
als ik. Niemand. Ik nam dit besluit omdat ik ouder
was geworden en het vertrouwen had van iemand die
in een wereld vol boeken was opgegroeid. Ik dacht dat
ik tot die stam behoorde, tot die wereld, en ik werd als
zodanig herkend.
In mijn eerste baan was ik uitgeefassistent bij Pen-
guin Classics. Tussen hun boeken zag ik Japanse en
Chinese schrijvers die me bevielen en Engelse schrijvers
die onderdeel van mijn canon waren. Maar er stonden
geen Afrikaanse schrijvers tussen. Daar heb ik het met
de uitgever over gehad. Het was mijn droom om bij
Penguin een eigen boekenkast te hebben met mijn
favoriete auteurs. Die boekenkast zou voornamelijk
bestaan uit auteurs met mijn eigen achtergrond. Dus
het besluit om verandering in de reeks te brengen kwam
ten eerste voort uit frustratie, en tegelijkertijd ook uit
de overtuiging dat ik het probleem kon oplossen.
Dus je herkende het probleem en ging vervolgens aan de
slag om het op te lossen?
Er was niemand daar die ooit de vraag had gesteld
waarom er geen Afrikaanse schrijvers tussen die klassie-
kers stonden. Ik kon niet wachten totdat het probleem
een keer vanzelf ter tafel kwam, ik moest het erop leg-
gen. Hoewel ik weinig
Er was niemand die macht had, steunde het
ooit de vraag had gesteld bestuur me. Een zwarte
waarom er geen Afri- vrouw, Ayebia Clarke,
kaanse schrijvers tussen die bij de Heinemann
die klassiekers stonden. African Writers Series
werkte, was bereid om
de licentie van de boeken van deze Afrikaanse schrij-
vers aan mij te verlenen. En die schrijvers, zoals Ng g
wa Thiong’o, Wole Soyinka en Chinua Achebe, werk-
ten ook mee.
Dus jij was het brein achter dat bijzondere initiatief? Ik
las de inleidingen die door Afrikaanse auteurs zoals Ben
Okri, Moses Isegawa en anderen werden geschreven, maar
wist niet dat jij achter hun inspanningen zat.
Vamba Sherif
Het is toch te gek voor woorden dat je een reeks van
wereldschrijvers kan samenstellen zonder dat er schrij-
vers van wereldformaat zoals Soyinka en Ngũgĩ wa
Thiong’o tussen zitten? Ik kreeg wel veel steun van
vrouwen, zoals van Nana Ayebia Clarke, Margaret
Busby en anderen. Ze gaven me vertrouwen; je kunt
het niet alleen doen.
Wat voor advies heb je voor jonge mensen die ook uitgever
en redacteur willen worden?
Mijn eerste advies: stop met televisiekijken en met
voortdurend online zijn. Lees alles. En ik bedoel: alles.
Het tweede is, vind de plaats waar de macht is en stel
jezelf de vraag: wat is ervoor nodig om me die macht
eigen te maken? Hoeveel offers moet ik brengen? Bereid
je voor om afgewezen te worden. Bereid je voor harder
te werken dan wie dan ook.
Ik zal je een voorbeeld geven. Ik vertelde je al over de
baas voor wie ik werkte. De ingezonden manuscripten
kwamen via mijn bureau binnen, en ik maakte er iedere
keer kopieën van voordat ik ze intern doorstuurde.
’s Nachts las ik dan het manuscript en maakte ik noti-
ties van wat ik van het werk vond. In een beknopte
brief schreef ik mijn baas vervolgens wat ik ervan vond
en vroeg ik hem wat hij er zelf van vond. Zo raakte
de uitgever met mij in
Wees vrijgevig. Ik kan niet gesprek over de inhoud
genoeg benadrukken hoe en werd hij mijn mentor
waardevol deze eigen- in plaats van mijn werk-
schap is. Je verliest niets gever. Door ’s nachts
door vrijgevig te zijn. te lezen en een eigen
mening te ontwikkelen,
won die gestaag aan waardering. Hij was een briljante
redacteur en ik heb veel van hem geleerd. Als ik genoe-
gen had genomen met het openen van de envelop en
het manuscript op zijn bureau klaarleggen, was hij er
nooit achter gekomen hoe groot mijn belangstelling
was voor mijn werk.
Je moet beter willen zijn dan anderen. Nooit bang
zijn om te mislukken. Nooit bang zijn om vragen te
stellen. Het is moeilijk. Vaak was het een eenzame
baan, vol frustraties. Maar als je mensen hebt die in
hetzelfde schuitje zitten en die je advies en steun kun-
nen geven – zoals Clarke en Busby dat bij mij deden
– dan kun je het halen.
Je moet ook goed beseffen waarom je het doet. Het
zal moeilijk blijven omdat er weinig zwarte redacteuren
en uitgevers zijn. Zo gaf ik bijvoorbeeld boeken uit over
militaire geschiedenis en correspondeerde ik vaak met
die militaire auteurs. Op weg naar onze afspraak in een
restaurant liepen ze mij steevast voorbij, op zoek naar
een witte vrouw. Omdat in hun gedachten de zwarte
vrouw met dreadlocks simpelweg geen redacteur kon
zijn – onmogelijk. Maar na onze ontmoetingen en
gesprekken zagen ze in, accepteerden ze, dat ze een
Afrikaanse redacteur hadden.
Het laatste advies dat ik wil geven is: wees vrijgevig.
Ik kan niet genoeg benadrukken hoe waardevol deze
eigenschap is. Een grote groep jonge mensen, vooral
witte mensen, zijn dankzij mijn advies en begeleiding
redacteur geworden. Je verliest niets door vrijgevig te
zijn.
Ik kan het niet hebben over vrijgevigheid zonder het
kostbaarste advies te noemen dat ik ooit kreeg. Het
kwam van de geweldige dichter Thulani Davis, een
paar jaar geleden. We hadden het over hoe het was om
een zwarte vrouw te zijn in deze wereld. Het laatste wat
ze tegen mij zei was: ‘Je moet niet alles vertellen, Ellah.
Niet alles vertellen over je dromen.’ ×
februari – maart 2022 | 17 | de Nederlandse Boekengids
Indonesië
Gevangen
Indonesische dekoloniale denkers in vertaling
V
orig jaar publiceerde uitgeverij De Geus de
vijfde druk van Aarde der mensen en de tweede
druk van Kind van alle volken, de eerste twee
romans uit het beroemde Buru-kwartet van de Indo-
nesische auteur Pramoedya Ananta Toer (1925-2006).
Beide boeken zijn mondeling overgedragen in 1973
en op schrift gesteld in 1975. De uitgeverij gebruikte
voor deze heruitgaven de vertalingen uit 1999, maar de
romans zijn wel voorzien van nieuwe voor- en nawoor-
den. Bij Van Oorschot verscheen Wissel op de toekomst,
dat bestaat uit brieven die Soetan Sjahrir (1909-1966),
de eerste premier van Indonesië (1945-1947), in de jaren
dertig en veertig schreef aan zijn Nederlandse vrouw en
medestander Maria Duchâteau (1907-1997).
De brieven van Sjahrir beschrijven zijn persoon-
lijke en politieke beleving van de jaren dertig, de
romans van Pramoedya de transitie van koloniale
onderdrukking naar een onafhankelijk Indonesië en
de Soeharto-dictatuur (1966-1998). De werken van de
twee gelden als stemmen van koloniale ervaringen
die onverminderd relevant zijn. Hoe sluiten hun
perspectieven aan bij hedendaagse discussies over (de)
kolonialiteit, structurele ongelijkheid en racisme?
Sidi
Sjahrir stond samen met Soekarno (1901-1970) en
Mohammad Hatta (1902-1980) aan de wieg van de
onafhankelijke Republiek Indonesië. Als premier
leidde hij drie opeenvolgende kabinetten en speelde
hij een sleutelrol bij de moeizame onderhandelingen
met Nederland, die resulteerden in het Akkoord
van Linggajati (1946). Al in deze periode verscheen
een selectie van zijn brieven aan Maria Duchâteau,
getiteld Indonesische overpeinzingen (1945). Duchâteau
redigeerde deze brieven onder het pseudoniem Sjah-
razad, een vrouwelijke vorm van de naam Sjahrir, en
koos ervoor de persoonlijkere passages weg te laten.
Voor Wissel op de toekomst zijn nu voor het eerst enkele
van deze passages opgenomen.
Sjahrirs persoonlijke brieven wekken de geschiede-
nis tot leven: ze zijn zeer leesbaar en doen niet ouder-
wets aan, ook al zijn ze al bijna honderd jaar geleden
geschreven. Dit komt doordat bezorger Kees Snoek
Sjahrirs spelling moderniseerde, kleine grammaticale
ongeregeldheden wegwerkte en de woordvolgorde en
interpunctie aanpaste. Sjahrirs brieven bieden de lezer
een indringend inzicht in zijn ervaringen met kolo-
nialisme en zijn politieke activiteiten in de aanloop
naar de Indonesische onafhankelijkheid. Ook leren
we Sjahrirs intieme kant kennen. ‘Sidi’, zoals zijn
familie en vrienden hem noemden, blijkt een roman-
ticus in zijn toewijding aan Maria, die hij liefkozend
Mies noemt. Uit zijn brieven rijst het beeld van een
buitengewone politieke visionair en intellectueel,
die emotionele diepgang combineerde met kritische
zelfreflectie.
Het Buru-kwartet
Toen Sjahrir in 1926 naar de Algemeen Middelbare
School in Bandung ging en zijn politieke bewustzijn
ontlook, was Pramoedya slechts een jaar oud. Onder
de Japanse bezetting van 1942 tot 1945 werd hij typist
in Jakarta. In 1947, het jaar dat Sjahrir aftrad als
premier, werd hij door de Nederlanders gearresteerd.
februari – maart 2022 | 18 | de Nederlandse Boekengids
Pramoedya geniet vooral bekendheid als voormalig
lid van de linkse kunstenaarsbond LEKRA en als
ex-gevangene van het Soeharto-regime. Zonder enige
vorm van proces, en na herhaaldelijk te zijn gemar-
teld, werd hij naar de strafkolonie op het eiland Buru
verbannen tijdens het anticommunistische massage-
weld in 1965 en 1966. Om zijn medegevangenen een
hart onder de riem te steken, vertelde hij verhalen over
de moedige Nyai Ontosoroh (letterlijk Bijzit van Bui-
tenzorg) en haar schoonzoon Minke, die het eigen-
handig opnemen tegen de Nederlandse kolonisator.
Nadat de verhalen in 1973 eerst mondeling de ronde
deden in het kamp werden ze in 1975 op schrift gesteld
met behulp van Pramoedya’s medegevangenen. De
boeken werden vaak al snel na publicatie verboden.
Het Buru-kwartet speelt zich af aan het einde van
de negentiende en het begin van de twintigste eeuw
en beschrijft het ontstaan van het Indonesische onaf-
hankelijkheidsidee. Pramoedya is een kopstuk van de
Indonesische literatuur en droeg bij aan de ideeënvor-
ming over dekolonisatiepolitiek. Aarde der mensen,
Kind van alle volken en de andere twee romans in het
Buru-kwartet, Voetsporen en Het glazen huis, moeten
tegen deze achtergrond gelezen worden.
De buit binnenslepen
Uit Pramoedya’s romans blijkt op pijnlijke wijze
dat koloniale ervaringen gekenmerkt worden door
racisme en uitbuiting. Minke, de hoofdpersoon in het
Buru-kwartet, is de enige Indonesiër op zijn school
en heeft zijn naam te danken aan een leraar die hem
wilde uitschelden voor het racistische ‘monkey’, maar
zich op het laatste
Sjahrirs brieven bieden moment inhoudt en in
de lezer een indringend plaats daarvan ‘Minke’
inzicht in zijn ervaringen zegt. Aan het begin
met kolonialisme en zijn van Aarde der mensen
politieke activiteiten is Minke nog een groot
in de aanloop naar bewonderaar van de
de Indonesische Nederlanders. Gaande-
onafhankelijkheid. weg ontmoet hij echter
mensen die hem doen
inzien hoe onderdrukkend het koloniale systeem is,
zoals Nyai Ontosoroh en haar Indo-Europese dochter
Annelies. Ook ontmoet hij radicale Nederlanders,
zoals zijn juf Magda Peters en Kommer, redacteur bij
de krant waar hij als aspirant-schrijver en -journalist
voor werkt. Al deze veelal gemarginaliseerde mensen
maken Minke steeds bewuster van zijn eurocentrische
perspectief en de onrechtvaardigheid en gewelddadig-
heid van het koloniale systeem.
Pramoedya schetst dit bewustwordingsproces aan
de hand van Minkes opbloeiende relatie met Annelies,
een interraciale relatie die de complexe sociale verhou-
dingen van koloniaal Indonesië blootlegt. Zo wordt
het huwelijk van Minke en Annelies onder de adat,
het gewoonterecht, niet erkend door de Nederlandse
wet. Als Annelies’ Nederlandse vader overlijdt, som-
meert haar Nederlandse halfbroer, die zij nog nooit
heeft ontmoet maar vanaf dat moment haar voogd
wordt, haar naar Nederland. Voor de Nederlandse wet
bestaat Annelies’ moeder niet omdat zij Indonesisch
is: Nyai heeft niets te zeggen over haar eigen kind.
Desondanks spannen Nyai en Minke een rechtszaak
Sadiah Boonstra
Soetan Sjahrir
Wissel op de toekomst: brieven van
de Indonesische nationalist aan zijn
Hollandse geliefde (red. Kees Snoek)
Van Oorschot 2021, 280 blz.
Pramoedya Ananta Toer
Aarde der mensen (vert. Ina E.
Slamet-Velsink & Jos Versteegen)
De Geus 2021, 464 blz.
Pramoedya Ananta Toer
Kind van alle volken (vert. Don van
Minde & Luc Petersen)
De Geus 2021, 384 blz.
aan om te voorkomen dat Annelies naar Nederland
moet gaan. Omdat niemand echter wil optreden als
advocaat van Indonesische mensen moeten zij zichzelf
verdedigen. Het is een ongeschreven regel dat Indo-
nesiërs altijd verliezen van de witte rechtbank, en die
rechtbank stelt hen dan ook in het ongelijk.
In Kind van alle volken vertrekt Annelies naar
Nederland, waar ze zwaar depressief wordt en in een-
zaamheid overlijdt. Door dit zware verlies verdwijnt
Minkes bewondering voor alles wat Nederlands is en
raakt hij geïnteresseerd in zijn eigen volk. Hij maakt
kennis met de Javaanse boer Trunodongso, wiens
schrijnende verhaal hem doet beseffen dat de kolo-
niale overheid op criminele wijze het land van kleine
boeren confisqueert om grootschalige bedrijven op te
zetten. Na Annelies’ overlijden onteigent haar Neder-
landse broer Mellema het bedrijf van Nyai. ‘[I]n de
wet staat precies hoe wij bestolen kunnen worden en
hoe u de buit kunt binnenslepen’, merkt Nyai op: als
Indonesische heeft ze geen rechten om de overname
te voorkomen. Minke besluit zijn schrijversstem te
gebruiken om zich tegen dit onrecht te verzetten
en dergelijke situaties voor het voetlicht te brengen.
Zijn openhartige beschrijvingen van verschillende
personages, situaties en gerechten bieden inzicht
in de gewoontes en de vermenging van de Chinese,
Japanse, Nederlandse en andere culturen in Indone-
sië. In het verlengde daarvan legt hij verbanden tussen
de erbarmelijke situatie op Java en het opkomende
nationalisme in andere koloniën, waardoor duidelijk
wordt dat hij een kind van alle volken is.
We hebben gevochten, jongen
Ook Sjahrirs beschrijvingen van zijn evaringen met
racisme en uitbuiting gaan door merg en been. Zijn
persoonlijke brieven kunnen worden gelezen als een
roep om erkenning van de menselijkheid en de funda-
Indonesië
mentele rechten van de gekoloniseerde mens. Sjahrir
schreef negenenvijftig brieven voordat hij in 1934 werd
gearresteerd door het koloniale regime, en schreef ver-
volgens achtenvijftig brieven gedurende zeven jaren
van onvrijheid – eerst
‘Mies en ik hebben nu in de Tjipinang-gevan-
aan den lijve kunnen genis, vervolgens op de
ondervinden wat een boot naar zijn ballings-
koloniale staat betekent. oord in het strafkamp
(…) zij wisten van onze Boven-Digoel in wat
plannen alles af.’ destijds Nieuw-Guinea
werd genoemd, en ten
slotte op Banda Neira in de Molukken, waarnaartoe
hij en Hatta in 1936 werden overgeplaatst. Sjahrirs
brieven tonen de pijn van raciale ongelijkheid en
van de ontmenselijking en onvrijheid van gekoloni-
seerde Indonesiërs. Hij beschrijft de moeilijke, vrijwel
onmogelijke strijd voor menselijke waardigheid tegen
een onderdrukkend en uitbuitend koloniaal systeem.
Deze strijd wordt weerspiegeld in Sjahrirs romanti-
sche relatie met Maria Duchâteau.
Sjahrir beschrijft het sleutelmoment in hun relatie in
een brief gedateerd 20 mei 1932: ‘Mies en ik hebben nu
aan den lijve kunnen ondervinden wat een koloniale
staat betekent. (…) zij wisten van onze plannen alles
af.’ Sjahrir en Mies hadden een islamitisch huwelijk
gesloten, maar, schrijft Sjahrir, de koloniale regering
wil het huwelijk ontbinden:
En daarna is Mies op de wijze van Diponegoro van
huis weggelokt naar de immigratieverblijfplaatsen
en zij hebben haar daar toen opgesloten. (...) Er
werd haar gezegd dat het huwelijk tussen Mies en
mij vernietigd was. Zij was dus weer Europese
geworden en nu werd haar de toelating geweigerd.
Toen men het eenmaal klaargespeeld had om het
huwelijk te vernietigen, heeft men mij absoluut
genegeerd. Ik was Inlander en had niets met de
immigratie te maken.
Deze gebeurtenissen, die sterk doen denken aan het
lot van Minke en Annelies, bepalen het verloop van
Sjahrir en Maria’s relatie. Beiden proberen ze hun
leven voort te zetten, Sjahrir in Indonesië, en Maria
in Nederland, waar zij probeert te overleven en hun
familie in stand te houden. Dat het persoonlijke
altijd ook politiek is en vice versa loopt als een rode
draad door Sjahrirs brieven. De brieven meanderen
tussen hoop en wanhoop over de vraag of Sidi en Mies
herenigd kunnen worden. Maar in de loop der jaren
blijkt steeds meer hoezeer Sjahrir gevangenzit in het
koloniale regime. Hij zit klem tussen het gevoel dat
hij zijn familie tekortdoet en het gevoel dat hij zich
niet genoeg inspant op politiek vlak.
Hoewel hij niet weet of hij Maria weer zal zien,
zet Sjahrir zijn politieke strijd voort. Tijdens zijn
reizen over Java om het anti-imperialistische en nati-
onalistische gedachtegoed te verspreiden ziet hij de
gevolgen van koloniale uitbuiting, net als Minke in
het Buru-kwartet; zo is in Kedu iedereen straatarm
geworden door zware landrentes. Sjahrir gelooft dat
de toestanden in Java zo ellendig zijn dat hervormin-
gen geen zin hebben. Om de situatie in Java werkelijk
te verbeteren, zouden radicale veranderingen nodig
zijn.
Rond dezelfde tijd dat Sjahrir zich bewust wordt
van de erbarmelijke situatie op Java, verandert de
wereldpolitiek drastisch door de opkomst van het
fascisme in Europa. De lokale en mondiale politieke
veranderingen overtuigen Sjahrir er in 1938 van dat
een onafhankelijk Indonesië en de erkenning van de
menselijkheid van Indonesiërs binnen handbereik
liggen. In 1939 schrijft hij:
Wat de uitkomst zal zijn van deze verwarring weet
geen mens, maar ik weet dat ik stand zal houden
voor mijn waarden, voor mijn zelfrespect, voor mijn
menselijke waardigheid, zolang ik leef dan ten-
minste. In ballingschap of in vrijheid. Dat is
individualisme, maar dat is toch geen egoïsme. (…)
Integendeel, de kern van dit individualisme is juist
de menselijke waardigheid, de menselijkheid, de trots
om mens te zijn, het geestelijk zijn, de intelligentie,
de cultuur.
Deze strijd voor menselijkheid en erkenning is ook
terug te vinden in de uitwisseling tussen Nyai en
Minke waarmee Aarde der mensen eindigt: ‘We
hebben verloren, ma’, zegt Minke, waarop Nyai ant-
woordt: ‘We hebben gevochten, jongen, zo goed en zo
eervol als we konden.’ Het hoogtepunt van het verzet
van Sjahrir en Minke wordt bereikt met het uitroepen
van de Indonesische onafhankelijkheid op 17 augus-
tus 1945.
Eind 1945, nadat hij ternauwernood is ontsnapt
aan een moordaanslag, schrijft Sjahrir aan Mies dat
ze vol moeten houden omdat het gelijk aan hun kant
is. Politiek gezien wierp Sjahrirs vasthoudendheid
vruchten af: na moeizame onderhandelingen zou
Nederland in 1949 onder zware internationale druk de
Indonesische soevereiniteit erkennen. Maar door alle
politieke ontwikkelingen was de relatie tussen Sidi en
Mies verwaterd. Ze zouden elkaar in 1947 na negen
jaar nog voor een laatste keer zien. Voor hun liefde
was dat te laat: ze hadden allebei al een nieuw leven
opgebouwd. In 1948 scheiden ze.
Literatuur die ertoe doet
Zowel de brieven van Sjahrir als de twee romans van
Pramoedya illustreren de racistische ontmenselijking
van Indonesiërs en het schrijnende onrecht dat hieruit
voorkomt; de reden waarom koloniale wonden zeven-
enzeventig jaar na de onafhankelijkheid van Indonesië
nog steeds te voelen zijn. Taal speelt een belangrijke
rol in de bestrijding van de structurele ongelijkheid
en racisme die uit het koloniale verleden voortkomen.
Woorden weerspiegelen immers een bepaald perspec-
tief of een ideologisch gekleurde blik op de wereld en
dragen een gebruiksgeschiedenis met zich mee.
Daarom is het jammer dat de nieuwe uitgaven van
Pramoedya’s romans tekortschieten. De Geus staat
naar eigen zeggen voor ‘literatuur die ertoe doet en
die zich kenmerkt door
Het handhaven van ter- diepgang en maat-
men als ‘blank’, ‘inlander’ schappelijke betrok-
en ‘Indischman’ getuigt kenheid’. De uitgeverij
van weinig aansluiting bij streeft er daarnaast
hedendaagse discussies naar een gelijk aantal
over emancipatie. vrouwelijke en man-
nelijke auteurs uit te
geven en wil een stem geven aan mensen die elders
niet gehoord worden. Wat betreft (gender)diversiteit
is het opvallend dat de epilogen van Aarde der mensen
en het interview met Pramoedya geschreven zijn door
witte mannen. Tevens zijn drie van de vier vertalers
van de twee delen van het Buru-kwartet man. Nog
opvallender is dat de aandacht van De Geus voor gen-
dergelijkheid geen intersectionele oriëntatie heeft. De
Sadiah Boonstra
toewijding aan diversiteit wordt niet doorgetrokken
naar raciale gelijkheid in de literatuur die de uitgeverij
publiceert. Dit blijkt duidelijk uit het koloniale taal-
gebruik dat wordt gehanteerd in de twee vertalingen.
Drie jaar geleden signaleerde de Vlaamse schrijver
en filmmaker Neske Beks dit ook al in dit tijdschrift,
naar aanleiding van de publicatie van vertalingen van
het werk van James Baldwin. De Geus blijkt in dit
opzicht sindsdien weinig te zijn opgeschoten. Sterker
nog, de vertalingen van Aarde der mensen en Kind van
alle volken zijn op kleine aanpassingen in punctuatie
na identiek aan de edities uit 1999. Hoewel ook al in
de jaren negentig werd gedebatteerd over taalgebruik,
getuigt het handhaven van termen zoals ‘blank’,
‘inlander’ en ‘Indischman’ van weinig aansluiting bij
hedendaagse discussies over emancipatie.
De term ‘blank’ komt voort uit de raciale (pseudo-)
wetenschappen van de achttiende en negentiende
eeuw. De Van Dale geeft als één van de positieve
connotaties van het woord ‘blank’ de betekenis ‘niet
bevlekt’. Vanwege deze connotatie wordt ervoor
gepleit de term te vervangen door ‘wit’, omdat wit
net als zwart en bruin ook een kleur is. In de con-
text van de twee romans van Pramoedya is het des te
opmerkelijker dat het woord ‘blank’ gebruikt is voor
het Indonesische ‘orang putih’, wat letterlijk ‘witte
mens’ betekent. Ondertussen wordt ‘orang-orang
hitam’, ofwel ‘Zwarte mensen’, wel weer denigrerend
vertaald als ‘zwartjes’. Ook voor de denigrerende term
‘inlander’ als vertaling voor ‘pribumi’, dat verwijst
naar de oorspronkelijke bevolking van Indonesië, had
een andere oplossing gezocht moeten worden. Boven-
dien wordt dezelfde vertaling gebruikt voor ‘bangsa-
wan’, Indonesische aristocratie of elite. Ook worden
eigennamen en plaatsnamen in de oude Nederlandse
spelling geschreven in plaats van in de Indonesische
spelling die in 1947 werd ingevoerd. Zo wordt de
Indonesische naam Dulrakim in deze Nederlandse
uitgaves als Doelrakim gespeld, Surabaya als Soera-
baja en Nyai als Njai.
Aan de basis van de spellingskeuzes ligt de vraag
welk perspectief van belang is in het te vertalen werk.
Terminologie kleurt een roman en weerspiegelt de
tijd en de wereldvisie van de personages. Pramoedya
schildert in zijn Buru-kwartet op meesterlijke wijze
Indonesische koloniale ervaringen. Tegelijkertijd geeft
zijn werk vorm aan nieuwe en alternatieve ideeën over
wat Indonesië als een postkoloniale staat zou kunnen
zijn. Als er in de vertaling rekening was gehouden met
de essentie van Pramoedya’s werk en zijn betekenis
voor de Indonesische literatuur en geschiedenis, had
het Indonesische perspectief en de daarbij behorende
spelling van eigennamen en plaatsnamen voorrang
moeten krijgen. Door de keuze van De Geus om de
vertalingen, spelling en terminologie uit 1999 opnieuw
te gebruiken, dreigen de dekoloniale dimensies van
Pramoedya’s werk voor een groot deel verloren te
gaan. De handhaving van achterhaalde racistische
terminologie houdt een koloniaal wereldbeeld van
raciale ongelijkheid in stand, precies het wereldbeeld
waartegen Pramoedya zich verzette – een gemiste
kans om literatuur die ertoe doet daadwerkelijk aan-
sluiting te laten vinden bij nog altijd actuele discussies
over racisme en (de)kolonialiteit en de Nederlandse
samenleving van vandaag. ×
februari – maart 2022 | 19 | de Nederlandse Boekengids
februari - maart 2022 | 20 | de Nederlandse Boekengids
Nederlandse literatuur
Het cadeau van een dankbare lezer
U
iteindelijk, schrijft Lodewijk Verduin, draait
het in het oeuvre van Jeroen Brouwers behalve
om literatuur om angst, de angst om verlaten
te worden: ‘verlaten worden moet daarom het centrale
drama in Brouwers’ literaire werk zijn.’
Dat is aan de ene kant een gedurfde uitspraak over
een oeuvre van drieënzestig boeken en 10.470 bladzij-
den vol uitwaaierend proza, vol verhalen, gemopper,
herinneringen, stilistisch vertoon met ruikertjes,
kunstjes aan de trapeze, marsmuziek en kindertranen
– hoe zou iemand daar één centraal thema in kunnen
aanwijzen? Aan de andere kant moet je vaststellen
dat Verduin deze stelling, ongetwijfeld ook door slim
citeren en behendig kiezen en ordenen, aannemelijk
weet te maken in zijn boek, Eenzaamheid in eindeloos
meervoud.
Vurig, hypnotiserend proza
Verduin is een duidelijke liefhebber van dit werk,
‘vurig, hypnotiserend proza’ noemt hij het, ‘dat
onvergelijkbaar en onovertroffen is binnen de Neder-
landstalige literatuur’, en hij heeft op zich genomen,
uit enthousiasme en nieuwsgierigheid, om er op een
analytische manier naar te kijken. Daartoe neemt hij
het in zijn geheel door (nogmaals: 10.470 bladzijden!),
waarbij hij de nadruk legt op het verhalend proza, met
name de romans.
Hij maakt een indeling in grofweg drie samen-
hangende schrijfperiodes; die van het jeugdwerk, te
beginnen met Het mes op
10.470 bladzijden vol de keel uit 1964, eindigend
uitwaaierend proza, met de mooie novelle Zon-
vol verhalen, gemop- der trommels en trompetten
per, herinneringen, in 1973. Dan volgt ‘de
stilistisch vertoon met Exelse bloeiperiode’, een
ruikertjes, kunstjes tijd waarin de schrijver
aan de trapeze, mars- in Exel in de Achterhoek
muziek en kindertra- woonde en literaire, soms
nen – hoe zou iemand controversiële successen
daar één centraal beleefde met onder meer
thema in kunnen de ‘zon’-boeken. Zonsop-
aanwijzen? gangen boven zee (1977),
Het verzonkene (1979),
Bezonken rood (1981) en als laatste De zondvloed (1988):
allemaal autobiografisch-essayistische werken waarin
Brouwers geleidelijk aan zijn hele leven vormgeeft,
mythologiseert en verliteratuurt. En dan, vanaf 2000,
verandert Brouwers met Geheime kamers in een ver-
teller die weliswaar hier en daar gebruikmaakt van
autobiografische elementen – welke schrijver niet –,
maar die met personages werkt die niet langer schrij-
ver zijn en niet langer ergens eenzaam in een huis in
het bos zitten te werken en herinneringen hebben aan
een jeugd in Indië, het jappenkamp en een klooster-
school. Die laatste periode eindigt, ‘voorlopig’ schrijft
Verduin voorzichtigheidshalve, met de veelgeprezen
en bekroonde roman Cliënt E. Busken, verschenen in
2020, het jaar waarin de schrijver tachtig werd.
Een scène die door Brouwers tot een cruciale in zijn
oeuvre en daarmee in zijn leven is gemaakt en die
Verduin dan ook meer dan eens uitlicht, is die waarin
de ouders de uit Indië teruggekeerde jongen afleveren
bij een jongensinternaat geleid door paters. De eerste
keer dat Brouwers erover schrijft is het vooral de vader
die onverschillig afscheid neemt terwijl de moeder in
de verte in de auto blijft. Geleidelijk aan wordt die
moeder de centrale figuur, gehuld in een voile en/of
in benzinedampen, kushandjes blazend dan wel kus-
send door de voile heen, hoe dan ook bezig zo snel
mogelijk daarvandaan
Al als betrekkelijk jonge te komen. Zij laat haar
schrijver vindt Brouwers zoon alleen. Op andere
het steeds weer tijd om plaatsen is het de jon-
‘de balans op te maken’, gen zelf die haar niet
steeds opnieuw schrijft langer wil, omdat ze
hij over zijn leven en hem in het kamp niet
maakt er zo literatuur langer kan bescher-
van. men, omdat ze door
de Japanse bewakers
geslagen en vernederd wordt, kapotgemaakt: ‘Mijn
moeder was de mooiste moeder, op dat moment hield
ik op van haar te houden.’ Zo’n frase, ‘op dat moment’,
is typerend voor de manier waarop Brouwers de
piketpaaltjes van zijn eigen geschiedenis slaat. ‘Vanaf
dat moment ben ik verdwaald.’ ‘Sedert ik, aan boord
van de Kota Baroe, Indië voorgoed in de horizon heb
zien verzinken, ben ik mijzelf kwijt.’ Al als betrekke-
lijk jonge schrijver vindt hij het steeds weer tijd om ‘de
balans op te maken’, steeds opnieuw schrijft hij over
zijn leven en maakt er zo literatuur van. De literatuur
van iemand die verlaten is, verdwaald, zichzelf kwijt.
Een eenmansorkest
Verduin vouwt het oeuvre op een heldere manier
open, in plezierig welverzorgde taal, hij prijst het, hij
wijst thema’s en motieven aan en doet meer dan eens
lofwaardige pogingen om de stijl van Brouwers en de
ontwikkelingen en keuzes daarin te karakteriseren.
Hij houdt zich daarbij verre van literair-wetenschap-
pelijk jargon en toont zich belezen zonder er in het
wilde weg andere schrijvers bij te slepen, al denk je een
enkele keer dat hij zijn waarneming gerust had mogen
opschrijven zonder steun te zoeken bij iemand anders
die zoiets ook eens heeft gezegd.
Een auteur kan niet anders dan dromen van een
dergelijke analyse, en het lijkt soms ook wel of Ver-
duin de schrijver die hem zoveel heeft gegeven iets
terug wil geven met zijn verrukte aandacht. Dat is
sympathiek, en het is bovendien niet alleen voor de
betreffende schrijver een plezier – dat zou wat mager
zijn – maar ook voor een lezer, om zo door een oeuvre
geleid te worden.
Marjoleine de Vos
Lodewijk Verduin
Eenzaamheid in eindeloos meervoud:
het oeuvre van Jeroen Brouwers
Atlas Contact 2021, 256 blz.
Brouwers vele polemische werk, zijn brievenboeken, en
zijn literaire portretten blijven in dit uitvoerige essay
niet ongenoemd maar bestaan in de marge, net als
de controverses die zijn werk opriep – de affaire rond
Bezonken rood wordt
Een schrijver die in zijn niet eens genoemd.
eentje een heel orkest is, Die roman wekte de
dat is wat Verduin laat woede van onder meer
zien. Rudy Kousbroek, die
vond dat Brouwers de
toestand in de Japanse kampen zwaar had overdreven,
dat hij wreedheden beschreef die daar niet begaan
waren en dat dat ontoelaatbaar was, waarop een brede
literaire discussie ontstond over wat wel en niet gefic-
tionaliseerd kan worden.
Verduin brandt er zich niet aan, sterker, hij volgt de
schrijver in diens bewering dat er te weinig aandacht
is geweest voor de situatie in de kampen in Indonesië.
Het is begrijpelijk dat hij geen rol voor zichzelf wegge-
legd ziet als scheidsrechter in deze historische kwestie,
maar toch is het lichtelijk bevreemdend dat hij deze
discussie, die het mythologiserende schrijverschap
van Brouwers direct raakte, geheel negeert.
In de eerste plaats heeft Verduin zijn eigen leeserva-
ring willen weergeven door een portret van de schrij-
ver te maken zoals hij in zijn werk verschijnt, en wel
zo dat een lezer die niet Lodewijk Verduin is toch kan
profiteren van zijn aandacht en plezier. Het zal ook
daarom zijn dat hij nooit een opmerking maakt over
de soms wel erg nadrukkelijke manier van schrijven
en thematiseren van Brouwers, al komt die ook in de
geciteerde fragmenten duidelijk naar voren. Zijn aan-
dacht gaat eerder uit naar de bedwelmende kracht en
de onontkoombaarheid van het geschrevene, naar de
muzikale structuur per zin, per boek en uiteindelijk
van het hele oeuvre. Een schrijver die in zijn eentje
een heel orkest is, dat is wat Verduin laat zien. ×
februari - maart 2022 | 21 | de Nederlandse Boekengids
schrijvers over schrijvers
Prooi
D
e lucht trilt boven de takken. Je legt twee
bloemblaadjes over je ogen om in de zon te
kunnen kijken. Later sta je voor de spiegel en
zie je dat je oogleden wit zijn.
Ze ligt op een wit bespannen bed. Buiten zoemen de
bomen die het licht filteren, het is hier bijna België.
Mama wil langskomen om de residentie te zien, maar
ze heeft uitgelegd dat ze aan haar boek moet werken,
dat dat nu echt niet kan. En in de stilte die mama
laat vallen klinkt het refrein van de afgelopen drie jaar:
mama is stervende, misschien is dit de laatste keer,
maar goed, als jij niet wilt…
‘Kom maar,’ heeft ze gezegd.
Ze probeert grip te krijgen op het boek dat ze leest.
memoires van een luipaard, iemand heeft het haar
geleend. Iemand die zei: de hoofdpersoon is onzijdig,
misschien is dat interessant voor jou. Maar als ze
leest denkt ze dat het luipaard vooral een artiest is.
Een kunstenaar die jaagt op afbeeldingen, gezichten
van anderen op papier
De hoofdpersoon is krast, of met een nagel
onzijdig, misschien is dat in de eigen buik of het
interessant voor jou. bovenbeen. Zelf schrijft
ze een verhaal waarin
een moeder in bad zit. De badrand vol waxinelichtjes,
aangestoken met een plastic Bic-aansteker die nu op
de wc-deksel ligt. Het personage van de dochter moet
de moeder helpen met zelfmoord en heeft scheermes-
jes gekocht bij de Kruidvat. Maar ze wil niet, totdat de
moeder haar stevig vastpakt en gijzelt in een omhel-
zing, een golf water gulpt over de badrand.
Dat heeft ze vandaag geschreven en ze weet niet
hoe het nu verder moet. Mama komt. Mama is ster-
vende.
De moeder van het luipaard pakt diens potloden en
papier af, omdat dat wat het tekent angst aanjaagt.
Maar het deert het luipaard niet.
Ik miste het papier en de potloden niet. Ik kende het
geheim en dat volstond. Hoe teken je een lichaam? Je laat
het potlood een vinger worden of een tong die over het
lichaam glijdt. Zo simpel is het. Elk lichaam dat je hebt
geschilderd, kun je je later opnieuw voor de geest halen
door je vinger of je tong te laten nadenken.
memoires van een luipaard is als een droom, zolang ze
zich er in onderdompelt klopt het, maar als het dicht-
geslagen ligt kan ze zich niet herinneren wat ze gelezen
heeft.
Waarom spreekt men altijd over een man en een vrouw
als men het over liefde heeft? Ik heb haar naar mannen
zien kijken. Ze had evengoed naar een kast kunnen kij-
ken, of zelfs naar een ingenieus in elkaar gezette kast. Ik
heb haar naar vrouwen zien kijken. Haar ogen verande-
ren in zachte vingertoppen en een tong. Ik heb haar naar
mij zien kijken.
Ze is gewend om om het gender van personages heen
te lezen. Als het een man is, gaat het toch over haar. Als
het een vrouw is, gaat het niet over haar. Vrouwen in
verhalen lijken niet te handelen of worden verkracht.
Dat zijn niet de verhalen die ze graag leest (maar je
moet het weten, moet weten wat er kan gebeuren),
februari – maart 2022 | 22 | de Nederlandse Boekengids
want de personages erin navigeren de wereld op
angst. Kan ik nog sigaretten gaan halen of is het al
te donker buiten? In dit
Als ze in haar eentje treinstel zit niemand,
gaat wandelen langs alleen maar één man.
de akkers doet ze dat Doorlopen naar het vol-
’s morgens vroeg, met gende treinstel, zoeken
een mes in haar zak en naar licht, naar andere
probeert van de mannen mensen. Anne Faber
die hun honden uitlaten is net vermoord. Ze
in te schatten of het verblijft in een schrijf-
huisvaders zijn (maar residentie aan de rand
dat zegt niets). van de natuur, maar ze
blijft in het stadje, dicht
bij bebouwing en lantaarnpalen. Als ze in haar eentje
gaat wandelen langs de akkers doet ze dat ’s morgens
vroeg, met een mes in haar zak en probeert van de
mannen die hun honden uitlaten in te schatten of het
huisvaders zijn (maar dat zegt niets).
Waar ze maar niet aan kan wennen, is dat vrouwen
in verhalen altijd op mannen vallen en mannen op
vrouwen. Leest ze de verkeerde boeken? Het luipaard
verlangt naar vrouwen en probeert hun beeltenis vast
te leggen. Het luipaard jaagt.
Er bestaan dromen die in je spieren plaatsnemen zodat je
er nooit meer echt uit ontwaakt.
Nu ligt ze op het witte bed met haar blote benen
gespreid te lezen. Het is bloedheet. Buiten in de
tuin staan rabarberplanten en houten stoelen, maar
ondanks de verweerde bakstenen muur voelt ze zich
daar bekeken. Liever leest ze hartje zomer op het
laken, met de ramen open. Naakt lezen, ze heeft het
geprobeerd maar dan voelt ze zich onveilig. Het zou
een liefdesverhaal worden, wat ze hier komt schrijven,
maar het is alleen maar strijd. Tussen moeder en
dochter, tussen man en vrouw. Ze wil niet over een
man schrijven, ze wil niet over een moeder schrijven.
Niemand mag weten wie haar heeft aangeraakt, pijn
heeft gedaan.
Het luipaard is verliefd op een vrouw die vreemd-
gaat met een man. Een man die in zijn auto wacht,
hen door de ramen begluurt als ze vrijen. Een man met
een ring. De vrouw draagt dezelfde ring. Het luipaard
maakt een ring van haar mond en legt die om de vin-
ger van de vrouw. Speeksel in plaats van goud.
Ik lag onder de boom te luisteren naar het gezoem van
de insecten.
Haar stem: ‘Het is bloedheet.’
Ik knoopte met gesloten ogen mijn kleren los. De warme
mond van de zon.
‘Doe je ogen open.’
Ik kreunde.
Door mijn wimpers heen zag ik het bladerdek.
‘Kijk,’ fluisterde ze, en haar tanden tekenden na wat het
penseel van de zon over me uitschilderde. Een beweeglijk
luipaardvel.
Ze ging op mijn hand liggen.
Haar gezicht boven dat van mij. Ernstig, in zichzelf
gekeerd.
Een glanzende, witte streep tussen haar oogleden.
Het strakgespannen, gevlochten touw in haar rug.
Overal zag ik haar hart kloppen.
Rode bloemen in haar hals.
Helena Hoogenkamp
Peter Verhelst
memoires van een luipaard
Prometheus 2013 (2001), 103 blz.
Daarna lagen we tegen elkaar aan, onder het zuchtende
gebladerte, als lome katten in de schaduw.
Alleen maar aanraken zonder te begrijpen. Handen,
tanden, tong.
Maar lezen is begrijpen. Ze schrikt van wat ze
schrijft, over moord. Zo mag je niet denken, niet als
je moeder stervende is. Je mag haar niet uit je leven
weren. Als haar ouders langskomen is mama sterk
vermagerd. Hoe lang heeft ze haar niet gezien, een
maand? Ze wandelen in
Ze schrikt van wat ze de natuur waarin meis-
schrijft, over moord. Zo jes verdwijnen als ze
mag je niet denken, niet alleen zijn, een rondje
als je moeder stervende over de vestingmuur
is. Je mag haar niet uit je om de stad. Tussen
leven weren. het groen grazen rode,
wollige koeien. Mama
hobbelt door, traag maar verbeten. Vaak staan ze stil,
waarbij ze die koeien aanwijst of voor een foto poseert,
zodat mama op adem kan komen. Op een hoog punt
kijken ze naar de verte.
Terug in het residentiehuis gaat mama op de bank
liggen. Grijs en zwetend valt ze in slaap. Meteen krij-
gen zij en haar vader ruzie over het racisme van De
Telegraaf en mama snauwt met gesloten ogen ‘Ik kan
jullie horen.’ In stilte zitten ze op de andere bank te
kijken naar mama die ligt opgebaard.
We zeiden niets. We hoefden niets te zeggen. Ze gaf me een
duw. Mijn rug tegen de deur die openviel. Achterwaarts
het donker in van de kamer. Geen woord. Ze legde een
hand op mijn schouder en gaf me opnieuw een duw. Ik
antwoordde onmiddellijk met mijn hand. Plaagstoten.
Maar het waren geen plaagstoten. Het duurde niet lang
voordat ik doorhad dat ze me probeerde te raken waar ze
zich de bloeduitstortingen herinnerde.
De vrouw en het luipaard vechten. De vrouw slaat op
de plekken waar het luipaard eerder is geslagen, roffelt
met haar vuisten op de beschadiging. Waarom kon
het niet gewoon bij seks blijven, moest het overgaan in
geweld? Eerst was er het kijken, het ruiken, het horen
en het verlangen. Maar er moest proeven bijkomen, en
aanraken. Strelen werd knijpen, vuistslagen.
We hielden gelijktijdig op. Voorovergebogen. Uithijgend.
Toen pas zag ik het gezicht achter het raam.
Ik begon me het eerst te ontkleden
Geweld wordt weer seks. Maar als het eenmaal breekt,
wordt het nooit meer zo mooi als het was.
Ze kent iemand die films uitzet in het midden
voordat het slecht afloopt. Nog twintig pagina’s
te gaan en het boek stevent op moord af. Ze bla-
dert terug naar het begin, leest de doorlopende
zin die als een neonreclame boven het verhaal
schrijvers over schrijvers
langsloopt. Online zoekt ze op wat anderen over
memoires van een luipaard schrijven en vindt een ver-
wijzing naar de mythe van Orpheus en Eurydice.
Orpheus verloor zijn geliefde Eurydice op hun
huwelijksdag. Ze vluchtte voor een sater die haar wilde
verkrachten en liep in een slang die haar beet. Orpheus
kan haar dood niet accepteren en reist naar de onder-
wereld om Hades te smeken. Hij speelt op zijn luit en
Hades en Persephone, die over de onderwereld heersen,
schenken hem de schim van Eurydice. Persephone is
trouwens tegen haar wil naar de onderwereld ontvoerd
door Hades, die van-
Als je niet van anderen wege haar schoonheid
wilt nemen, hun gezich- besloot dat ze van hem
ten in je dij wilt krassen was. Het is echt mager
tot het bloedt, heb je dan om een vrouw te zijn
wel iets zinnigs over de in een mythe, je wordt
werkelijkheid te zeggen? verhandeld, uitgehu-
welijkt, verkracht, er
wordt oorlog over je gevoerd maar je hebt zelf geen
tekst in het verhaal (Helena), je man blijft twintig jaar
weg terwijl jij bloeddorstige vrijers van je lichaam moet
slaan (Penelope), je hebt geen enkele vorm van macht
maar wordt bezongen om je schoonheid (die daarom je
gevangenis is, o wee als je oud wordt, als je ziek raakt).
Orpheus krijgt zijn Euridyce die hij de onderwereld
uit moet begeleiden, maar ze loopt achter hem, hij mag
niet omkijken totdat ze de hellepoort uit zijn. Vlak
voordat hij de bovenwereld bereikt, begint Orpheus te
vermoeden dat hij alleen is, dat de goden hem hebben
bedrogen en dat er niemand achter hem loopt. Hij
kijkt om en ziet hoe de schim van Eurydice teruggezo-
gen wordt naar de hel.
Haar familie praat niet graag over het verleden. Zelfs
nu haar moeder stervende is voeren ze de gesprekken
niet, hoewel ze het keer op keer probeert. Weet je nog,
weet je nog? Maar weet je nog is vaak een verwijt, een
verlate roep om aandacht.
De redenen waarom Orpheus omkijkt:
Hij is wantrouwig
Hij is eenzaam
Hij is niet in staat simpele instructies op te volgen.
Ze was als kind erg bezig met regels, dus als een perso-
nage in een mythe of sprookje de regels brak kreeg ze
een hekel aan hem. Maar als je zeker weet dat je alleen
bent, dat je op een smal pad langs een ravijn loopt met
alleen je luit om de stilte op afstand te houden, is het
dan geen noodzaak om je hand uit te steken? Om te
tasten naar iets, iemand, om je er in godsnaam van te
verzekeren dat je niet al die tijd al alleen was en dat de
mensen waarvan je houdt niet slechts schimmen zijn?
Mama heeft genoten van het bezoek. Dat zegt ze
natuurlijk niet, maar het zit in de manier waarop ze
rondkijkt en het interieur van de residentie in zich op
probeert te nemen, de houten vloerplanken, de kleine
keuken en de wilde, overgroeide tuin. Alles voor het
eerst en voor het laatst gezien.
Ze ligt te slapen op het mos als op een bed.
Ik leg een haarlok achter het rechteroor.
Ik blijf het opwellende bloed betten tot de tekening zuiver
is geworden. Het gezicht van mijn geliefde, getekend op
dit gezicht. De perfectie.
Het hoofd voorzichtig aan de haren achteruit getrokken.
Helena Hoogenkamp
De armen boven het hoofd. Pols op pols.
De ribben als vingers tegen de binnenkant van de huid
gedrukt.
De mond achter die huid die de navel naar binnen zoog.
Een opgetrokken knie, lichtjes opzij gevallen.
Als haar ouders weg zijn zet ze een kruis op het verhaal
over de dochter die de badende moeder verdrinkt.
De woede moet worden ingetoomd, worden bewaard
voor na de begrafenis. Ze vraagt zich af of ze een echte
kunstenaar is. Als je niet van anderen wilt nemen, hun
gezichten in je dij wilt krassen tot het bloedt, heb je
dan wel iets zinnigs over de werkelijkheid te zeggen?
Of is het omkijken juist de diefstal, de neiging om je
mensen toe te eigenen die misschien al niet eens meer
bestaan, zich niet kunnen verweren tegen je blik. Als je
schrijft bestaan je geliefden misschien niet.
Die nacht werd ze wakker zoals ze altijd had gedaan.
Verbaasd ging ze op de rand van het bed zitten. Wat haar
ertoe bracht kleren aan te trekken, de sleutel in het slot te
laten toen ze de straat op ging? Misschien de gedachte aan
een andere kamer, waarin iemand op datzelfde ogenblik
kleren aantrok en de deur achter zich dichttrok.
Het was bloedheet.
Orpheus, we could have had it all ×
De schuingedrukte passages zijn afkomstig uit memoires
van een luipaard.
februari – maart 2022 | 23 | de Nederlandse Boekengids
herlezen
Het ongemakkelijke huwelijk tussen Anil
Ramdas en de waarden van het Westen
W
aaraan leed de Surinaams-Nederlandse
schrijver Anil Ramdas? En waaraan over-
leed hij? In de documentaire Nooit meer
thuis (2019) vertelt Stephan Sanders dat Ramdas zich
in de laatste jaren van zijn leven steeds meer afsloot
van anderen en de weg kwijtraakte. Ramdas, die zich
in die tijd ook steeds feller ging uitspreken tegen het
oprukkende populisme en toenemende racisme, ‘zag de
nuance niet meer’. Hij veruitwendigde zijn ‘verwoeste
innerlijk’ en ‘onmogelijke karakter’ op de politieke situ-
atie, aldus Sanders, zijn jarenlange vriend en collega.
Wie ben ik – iemand die Ramdas nooit gekend
heeft en zijn werk pas ontdekte nadat hij overleden
was – om de woorden van een naaste vriend te bevra-
gen? Het klopt vast dat Ramdas aan het einde van zijn
leven een onmogelijk figuur was. Hij had angsten,
depressies en dronk te veel – wat ook terugkomt in zijn
laatste boek Badal (2011), waarvan de hoofdpersoon
in bijna alles identiek is aan de auteur. Toch geloof
ik dat de steriele taal van mentale problematiek en
gebrek aan relativeringsvermogen ten onrechte doen
vermoeden dat Ramdas’ frustratie en desillusie voor
de rest geen aandacht en analyse verdienen. Behalve
een depressie of verwoest innerlijk, zou je de gevoelens
van desoriëntatie die Ramdas beschrijft in Badal ook
een geloofscrisis kunnen noemen. Een geloofscrisis:
een woord dat erkent dat idealen en theorieën geleefd
worden, en dat het pijn doet wanneer die om een of
andere reden opeens tekortschieten.
In Badal is het een rotsvast geloof in de idealen
van de Verlichting dat het steeds meer aflegt tegen
Ramdas’ overpeinzingen, twijfels en veranderende
wereldbeeld. Zonder te beweren dat ik Ramdas en zijn
belevingswereld helemaal begrijp of doorzie, durf ik
die worsteling wel te verbinden aan een grotere vraag
in post- en dekoloniaal werk. Enerzijds inspireren de
verlichtingsidealen van individuele waardigheid en
het streven naar vrijheid door rationeel en autonoom
te denken tot op de dag van vandaag talloze activisten
en emancipatiebewegingen, waaronder degenen die
zich verzetten tegen racisme en koloniale machtsre-
laties. Anderzijds is het diezelfde groep die erop wijst
dat het streven naar vooruitgang vaak het tegenover-
gestelde heeft bewerkstelligd: geweld, onderdrukking
en kolonialisme. De vraag die rest is of je nog kunt
geloven in ‘vooruitgang’, ‘vrijheid’ en ‘democratie’ als
je inziet met hoeveel ongelijkheid en westerse zelfin-
genomenheid die doorgaans gepaard gaan. Maar ook
waar je nog voor staat als je zulke idealen afwijst.
Rehabilitatie
Anil Ramdas werd, net als hoofdpersoon Harry Badal,
geboren in een Hindoestaanse familie in Nickerie,
een rijstdistrict in Suriname. Net als Badal kwam hij
eind jaren zeventig naar Nederland voor zijn studie
– Ramdas deed sociale geografie in Amsterdam. Na
zijn afstuderen begon hij aan een promotietraject dat
hij vroegtijdig staakte om vervolgens te gaan schrijven
voor De Groene Amsterdammer (in Badal vermomd als
‘Het Weekblad’). Hij kwam in 1992 bij Zomergasten
en interviewde in 1993 en 1994 spraakmakende wes-
terse en niet-westerse intellectuelen. Hij raakte goed
bevriend met de door hem bewonderde Groene-redac-
teur Stephan Sanders, met wie hij het tv-programma
februari – maart 2022 | 24 | de Nederlandse Boekengids
Het blauwe licht maakte, een soort alledaagse cul-
tuuranalyse waarin opvallende tv-fragmenten op
luchtige doch intellectuele wijze werden besproken.
Toen het programma in 2000 werd stopgezet, ver-
dween Ramdas’ passie en verwaterde zijn vriendschap
met Sanders. Ramdas bleef schrijven, onder meer als
correspondent in India, maar verloor aan relevantie en
aanzien: een ‘val’ die Ramdas in zijn echte leven leek
te relativeren, maar in Badal wel degelijk als zodanig
beschreven heeft (Badal voelt zich verongelijkt en
nostalgisch, en verlangt naar een comeback, maar is
beledigd als een redacteur bij de krant het over zijn
‘rehabilitatie’ heeft).
Ook in Nooit meer thuis komt die hunkering naar
hernieuwde waardering terug: vrienden en collega’s
vertellen dat het ‘grote’ boek Badal veel, heel veel,
goed moest maken. Het tegenovergestelde gebeurde:
de meeste recensenten kraakten het af en noemden
Ramdas een narcistisch en betweterig mannetje. Hun
reacties werden samengevat door Manon Uphoff,
in een stuk waarin ze juist voor Ramdas op de bres
springt. Uphoff hekelde de recensenten en hun al te
autobiografische lezing van de roman: zij bleven aan
het oppervlak, weekten de gedachtegangen die Ram-
das beschreef los van het verhaal, en vielen de auteur
er persoonlijk op aan, in het ergste geval zelfs op zoek
naar ‘de “gory details” van een echt leven’.
Alhoewel te laat voor Ramdas, die in 2012 een einde
maakte aan zijn leven, lijkt die ‘rehabilitatie’ nu toch
nog op gang te komen. Het stuk van Uphoff – een
literaire parel op zich – verscheen vorig jaar opnieuw
in De nieuwe koloniale leeslijst, waarin samenstel-
ler Rasit Elibol ook over Ramdas schrijft. Ook de
genoemde documentaire uit 2019 was aanleiding voor
een aantal nieuwe artikelen over Ramdas. En ter ere
van het vijfjarig overlijden van Ramdas verscheen het
prachtige ‘A Matter of Identity’, een deskundig artikel
van letterkundige Kees Snoek over Badal, dat hij een
‘ideeënroman op autobiografische basis’ noemt. Nu
er niemand meer verdedigd hoeft te worden, lijkt dat
verbinden van auteur en werk opeens ook wat min-
der kwalijk. Het is te verwachten dat Karin Amat-
moekrim, wier biografie over Ramdas later dit jaar
verschijnt, daar ook niet voor zal terugdeinzen.
Besmet door het idee van het Westen
Het motto van Badal is ontleend aan Joseph Conrads
Heart of Darkness (1899). ‘Conrad’, vertelde een jonge
Ramdas al in 1992 bij Zomergasten, ‘had het over
de twee kanten van kolonialisme: vooruitgang en
vernietiging.’ Antikoloniale en linkse intellectuelen,
vond Ramdas, legden te veel nadruk op het laatste,
en ontkenden daarmee de macht van het Westen om
vooruitgang en beschaving te brengen.
Als je eenmaal besmet bent door het idee van het
Westen, niet alleen van de rijkdom maar ook van
de rechten die je er hebt, de vrijheden, de culturele
waardigheid die je krijgt als individu, dan is dat on-
verwoestbaar (…) Het Westen kan niet meer terug
in de geschiedenis. Het Westen kan niet zeggen: ik
heb niets meer met de wereld te maken en onze wel-
vaart en rechten en verworvenheden zijn voor ons
en de rest van de wereld moet zich er niet mee be-
Annelies van der Meij
Anil Ramdas
Badal
De Bezige Bij 2011, 411 blz.
(heruitgave verwacht medio 2022)
moeien. Het Westen kan niet anders, het kan alleen
maar doorgaan met de wereld verwestersen.
Alleen het Westen kan zich veroorloven het Westen
te haten, meende Ramdas. De migrant wil er juist
bij horen, wil deelnemen aan de vooruitgang; dat
noemde Ramdas het ‘migrantengevoel’. Het Westen
moet ‘vreemdelingen’ – het onderwerp van dat onaf-
gemaakte proefschrift – dan ook verwelkomen en ‘in
zich opnemen’.
In Nooit meer thuis vertelt de zus van Ramdas,
Kawita Ramdas, over zijn komst naar Nederland: ‘het
was opportunity, boeken, krant, films, slimme men-
sen die goed uit hun woorden kunnen komen, goede
tv... dat slurp je op, dat neem je tot je.’ Niet alleen
keek Ramdas op naar de westerse intellectuele en
politieke tradities, die de mensheid zouden verheffen
en emancipatie zouden brengen, ook ging hij ze zelf
belichamen en uitdragen.
Het optreden in Zomergasten maakte Ramdas onge-
kend populair en een soort ‘Koning van de alloch-
tonen’ (aldus Xandra Schutte in Nooit meer thuis).
Ramdas’ optimisme en enthousiasme pasten goed
bij de jaren negentig: de open (lees: kapitalistische)
samenleving had ‘gewonnen’, de politiek van de Derde
Weg zou de perfecte combinatie van marktwerking en
rechtvaardigheid bieden en de toenemende globalise-
ring beloofde tolerantie en diversiteit.
White trash
Fast forward naar de jaren 2000. Pim Fortuyn, Rita
Verdonk en Geert Wilders komen op en de intoleran-
tie viert hoogtij. Ramdas komt na een paar jaar als
correspondent in India te hebben gewerkt terug naar
Nederland en zegt in een interview: ‘De verhoudin-
gen waren heel anders geworden. De toon was veran-
derd. De maatschappij is verziekt.’ Hij ziet de macht
van wat hij ‘white trash’ noemt aan met walging en
ontsteltenis, iets waarover hij schrijft in dezelfde ter-
men die hij altijd al hanteerde en die je, in een andere
context, westers of koloniaal kunt noemen: beschaafd
versus barbaars, redelijk versus onredelijk, ontwikkeld
versus dom.
Wat kun je anders zeggen van de meeste Telegraaf-
lezers, SBS6- en RTL-kijkers en PVV-stemmers dan
dat ze boers, onbehouwen, ruw, plat, vulgair,
ordinair en ongemanierd zijn? Primitieve, rancu-
neuze, en extreemrechtse types zonder moraal,
zonder principes, zonder idealen.
Met haast nog meer verontwaardiging keek Ramdas
naar zijn eigen collega’s: Nederlandse intellectuelen
– in het bijzonder Joost Zwagerman en Paul Schef-
fer – die de opkomst van ‘white trash’ relativeerden,
herlezen
hun intolerantie en domheid door de vingers zagen,
en het probleem zochten bij de multiculturele samen-
leving. Zij vonden de manier waarop Ramdas alle
PVV-stemmers afkeurde maar elitair en kortzichtig.
In Badal is zijn verbazing daarover terug te lezen: aan
de randen van het schema dat hijzelf zo consistent
toepaste, bleek voor de westerse intellectuelen, die
er nota bene het voorbeeld van zouden moeten zijn,
plotseling opvallend veel ruimte voor grijstinten en
tegendraadsheid. Het stoorde hem mateloos dat zij de
hypocrisie daarvan niet inzagen.
Die frustratie werkte Ramdas verder uit in Badal.
Harry Badal is bezig met een groot onderzoek naar
‘white trash’ en wil daar een baanbrekend essay over
schrijven. Het citaat van Conrad dat Ramdas koos als
motto wil Badal gebruiken in zijn essay. Daarin erkent
Conrad dat kolonialisme verschrikkelijk was – ‘geen
fraaie aangelegenheid’ – maar dat de idealen erachter
het rechtvaardigen – ‘geen sentimentele smoes, maar
een idee.’ Die leer van redelijkheid, abstractievermo-
gen en een zeker idealisme is door het hele boek heen
geweven. In de toepassing is Badal streng, evenzeer op
zichzelf als op anderen, ongeacht huidskleur. Zo rea-
geert hij, na beticht te worden van racisme naar witte
mensen: ‘Ik haat blanken niet, ik haat domme mensen.
En ik zie nu ook hoeveel domme blanken er zijn.’
De blanken die vroeger de zeeën overstaken waren
zeker ook racisten, maar ze hadden een ideaal, een
idee van beschaving, hoe vaag en verward ook. De
blanken die nu in die oude wijken van Nederland
zitten, zijn nog steeds racisten. Maar ze ontberen
een ideaal.
Ook in het thuisland bleek de mission civilisatrice nog
niet voltooid. Maar toch werd er naar die ‘barbaren’
in eigen land geluisterd; zij verdienden het blijkbaar
wel om in al hun onredelijkheid serieus genomen te
worden.
In je eentje de Titanic willen optillen
Het is beslist niet zo dat Badal, en dus Ramdas, niet
inziet hoe racistisch het koloniale project was en ook
hoe dat, tot zijn grote teleurstelling, nog steeds door-
werkt in de vooroordelen van witte mensen om hem
heen.
[Badal] noteerde kenmerken in zijn aanteken-
boekje: ‘rationeel’, Columbus was ontegenzeg-
gelijk rationeel. Hij trok een schuine streep en
schreef ‘racistisch’. Die twee sloten elkaar niet uit:
het was de westerse rationaliteit die het begrip ras
tot het uiterste had uitgewerkt en die, dankzij de
obsessie met taxonomie en classificatie, het blanke
ras bovenaan had geplaatst.
Toch is de link tussen rationaliteit en racisme voor
Ramdas geen reden om rationaliteit maar helemaal
af te zweren; hij blijft loyaal aan het idee dat je voor-
uitkomt met analyse, theorie en kritiek. Steeds valt te
lezen hoeveel moeite hij heeft om het westerse wereld-
beeld en zijn identiteit als intellectueel te rijmen met
zijn toenemende aandacht voor racisme en steeds
uitgesprokener kritiek op het Westen.
Zo uit Ramdas, met Badal als spreekbuis, zijn
zorgen over hardnekkig racisme, maar neemt hij anti-
racisten ook onverbiddelijk de maat. Badal voelt zich
‘er bijna schuldig over dat hij de allochtonen vroeger
geridiculiseerd had, door te zeggen dat ze lichtgeraakt
waren, lange tenen hadden, geen ironie verdroegen’.
Tegelijkertijd wil hij niet zijn zoals ‘de halfintellec-
tuele’ en ‘drammerige’ antiracisten ‘met hun harde
verongelijktheid, hun verbetenheid, hun zwakzinnige
idealen’. Die tweespalt speelt zich ook in zijn leven
af: zijn vriend Henri verwijt Badal dat hij begint te
lijken op de antiracisten die ze samen altijd belache-
lijk maakten – iets wat Stephan Sanders letterlijk zegt
over Ramdas in Nooit meer thuis.
Hoezeer Ramdas ook hechtte aan zijn zelfbeeld
en -presentatie als scherpzinnige intellectueel, steeds
meer was het Ramdas zelf die onredelijk zou zijn;
steeds vaker werd hij beschreven als ‘zelfdestructief’
en ‘obsessief’. In een pijnlijk interview kort nadat
hij werd benoemd tot
Harry Badal is kwetsbaar, directeur van De Balie
eenzaam, verward en op – een mislukking –
zoek naar waardering; begint de interviewer
het gevoel klotst werke- over Ramdas’ gebruik
lijk tegen de plinten. Als van alcohol en kal-
geen ander blijkt Ramdas meringsmiddelen. Hij
ervan bewust hoe verstik- vraagt aan Ramdas
kend, hoe onhoudbaar of hij een probleem
en hoe naïef dat ideaal heeft met zichzelf
van de onschendbare en blootgeven, waarop die
immer redelijke intellec- antwoordt: ‘Wie wil
tueel is. dat? Ik bedoel mens
zijn, gewoon puur
burgerschap, en fatsoen en beschaving, veronderstelt
dat je je niet volledig blootgeeft. Dat je een vorm van
zelfbeheersing kent. Van ingehoudenheid.’
Badal laat echter het tegendeel zien. Zoals Manon
Uphoff schrijft:
[Ramdas] geeft je de achterkant en onderkant
mee van dit voortdurende engagement en toont (...)
je hoeveel ervan verkleefd is met economische
positie, sociale status, macht, ambitie, eer en trots,
behoefte aan een plek, erkening, herkenning,
zichtbaarheid en zeggenschap.
Harry Badal is kwetsbaar, eenzaam, verward en op
zoek naar waardering; het gevoel klotst werkelijk
tegen de plinten. Als geen ander blijkt Ramdas ervan
bewust hoe verstikkend, hoe onhoudbaar en hoe naïef
dat ideaal van de onschendbare en immer redelijke
intellectueel is. In een stuk in NRC Handelsblad over
zijn tijd in India beschrijft hij hoe hij alles had willen
begrijpen, wat zoiets bleek ‘als in je eentje de Titanic
willen optillen’.
Waarom zou je het anders doen?
Het laatste boek van Ramdas was dan ook geen bril-
jant essay of waterdicht beargumenteerd betoog, maar
een semi-autobiografische roman waaruit heel wat
zelfkennis en -relativering spreekt. Ja, Badal neemt
zichzelf uiterst serieus, maar trekt zichzelf ook con-
stant in twijfel. Hij redeneert in eindeloze kringetjes
die herkenbaar zouden moeten zijn voor vrijwel iedere
onderzoeker of schrijver: jezelf en het nut van wat je
doet totaal overschatten, daar kritisch naar kunnen
kijken, er toch in blijven geloven, en doorgaan. Want
wat moet je zonder het geloof in je eigen vermogen
de wereld te begrijpen? En het idee dat je daar wat
zinnigs over te melden hebt?
In Badal weet Ramdas te vatten dat een zekere
zelfoverschatting ook noodzakelijk is. Misschien
wel de meest hardnekkige erfenis van de Verlichting
en de hoeksteen van de intellectuele cultuur die
eruit voortkwam, is immers het idee dat je verder
kunt komen door rationeel na te denken en je in-
Annelies van der Meij
zichten te delen. Het onafhankelijk denkvermogen
– sapere aude! – als motor van de emancipatie en
vooruitgang.
In eerdergenoemd interview verwijst de interviewer
schamper naar wat Ramdas schijnbaar had gezegd
over ‘verheffen van de mensheid’ door middel van
denken en schrijven. ‘Waarom zou je het anders
doen?’ antwoordt Ramdas, ‘Voor minder doe ik het
niet. Het draait erom associaties te bieden met meer
dan er nu is en niet ondergedompeld te raken in een
tevredenheid met wat er al is.’ Ramdas is duidelijk
verbaasd dat dit geen gemeenschappelijk en vanzelf-
sprekend doel is, en dat hij zich er ook nog eens voor
zou moeten verontschuldigen.
In de blinde vlek zitten
Zonder comeback en zonder waardering kreeg Ram-
das echter de kans niet de mensheid te verheffen, wat
het effect van denken en schrijven an sich relativeert:
wat als je hardop nadenkt maar er niemand luistert?
Wat als jouw theorieën en argumenten, hoe doordacht
ook, weggewuifd worden? De dekoloniale/antiracisti-
sche activist of onderzoeker zal antwoorden dat daar
de crux zit: Ramdas had zich laten verleiden tot een
‘wit’ en imperialistisch vooruitgangsdenken, dat altijd
al was voorbehouden aan witte, Europese mannen en
hun doelen. Logisch, want zodra hij zich ook maar
een beetje keerde tegen de machthebbers en tegen
racisme, luisterde er natuurlijk niemand meer. Al
helemaal toen, in een tijd waarin ook vooraanstaande
publicisten en columnisten de stelling ‘Zwarte Piet
is racisme’ nog onzin vonden, laat staan dat zij zich
uitspraken over hun ‘white privilege’. Ramdas moest
het zien te rooien in een witte en niet bepaald ‘racially
conscious’ wereld en had, zoals hij in Badal beschrijft,
vaak het gevoel in de ‘blinde vlek’ van zijn collega’s
te zitten.
Bij die redenering is wel een kanttekening te plaat-
sen: want hoe antiracistisch was Ramdas nu eigenlijk?
Alhoewel hij zich keerde tegen intolerantie, vooroor-
delen en populisme, is het juist door de lens van nu
moeilijk om Ramdas alsnog op het schild te hijsen
als antiracist of ‘radicaal’. Niet alleen is er zijn aversie
tegen ‘antiracisten’ (die er toen ook al waren!), maar
ook toen zijn geloof in het Westen tanende was, bleef
hij (zoals Badal laat zien) bij zijn westerse idealen, en
leek hij zelfs de westerse literatuur, kunst en muziek
nog altijd superieur te achten. Eurocentrischer kan
bijna niet.
Antiracisme en verlichtingsdenken
De vraag is of we Ramdas zijn eurocentrisme kunnen
vergeven omdat het in het teken stond van zijn streven
naar meer gelijkwaardigheid en democratie. Hij had
tenslotte geen witte suprematie voor ogen, en las niet
alleen Georg Wilhelm Friedrich Hegel, maar ook
Stuart Hall en Edward Said. Ramdas wees er juist op
dat de vruchten van de vooruitgang ongelijk verdeeld
zijn, en wilde voortborduren op de Verlichting in zijn
streven naar rechtvaardigheid, waarbij van de zoge-
naamde voorbeelden van beschaving (in dit geval de
Nederlanders) geëist kon worden dat ze zich tenminste
hielden aan hun eigen beloftes. De vraag of dat alles
mogelijk is, of de verlichtingswaarden ook succesvol
door onderdrukten toegeëigend kunnen worden, is
onverminderd actueel en ligt bijvoorbeeld voor in het
belangwekkende Decolonizing Enlightenment: Trans-
national Justice, Human Rights and Democracy in a
Postcolonial World (2014), een bundel onder redactie
van Nikita Dhawan.
februari – maart 2022 | 25 | de Nederlandse Boekengids
herlezen
De decolonial theory – een betrekkelijk nieuwe
maar op universiteiten en in kritische kringen zeer
populaire school van cultuurcritici, antropologen
en filosofen uit voornamelijk Zuid-Amerika – blijft
in die bundel begrijpelijkerwijs links liggen. Voor
dekoloniale denkers, zoals de Argentijnse semioticus
Walter Mignolo, zijn het goede en het slechte van de
Verlichting namelijk niet te onderscheiden en zijn vra-
gen over de ‘vruchten’ van de Verlichting dus niet aan
de orde. In Mignolo’s werk en dat van vergelijkbare
academici staan termen als ‘vooruitgang’, ‘bescha-
ving’ of ‘ontwikkeling’ – hoe je ze ook gebruikt – voor
kolonialisme, racisme en ‘epistemisch’ geweld. Het
zijn ‘loze beloftes’ die gekoloniseerde subjecten laten
meedraaien in een (neo)koloniale orde.
Door die lens beschouwd zou je Ramdas kunnen
zien als een soort marionet van de onderdrukker, of
zelfs als de onderdrukker zelve. Nog afgezien van
de vraag wie of wat nu eigenlijk een ‘onderdrukt’ of
‘gekoloniseerd’ subject is en wat dat bepaalt (huids-
kleur? afkomst? sociale positie? gedachtegoed?), is er
behoorlijk wat kritiek mogelijk op zo’n benadering.
Die impliceert namelijk dat we terug kunnen in de
geschiedenis, dat mensen zich kunnen onttrekken
aan hun intellectuele en politieke context, en dat
emancipatiebewegingen in staat zijn een geheel
eigen, niet-dominante taal te scheppen én daarmee
beslissende invloed uit te oefenen. Er zijn inderdaad
activisten en bewegingen die dat proberen, maar het
is simpelweg niet wat Ramdas voor ogen had. Alhoe-
wel in Badal te lezen valt dat Ramdas gefrustreerd en
gedesillusioneerd was over het Westen, de vooruitgang
en de zogenaamde beschaving in het thuisland, zocht
februari – maart 2022 | 26 | de Nederlandse Boekengids
hij de oplossing eerder in een intensivering van het
verlichtingsdenken, dan in een vermindering ervan.
Of Ramdas ooit zou zijn doorgebroken als hij het wes-
terse denken niet had omarmd, is daarbij een volgende
vraag. Nog in het vorige nummer van de Nederlandse
Boekengids schreef Matthijs Kuipers: ‘De koloniale
geschiedenis laat zich lezen als een lange aaneen-
schakeling van gekoloniseerden die aanvankelijk
hoop putten uit de door hun kolonisatoren beleden
waarden als democratie en gelijkheid, om vervolgens
bedrogen uit te komen.’ Hoewel dat onmiskenbaar
het geval is geweest en nog steeds is, maakt het daarbij
nogal uit welke positie die gekoloniseerden dan inna-
men en -nemen binnen een koloniaal of geopolitiek
systeem en welke strategische keuzes zij vanuit die
positie maakten en maken. Verschillende postkolo-
niale denkers zien in de verlichtingsidealen ondanks
alles nog altijd een belofte, een wapen dat ook tegen
de onderdrukker zelf kan worden opgeheven. Zoals
David Scott schrijft in Conscripts of Modernity: The
Tragedy of Colonial Enlightenment (2004): postkolo-
niale subjecten zijn als het ware zodanig ‘ingelijfd’ in
het moderniteitsproject dat zij het westerse denken
ondanks alles niet helemaal als externe vijand kunnen
zien.
De populariteit van het dekoloniale denken ten spijt
lijkt dat laatste ook de praktijk te zijn. Als ik naar
hedendaagse (antiracistische) activistische kringen
kijk, zie ik helemaal geen afscheid van ‘Verlichte’ denk-
wijzen. Anders dan het taboe op bepaalde woorden
doet vermoeden, gaat het uiteindelijk om zelfkritiek,
bewustwording, jezelf verlossen van bevooroordeelde
en irrationale denkwijzen, het blootleggen van een
Annelies van der Meij
hogere waarheid en het streven naar vooruitgang.
Nog altijd geloven mensen dat kritisch nadenken en
kennis vergaren nut hebben, dat het beter kan, dat er
überhaupt zoiets bestaat als objectief beter, en dat je
daar als nietig mens invloed op hebt.
Maar toch…
Het is opvallend dat Mignolo in zijn werk dezelfde
beeldspraak gebruikt als Ramdas in Zomergasten ooit
deed: die van besmetting. Over de hele wereld, schrijft
Mignolo, zijn de geesten van mensen geïnfecteerd met
de loze beloftes van de vooruitgang. Maar waar dat
voor hem een soort hersenspoelen is, sprak Ramdas er
in Zomergasten over als een zegen.
Zo’n twintig jaar later, in Badal, relativeert Ramdas
die zegen, maar blijft hij de idealen van de Verlich-
ting verbeten omhelzen. Hij geeft toe – als dat al het
goede woord is – dat zijn vroegere idealisering van het
Westen en zijn arrogantie als succesvol geassimileerd
intellectueel wat misplaatst waren. Maar tegelijkertijd
stelt hij een onwrikbare loyaliteit tentoon aan de ver-
lichtingsidealen – zowel in hun meest abstracte vorm
als aan wat die ideeën, hoe abstract ook, voor hem
betekenden.
Ik zal hier niet beweren dat Ramdas overleed aan
uitsluiting, een mismatch met het politiek klimaat, of
aan een worsteling met de idealen van de Verlichting:
het politiseren van psychisch lijden kent zijn grenzen.
Maar toch: een wereldbeeld – eenmaal toegeëigend
– gaat onvermijdelijk bepalen wat je mooi, goed en
rechtvaardig vindt, wat je bezielt en ontroert, wat je
hoop geeft en in beweging brengt. Daarvan kom je
alleen los met gevaar voor eigen leven. ×
Nederlandse literatuur
Blijven proberen, steeds opnieuw
D
it stuk is geen recensie van De Mitsukoshi
Troostbaby Company, het geweldige nieuwe
boek van Auke Hulst. Die recensies – ‘kroon
op oeuvre’, ‘magnum opus’ – zijn al verschenen en
herschapen in onherroepelijke advertentieblurbs. Zelf
ken ik de schrijver te goed en staat hij me te na om hem
geloofwaardig te kunnen recenseren; ik bestelde jaren-
lang recensies bij hem namens NRC Handelsblad. Om
mij alsnog tot Hulstrecensent te maken zou er in het
verleden iets aangepast moeten worden. Ik zou als tijd-
reiziger mijn eigen vroegere ik de pas af hebben moeten
snijden voor hij in 2007 met een stapel te recenseren
boeken de trappen naar het huis van de jonge schrijver
beklom en deze aantrof in een appartement waarin
een bad een centrale plaats innam. Toevallig is dit
voorbeeld niet. Tijdreizen om in het verleden behaalde
resultaten ongedaan te maken is een van de centrale
thema’s in de roman. De Mitsukoshi Troostbaby Com-
pany is een toekomstroman die draait om het verleden.
Die toekomst is op de eerste pagina vrij precies te
bepalen. Daar staat het Wikipedia-lemma van een
zekere A.K. Anthony, pseudoniem van Auke van der
Hulst (geboren in 1997), opgegroeid in Oost-Gro-
ningen. Hij debuteerde met ‘de wisselend ontvangen
erotische sf-roman’ Vleermuis van velcro en hij is ook
auteur van Zijn is het omgekeerde van, dat in 2026 de
longlist van de Libris Literatuur Prijs haalde. Nu heeft
hij de roman De lasso van de tijd in voorbereiding.
Overigens, dat staat niet in dat Wikipedia-lemma
maar wel verderop in de roman, werkt Auke van der
Hulst graag in bad.
Pas daarna begint de eigenlijke roman met de
woorden: ‘Ik wou dat ik het allemaal over kon doen.’
Doorgehaald, inderdaad. Nu is doorhalen iets anders
dan wissen. De vertel-
Om mij alsnog tot Hulst- ler van De Mitsukoshi
recensent te maken zou Troostbaby Company
er in het verleden iets heeft geprobeerd om
aangepast moeten wor- zijn zin over het ver-
den. Ik zou als tijdreiziger langen om het allemaal
mijn eigen vroegere ik de over te doen, te herroe-
pas af hebben moeten pen. Desalniettemin
snijden voor hij in 2007 staat die er nog steeds,
met een stapel te recen- achter de doorhalings-
seren boeken de trappen streep. Zo worden wij
naar het huis van de er in de regel meteen
jonge schrijver beklom. mee geconfronteerd
dat wij alles wel over
zouden willen kunnen doen, maar dat hier wetten
in de weg staan en praktische bezwaren – ook in een
sf-roman. (Behalve in een Wikipedia-lemma trou-
wens, waar iedereen de geschiedenis kan herschrijven
en geen enkele versie definitief is.)
Ik heb geen bloed
Wat moet er worden overgedaan in deze roman? Het
kortste antwoord is ‘kinderloosheid’ en dan ook nog
een specifiek geval. De kinderloosheid van een man
(Auke van der Hulst) die, jaren geleden, dacht vader
te worden, maar werd geconfronteerd met het besluit
van de moeder om de foetus weg te laten halen. Zij
vond, onder meer, dat hij te veel in zijn werk, in de
literatuur leefde om een goede vader te zijn. Voor hem
is het doorgehaalde kind steeds zichtbaar gebleven.
Jaren na de abortus dient zich een alternatief aan:
de aanschaf van een robot, ontworpen op basis van
het DNA van het (door de hoofdpersoon heimelijk
opgegraven) ongeboren kind. Scottie Valentine, zoals
het aldus verschenen meisje heet, is net een mens. Ze
loopt, praat en leert, er zijn herinneringen in haar
hoofd geplant. Ze houdt van de man die zij voor haar
vader houdt, haar huid is niet van echt te onderschei-
den. Maar, zoals ze zegt: ‘Ik heb geen bloed.’ Wat dat
voor haar afkomst betekent, durft haar vader haar
niet te zeggen. Intussen zie je als lezer met lede ogen
aan hoe vader en dochter zich onherroepelijk aan
elkaar hechten en hoe het meisje allerlei kinderdingen
wil die ze bij klasgenoten heeft gezien, zoals het vast-
leggen van haar lengte met een streep op de deurpost,
zodat ze later kan zien hoeveel ze is gegroeid. Haar
vader doet zijn uiterste best om haar op te laten gaan
in de rest van de mensheid. Dat lukt tegelijkertijd wel
en niet, want ze begint in de loop van de roman ook
het soort zelfdestructieve gedrag te vertonen dat zeer
menselijk is, maar niet wenselijk.
Soms levert het schemergebied tussen machine en
menselijkheid waarin vader en dochter leven kod-
digheid op. Bijvoorbeeld wanneer Van der Hulst een
poging doet tot seksuele voorlichting en dan zegt: ‘Je
kunt dan in de buik van een vrouw komen via haar
plasser. Tenminste, als de vrouw dat oké vindt, want
het is een soort geheim
Het lukt de vader tegelij- poortje waarvoor je een
kertijd wel en niet om zijn speciaal wachtwoord
robotdochter op te laten nodig hebt.’ Even later
gaan in de rest van de vraagt Scottie of hij
mensheid, want ze begint dan misschien ook met
in de loop van de roman zijn plasser een zaadje
ook het soort zelfdestruc- in haar buik kan doen.
tieve gedrag te vertonen Wat Hulst je prach-
dat zeer menselijk is, tig laat voelen is hoe
maar niet wenselijk. onmogelijk het is om
lang over een robot als
ding te denken. Waarbij de robot soms dingen over
zichzelf kan zeggen die al te menselijk aandoen: ‘Ik
woon in mijn lichaam, maar ik ben niet de bestuur-
der.’
En soms staat er ineens een alledaagse alinea waarin
alles samen lijkt te komen:
In de vensterbank ligt een dode hommel. De wind
speelt met de vleugels en de kromgetrokken pootjes,
die daardoor nog lijken te stuiptrekken. Scottie
port de hommel zachtjes met de punt van een
potlood – ze denkt dat-ie nog leeft. Hij beweegt
toch? Dat is een illusie, zeg ik, gezichtsbedrog. Het
schokt haar te horen dat hij niet tot leven kan
worden gewekt.
Alleen al om deze alinea, waarin een jonge robot
onderwezen wordt over leven als illusie, zal ik De
Mitsukoshi Troostbaby Company nooit vergeten.
Met verbeelding ten onder
Het verhaal over Scotties bestaan wordt verteld in
een ‘Privé-domeinachtige’ vertelling die Auke van der
Hulst schrijft, terwijl hij werkt aan de in het Wikipe-
dia-lemma al genoemde sciencefictionroman De lasso
van de tijd. Die maakt als manuscript ook weer deel
uit van De Mituskoshi Troostbaby Company. De hoofd-
figuur uit dat boek is Kaj, een alterego van Auke van
der Hulst, die zelf alweer een alterego is van Auke
Hulst (die in Kinderen van het Ruige Land zijn alter-
ego al de naam Kai gaf). Kaj – een man die graag in
Arjen Fortuin
Auke Hulst
De Mitsukoshi Troostbaby Company
Ambo|Anthos 2021, 608 blz.
bad zit – liep het vaderschap mis doordat zijn vriendin
tot een abortus besloot en deze gemankeerde vader
wil dat rechtzetten door naar het verleden te reizen en
daar zijn vroegere zelf de pas af te snijden. Dat lukt,
maar het werkt niet. Kaj probeert het opnieuw en
opnieuw – maar elke alternatieve wereld biedt nieuwe
ontwikkelingen waarop hij geen antwoord heeft.
Hulsts nieuwe roman biedt meer dan alleen dit
beklemmende Droste-effect. Er is ook de ijzing-
wekkende beschrijving van de wereld – en vooral
Nederland – in de nabije toekomst, waarin het kapot-
geboorde Groningen
De Mitsukoshi Troostbaby een gebied is waar je
Company is een staal- van een almachtige
kaart van de thema’s die Partij niet mag komen.
Hulst al sinds het begin Er is de donkere scha-
van zijn schrijverschap duw van het gezin
aan het uitdiepen is. waarin de hoofdper-
soon opgroeide. Er
zijn reizen door Japan en Myanmar, maar ook lezen
we zeer grachtengordeleske bespiegelingen over het
literaire leven wanneer Auke van der Hulst de vor-
deringen van De lasso van de tijd met zijn redacteur
bespreekt. Tussendoor staat bijtende cultuurkritiek.
Dat alles samen maakt, zoals een recensent zou kun-
nen zeggen, De Mitsukoshi Troostbaby Company een
staalkaart van de thema’s die Hulst al sinds het begin
van zijn schrijverschap aan het uitdiepen is.
Maar de lezer wordt vooral gedreven door het ver-
langen om deze merkwaardige dubbele hoofdpersoon
te volgen in zijn dappere, maar vruchteloze pogingen
om een wereld te scheppen die gerepareerd kan wor-
den. Deze roman gaat over volharding. Auke van der
Hulst tracht zijn nooit gerealiseerde vaderschap te
bereiken met een robot, Kaj probeert het met een tijd-
machine. Dat doen ze steeds opnieuw, pas helemaal
aan het eind van de roman gooit Auke van der Hulst
de handdoek in de ring. De geschiedenis is sterker
geweest dan hij.
Die loutering heb je als lezer doorgemaakt, samen
met de schrijver en alle verbeelding die hij in zich
had. De wereld blijkt uiteindelijk niet te repareren,
het verleden laat zich niet vermurwen. Intussen is
voor onze ogen een bruisend geesteskind ontstaan,
in verschillende betekenissen van dat woord. Dat kan
niet meer worden doorgehaald. ×
Deze tekst is deels gebaseerd op de toespraak die Arjen
Fortuin hield op de boekpresentatie van De Mitsukoshi
Troostbaby Company.
februari – maart 2022 | 27 | de Nederlandse Boekengids
wetenschapsroman
Levenswerk
E
en kwart van de wereldbevolking is kwalitatief
ondervoed, een even groot deel lijdt aan obe-
sitas, dus bijna vier miljard mensen hebben
geen adequate voeding. Tel daarbij op de twee miljard
mensen die we er nog bij verwachten in 2050. Kunnen
we dit aan?
Louise Fresco, voorzitter van Wageningen University
& Research (WUR) en schrijver, waagt zich aan deze
vraag in drie teksten. Eerst in een encyclopedische ana-
lyse van de wereldvoedselproblematiek, Hamburgers in
Paradise (2015; Hamburgers in het paradijs, 2019). Ver-
volgens in een inleiding op 10 miljard monden (2020),
een veelomvattende, door Ingrid de Zwarte en Jeroen
Candel samengestelde bundel van 41 essays over het
wereldvoedselvraagstuk. Daarin is Fresco klip en klaar:
‘Ik ben ervan overtuigd dat wij die 10 miljard monden
kunnen voeden, maar dit is geen vanzelfsprekendheid.’
Wat zij daarmee bedoelt, beschrijft ze nu in haar
historische roman De plantenjager uit Leningrad (2021),
een even persoonlijke als aangrijpende geschiedenis van
hoop en wanhoop, eerlijkheid en moed. In de hoofdrol
vinden we de plantkundige Nikolaj Vavilov, een gedre-
ven wetenschapper die zich kon meten met Charles
Darwin, maar die door toedoen van de pseudoweten-
schapper en fraudeur Trofim Lysenko in ongenade viel
bij het Sovjetregime en werd vermoord op bevel van
Stalin.
De missie van Vavilov is uiteindelijk dezelfde als die
van Fresco: de honger de wereld uithelpen door verbe-
tering van de landbouw. Vavilovs baanbrekende idee is
plantenveredeling door kruising van Russische tarwe
met wilde exemplaren die beter bestand zijn tegen
droogtes en ziekten en in kortere tijd rijpen. Op vijf
continenten jaagt hij op planten om de grootste collec-
tie zaden ter wereld op te bouwen. Fresco getuigt van
haar affiniteit met Vavilov door middel van een intieme
metafoor: ‘Een man kan een landschap liefhebben als
een vrouw, alle details één voor één ontdekken, opsnui-
ven, proeven en eindeloos bestuderen. Een landschap
lees je als een boek, net zoals je de gelaatstrekken van
een vrouw probeert te lezen.’
Van Darwin heeft Vavilov geleerd wat evolutie
betekent: het vermogen tot aanpassing, fitness. Want
alleen de best aangepaste planten overleven generatie
op generatie. Van de meest geschikte planten neemt hij
het zaad. Door planten met verschillende eigenschap-
pen te kruisen ontstaat vervolgens zaad van een nieuwe
soort. Zo vermengen en versterken kunstmatige en
natuurlijke selectie elkaar. De kunstmatige selectie en
kruising van Vavilov werkt sneller en is doelgerichter
dan de natuurlijke selectie van Darwin.
De grote-stappen-snel-thuis-ideologie
Net als Jean-Baptiste Lamarck voor hem beweerde
Lysenko echter dat erfelijke eigenschappen van indi-
viduele planten sneller kunnen worden verbeterd door
hun omgeving aan te passen in plaats van door selectie
en kruising. Zo zou hij bijvoorbeeld wintertarwe in
ijskoud water hebben gekweekt, waardoor zomertarwe
zou zijn ontstaan dat sneller rijpte en grotere opbreng-
sten gaf. Deze onbewezen ideeën sloten naadloos aan
bij de grote-stappen-snel-thuis-ideologie van Stalin,
waardoor Lysenko’s ster snel rees. Ten koste van
Vavilov welteverstaan. Elk nieuw hoofdstuk van De
plantenjager opent met huiveringwekkende teksten uit
de leugenachtige verhoren waarmee Vavilov door het
februari – maart 2022 | 28 | de Nederlandse Boekengids
Sovjetregime vernederd werd, die ten slotte leidden tot
eenzame opsluiting en zijn tragische einde door honger
en uitputting. We schrijven dan 1943.
Vavilovs Instituut voor Plantnijverheid overleefde
de Tweede Wereldoorlog en het negenhonderd dagen
durende Duitse beleg van Leningrad (8 september 1941-
27 januari 1944) wonderbaarlijk ongeschonden. In het
kolossale gebouw aan het Sint-Isaaksplein, midden in
de belegerde stad, bewaakten de heldhaftige medewer-
kers van Vavilov de collectie van 400.000 verschillende
zaden, het levenswerk van hun mentor, hun eigen
honger ten spijt.
De plantenjager is doorspekt met wetenschapsethiek
die vandaag de dag nog altijd even relevant is als in
Vavilovs tijd. Neem nu ‘het doel van wetenschap is om
de wereld te verbeteren. Niet om een utopie te vestigen,
maar om in het dagelijkse bestaan vreugde en redelijk-
heid te brengen en de afwezigheid van lijden.’ Maar wat
als de wetenschap niet de basis voor de vooruitgang
levert, of te langzaam gaat? Dan ligt fraude op de loer
en het claimen van doorbraken die niet bewezen zijn.
Zo oud als het leven op aarde
Het lysenkoïsme stortte de Sovjet-Unie na de Tweede
Wereldoorlog in een vreselijke hongersnood. Lysenko
viel in ongenade en Vavi-
De plantenjager is lov werd postuum in ere
doorspekt met weten- hersteld. Het is aan zijn
schapsethiek die kunstmatige selectie en
vandaag de dag nog kruising te danken, zijn
altijd even relevant is theorie van de immu-
als in Vavilovs tijd. Want niteit van planten tegen
wat als de wetenschap ziektes, zijn erfelijkheids-
niet de basis voor de wetten, zijn ontdekking
vooruitgang levert, of te van biodiversiteitscentra,
langzaam gaat? en aan zijn unieke collec-
tie zaden, dat Rusland na
de rampzalige jaren veertig en vijftig zijn eigen bevol-
king weer kon voeden.
Voor alle duidelijkheid geeft Fresco ook het bekende
bewijs tegen Lamarck en Lysenko: als je de staart van
een muis afknipt, krijgt die muis geen nakomelingen
zonder staart – en ook als je dat knippen vele generaties
herhaalt, ontstaat er geen muizensoort zonder staart.
Toch hebben omgevingsfactoren wel degelijk invloed
op onze genen. Fresco noemt als voorbeeld van zulke
epigenese (‘ontwikkelingsaanpassing’) het lot van kin-
deren die werden geboren in de Hongerwinter en als
volwassenen extra gevoelig bleken voor alle mogelijke
ziektes en een significant lagere levensverwachting
hadden.
Genetische modificatie is zo oud als het leven op
aarde, daarvan probeert Louise Fresco met deze histori-
sche roman haar lezers te doordringen. In den beginne
ontstond een grote diversiteit aan nieuwe soorten langs
de weg van Darwins natuurlijke selectie, toen kwamen
er nieuwe soorten bij doordat jagers en verzamelaars
hun omgeving beïnvloedden, en vervolgens gingen
boeren planten domesticeren en veredelen met Vavilovs
kunstmatige selectie en kruising. Dat proces is tijdro-
vend en hetzelfde effect kan sinds het midden van de
vorige eeuw aanzienlijk efficiënter bereikt worden met
behulp van biotechnologie. Sinds de millenniumwisse-
ling maakt gentechnologie het mogelijk rechtstreeks in
te grijpen in het genoom van organismen. We moeten
niet bang zijn voor genetische modificatie, schrijft
Frans Saris
Louise O. Fresco
De plantenjager uit Leningrad
Prometheus 2021, 320 blz.
Fresco, als we tien miljard monden willen voeden zon-
der de hele aarde om te ploegen en te vernielen.
Erfenis
Maar ook voor kunstmatige voeding geldt: successen
uit het verleden bieden geen garantie voor de toekomst.
Voor velen is de hamburger het belangrijkste, zo niet
het enige voedsel. Planten en dieren die niet bijdragen
tot de hamburger of andere fastfoodproducten worden
schaars (zie ook ‘Hamburgers met een hoge c’, dNBg
2016#5). Zelfs voor het schijf-van-vijfdieet benutten wij
slechts een dozijn van alle driehonderdduizend soorten
bloemplanten. Bovendien zal de landbouwkundige
biodiversiteit steeds meer verdwijnen naarmate de
bevolkingsdruk toeneemt en de oorsprongsgebieden
aangetast worden door wegen, stuwmeren, steden en
moderne landbouw.
Precies daarom is het van groot belang dat Vavilovs
collectie groeit, en niet alleen in Leningrad. En daarom
is het van belang dat plantenjagers over de hele wereld
zaden verzamelen die worden opgeslagen in nationale
collecties met duplicaten in Spitsbergen – in de inter-
nationale genenbank die mede werd opgericht door
Louise Fresco.
Eigenlijk is de vraag niet ‘Hoe voeden we de wereld
in 2050?’ schrijven De Zwart en Candel in 10 miljard
monden, maar ‘Hoe zorgen we in 2050 voor voldoende
gezond voedsel, met respect voor onze planeet en alle
mensen en dieren die er leven?’ Ondanks contrasterende
visies geeft hun boek vijf duidelijke inzichten: 1. Het is
een mondiaal vraagstuk waarin Nederland dankzij de
WUR voorloper is; 2. Kennis alleen is niet voldoende,
er zijn mondiale en lokale politieke interventies nodig;
3. Met inachtneming van ethische vraagstukken zijn
hightechinterventies noodzakelijk; 4. Chemische
gewasbeschermers en agrarische monoculturen moeten
plaatsmaken voor duurzame landbouw; 5. Om de cirkel
landbouw-voeding-natuur te sluiten moeten alle acto-
ren in het voedselsysteem samenwerken: voedselprodu-
centen, leveranciers, supermarkten, ngo’s, overheden,
financiële instellingen en consumenten. Zoals bij de
ontwikkeling van het open source Agri-food-nature
Transition Model (ATM).
Het is Fresco’s grote verdienste dat zij al haar ken-
nis en ervaring zo overtuigend bijeenbrengt in een
verhaal dat verleden, heden en toekomst zo sterk met
elkaar verbindt. Er spreekt een in de geschiedenis en
wetenschap geaarde visie op de toekomst uit die je in
deze tijd verfrissend hoopgevend zou kunnen vinden.
Pragmatisch, realistisch en, inderdaad, hoopgevend.
Nu die hoop ook werkelijk doen leven en de daad bij
het woord voegen. ×
kunstreceptie
Troebele geschiedenis
I
n een tijd waarin iconische figuren als Polanski,
Domingo, Lucebert en Picasso in meerdere of min-
dere mate ‘gecanceld’ worden is het een modieus
vraagstuk geworden: kunnen wij nog van een kunst-
werk genieten als blijkt dat de auteur (op zichzelf al een
zeer complexe term) plotseling niet de onbetwiste held
blijkt te zijn die wij voor ons zagen? Er zijn veel van die
‘helden’ wier imago’s in de huidige, iconoclastische tijd
niet langer standhouden; zij kunnen onze projecties
niet langer weerspiegelen. Wat zegt dat over ons en de
cultuur die dat verheerlijken en afstoten mogelijk heeft
gemaakt?
Het zijn vragen als deze die worden opgeroepen
door het genuanceerde essay Het vergeten kwaad: de
herinneringen van cineast Jonas Mekas (2021) van Peter
Delpeut, over zijn jeugdheld, avant-gardefilmmaker
Jonas Mekas (1922-2019). Delpeuts uitgangspunt is een
artikel van Michael Casper, ‘I Was There’, dat ver-
scheen in The New York Review of Books in 2018, een
half jaar voor het overlijden van Mekas. Casper, een
historicus die gespecialiseerd is in moderne Oost-Eu-
ropese Joodse politiek en cultuur, gaat hierin na
hoe Mekas feitelijke onwaarschijnlijkheden (of zelfs
onjuistheden) heeft verwerkt in zijn autobiografische
gedichten, essays, gepubliceerde dagboeken en films.
Volgens Casper heeft Mekas cruciale en uitermate
pijnlijke gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoor-
log in Litouwen vergeten, weggelaten, vertroebeld, of
verkeerd voorgesteld. Zoals Delpeut stelt heeft Casper
‘de herinneringen van Mekas, zoals hij die in iconi-
sche anekdotes had samengevat, gecontroleerd ’.
De nadruk op dat laatste woord onderstreept de
complexiteit van de situatie: neemt Casper, die als
historicus toch op een of andere manier op zoek is
naar waarheid, het geschreven en gefilmde werk van
een kunstenaar letterlijk? En is dat legitiem? Zijn dit
twee verschillende talen die niet met elkaar te rijmen
zijn? De verklaringen van Mekas naar aanleiding van
het artikel van Casper (in e-mailcorrespondentie met
Casper en later in een interview voor een oralhisto-
ryproject over de Holocaust) komen verwarrend en
vervreemdend over. Toch houdt Mekas voet bij stuk:
de door hem beschreven verhalen lopen synchroon
met zijn herinnering. In Het vergeten kwaad ontstaat
een driehoeksverhouding tussen Mekas, Casper is en
Delpeut. De laatste is de enigszins beteuterde bewon-
deraar van Mekas die op gedetailleerd onderzoek
uitgaat, Casper de openbaar aanklager, en Mekas de
getormenteerde kunstenaar.
Wat er daadwerkelijk is gebeurd
Jonas Mekas werd geboren in een boerengezin in
Litouwen. Hij was zeventien en zat op het gymna-
sium in Biržai toen Litouwen in 1940 bezet werd door
de Sovjet-Unie. Tijdens die korte bezetting zat hij in
het verzet en streefde hij naar een vrij en onafhanke-
lijk Litouwen. In 1941 werd het land ingenomen door
nazi-Duitsland. Tijdens deze periode werkte Mekas
bij twee nationalistische, nazigezinde kranten, waarin
antisemitische teksten werden gepubliceerd. Hoewel
hij er zelf uitsluitend gedichten publiceerde waarin hij
Litouwen bezong, rijst de vraag: wat waren zijn eigen
overtuigingen, en (in welke mate) bood hij weerstand
aan die van zijn omgeving? Andere onduidelijkheden
betreffen zijn aanwezigheid bij of bewustzijn van
de gruwelijke massamoord op de joodse burgers
van Biržai (bijna de helft van de populatie van het
dorp) in augustus 1941, en vraagtekens rondom zijn
vertrek uit Litouwen naar Duitsland in 1944, toen de
Sovjet-Unie Litouwen opnieuw bezette. Deze onop-
gehelderde vaagheden vertroebelen het beeld van wat
er daadwerkelijk is gebeurd – met Mekas, en in de
geschiedenis die hij in zijn werk weergeeft. Evenmin
als Mekas lukt het Casper uiteindelijk om duidelijk-
heid te scheppen. Hij voelt zich wellicht juist door
die blijvende onduidelijkheden geroepen om er een
artikel aan te wijden.
De persoonlijke subtext
Het verlangen om iets tot op de bodem uit te zoeken
is de historicus eigen en het specifieke onderwerp
sluit aan bij waar de internationale geschiedschrij-
ving zich bevindt aangaande dit hoofdstuk van de
Tweede Wereldoorlog in Litouwen. Delpeut legt uit
dat de Vergangenheitsbewältigung nog steeds een lastig
onderwerp is in Litouwen; terwijl er bijna tweehon-
derdduizend joden zijn vermoord door de nazi’s,
domineren de verhalen
De haast mythische over het lijden onder de
figuur die Mekas is Sovjet-Unie. Bovendien
geworden, de persona, is er sprake van uitge-
valt niet goed te sproken antisemitisme,
onderscheiden van het zowel onder de bevolking
individu, de persoon als in de politiek. Een
– iets dat veel kunste- expliciete oproep van de
naars eigen is. International Commis-
sion for the Evaluation of
the Crimes of the Nazi and Soviet Occupation Regi-
mes in Lithuania tot onderzoek naar ‘the contempo-
rary attitudes and stance of the population towards
the Holocaust’ maakt aannemelijk dat Casper
actief op zoek ging – gezien Mekas’ status als nati-
onale held in Litouwen is het niet verwonderlijk dat
Casper zijn verhaal wilde uitzoeken. Dit neemt
niet weg dat Caspers twijfels over een aantal zaken
in Mekas’ leven legitiem zijn, maar het toont wel aan
dat Casper als historicus een keuze maakt over wat
onze aandacht verdient; hij heeft een ‘persoonlijke sub-
text’, om met historicus Sheila Fitzpatrick te spreken.
Ingewikkeld is dat de haast mythische figuur die
Mekas is geworden, de persona, niet goed te onder-
scheiden valt van het individu, de persoon – iets dat
veel kunstenaars eigen is. Na aankomst in New York
in 1949 werd hij de spil van een netwerk van avant-gar-
dekunstenaars en later creëerde hij de Anthology Film
Archives, een beroemd archief van avant-gardefilms.
Hij schreef over film voor The Village Voice en was
vervlochten met het filmleven in New York. Zijn
goede vriendin Marina Abramović vertelt over hem
dat ‘[his] life and film were [completely] merged into
each other’. De producties van Mekas worden zon-
der uitzondering als autobiografisch bestempeld: hij
dankt zijn grote bekendheid voornamelijk aan zijn
zogenaamde film diaries, bestaande uit found footage
en home movies. Dat maakt het voor velen des te pijn-
lijker dat hij essentiële delen van de oorlog verzwijgt
en zijn eigen lijden tijdens de oorlog centraal stelt in
zijn werken.
Feitenverdichting
Net als Mekas, die het kleine en persoonlijke een
universele lading weet te geven, past ook Delpeut de
Linde Luijnenburg
Peter Delpeut
Het vergeten kwaad: de herinne-
ringen van cineast Jonas Mekas
Atlas Contact 2021, 224 blz.
stijlfiguur van de afwisseling van individuele naar
abstracte reflecties en probleemstellingen gestroom-
lijnd toe. Het feit dat hij sommige vragen beantwoordt
en andere openlaat of zelfs alleen impliciet stelt, ver-
rijkt het essay en maakt het tegelijkertijd een voltooid
stuk en het begin (of vervolg) van een gesprek. Dit
sluit ook aan bij de stijl van zijn (voormalige?) held:
Mekas staat erom bekend dat zijn tegendraadse films
geenszins de Hollywood-verhaallijnregels volgen,
maar in plaats daarvan een open, poëtisch en abstract
karakter hebben.
Waar houdt het auteurschap op? Is de context deel
van ‘de auteur’? Schrijft, filmt, ontwerpt iemand ooit
iets echt ‘alleen’ en ‘unieks’? Is het niet de samenle-
ving die een bepaalde ‘auteur’ voortbrengt, vormt,
verheerlijkt? Wordt elke lezer de nieuwe auteur, zodra
een kunstwerk op de markt verschijnt, zoals Roland
Barthes dat al in de jaren zestig van de vorige eeuw
betoogde? Wat Delpeut, die zelf filmmaker en schrij-
ver is, als geoefende verteller naar voren brengt, is
dat zowel de kunstenaar als de historicus en hijzelf
subjectieve ervaringen hebben van feiten. Door histo-
rische feiten en de subjectieve lezer daarvan (Casper)
te leggen naast herinneringen (Mekas) en kunst- en
auteurservaringen (Delpeut zelf) geeft Delpeut aan
dat het zinloos is te zoeken naar objectieve beschrij-
vingen, maar dat het, zolang de gekleurdheid en het
perspectief van de verteller expliciet worden gemaakt,
wel degelijk mogelijk is om tot een beter intersubjec-
tief inzicht te komen.
De onderliggende gedachte gaat, kortom, voorbij
cancelcultuur: voor een goed begrip van (gevoelige)
zaken moeten we ons niet laten verleiden tot een
objectieve veroordeling of vrijspraak van individuen,
maar bewuster worden van de subjectieve, imperfecte
kanten van de geschiedschrijving en de journalistiek.
Dit is direct ook een argument voor de tergende
discussie over ‘alternatieve feiten’: het erkennen van
de subjectiviteit van degene die de feiten brengt is
objectiever en feitelijker dan het doen voorkomen van
pure objectiviteit. Met die erkenning worden feiten
dichtere feiten.
Delpeut geeft met zijn essay een indirect antwoord
op de vraag hoe wij, degenen die kunstwerken erva-
ren, om kunnen gaan met ‘gevallen helden’. In plaats
van toe te geven aan de neiging de held of te veroor-
delen of vrij te spreken, stelt Delpeut een oordeel in
voor- of nadeel van Mekas uit. In plaats daarvan gaat
hij op zoek naar de nuance en naar erkenning van
de subjectiviteit van de historicus, de kunstenaar en
hemzelf. ×
februari – maart 2022 | 29 | de Nederlandse Boekengids
academische vrijheid
Hoe woke mag wetenschap zijn?
W
oke, cancel culture en identiteitspolitiek: het
zijn termen waaronder postmoderne critical
theories bekend zijn in populaire media.
Deze critical theories betreffen een groeiende en veel-
kleurige verzameling stromingen binnen met name de
geesteswetenschappen. Maar wat houden deze in? Hoe
ziet de wetenschappelijke onderbouwing eruit? En hoe
deze te waarderen? Deze vragen komen aan de orde
in het populairwetenschappelijke Cynical Theories:
How Activist Scholarship Made Everything about Race,
Gender, and Identity – and Why This Harms Everybody
(2020) van historicus Helen Pluckrose en wiskundige
James Lindsay – een helder, scherp boek dat construc-
tieve vragen stelt die relevant zijn voor iedereen in de
universitaire wereld.
De grievance studies affair
Cynical Theories begon als een grap. Met een serieuze
ondertoon, dat wel. Pluckrose en Lindsay – zelfver-
klaard linkse wetenschappers – vatten in 2017 samen
met filosoof Peter Boghossian het plan op om nep-
papers te schrijven
Zelfs een artikel met en in te sturen naar
agressieve passages uit academische toptijd-
Mein Kampf van Adolf schriften. In navolging
Hitler, herschreven in van de Sokal-hoax wil-
feministisch jargon, werd den de drie aantonen
gepubliceerd in Affilia: dat wetenschappelijk
Journal of Women and onderzoek dat in lijn
Social Work. is met wenselijke
ident iteit sp ol it ie k e
thema’s kritiekloos wordt geaccepteerd. Bizarre
artikelen werden geplaatst: een artikel dat voor-
stelde om mannen als honden af te richten om rape
culture te bestrijden, een artikel over mannen die
naar toplessrestaurants gaan omdat ze naar het patri-
archaat zouden verlangen, een artikel dat stelde dat
mannen die nooit anaal worden gepenetreerd met
seksspeeltjes antifeministisch, homofoob en trans-
foob zijn en een verhandeling dat spieren boven vet
verkiezen een vorm van culturele onderdrukking is.
Zelfs een artikel met agressieve passages uit Mein
Kampf van Adolf Hitler, herschreven in feministisch
jargon, werd gepubliceerd in Affilia: Journal of Women
and Social Work. Het kwam bekend te staan als de
Grievance studies affair – een affaire die in Nederland
verrassend weinig aandacht heeft gehad.
Inventarisatie
Tegen deze achtergrond en gezien de ondertitel van
het boek verwachtte ik een nogal eenzijdig ontmaske-
ringsverhaal, maar dat bleek niet het geval. Pluckrose
en Lindsay geven een tamelijk diepgravende (en op
punten welwillende) analyse van critical theory, van
deelgebieden als postcolonial theory, queer theory,
critical race theory, intersectionality, gender studies,
disability studies en fat studies, en in bredere zin van de
stroming social justice scholarship.
Het in kaart brengen van de grondslagen van
postmoderne critical theory – inmiddels gevestigd
gedachtegoed, ook aan Nederlandse universiteiten
(met uitlopers als critical legal theory, critical medical
anthropology en critical historical studies) – moet nogal
een karwei zijn geweest, want zowel methodisch als
inhoudelijk is deze materie verre van eenduidig, om
over de slechte leesbaarheid van sommige teksten nog
februari – maart 2022 | 30 | de Nederlandse Boekengids
maar te zwijgen. De auteurs hebben zich de moeite
getroost om de postmoderne aanloop in kaart te
brengen, alsook een aantal, hierboven genoemde,
specifieke stromingen door te lichten. Uiteraard
ontkomen ze niet aan selectie, (over)generalisering
en hier en daar een aangezette stereotypering, maar
onderaan de streep is het een bewonderenswaardige
exercitie – en nog vlot geschreven ook.
Maar met dit boek hebben de auteurs ook een
boodschap. Want, zo betogen zij, postmoderne
critical theories vragen met recht aandacht voor
onderbelichte belangen en reflectie op het eigen per-
spectief van de betrokken wetenschapper, maar slaan
daarin door wanneer zij wetenschappelijke basiseisen
loslaten, zoals het streven naar neutraliteit en (een
gedeelde) objectiviteit, falsifiërend onderzoek en
fundamentele openheid voor kritische tegengeluiden.
Niet alleen komt de legitimiteit van de wetenschap
dan op losse schroeven te staan, wat volgens de
auteurs het rechts-populisme in de kaart kan spelen,
maar het kan er zelfs toe leiden dat het tegendeel van
de beoogde maatschappelijke impact werkelijkheid
wordt. Want critical theory kan polariserend werken,
zo waarschuwen zij. Grof gezegd: vreedzame conflict-
oplossing bestaat niet waar hele groepen (wit, man,
westers, cis, gezond, slank) geen gelijke stem mogen
hebben.
Samenzwering zonder samenzweerders
De wortels van de hedendaagse critical theory lig-
gen, zo argumenteren Pluckrose en Lindsay, in het
postmodernisme – waarmee ze te onderscheiden is
van bijvoorbeeld de kritische theorie van de Frank-
furter Schule. De postmoderne lijn die in critical
theory wordt opgepakt, gaat er kort gezegd van uit
dat de maatschappij wordt gevormd door systemen
van macht en privilege,
De postmoderne lijn die die moeten worden
in critical theory wordt bestreden onder de
opgepakt, gaat er kort vlag van social justice.
gezegd vanuit dat de Deze machtssystemen
maatschappij wordt worden gekenmerkt
gevormd door systemen door geprivilegieerde
van macht en privilege, of onderdrukte posities
die moeten worden ten aanzien van identi-
bestreden onder de vlag teit (bijvoorbeeld wit of
van social justice. zwart, man of vrouw,
westers of niet-westers).
Geheel in postmoderne traditie wordt de idee van
objectieve kennis verworpen: kennis is altijd afhanke-
lijk van de in de machtsstructuur ingenomen positie
(positionaliteit). Uit deze koker komt ook het bredere
maatschappelijke begrip ‘woke’, wat zoveel betekent
als je bewust zijn van deze machtsstructuren. Wie
zich daarvan (nog) niet bewust is, heeft bijvoorbeeld
unconscious bias, wordt verblind door privilege of doet
zelfs aan wilful ignorance.
Vervolgens onderscheiden Pluckrose en Lindsay
– steeds onder directe verwijzing naar critical theo-
ry-literatuur – vier postmoderne motieven die in de
verscheidene stromingen van critical theory in meer
of mindere mate aanwezig zijn. Kort gezegd:
1. Een fixatie op de macht van taal. Met Michel
Foucault wordt aangenomen dat machtsstructuren
tot uiting komen in taal. Woorden kunnen daarom
Jonathan Soeharno
Helen Pluckrose & James Lindsay
Cynical Theories: How Activist
Scholarship Made Everything about
Race, Gender, and Identity – and
Why This Harms Everybody
Pitchstone Publishing 2020, 352 blz.
onderdrukkend zijn, al naar gelang wie deze in de
mond nemen. Zo kan iemand die onbedoeld een
‘verkeerd’ woord gebruikt toch als racist, neokoloni-
aal, seksist of homofoob worden bestempeld.
2. De doorbreking van ‘grensstellend denken’. Identi-
teitsaanduidingen als gender of ras mogen niet binair
zijn, maar moeten fluïde worden begrepen (iets dat
sterker naar voren komt in queer studies, intersecti-
onality en postcolonial studies dan in bijvoorbeeld
critical race theory).
3. Cultureel constructivisme. Zwart, wit, man, vrouw,
homo, hetero of kruisingen daarvan: deze identiteiten
zijn (opgedrongen) culturele constructen. Deze con-
structen vormen eigen werkelijkheden. Zo kunnen
niet alleen taal, maar ook (culturele constructen zoals)
morele of juridische normen voor een wit of zwart
persoon een andere betekenis hebben. Kort gezegd:
identiteit bepaalt de werkelijkheid.
4. Een curieuze uitloper van deze nadruk op iden-
titeit is dat het individu er nauwelijks toe doet. De
auteurs citeren bijvoorbeeld een studie die stelt dat
iemand met fors overgewicht die liever slank zou
zijn, lijdt aan een soort stockholmsyndroom. Want
deze persoon verzet zich kennelijk onvoldoende tegen
bijvoorbeeld healthism als onderdrukkend discours.
Wat dit individu zelf zegt te willen of ervaren doet
er daarbij niet toe. Andersom kan er sprake zijn van
racisme zonder individuen die bewust racistisch zijn.
Of van ‘patriarchaat’ zonder individuele mannen die
moedwillig vrouwen onderdrukken. Door de lens
van critical theory gaat het – in de woorden van de
auteurs – niet zelden om een ‘samenzwering zonder
samenzweerders’.
Activisme
Vervolgens betogen Pluckrose en Lindsay dat het
accent binnen critical theory gaandeweg is verscho-
ven van de ontmaskering van machtsstructuren naar
actie, namelijk het te lijf gaan van machtsstructuren
onder het mom van sociale rechtvaardigheid. Op
die wijze heeft critical theory zich ontwikkeld tot
een activistische ideologie, aldus de auteurs. Was het
postmodernisme van bijvoorbeeld Derrida nog ge-
richt op het deconstrueren van het huis met als doel
verbetering van de bestaande structuren, critical
theory vervangt de fundamenten door een morele
agenda.
De auteurs diagnosticeren dit als ‘postmodernism’s
applied turn’: het selectief doorbreken van onderdruk-
kende machtsstructuren zoals westers, wit, mannelijk,
hetero of slank. Let wel: een dergelijke selectieve, acti-
vistische agenda is niet het resultaat van het onderzoek
van critical theory, maar een moreel uitgangspunt.
Critical theory is in die zin dus niet (zelf)kritisch of
academische vrijheid
radicaal sceptisch: ze is vooral tegen een aantal dingen
– vandaar het cynical theories van de boektitel.
Langs die lijn moet ook wetenschap een stem geven
aan (het perspectief van) voorheen onderdrukte
identiteiten. De geesteswetenschappen hebben hier
een streepje voor. Daar kan bijvoorbeeld ‘empirisch’
worden aangetoond wat vanuit een perspectief als
waar wordt ervaren, ongeacht ‘objectieve’ waarheid.
Met een wetenschap als biologie heeft critical theory
daarentegen een moeizamere verhouding. Dat er
biologen zijn die vasthouden aan het genetische basis-
onderscheid tussen mannelijke en vrouwelijke sekse
(te onderscheiden van gender), al dan niet met de
erkenning van uitzonderingen, wordt door sommigen
zelfs afgedaan als ideologische bias of gerelativeerd
door van de uitzondering de regel te maken.
Research justice
In Cynical Theories wijden Pluckrose en Lindsay veel
aandacht aan dit activistische aspect, omdat het niet
alleen haaks staat op de zelfkritische aard van de
wetenschap, maar wetenschap in essentie ideologisch
wil maken. Als we de
Onderzoek dat is gedachte radicaal zou-
gefixeerd op onderdruk- den doortrekken – en
king zal alleen onder- dit geldt zeker niet voor
drukking vinden. alle onderzoekers die
zich met critical theory
bezighouden – dan zou alleen racisme ‘gepleegd’ door
witte mensen, homofobie door hetero’s, seksisme door
mannen of kolonisatie door westerse culturen onder-
zocht mogen worden. Wetenschappelijk onderzoek
dient dan deze uitgangspunten te bevestigen (liefst
met het genoemde ‘empirische’ onderzoek), zonder
dat (voldoende) ruimte mag bestaan voor falsificatie.
Mag bestaan – in deze visie – omdat het de morele
opdracht van de wetenschap is om onderdrukten een
stem te geven. Zo kan critical theory de wetenschap
social justice scholarship opdringen onder de vlag van
research justice. Wie zitten er in benoemingscommis-
sies? Welke beleidskeuzes worden er gemaakt? Hoe
zit de verdeling van onderzoeksgelden in elkaar?
Welke keuzes worden gemaakt bij benoemingen en
promoties? Hoe wordt het onderzoek gevaloriseerd?
Aan wie worden wetenschapsprijzen toegekend?
Worden er wel genoeg mensen van kleur geciteerd?
Krijgen onderdrukte perspectieven in dit alles wel
de overhand en wordt geprivilegieerde perspectieven
voldoende weerwoord geboden?
Pluckrose en Lindsay stellen kritische vragen bij dit
soort ontwikkelingen, die zich zoals gezegd vooral in
de geesteswetenschappen voordoen. Allereerst waar-
schuwen zij dat de cirkel zo – onkritisch – in stand
wordt gehouden. Want wordt wetenschap dan geen
selffulfilling prophecy? Onderzoek dat is gefixeerd op
onderdrukking zal immers alleen onderdrukking vin-
den. En wat gebeurt er met de academische openheid
om met andersdenkenden in gesprek te gaan? En met
academische vrijheid?
De duivel op geitenwollen sokken
Populaire voorbeelden van hoe deze activistische
agenda kan doorwerken zijn genoegzaam bekend.
Neem onlangs een docente aan Harvard die onder
vuur kwam te liggen omdat ze als biologe vasthield
aan het sekseonderscheid tussen man en vrouw, of
beleid aan dezelfde universiteit dat een moderator
moet worden geplaatst bij ‘controversiële sprekers’. Er
is ook klein leed: (anonieme) klachten over racisme,
seksisme of homohaat vanwege ‘verkeerd’ taalgebruik
kunnen diepe impact hebben op academici die der-
gelijke uitingen juist verafschuwen. Dit werkt meer
systemisch door waar universiteitsbesturen, funders,
studenten, benoemingscommissies, tijdschriften en
jury’s van wetenschapsprijzen selectief critical the-
ory-thema’s omarmen. Let wel: het kan gaan over
vrijwel alle facetten van de wetenschapsbeoefening
– niet alleen om (enkele gevallen van) individueel
onderzoek. Dat maakt de vragen die Cynical Theories
stelt des te relevanter.
Waar de duivel in de Verenigde Staten nog wel eens
op klompen komt, komt hij in Nederland op geiten-
wollen sokken. De scherpe randjes zijn hier dan net
wat minder scherp, maar in menig instellingsplan valt
te lezen dat sociale onrechtvaardigheid en uitsluiting
moeten worden tegengegaan, bijvoorbeeld door de
mechanismen erachter bloot te leggen. Onder de
noemer van diversiteit is de aandacht voor de kenmer-
ken niet-westers en niet-mannelijk onderdeel van de
funding, bij wetenschapsprijzen wordt gekeken naar
critical theory-thema’s en de TU/e wilde zelfs voor
een periode geen mannen meer benoemen (en werd
daarop teruggefloten door het College voor de Rech-
ten van de Mens). Rondom critical theory-thema’s is
een sfeer van zelfcensuur komen te hangen, hoewel
hier en daar ook andere geluiden te beluisteren zijn.
Is dit een probleem?
De vraag is natuurlijk: is dit een probleem? Het is toch
goed om tegen racisme te zijn, voor queer, voor vrou-
wenemancipatie, tegen koloniserende uitbuiting en
slavernij, kortom: tegen sociale onrechtvaardigheid?
In het meest elegante deel van Cynical Theories –
het slot – vatten Pluck-
Waar de duivel in de rose en Lindsay hun
Verenigde Staten nog wel pleidooi mooi samen.
eens op klompen komt, Ja, sociale onrecht-
komt hij in Nederland op vaardigheid bestaat en
geitenwollen sokken. hier kan een verant-
woordelijkheid liggen
voor de wetenschap. Ja, interdisciplinaire theoretische
benaderingen zoals race, gender, en sexuality studies
in de geesteswetenschappen zijn zeer waardevol. Ja,
het is belangrijk dat blinde vlekken voor ‘intersected
identities’ aandacht krijgen. En ja, reflectie op het
eigen perspectief van de wetenschapper is nuttig
en noodzakelijk. Maar het gaat te ver als groeps-
identiteit boven het unieke individu wordt gesteld.
Waar machtsonderdrukking (racisme, patriarchaat,
homofobie) wordt verondersteld. Waar reeds het stre-
ven naar (een gedeelde) objectiviteit als ideologische
bias wordt weggezet – nota bene door wetenschappers
zelf. Waar wetenschap beleidsmatig wordt ingezet om
‘kritisch’ op zoek te gaan naar bevestiging van een
probleem (koloniaal denken, patriarchaal denken, cis-
normatief denken) – zonder (voldoende) ruimte voor
falsificatie. Waar zelfcensuur academische vrijheid
aantast.
Maar het grootste punt van kritiek van Pluckrose en
Lindsay op critical theory is dat deze – in haar acti-
vistische vorm – de maatschappij niet verder helpt.
Racisme wordt bestreden door het overal in te lezen,
individuen worden gesimplificeerd tot – en gecanceld
vanwege – abstracte identiteiten (wit, slank, westers).
Feiten die de basis kunnen vormen voor een gedeeld
gesprek worden als bias weggerelativeerd. Dit lost
conflicten niet op, maar gooit juist olie op het vuur.
Waar taal als misbruikend machtsmiddel of zelfs
Jonathan Soeharno
geweld geldt en de subjectieve ervaring als norm, is
niemand veilig. Om vreedzaam samen te leven zijn
echter wel degelijk gedeelde feiten en gedeelde (morele
en juridische) normen nodig.
Verder wijzen Pluckrose en Lindsay erop dat critical
theory – juist vanwege de focus op identiteit – zelf
blinde vlekken ontwikkelt voor maatschappelijke
ongelijkheid. Denk aan witte mensen die sociaaleco-
nomisch zijn achtergesteld. Die worden geacht gepri-
vilegieerd te zijn, ongeacht hun sociaaleconomische
status. Dat wordt gehoord en gevoeld, en stemgedrag
in de Verenigde Staten en Europa laat dan ook zien
dat deze groep steeds sterker vervreemdt van identi-
teitspolitieke thema’s. Een andere blinde vlek betreft
mannen. Mannen laten in de Verenigde Staten de
academie in rap tempo links liggen – ongeacht achter-
grond of kleur (volgens de cijfers zullen in de komende
jaren voor iedere man twee vrouwen afstuderen).
De auteurs waarschuwen dat datgene waarvoor
tientallen jaren door mensenrechtenactivisten is
gewerkt – gelijke rechten voor mensen van kleur,
homo’s of vrouwen ongeacht hun kleur, geaardheid
of geslacht – hierdoor op losse schroeven kan komen
te staan. Want voor zover het critical theory niet gaat
om gelijke rechten voor allen, draagt zij juist bij aan
wat zij zegt te bestrijden: ongelijkheid.
Kritische evaluatie
Natuurlijk is er ook het een en ander aan te merken
op Cynical Theories. Zo leggen Pluckrose en Lindsay
in hun korte genealogie vooral de nadruk op het
Franse postmodernisme (Foucault, Derrida) met een
vleugje late Wittgenstein, wat eenzijdig overkomt
(Geen Nietzsche? Nauwelijks Heidegger?). De keuze
is kennelijk ingegeven doordat critical theorists vooral
naar deze denkers lijken te verwijzen. Ook komen
de auteurs door de beknoptheid van het hoofdstuk
nauwelijks toe aan nuances tussen deze – vaak zeer
verschillende – denkers.
Verder wordt critical theory – een bonte verzame-
ling teksten en stromingen – soms wel erg homogeen
voorgesteld (Pluckrose en Lindsay spreken ook wel
van ‘Theory’ of van ‘Social Justice’). Iets dat de
leesbaarheid weliswaar
Soms duiken Pluckrose ten goede komt, maar
en Lindsay zo diep in de afdoet aan de integriteit
krochten van critical van wetenschappers die
theory dat ik mij afvraag zich met critical theory
of ‘gewone’ critical bezighouden en weten-
theorists zich daarin schappelijke basiseisen
nog zouden herkennen. wel degelijk serieus
nemen. En soms dui-
ken Pluckrose en Lindsay zo diep in de krochten van
critical theory dat ik mij weleens afvroeg of ‘gewone’
critical theorists zich daarin nog zouden herkennen.
Deze opmerkingen doen niet af aan het belang-
wekkende werk dat de auteurs hebben geleverd. Een
grote verdienste is dat zij aansporen om de terechte
discussie over critical theory-thema’s boven poten-
tieel polariserende identiteitspolitieke standpunten uit
te tillen. Zij stellen hiertoe serieus te nemen vragen
over de wetenschappelijkheid van critical theory en
de maatschappelijke implicaties daarvan. Die zijn
relevant voor iedereen die bij de academie is betrok-
ken – universiteitsbestuurders, onderzoekers, funders,
jury’s van wetenschapsprijzen, onderzoekers, en niet
in de laatste plaats studenten. ×
februari – maart 2022 | 31 | de Nederlandse Boekengids